Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал

Онтон аҕам өлбүтүн кэннэ оппут баранан хаалан сүөһүбүт сутаан күн айы 8-ты, 9-ты Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатсүөһү өлбүтэ. Ийэм ыалдьа сытан мийигин оҕустаан сыарҕалаан Чоочо оҕоньоргоыыппыта — баранҥын абаҕаҕыттан саатар би[и]р тиэйи[и] отто аҕал торбосторбу-тугар сиэтэрбитигэр диэбитэ. Онно барбыппар ити оҕоньор дьаҥырҕаан дьиэтигэркил[л]эрбэккэ таһынан батан ыыппыта биир-да салаа оту биэрбэккэ. Онтон барам-мын кыбыытыттан торбоспор сиэтиэҕим диэн этэрбэһим айаҕар оту симмитим. Онукөрөн Чочо хамначчыта Кубарсы Уйбаан биир түүтэх оту уоран биэрбитин дьиэбэрилпитим. Саамай бастаан түөкүн буолбутум төрдө ол баар, ону барыгыт истиҥ, туохбуруйга, дьү[ү]лгэ тириэрдэргит — тириэрдиҥ. Сарсынҥытыгар тураммыт ийэби­ниин дулҕа сиэлин күрдьэммит, ону хаар анныттан хаһаммыт, сүөһүбүтүн аһаттыбыт.Сонно бастаан билбитим бу Чоочо оҕоньор от-мас сүмэтин супту оборон сиэн оло-рорун, кини дьон кү[ү]һүн таҥнары сабардаан олорорун. Ч о о ч о. Ити хара ыкка тугу мээнэ лабаҥхалатаҕыт ылыҥ, ылыҥ ыйытыҥ, ыл-быт үбүн кини ханна — гыммыт? М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Үгүһү тугу лахсыйаҕын, хата кэпсээн биэр ыл-быт үбкүн ханна гыммыккын? М а н ч а а р ы. Суох, ылбыт үбпүн ханна да гыммыппын этиэм суоҕа! Ч о о ч о. Тыыннаах абааһы, дьөссө эн уоскунан угалдьылы[ы], тылгынан ла­баҥ­халы[ы] тураҕын, мин эйигин сибилигин ээҥкин этитиэм, кырдьыккын кэпсэтиэм.­Ыл, Хапраал! ылан ити түөкүнү маска туруор. (Хапраал маһыттан сүөрэн кыры[ы]лаах маска туруорар). М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Ноко, эн тойонҥуттан көрдөс. Буруйгун би-линэн аартастаккына. Тоҕо мэккиһэҕин, өрөлөһөҕүн! М а н ч а а р ы. Мин туох диэн киниттэн көрдөһүөмүй, туох диэн ааттаһыамый.Мин кини курдук хайа да тула[а]йах үбүн-аһын былдьаан тала[а]н ыла иликпин, минкини курдук хайа да ти[и]йиммэт-түгэммэт ха[а]ннаах хара көлөһүнүн супту оборонсии иликпин, мин кини курдук сатыыттан тайаҕын, аттаахтан кымньыытын талааныла иликпин. Ч о о ч о. Ити түөкүнҥэ ыт курдук үрдэримэҥ, үөхтэримэҥ. М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Бэйэ эрэ нокоо, эн тохтоо, өйдөн, и[и]рдиҥдуу, кутурдуҥ дуу, тугу-тугу мээнэ лахсыйаҕын. Эн бадаҕа этэр тылыҥ баһын бил-бэт буол­буккун эбэ[э]т. М а н ч а а р ы. Мин тугу да лахсыйа иликпин. Ити оҕоньор бадаҕа кырдьыккахараҕын аалларар сырайа саатар быһыылаах. Ч о о ч о (уордуйан). Бу маҥайкаан аллаах тылын истиҥ эрэ, мийигин туохтансырайбын саатардар, харахпын аалларар? Мин тугу гыммыт үһүбүн: Сылгы, ынахиитэммин дьону аһатар буруйдаах буолуом, от оттотон дьону салгы[ы]р айы[ы]лаахбуолуом. Ол мин быйаҥмыттан балай эмэ киһи саас а[а]йы и[и]тиллэрэ буолуоҕа.Сырайгыт сүүлэ иһэн баран саас бэс үөрэннэн аһылыктанаргыт саҕына хайа минаһым-үөлүм минигэс буолар буолара диибин. Эһиги сырайгытын мин иһэрдэбиндуо, аспын-үөлбүн мин эһиэхэ элбэгирди[и]бин дуо? Мин оту оттоппотум буоллар,маһы мастаппатым буоллар, хайа эһиги да холоон дьон буолайаҕыт. Саас а[а]йыбэйэҕит отто аҕал-даа дии диигит киһини олорпоккут даҕаны, туруорбаккыт даҕаны.Мин эһигини, мин оппун ылан, мин аспын, аһаан абырааҥ диэн көрдөспөппүн эбээт,­ылан, аһаан мийиигин туһалаамаҥ, абыраамаҥ эбэ[э]т. Эһиги да бааргыт эбээттоҕо байбаккыт-топпоккут, киһи эрэ бэлэмигэр бэрт буолаҕыт. Баайы да киһи эрэ­йинэн байар, үбү да киһи кыһалҕанан булар. М а н ч а а р ы. Эн кыһалҕаҕын, эн эрэйгин киһи билэр кыһалҕата, эрэйэ буолуо. Ч о о ч о. Чэ, бэрт киһи эн ону билэр буоллахкына кэпсэ[э]н иһитиннэр эрэ будьон ортотугар. М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Чэ, туран тойонҥор кэпсэ[э]н биэр. М а н ч а а р ы. Эн эрэйиҥ кыһалҕаҥ диэн тугуй? Сир үтүөтүн эн тутан олороҕун,сир бастыҥын эн былдьаан олороҕун. Ону ти[и]йиммэккэ түгэммэккэ, тула[а]йах-тарга бэйэлэрин сирдэрин бэйэлэригэр оттотон ыларыҥ ол дуо эн кыһалҕаҥ? Эн 101

1908–1909 оккун тиэйэргэ эн маскын масты[ы]рга, эн сүөһүгүн сүөһүлү[ү]ргэ бүтүн нэһилиэк, улуус дьоно тук буолбаттар, — ол дуо эн эрэйиҥ? Кырдьык, арыыҥ, отуҥ, сүөһүҥ, САХА ОЛОҔО тү[ү]лээҕиҥ диэксэлэриҥ ахсааныгар, хамыырыгар тү[ү]н утуйбаккын, күнүһүн олор- боккун. Күһүнүгэр чэпчикитик ылларбын диэн, сааскытыгар ыараханнык биэрдэрбин диэн, ол санаатыгар олорор буолбаккын дуо? Ити эн этэҕин — мин көрдөспөппүн мийигиттэн ылан салҕанан абырааҥ диэн. (Сороҕо бэчэ[э]ттэниэҕэ) МАНЧААРЫ ТҮӨКҮН 1908. — Ыам ыйын 18 күнэ. — №25—26. — С.8. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Кырдьык, эн көрдөспөккүн кими даҕаны, эйигиттэн көрдөһөллөр барылара.­Ол эрээри эн биирдэ эмэ өйдүөн көрдүҥ дуо — бу туох туһуттан эйиэхэ кэлэн аат­ таһаллар, атаххар үҥэллэр? Эн бэйэҥ туох диэҥий, тугу саныаҥый, арай эн ууга түһэн тыынҥын былдьаһан-эрэр буол, онно уу кытыытыгар турар киһи эн көрдөһү[ү]гэр ураҕас быраҕан биэрэригэр эн баай[г]ын барытын көрдү[ү]р буоллун? Кини эмиэ этиэ эбэ[э]т — мин көрдөспөппүн, эн көрдөһөҕүн диэн, ууга өлүөххүн баҕарар буол- лаххына биэримэ диэҕэ. Онно эн туох диэн саныаҥый? Өлөрбүттэн бы[ы]һаатаҕа, тугу баҕарар барытын ылыҥ диэҥ дуу? Кыһалҕала[ах] өлөр күммэр туох да ула- ханы эрэйдэммэтэх суолугар кыһайан ыллаҕа диэҥ дуу? Хайа өлөөрү гыммыты өрөһүйбэккэ барда, алдьархайы көрөн баран ааһан барда диэн буруйга сэмэҕэ тириэрдэ[э]йэҕин!.. Оттон эн диэксэллиир дьонуҥ, саас аайы сутуур, саас аайы сы- райдара иһэр дьон тугунан атыннарый ууга түспүт киһитээҕэр? Ол дьон тугу ди[и]л- лэрэ буолуой эйигин? Ч о о ч о. Бу түөкүн аны уорбутун алдьаппытын ордугун тылынан үөҕэрэ хаал- быт эбит. Тойоттор, кырдьаҕастар, дьүүллээҥ бу киһини, түксү миигин үөхтэримэҥ симнэримэҥ. Ирдээҥ кини ылбыт үбүн ханна гыммытый. М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Туоһулартан ыйытан истиэххэ баар. Кэлиҥ эрэ бэттэх Сылгыһыт Сүөдэр, Өрөҥнү[ү]р Киргиэлэй, Тэллэй Хабырылла, Кыдаҥ­ ныыр Миитрэй, кэпсээҥ тугу билэргитин тугу да кистиэбэккэ. С ы л г ы һ ы т. Суох мин тугу да билбэппин, арай бу дьон мийэхэ биир- дэ кэлэн кэпсээбиттэрэ Манчаарыны көрүстүбүт диэн, кини бу тойоммут ампаа- рын алдьатыаҕыҥ, сылгытын ытыталаан кэбиһиэҕиҥ, диэтэ диэбиттэрэ, ону сонно сарсыҥҥытыгар дуу, өйү[ү]нҥүтүгэр дуу кэлэн тойоммор кэпсээбиппэр, баран ам- паардарын көрбүтэ хайы үйэҕэ алдьатан кэбиспиттэр. Ити гэннэ тугу да билбэппин. М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Оттон эһиги, ноколор! Ө р ө ҥ н ү ү р. Биһиги билэрбит баар арай биирдэ түүн сылгылар оппутун күрүөһүлээн сиэбиттэрин таһаартыы сырыттахпытына Манчаары кэлэн бу тойоммут ампаарын алдьатыаҕыҥ сылгыларын ытыталаан кэбиһиэҕин диэбитэ, онтон кутта- нан ити Сылгыһыт Сүөдэргэ кэпсээбиппит, бар тойонҥор тыллыы тарт диэбиппит. Ити гэннэ тугу да билбэппит. Б а р ы. Ити гэннэ тугу даа билбэппит. (Тоҥхолдьуйаллар) Ч о о ч о Хара ыттар, ону тоҕо сонно кэлэн мийэхэ тыллаабатыгыт? Бэйэ мин эһигини кытта кэпсэтиэм! Б а р ы. Тыый тойоммуот онно түүннэри хайа[а]н кэлиэхпитий бачча ыраах сиргэ! М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Манчаары ылбыт үбүн ханна гыммытын би- лэргит буолуо. Б а р ы. Суох, суох, тугу даа билбэппит ончу. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) 102

НЬУУЧ[Ч]А ГОСУДААРСТЫБАТА Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1908. — Ыам ыйын 18 к. — №25—26. — С.8. Бүтүн Расыйа уон ордуга тоҕус мөлүөн сү[ү]с түөрт уон тыһыынча икки сү[ү]с(19, 140, 200) кыбадыраатынай биэрэстэ сир буолар. Бу сири дэһээтинэтигэртаһаардахха 1,993,358,333 дэһээтинэ сиртэн ордук сир буолуохтаах; дэһээтинэ диэнустата 60 саһаан туората 40 саһаан сир буолар. Сирин улаханынан Рассыйа Аангы-лыйа диэн госуда[а]рстыбаҕа эрэ кыаттарар. Рассыйа дьоно 149,276,300 киһи буо-лар. Бүтүн аан дойду үрдүгэр балтараа тыһыынча мөлүөн киһи баар; онон Рассыйаҕааан дойду үрдүгэр баар дьонтон уон гыммыт би[и]рдэһиттэн эрэ аҕыйах киһи буо-лар. Дьонун ахсаанынан Рассыйа икки эрэ госуда[а]рстыбаҕа кыаттарар: Кытайга(Китай), Индийэҕэ (Индия). Дьонун сиригэр холуйдахха Рассыйаҕа аҕыйах киһи оло-рор, атын госудаарстыбаларга сирдэрэ атчыгыйын да иһин дьоно бэрт хойуу буо-лар: Дьоппуон сирэ Рассыйа сиригэр биэс уон икки төгүлүнэн итэҕэс, ол эрэ[э]риДьоппуоҥҥа дьонун хойуутунан уон ордуга аҕыс төгүлүнэн ордук. Рассыйаҕа дьахтар эр киһи буоланнар тэбис тэҥнэрин кэриэтэ, хайаларында ахсаана хотон баһыйбат. Рассыйаҕа би[и]р тыһыынча киһи баһыттан 47 киһисыл аайы төрү[ү]р, онтон өлөр 32; сыл аайы тыһыынча киһи баһыттан 15 киһи хаа­лар. Элбэх киһи төрү[ү]р буолан дөссө оччо киһи хаалар. Атын госудаарстыба-ларга тыһыынча киһи баһыттан 32 киһи өлбөт, саамай улахана сү[ү]рбэ биэсти[и]-үстү[ү] киһи өлөр, сорохторугар буоллаҕына уон алталы[ы]-түөртү[ү] киһи эрэ өлөр.Рассыйаҕа биирдэ[э]х оҕо ордук өлөр: тыһыынча оҕо баһыттан сылга үс сү[ү]с оҕоөлөр, атын государстыбаларга икки-үс төгүлүнэн ордук өлөр. Бугурдук элбэх киһиөлөр, Рассыйаҕа дьаҥ ыары[ы] бэрдиттэн. Сү[ү]с өлбүт киһи баһыттан сүүрбэ биэһэарааһынай сыстыган куһаҕан ыары[ы]га ыалдьан өлөллөр, сү[ү]рбэтэ — ириннэҕирэн,уон ордуга иккитэ — күөмэй ыары[ы]тыттан, уона — сүрэх, бүөр ыары[ы]тыттан... Быһатын эттэххэ сү[ү]с өлбүт киһи баһыттан аҕыс уона хос быстах ыары[ы]гаылларан өлөллөр; кыра дьон кыра дьаҥҥа, сөтөлгө, кума[а]хыга, күөмэй ыары[ы]ты-гар, атын даҕаны кэмэтэ суох дьаҥҥа бысталлар. Кыра норуот доруобуйата куһаҕанбуолан кытчыгый да дьаҥы тулуйбат. Киһи доруобай буолуох тустаах аһы[ы]р аһаүчүгэй, дэлэй буоллаҕына; таҥнар таҥаһа, олорор олоҕо (дьиэтэ) үчүгэй, доруобайбуоллаҕына. Дьадьаҥы киһиэхэ бу барыта хантан кэлиэҕэй? Ол да иһин кинилэр-тэн хото өлөллөр. Киһи куһаҕаннык аһы[ы]ртан, куһаҕан олоххо олороруттан хайа даыары[ы]ттан маппатын кэриэтэ: ара[а]һынай сыстыган ыары[ы] кинилэртэн арах-пат тиип диэн көрөөчүкэ (голодный тифъ) ыары[ы] баар. Бу ыары[ы] хаһан даҕанысут сылга үөдүйэр (ити гэннэ сыынка диэн ыары[ы]га эмиэ сутаабыт дьон өлөллөр).Билигин Рассыйаҕа сут буолан тиип, сыынка диэн дьаҥнар туран эрэллэр үһү. Сыс­тыган ыары[ы]лар хаһан даҕаны бастан кирээстээх таҥастаах, куһаҕан дьиэлэ[э]хдьону булаллар. Бу ыары[ы]лар куһаҕаннык, кирээстээхтик олорор дьонтон өрү[ү]ордорбот, онтон ыраастык, үчүгэйдик, тоттук олорор дьону бэрт улаханнык хоппот-тор. Баай дьон доруобай да буолаллар үчүгэй аһы, үчүгэй таҥаһы таҥнан, ыраасчыыст­ ай олоххо олорон. Сыстыган да боолбаттар атын да ыары[ы]лар, барылара олкурдук буолаллар. Солотууха даҕаны, ытык өлү[ү] даҕаны, атын даҕаны ис ыары[ы]лар­ а,барылара куһаҕан астан, хараҥа сы[ы]растаах дьиэттэн, мөкү олохтон тахсаллар. Ити гэннэ бэрт уһуннук күчүмэҕэйдик үлэлиир киһи доруобуйата мөлтүөх тус­та[а]х: баабырыка (фабрика) үлэһиттэрэ сорохторо сэллик буолаллар, сорохторохараҕа суох, сорохторо дьү[ү]лэй буолан тахсаллар. Ол барыта эбэтэр үлэлиир сир-дэрэ ол курдук куһаҕан буолар, эбэтэр хас эмэ масыына эргийбитэ туох да сүрдээхбыыл тахсар үлэһиттэр бэлэстэригэр туолан, дьэ сэллик буолаллара онтон кэлэр.Ити гэннэ киһи доруобуйатын боронтуус [ө]лү[ү], арыгы буоланнар мөлтөтөллөр.Боронтуус (сифилисъ) өлү[ү] кыра норуокка үгүс буолар. Бу икки өлү[ү] үөрэҕэ суохдьону, куһаҕаннык олорор, олохторо сатаммат дьону ордук батыһаллар. Үөрэхтээхомуктарга бу ыары[ы]лар бэрт аҕыйах буолаллар, онтон үөрэҕи билэ илик омук-тарга туох да кэмэтэ кэрдиитэ суох сутуйаллар. Дьаҥ турбутун да иһин сата[а]н 103

1908–1909 да эмтэммэттэр, кы[а]йан да дьаһамматтар. Үөрэхтээх госудаарстыбаларга до­руо­ бай үлэһит киһи элбэх буолар, кинилэр олохторо майгылара, туох баар сокуонна- САХА ОЛОҔО ра дьаһалталара, барыта бэрт үчүгэй буолуохтаах, баттала суох буолуох кэриҥнээх. Г­ осудаарстыба иһинээҕи норуот барыта бэйэтин кыанан, бэйэтин бэйэтэ иитэн, бэ­ йэтэ дьү[ү]ллэнэн, тутунан, олорор буоллаҕына, оччоҕо үөрэх, үчүгэй олох, быһы[ы], майгы тахсыа этэ, оччоҕо норуот быстах ыары[ы]га ылларыа суоҕа этэ, оччоҕо но- руот ара[а]һынай сыстаҕас ыары[ы]лары, боронтуус өлү[ү]нү, атын да туох да кэмэ- тэ дьаҥнары кыайыа этэ, оччоҕо норуот өлөрө улаханнык мөлтүө этэ. Дьон ыалдьа- ра, өлөрө мөлтөөтөҕүнэ олоҕо майгыта сыл аайы чикэ атыннык уларыйан иһиэ этэ. Рассыйаҕа 1904 сылга 994 куорат баара. Рассыйаҕа отучча арааһынай омук оло- рор, онтон саамай элбэхтэрэ ньууч[ч]алар (велик., белор. и малороссы), ити гэннэ да атыттар — иноруодэстэр (инородцы). Рассыйа норуота буолаллар: бааһынайдар, мэс[с]ээнэр, «инородцы», хаһаактар, дохуобнай аймах, тойоттор (сололоох аймах), ити гэннэ баар рабуочай норуот диэн. Рабуочай норуот диэн буолуохта[а]х­тар үлэһит дьон арааһынай баабырыкаҕа, собуокка, саахтаҕа (шахта) үлэлиир норуот, кини- лэр туох да баайдара (сирдэрэ) үбтэрэ (имущество) суох дьон, аҥардас или[и]- лэрин көлөһүнүнэн иитиллэ сылдьар дьон. Бу норуот ахсаана 10 мөлүөҥҥэ ти[и]йэ сыһар. Бу туох баар үлэһиттэри, хамначыттары, кэргэннэри барыларын холбоотохх­ о. Рассыйаҕа 97 мөлүөн бааһынай баар; мэссээннэр — 14; хаһаактар — 3 мөлүөн; дох­ уоб­най аймах — 820 тыһыынча киһи; аты[ы]һыттар, бочуотунай дьон — 630 ты­ һыынча киһи; сололо[о]х (баай) дьон (дворяне) — 1 мөлүөн 320 тыһыынча киһи. Бу мантан көрдөххө кыра боростуой дьон — бааһынайдар, мэссээннэр, рабуочай но- руот, хаһаактар  — 123 мөлүөн киһи буолуохтаах; онтон атыттар — дохуобнайдар, аты[ы]һыттар, бэмиэсиктэр, атын да сололоох дьон — 26 мөлүөнтөн эрэ ордук. Еко МАНЧААРЫ ТҮӨКҮН 1908. — Ыам ыйын 25 к. — №27—28. — С.7. (Сороҕо бэчээттэммитэ) М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Дьэ, туох ууру[у]ну уурабыт, хайтах дьүүл­ лү[ү]бүт. Сатаан олорпотугар тиийбит киһи быһы[ы]лаах, кинини үчүгэй аҕайдык кэһэтэн биэриэххэ баар. Ыл, Хапраал, ыланҥын ээҥин этиэҕэр диэри өлөрбүт сылгытын баһын быанан ба[а]йан баран мо[о]йнугар кэтэрдэн кэбис, ити гэннэ уот кыты[ы]тыгар илдьэн туруор. М а н ч а а р ы. Хайдах даа гыммыккыт иһин оҥорорбун оҥоро туруом, алдьа- тарбын алдьата туруом. Арай эһиги мийигин өлөрдөхкүтүнэ уурайыам. Ч о о ч о. Киһигит тылын истиҥ, ханнык ааньаны саныыр киһи ити курдук тыл­ лаһыыһык. Кинини үчүгэйдик, кытаанахтык дьү[ү]ллээн сүрэҕин кэһэтэн биэриэххэ. Оруоската быстаран үстэ уҥуор диэри таһыйан биэриэххэ. М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Арай ол курдук дьүүллү[ү]ргэ сөб буолбут киһи, атынынан кинини киһи иһитиннэриэ суох киһитэ. Хайа оҕоньор, эн санааҕар хайтаҕый? И к к и с ч а р ч ы ы н а . Мин тугу билиэмий, билэр дьон бэйэҕит дьүүл­лээ­ тэххит диибин. Сааспын сэттэ уоммун туоллум, онуоха диэри хас даа кинээскэ чар- чыынанан сырыттым даа киһи чэгиэн этин сэймэктииригэр, кыа хаанын тоҕоругар сылдьыбатаҕым даҕаны, былыргыга даҕаны оннук дьү[ү]л баарын истибэт этим. Арай эмээхситтэр сыалдьа сыбыдах уолаттар үүтү уоран истэхтэринэ, этэрбэстэрин быаты- нан таһыйаллар, онуоха дылы бачча улахан киһини хайдах гынан таһыйабыт. Ньууч[ч]а- лар кэпсииллэр арай киһини өлөрбүт дьону таныыларын тыыран, имнэрин имнээн баран быалаах кымньы[ы]нан таһыйаллар үһү диэн. Ону үтүгүннэриэхпит дуу? 104

Ч о о ч о. Инньэ гынан хайдах дьү[ү]л[л]этээри гынаҕын. Биитэр эн санааҕар Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаттүөкүнү баранааҕы букатын дьүүллүөххэ сатаммат дуу? Кырдьаҕас киһи буолан ба-ран бэйэҥ бэйэҕинэн куһаҕан санаала[a]х эдэр уолаттары тэбтэрэн биэрэҕин. И к к и с ч а р ч ы ы н а . (Туран эрэн). Мин кими даа тэптэрэн эппэппин, кыр-дьыгы этэбин. Кырдьык — кырдьаҕаска даа буоллун, эдэргэ даа буоллун биир буо­луо дии саныыбын. Баттабыл аата — баттабыл, атаҕастабыл аата — атаҕастабыл. (Быыс түһэр) Киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн Биэс суол о[о]йнуулаах Төрдүс о[о]йнуута О[о]йнуур дьон: 1. Б э р т М а а р ы й а хамначчыта куһаҕан киһи. 2. М а н ч а а р ы. 3. С ы с ы г ы н к и н э э с о ҕ о н ь о р. 4. Б э р т М а а р ы й а, саас ортото дьахтар. 5. Кини кыыһа э д э р д ь а х т а р. 6. Х а ч ы к а т У й б а [ а ] н, Бэрт Маарыйа күтүөтэ. Ити гэннэ атын кырадьиэ кэргэнэ — уолаттар кыргыттар. Бэрт Маарыйа дьиэтэ. Хамначыт уол ааныгар утуйа сытар, Сысыгын кинээс кэтэҕэри[и]н, атын кэргэн хаҥас диэкки сыталлар. Бэрт Маарыйа кыыһына[а]н, күтүөтүнэ[э]н чуулааҥҥа сыталлар. Тү[ү]н. М а н ч а а р ы. (Дьиэ таһыттан ааны тоҥсуйа-тоҥсуйа, хаста даа этэр).Аанҥытын аһын, аанҥытын аһыҥ, мин кэллим. Х а м н а ч ы т (Дьааһыйа-дьааһыйа). Киммит эмиэ түүннэри кэбэлэйдэҕэй.Бэйэ тохтоо, ааны алдьатаайаҕын, алыс дэлбэрийимэ. М а н ч а а р ы. Аанҥын аһа тарт, тугу күһүргүү тураҕын хара ыт! Миийигин бил-бэккин дуо, мин кэлэн турабын! Х а м н а ч ы т. Эйиис, алыс бэйэ ыксаама! Эйигин кэлиэ диэн түүн утуйохпутсуох диибин, эйигин кэллэ диэн сыгыньаҕын туру[у]һукпут диибин. Бэйэ тура түс,Манча[а]ры баранаак буоллаҥый. М а н ч а а р ы. Хара ыт дөссө үгэргии турар, бэйэ мин көрдүөбүккүн биэриэм.(Ааны хайа охсон киирэн хамначыты батыйатынан таһыйар). Х а м н а ч ы т. Сук! бу туох алдьархайай, туох үлүгэрэй! Дьон абрааҥ! М а н ч а а р ы. Ыл, түргэнник уотта отто тарт. (Уот убайбытын кэннэ). Олкэтэҕэри[и]н ким сытар? Х а м н а ч ы т. Кэтэҕэри[и]н Сысыгын кинээс сытар. М а н ч а а р ы. Оттон хотунуҥ — Бэрт-Маарыйа ханнаный? Х а м н а ч ы т. Хотунум чулааныгар сытар. М а н ч а а р ы. (Сысыгын оҕоньорго ти[и]йэн батыйатын уһугунан суорҕанынарыйа биэрэр). С ы с ы г ы н. Бай! бу кимий киһини сүгүн утуппат! М а н ч а а р ы. Дөссө эн утуйан дархаһыйа сытаҕын мин кэлбитим гэннэ. Туратарт, иэҥҥин батыйабынан дэлби таһыйа иликпинэ! С ы с ы г ы н. Э-э-э, Баһылаай эн кэлбит эбиккин-дуу? Дорообо! М а н ч а а р ы. Чэ, ол бу диэн ньамыргы[ы] сытыма, туран дьиэлээх хоту-ну Бэрт Маарыйаны туруора тарт! Мин кини үрдүк аатын аатта[а]н, суон сураҕынсураҕалаан кэлтим. Бу саас илдьиттээбитим диибин бара сылдьыам диэн, ону ис-тэн бэлэмнэммэтэҕэ дуо? С ы с ы г ы н. Истэрин истибитэ буолуо даа, эйигин бу курдук тү[ү]н кэлиэҕэдиэ дуо? Аҥардаһынан олорор дьахтар хайа чулааҥҥа сытар буоллаҕа диибин.Бэйэ, тохтуу түс, туран оҥоһуннун, таҥыннын! 105

1908–1909 (Ити курдук кэпсэтэн эрдэхтэринэ Хачыкат Уйба[а]н чулаантан тахсан САХА ОЛОҔО суол ааныгар барар аргы[ы]й аҕай). М а н ч а а р ы. Чэ! Тура тардан, уһугуннара тарт дьиэлээх хотуну. (Бэйэтэ баран оһох уҥа чанчыгар батыйатын үрдүгэр олорор. Сысыгын оҕоньор таҥнан букунайан эрдэҕинэ, Хачыкат Уйба[а]н оһох кэннинэн кэлэн Манчаары батыйалаах саатын мүлчү охсон баран кэнниттэн кууһан ылан өрө мөктөрөр). М а н ч а а р ы. Бу хара албын албыннаан өлөрдөҕүн көрүҥ эрэ! Манчаары обургу сэбэ сэбиргэлэ ити эрэ буолуо диэтэҕиҥ дуу? Сэрэн эрэ Нокоо! (Атаҕыттан ылар мас уктаах хамсаны). Х а ч ы к а т. Сук, бу алдьархайы! (Уҥа или[и]тинэн хамсатын төлө охсор). Кэлэ тардыҥ доҕоттор, өтүүнэн атаҕын баайыҥ! (Охторон, хамса быатын курдук, эрийэн баран баҕанаҕа баайаллар). М а н ч а а р ы. Доҕорум, үчүгэй соҕус ытчат үөскээн сылдьар эбиккин! Кэл эрэ бэттэх чугас соҕус туран ааккын суолгун кэпсиэ! Х а ч ы к а т. Аатым суолум бу баар! (Ытыһын хаптаҕайынан Манчаарыны хаҥас кулгаах тааска биэрэр). М а н ч а а р ы (Туймаарталыы, туймаарталыы). Тыый, бу тугуй! Сысыгын кинээс бэйэҥ бэйэҕинэн көрөн туран тугу оҥортороҕун. Мин ыраахтан ыйыылаах, үрдүктэн оҥоһуулаах киһибин, ону эһиги илиигитинэн дьүүллэ[э]н бүтэрээри гынаҕыт дуо? С ы с ы г ы н. Кэбис, Хачыкат Уйбаан, эн сы[ы]һа дьаабыланныҥ, тохтоо болҕой! Ити, кырдьыга даҕаны, биһиги кыайан дьү[ү]ллээбэт киһибит буолуоҕа! Х а ч ы к а т. Суох, оҕоньор, ити гэннэ мин кинини тоҕо тыыттамый. Бэйэтэ аап- пын ыйыппытыгар бэйэбин биллэрдэҕим диибин! М а н ч а а р ы. Доҕорум, Хачыкаат Уйбаан, ити эппиккэр баһыыба. Кырдьык, эн илиигэр эрчимнээх, атаххар кү[ү]стээх киһи эбиккин, онон өрөгөйүҥ үрдээн би- лигин тугу даа этэриҥ, саҥарарыҥ көҥүл. Ол эрээри, хайабыт даҕаны эдэр дьон ­буолабыт, эн дьиэлээх уоттаах киһи — уол оҕоҥ оноҕос тутарын сааҕына, кыыс оҕоҥ кыптыый тутарын сааҕына, мин эйигин кытта аны биирдэ көрсөн ити эппит тылгын ыйытыам, ити саҥарбыт саҥаҕын өйдөтүөм! Х а ч ы к а т. Мин даа онтон киэр буолбаппын, иннибинэн туруом оччоҕо даҕа­ ны, кэннибинэн буолуом суоҕа. С ы с ы г ы н. Барбаҕы саҥарсымаҥ, доҕоттоор. Хайаҕыт даҕаны, ордуга хоһута суох, тэҥ дьон буолуоххут. Ол оҥоругут тус туһунан буолан, атын-атын суолунан ба- ран хаалбыт дьон буолбаккыт дуо! Хайаҕыт даҕаны суол суолгутун быһыта хаам- сыаххыт суоҕа, ити гэннэ тугу саҥарсаҕыт, тоҕо и[и]рсэҕит. Ким билэр кэнэҕэһин- кэнэҕээс, хойутун-хойут хайаҕыт аата ытчаттар кэпсээнэригэр киирэр, хоһооннору­гар холбонор. Ону билигин быһа этиэххэ түктэри. Хата дьиэлээх хотун тахсаҥҥын, бу күтүөттээх хоноһоҕун тупсартаа эрэ, эдэр дьон хоргутуһан хаалыахтара! Б э р т М а а р ы й а (Кыыһына[а]н чулаантан тахсан кэлэн баран). Баһылай кэпсиэ! М а н ч а а р ы. Тогу кэпсэтээри гынныгыт? Арай эн үтүө ааккар суон сураххар кэлэбин диэн чэгиэн этим сэймэктэннэ, үтүө аатым киртийдэ! М а а р ы й а. Кэтиэбэтэх, күүппэтэх түүҥү өттүгэр кэлэн, уолутан уһугуттааҥ­ ҥын, соһуттуҥ диибин! М а н ч а а р ы. Дьон үтүө дииллэрэ кырдьык үтүө эбиккин, дьон бэрт диэн хай­гыылл­ ара кырдьык бэрт эбиккин. Аҕыс улууһу арҕара сырыттым даа, сэттэ улууһу диэл­ ийэ сырыттым даа эн курдук үчүгэй дьахтары көрбөтөҕүм. Мин эйигин атаҕастыы даа баттыы даа кэлбэтэҕим, аҥардас үтүө аатыҥ иһин ону көрө кээлтим дээ санаабын ситтим. Мин даҕаны ааттаах суоллаах киһибин, аны биһиги көрсөрбүт баһа биллибэт, онон мин биир ырыата ыллыахпын көҥүллээ. Мин даа кэпсээн оҥосто сылдьыам оннук хотуну дьахтары кытта көрсөн баран ол курдук ыллаабытым диэн, эн даҕаны оннук киһи өлөр тыынын харыстаабакка кэ- лэн мийигин көрөн баран ыллаабыт ырыата диэҕиҥ! 106

М а а р ы й а. Чэ ыллаа, ылыҥ эрэ, ноколоор, быатын мөлтөтөн биэриҥ! Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат М а н ч а а р ы (ыллыыр). (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) ХАРАҔА СУОХТАР ТУСТАРЫГАР 1908. — Ыам ыйын 29 к. — №29. — С.6. Быйыл сотору Дьокуускай уобаласка кэлиэх тустаахтар хараҕынан ыалдьыбытдьоннору эмтиир үөрэхтээх лэкээрдэр. Мус устар ый уонус күнүгэр Пөтөрбү[ү]ркуор­ ат­тан харах ыары[ы]тын эмтиир дьахтар Лиэбинскэй (Левинская)44 диэн турана­ йанн­ аан кэлэр бастаан Өлүөкмэ куоракка (в г. Олекминскъ); манна икки ый буо-лан баран Дьокуускай куоракка кэлэн, сэмэнэб ыйыгар диэри эмтиир хараҕынаны­ алдьы­быттары, онтон антах Пөтөрбү[ү]р куоракка төнньүөх тустаах. Хараҕынаныал­дьы­бытт­ арга сүбэлиир, эмтиир, эми даа биэрэллэр босхо, босхо даҕаны эм­тэн­ ээч­чилэр ласарыапка сыталлар. Эм атыыта, ыалдьыбыттар айахтара харчыынантэрилл­ эр. Бу Дьокуускайга баар хараҕы эмтиир хамыыһыйа (отделение попечитель-ства о слепыхъ) харчыта аҕыйаҕын быһы[ы]тынан, кини соҕотоҕун бары орос­куотункыайан тэрийэ суох быһы[ы]лаах. Бу хамыыһыйа (отделение) баар үбэ буолар алтатыһы[ы]нча просыаны биэрэр кумааҕынан, мантан икки мөһөөк биэс уон биир сү[ү]стүөрт уон харчы просыан диэн сыл аайы кэлэр; онтон маныаха эбии быйылгы дьыл-га эмп, атын да ороскуокка туттар алта мөһөөк алта уон сэттэ сү[ү]с тоҕус уон сэт-тэ харчы баар. Бу баар эрэ харчыттан ананна биэс мөһөөк биэс уон сүүс кэлэр лэ-кээрдэргэ: түөрт мөһөөк аҕыс уон сүүс хамнастара буолар, түөрт ый иһигэр, онтонсэттэ уон сүүһэ хаалар ласарыапка сытан эмтэнэр дьон төлөбүрүгэр ыйга тоҕустуусү[ү]с киһи баһыттан. Бу ааҕан көрдөххө хамыыһыйа харчыта туохха даа т­ иийб­ эт,онон үгүстэр харахтарынан ыалдьыбыттар эмтэнимнэ хаалалларыгар тиийэллэр.Бу туһуттан таһыттан көмө киирдэҕинэ элбэхтэр харах ыары[ы] буолбуттар абыра­ныахтара этэ. Саха омук нэһилиэк аайы кэмэ суох харахтарынан ыалдьаллар, эрэйдэ-нэллэр, үгүстэрэ кыйан эмтэнимньэ харахтарыттан да маталлар. Бу ыалдьа-ры мөлтөтөөрү Күбэрнээтэр тойон кыһанан туран билии ахтыллыбыт үөрэхтээххараҕы эмтээчилэ­ри ыҥыран турар. Дьиҥ абыраллаах суолу көрөн турам-мыт биһиги даҕаны көмөлт­ өнү оҥоруох тустаахпыт. Биһиги итиньэ ахтыбыппытхамыыһыйа харчыта аҕыйа­ҕын, онон үгүс ыалдьыбыт эмтэнимньэ хаалалларын.Бу туһуттан биһиги аны уһатымна нэһилиэк аайы баҕала[a]хтартан көмө харчы-нан тардан, хамыысыйаҕа киллэрэн туттарар абыраллаах буолуо этэ харахтары-гар ыалдьыбыт барахсаттарга! Сиэртимэ харчытын сөбтөөх, куоракка киллэрэн, туттарыахха хамыыһыйа си­лиэ­нигэр М.В. Сабунаеву, эбэтэр каһыакка «Саха Олоҕо». Сиэртибэни (пожертвова-ния) оҥорбут киһи аата бэчээттэниэҕэ.МАНЧААРЫ ТҮӨКҮН 1908. — Ыам ыйын 29 к. — №29. — С.6. (Сороҕо бэчээттэммитэ)Мин, эн ЭнХалыҥ халҕаҥҥын Үтүө сураҕыҥХааннаһарга баҕаран аспатаҕым, Үс-дойдуну бүрүүкээтэ,Суон-дуулаҕа модьоҕоҕун Албан аатыҥОроскуотту[у]рга тобулбатаҕым. Аҕыс улууска тарҕанна; 107

1908–1909 Ол иһин — И[и]тэр сүөһүнү билгэлээбэтэх Эрэйдээх эрэйин сэрэйдэҕинэ Арай мин баарбын.САХА ОЛОҔО Эйигин сэрэйиэ, Санаалаах санаатын сабаҕалаатаҕына Орто-тору[у]-дьаҕыл дойду Эйигин сабаҕалыа — Дьоллоох олоҕуттан муммут, диэн кэлбитим. Атааннаах аан-дайды Саргылаах айылгытыттан маппыт, Ыалдьартан илии арахсыбатын кэриэтэ, Кэрэ-дьаҕыл дайды Эрэйдээх иһиллэтэрин таптыыр, Киэргэллээх кэскилиттэн Муҥнаах муҥатыйарын таптыыр... Киэр турбут эрэйдээх Арай мин баарбын. Хаһан эрэ мин даҕаны Орто-дойду Ханна даҕаны Дьоллоох олоҕо олорсорго, Хааннаах ыт курдук атыҥыранар. Аан-дайды Туохха даҕаны Саргытыгар дьайыҥнаһарга, Сотуун өлүү курдук сураҕырар, Сир ахсын Күн-сирин Сидьиҥ өлүү курдук сиргэниллэр Күҥүл олоҕор көрүлэһэргэ Мин баарбын. Сананар баарым, Этинэр этим. Ама мин билигин, Орто-дойду долгунугар оҕустаран. Ол, Остуруок дойдуламмытым иһин. Бэйэ бэлэмнэммитин, Санаа баҕарбытын, Ама Сүрэх сөбүлүөбүтүн Түмэн дойду Курдук буолбат эбит: Түҥнэстигэс дьүүлүгэр түбэһэн, Түүнүктээх түрмэҕэ Одун-хаан оҥоһуута улахан, Төлкөлөммүтүм иһин, Чыҥыс-хаан ыйааҕа ыксары Буолар эбит; Ама аан-дайды Хара дьай[ы]гар хаптаран, Үөһэ-бөҕө төлкөтө үлүгэрдээх, Хаайыргастаах хандалыга, Аллараа-бөҕө анабыла алдьархайдаах Хараҥа хаайы[ы]га, Буолар эбит. Хааттарбытым иһин, — Муҥ бөҕөнү Мин даҕаны Муннубунан булсарга Өйдүүр өйдөөх. Оҥоһуллубут уһун сордоох, Саныыр санаалаах, Санаа-баҕадьыны Тэбэр сүрэхтээх, Санныбынан аалсарга Ыалдьар эттээх, Анаппыт айыы саҥнаах, Айыҥат-хаан сиэнэ, Эрэй диэни Урааҥхай-саха Эҥэрбинэн тэлэйэргэ Буоллаҕым дии... Этиниллибит эристи[и]н Арай мин баарбын. Ону эһиги бэркэ кэлэйимэҥ- сиргэнимэҥ, Ийиэримэ дьиэни иччилээбэтэх, Аал-уокка анаппатах, Алыс атаҕастаамаҥ, Хотун ойоҕу хо[о]йноспотох, Олус тутунумаҥ. Төрөтөр оҕону төлкөлөөбөтөх, (Быыс түһэр).108

Киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат Биэс суол о[о]йнуулаах Бэһис о[о]йнуута О[о]йнуур дьон: 1. У л у у с к у л у б а т а. 2. У л у у с х о р о х о о т о. 3. Ы с п ы р а а б ы н ь ы к т о й о н. 4. К а з а к ъ , ыспыраабыньык киһитэ. 5. У л у у с с у р у к с у т а. 6. М а н ч а а р ы. 3—4 саала[a]х каһа[а]ктар, хас-даа муньах дьоно. Кулуба дьиэтэ, тойон кэлиэ диэн от тэлгэтэн, дьиэлэрин оҥостон олороллор. К у л у б а. (Олорор). Кэл эрэ бэттэх Нокоо, кэпсиэ, тойону хантан куоттуҥ? Х о р о х о [о] т. (Уот кыты[ы]тыгар турар). Тойон кинээскэ кэлэн хаалла! К у л у б а. Дьэ! хайтаҕый, тугу диир, тугу саҥарар, үчүгэйдик кэпсиэ эрэ? Х о р о х о [о] т. Бэрт ынырык суостаах тойон быһыыта. Кэлээт кинээһи сэттэ-тин ылла: ыраахта[а]ҕыҥ суолун киллэрэ иликкин диир, сапаас оккутун бурдуккутункуттара иликкин диир. Маны барытын бүтэртэрбэтэххитинэ куоракка туттаран ыланхаайы[ы]га уктарыам диир. К у л у б а. Онуоха кинээс тугу гынар, тугу биэрдэ ду, суох ду? Х о р о х о о т. Хайтах биэрбэт буолуоҕай, биэрдэ сүүрбэ биэс сүүһү. К у л у б а. Тыый! ол туох буоллаҕай, и[и]рдэҕэ дуу? Урут кинээстэр тойоҥҥоуон биэсти[и] сүүһү биэрэллэрэ эбэ[э]т! Х о р о х о о т. Кинээс да бастаан оччону биэрэ[э]ри гыммытын, каһааҕа эппит25 сү[ү]стэн аччыгыйы ылыа суоҕа диэн. К у л у б а. Дьэ, оччоҕо мин төһөнү биэриэхпин сөбүй, суруксуут? С у р у к с у т. Эн арай оччоҕо биэс уон сүүһү биэрэргэр ти[и]йэҕин. К у л у б а. Оччо харчыны мин билигин хантан ылабын? С у р у к с у т. Кинээс оччону биэрбитин кэннэ онтон итэҕэһи хайа[а]н биэ­риэҥ­ ий! Суол харчытыттан ылан биэрэн баран тардыыга түһэриэххэ сөб буоллаҕа­диибин. К у л у б а. Арай иннэ гыныахпыт. Бар эрэ, Нокоо, тахсан көр эрэ, иһэллэрэбуола[а]рай! Х о р о х о о т. (Тахсан баран, сотору төттөрү киирэн этэр). Саҥалара иһиллэр! К у л у б а. (Тура эккириэн баран). Ханна иһэллэр, чугаһаабыттар дуо? Х о р о х о о т. Чугас, чугас, ти[и]йиэхчэ буоллулар. К у л у б а. Чэ, оччоҕо үөһэ-аллара туруҥ! (Бэйэтэ эмиэ, таҥнан баран тахсар). (Ааны аһаннар, бастаан тойон киирэр, ол кэнниттэн каһааҕа, ити гэннэ кулуба, суруксут киирэннэр тэйиччи тураллар. Каһааҕа тойонун сыгыньахтыыр). (сороҕо бэчээттэниэҕэ) Манчаары түөкүн 1908. — Бэс ыйын 1 к. — №30. — С.6. (сороҕо бэчээттэммитэ) Т о й о н. Где голова? К а һ а а к. Кулуба ханнаный диир тойон? К у л у б а. Мин кулубабын (тоҥхолдьуйар). 109

1908–1909 К а [һ а] а к. Я, говорить, голова (ыйар). Т о й о н. Ну, голова, какъ поживаешь? САХА ОЛОҔО К а һ а а к. Тойон ыйытар, хайтах олороҕун диир? К у л у б а. Ээ, үчүгэйдик олоробун тойонуом (тоҥхойор). К а [һ а] а к. Говоритъ, что живетъ хорошо. Т о й о н. А на счетъ податей как? Взысканы и внесены ли все? К а һ а а к. Ыраахтааҕы суолун хайа[а]тыҥ диир, барытын иэстээн киллэрдиҥ дуо? К у л у б а. Суох тойонуом, кыаттаран ситэри иэстэнэ илик! К а [һ а] а к. Говоритъ что еще не могъ взыскать. Т о й о н. Как??? Почему до сихъ поръ онъ не взыскалъ? Разве онъ не получалъ предписаний Начальства, чтобы немедленно взыскать и внести подати? К а һ а а к. Тоҕо аныаха диэри иэстээбэтэ диир. Кини сууттан ыйа[а]ҕы ылбата­ ҕа дуо? Ыраахтааҕы суолун тардан киллэрэ тартын диэн, диир, тойон. К у л у б а. Ыларын ылбытым даа, дьон күүһэ кыайбат. Бу сайын сут буолан от бурдук үүнүмнэ, дьон суолларын хайан даа кыайан биэрбэт өттүлэригэр тиийдилэр. К а [һ а] а к. Говоритъ, что летомъ не было урожая сена и хлеба, почему народъ совсемъ не можетъ платить податей. Т о й о н. Знаю я эти басни. Скажи ему, что никакого неурожая летомъ не было и подати съ инородцевъ собраны все давно. Если онъ въ течении трех днейъ не внесетъ податей сполна, то я доложу Губернатору и онъ его посадитъ на гауптвахту. К а һ а а к. Тойон этэр, бу сайын ханнык даа сут суоҕа диир, суолу бэйэтэ бары- тын хамыйан сии сылдьара буолуо диир. Аны үс хонук иһигэр тардыытын барытын түһэрбэтэҕинэ мин кинини туттаран ылан ха[а]йы[ы]га быраҕыам диир. К у л у б а. Тойон бэйэтэ көҥүлэ тугу да оҥороругар. Т о й о н. Что говорить? К а [һ а] а к. Говорить, что Ваша воля какъ угодно поступить. Т о й о н. То-то и есть! А спроси-ка запасы хлеба и сена пополнены-ли? К а һ а а к. Бурдуккут оккут кутулунна дуо диир тойон? К у л у б а. Суох, кутулла илик. Дьэ тардыахпыт диэн эрдэхпитинэ, бу Манчаа- ры түөкүн кэлэн хаайда. К а [һ а] а к . Говоритъ, что еще не собраны. Разбойникъ Манчары помешалъ. Т о й о н. Я имъ такого разбойника Манчары покажу, что потомъ будутъ меня бла- годарить. Сами же приютили и скрывали его, а потомъ валятъ на него (Баран олорор). К а һ а а к. Манчаарыны бэйэлэрэ саһыаран сылдьан баран албынны[ы]ллар диир, ол иһин улаханнык тылга иҥниэхтэрэ диир. К у л у б а. Тойону көрсүөм этэ, төһөҕө көрүстэххэ сөб буолуой? К а һ а а к. Ким билэр. Бэркэ саҥарар, кыыһырар этэ аара, ылыа суоҕа эбээт? К у л у б а. Тойонуом, онуоха кытаатан көмөлөс эрэ мийиэхэ, санаатын бил эрэ. К а һ а а к. Кырдьаҕаас, ол туһугар мийиэхэ тугу саныыгын, мин эйиэхэ атчыгый арыгы кэһиилээхпин эбэ[э]т. К у л у б а. Сөб үчүгэй буоллаҕа диибин, эйигин матарыллыа дуо. Т о й о н. О чемъ ты тамъ съ ними тараторишь? К а [һ а] а к . Нетъ. Ничего, баринъ. Голова говоритъ, что у него имеется ма- ленький гостинецъ для барина. Т о й о н. А-а-а, а что у него тамъ? К а [һ а] а к. Чэ, көрүс! Я баринъ сейчасъ чай приготовлю (Антах барар). (Кулуба тоҥхойо, тоҥхойо харчытын или[и]тин иһигэр тутан уунар). Т о й о н. Ну, здравствуй, дравствуй, голова. Садись, сейчасъ чай будемъ пить, Николай, давай чай поскорей, усталъ съ дороги. К а [һ а] а к. Сейчасъ баринъ! (Чай аҕалан каһаак тойонноох кулубаҕа иһэрдэр). Т о й о н. А вонъ, тамъ кто стоитъ? К а [һ а] а к. Писарь, баринь. 110

Т о й о н. А, писарь?! Ты улусный писарь? Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат С у р у к с у т. Да, Ваше Благородие, улусный письмоводитель! Т о й о н. А ну скажи. Ведомости готовы? все дела въ исправности, я сейчасъбуду ревизовать! С у р у к с у т. Все въ исправности, Ваше Благородие, только дела въ Управе. Т о й о н. А, въ управе? Ну, хорошо, я заеду на обратномъ пути. Т о й о н. Садись, писарь, будемъ чай пить. Николай, угости его чаемъ! Скажи,писарь, чемъ здесь инородцы занимаются? С у р у к с у т. Скотоводствомъ, немного хлеба сеют. Т о й о н. Гм! Скотоводствомъ? А еще чемъ занимаются? С у р у к с у т. Рыбу промышляютъ, зимой неводами, а летомъ мордами. Т о й о н. Гм! рыбу промышляютъ? А еще ничемъ больше не занимаются? С у р у к с у т. Ничем не занимаются. Т о й о н. Какъ ничемъ, а разве зверинымъ промысломъ не занимаются? С у р у к с у т. Какъ же, какъ же занимаются Ваше Благородие. Т о й о н. То-то! А лисицъ убиваютъ? Кстати нельзя-ли здесь купить лисицъ намехъ? С у р у к с у т. Можно Ваше Благородие. Т о й о н. А почем будетъ стоить? С у р у к с у т. По рублю, по полтара можно купить. Т о й о н. Неужели такъ дешево. Тогда нельзя-ли, писарь, постараться для менякупить лисицъ на шубу. Штукъ 20 я думаю хватить? С у р у к с у т. Можно купить, Ваше Благородие. Штукъ 20 хватить. Т о й о н. Ну, теперь спроси, Николай, голову: где у него разбойникъ Манчары? К а һ а а к. Тойон ыйытар: Манчаары түөкүн ханна баарый ди[и]р? К у л у б а. Манчаары манна дьиэ таһынааҥы ыалга, каһаактар манаан олороллор. К а [һ а] а к. Манчары здесь въ соседней юрте, говоритъ, караулятъ казаки. Т о й о н. Ну, а спроси его, при аресте Манчары много вещей было найдено? К а һ а а к. Манчаарыны тутаргытыгар элбэх үбү сэби булбуккут ду диир? К у л у б а. Эх, элбэҕи! Көмүс симэх даа элбэх, таҥас сэб даа элбэх. К а [һ а] а к. Много, говоритъ, нашли разныхъ вещей и одежды. Т о й о н. Ну, а денегъ не было найдено? К а [һ а] а к. Харчыны булбатаххыт дуо? К у л у б а. Харчы даа баар, биир ымыйаны толору маньыат, хаһын да аахпа-тахпыт. К а [һ а] а к . И деньги, говоритъ есть. Серебрянными монетами полна одна по-суда, но сколько не считали. Т о й о н. Ну хорошо! Пусть все это мне представятъ. Я потомъ въ городе, состав-лю имъ опись и вышлю ему приложить печать, а теперь пусть приведутъ Манчары. К а һ а а к. Тойон этэр ону: барытын мийиэхэ аҕалан туттардынар диир, минонно куоракка киирэн уопус оҥорон баран кини бэчээтин у[у]рдарыам диир. Били-гин баран Манчаарыны аҕалтар. К у л у б а. Сөб үчүгэй! (хаҥас диэки барар) барыҥ, доҕоттоор, бараҥҥытаҕа­лыҥ. (Би[и]р киһи тахсан барар, сорохторо сэрэммит дьон курдук би[и]р сиргэчөмчөхтөһөллөр). Дьиэ таһыттан илиитэ кэдирги баайыллыбыт Манчаары киирэр.(Кинини кытта ки[и]рэллэр саалаах каһа[а]ктар). М а н ч а а р ы. Дорообо, тойон ньууч[ч]а! Т о й о н. Здравствуй, здравствуй! (Куттаммыт киһи быһыытынан). М а н ч а а р ы. Тойон, бу каһаактарыҥ илиибин кэдирги баайаннар, сор бөҕөбүнкөрдөрдүлэр. Маны сүөрдэр, мин бачча саалаах дьонтон ханна барыамый. К а [һ а] а к. Проситъ Вашего распоряжения, чтобы освободили его отъ привя-зывания веревкой. Т о й о н. Передай ему. Что я такого распоряжения дать не могу. 111

1908–1909 К а һ а а к. Мин оннук дьаһабылы оҥоруохпун сатаммат диир, тойон. М а н ч а а р ы. Хайтах сатаммат үһү, хата бараммын быарын быһа үктүөм эбэ[э]т, ынайа туолбутун! (Бараары гынар). Т о й о н. Держите, держите его, не подпускайте ко мне. Голова, сейчасъ же распорядись лошадей, чтобы отправить ихъ въ городъ! К а һ а а к. Кулуба! атта бэлэмнэтэ тардыаҥ үһү. Бу дьону сибилигин куоракка ата[а]раары гынар. К у л у б а. Аттар бэлэм тойонуом! (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) Саха ырыатаСАХА ОЛОҔО Эҥин эҥиним эминэ тугуй, 1908. — Бэс ыйын 8 к. — №31—32. — С.6. Суулуу тутар сонноохтор, Сонтоллубут муруннаахтар, Тоҕус мастаах оҥочолорунан, Уоттаах харахтаахтар, Үлүскэннэ[э]х өрүс эбэни таҥнары Оботтоох быһыылаахтар, Устан кэлэннэр: Таалай күөл Соллонноох суобастаахтар, Киэҥ хочотун киэптээн олорор, Сунтуук дьааһыктаахтар, Кэриэс ыччаттары кэрдэн тураннар Содуомнаах соҕуруу уолаттара, Киэҥ сирдэрбитигэр киэптээбиттэр Сул мастары сохсолуу ууран, Эбит оҕолоор. Олохтононнор улуу үрэҕи таҥнары Устан кэлэннэр: уоруйаҕынан Бу алдьархайдаах аҕа уустара, Олохсуйаннар, олох дьоннорбутун, Ити илдьиркэйдээх ийэ уустара, Урускаллаан тураннар, улуу Субугурдук буулааннар туһалаабыттара Дойдубут кургуннарын оҕуруктаан Тугуй диэтэххэ? Куордуун кулахылыын Ылбыттар эбит оҕолоор. Тунуйан сордообуттар, Дьаҥныын тарака[а]нныын тарҕанан Хамыйа тутар халаат таҥастаахтар Ханталлыбыт быһыылаахтар, альаппыттар, Хаспахтаах харахтаахтар, Өлү[ү]лүүн сүтүүлүүн үксээннэр өлөрбүттэр, Хатан саҥалаахтар, Сахсыйан кэбиһэр сарапыынкаларынан Хамаҕа майгылаахтар, Хантаар ыйа[а]һыннаахтар, албыннаабыттар, Хабараан дьүһүннэрдээх, Сиксийэн кэбиһэр сиидэстэринэн Арҕаа уолаттара аҕыс мастаах, Хадалы тыыларынан аҕыс үөстээх түөкэйдээбиттэр, Ааттаах үрэҕи таҥнары устан, Кытаайыкыларынан кыайбыттар, Кэлэннэр; саргылаах Сайсары күөл Торҕолорунан тунуйбуттар, Киэҥ таһаатын сабан олорор саха Дабаларынан таҥыннарбыттар, Төрүттэрин сарбыйан тураннар Күөх буруолаах аһыы амтаннаах диэн Ааттаах дойдуларбытын апчырайан Отторун сэбирдэҕин убатан Ыланнар, адаҕыйбыттар эбит оҕолоор. Оботторо үөрэтэннэр ороскуоттаабыттар, Бобо туттар болтуолаахтар, Эриэн ойуулаах эмэгэт дьүһүннээх Болтоллубут муруннаахтар, Туос каартыны тарҕатаннар, Хайырбыт күөл мууһун курдук харахтаахтар, Ха[а]рыан дьоҥҥо харах аахтара үөрэтэннэр Торумтуйбут бытыктаахтар, Саллар саастарын тухары, Догуобай мас буочукалаахтар, Хамнаабыт хара көлөһүннэрин Дьорҕо[о]т быһыылаахтар, Барыһымсах майгылаахтар, хастаан Баартыктаах иһиттээхтэр, Ыланнар хаамтарталаабыттар Мэ[э]рэйдээх билээгилээхтэр, Эбит оҕолоор. Ыйаахтаах ыскаалыктаахтар, Ылалларыгар ыксаллаахтар, Буочукалаах бурдуктарын уутугар Ынырыктаах дьүһүннээхтэр Муора уутуттан булкуйаннар, Туспа дойду дьоно ньууч[ч]а омуктар, Өрүс уутуттан үксэтэннэр, Сайсары уутунан саамылааннар, Аһыы амтаннаах арыгы ааттаах, Ороһуоллаах ууну оҥороннор Омук-омук устун угуттааннар, Үтүө өйдөрүн сүүйэннэр, Уһун үйэлэрин кылгатаннар112

Үйэлээх саастарыгар өрүттүбэт, Ааттарын альатаннар,Үлүгэрдэрин оҥорбуттар, Саллар саастарыгар арахсыбат,Аҕыс үрэх аймаҕар тарҕатан Альархайдаах гына тэрийбиттэрАһатаннар, санааларын сайҕааннар, Эбит оҕолоор.Саастарын сарбыйаннар, Манчаары түөкүн Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1908. — Бэс ыйын 8 к. — №31—32. — С.6. (бүтүүтэ) К а [һ а] а к. Лошади, говоритъ, готовы. Т о й о н. Ну, тогда везите его прямо въ острогъ, нигде по дороге не останав-ливаясь. За вами поеду и я. М а н ч а а р ы. Аан дойдум бырастыы, бар дьонум бырастыыларыҥ! Ийэримэдьиэм бырастый, аал уотум бырастый! Арахсар күнүм ан[а]ан ти[и]йэн кэллэ, бараркүнүм баттаан ти[и]йэн кэллэ! Хараҥа хаайыыга хаптарарым, түүнүктээх түрмэҕэтүмүллэрим ти[и]йэн кэллэ! Ол эрээри сүрэҕим быарым бөҕөх, өйүм санаам сэргэх!Ким даа хара хаанын тохпут айыым суох, ким даа хара көлөһүнүн сиэбит айыым суох;сордооҕу соҥоппотоҕум, муҥнааҕы муҥатыппатаҕым. Хата кинилэр ха[а]р­ ыан­олох-торун харыһыгар, хата кинилэр көҥүлүнэн олороллорун көмүскэлигэр хара хаанымтохторун харыстаабакка, чэгиэн этим сэймэктэнэрин кэрэйбэккэ сылдьа сатаатымдаа бэйэм дьонум бэйэлэрэ түһэн, охтон биэрдилэр. Хайтах гыныамый! Кинилэрөрөгөйдөрө үрдээтэҕэ, мин сор суолум тосхойдоҕо; дьон ситэн кыайан өйдү[ү] иликбуолуохтара: хараҕа суох хараҥа баттабылы, муҥура суох муҥутуур муҥнабылы, олэрээри мин сылдьыбытым, мин эрэйдэммитим си-дьүгээр мээнэ хаалыа суоҕа. Кэнэҕэһин, кэнэҕэс, хойутун хойут, кэнчээри оҕолор кэпсээннэрэ, ороһу оҕолоролоҥхолоро буолуом. Бар дьонум бырастыйдарыҥ! (Тахсар) (Быыс түһэр) А[А]ҔААЧЧЫЛАРГА 1908. — Алтынньы 5 к. — №65. — С.5. Суруйар дьон онно-манна бараннар сахалыы суруйуу тохтообута, аны мантаниньэ дьэ суруйар болуллуо. Сахалыы сурук туһалааҕа-туһата суоҕа мөккүөрдээхбуола­ н турар. Нууччаттан даҕаны, сахаттан даҕаны дииллэр: «ким ааҕарыгар бос­туой сахалыы суруйангыт күнү-дьылы ыытаҕыт? Хаһыаты суруйан ылааччылар ба-рылара нууччалыы билэллэр, эһиги сахалыыгытын көрөн да эрэллэр үһүө» — диэн.­Кырдьык, хаһыаты суруйан ылааччылар барылара нууч[ч]алыы билэллэрэ буолуо,сахалыыны көрөллөрө-көрбөттөрө даа буолуо, ол эрээри биһиги суруйабыт нуучча-лыы хотон билбэттэргэ, суругу эрэ а[а]ҕааччыларга, бар дьон үрдүнэн иһиллийэхтылтан өстөн маппатыннар диэн. Биһиги суруйар буолуохпут саха истиэн наадала[a]хтылын-өһүн, истиэн-билиэн сөбтөөх кэпсээнин, туох-ханнык сокуон ыйаах тахсаниһэрин, дьон хайтах-туох быһы[ы]лаахтык олороллорун, хайтах дьү[ү]ллэнэн тэри-нэн иһэллэрин истэн билэн туһанаайаллар даҕаны ду диэммит, күнү-дьылы ду ы[ы]-таайабыт, харчы ду ылаайабыт диэмнэ эрэ. Бу таһынан бэчээттиир буолуллуо —олоро сытаатахха ааҕарга — ол-бу ырыаны, кэпсээни, остуоруйаны, олоҥхону. Көстөн турар — бу этэр суолларбыт толору ситиллэн иһиэ этилэр — бүтүнДьо­куускай уобалас баһыттан-атаҕыттан ким да диэки буолумна килэрийэн тураркирд[ь]иги суруйар буоллахтарына. 113

1908–1909 УРУУГА ТУҺА САХА ОЛОҔО 1908. — Алтынньы 5 к. — №65. — С.5—6. 1842 сылга дьаһайааччы тойоттор кирдьик миэрэҕэ үтүө майгыга үөрэтээччи дохуобнай аҕабыттарга туһалаах ыйааҕы таһаарбыттара. Ол ыйаах быһы[ы]тынан соҕуруу дойду күбүөрнэлэригэр таҥара дьиэтигэр сулусуу гына[а]ччыларга — аҕа­ быкка-лөчүөккэ бурдук ыһынныннар, оҕуруот оҥоһуннуннар диэн хааһына сириттэн сир быһан биэриллэр буолта, олороллоругар таҥара дьиэтэ турбут сирин дьо[ҥҥ]о бэйэлэрин куосталарыттан дьиэ туттаран биэриэхтээх буолбуттара. Онон, оччотооҕу Сибиир Российаттан олоҕун быһыыта букатын атынын иһин, Импиэрийэ иһинээҕи дьыалалары билээччи Миниистэр тойон Уркуускай ньада­ ра[а]л-күбэрнээтэригэр оһуобай хамытыат оҥорон бу тахсыбыт ыйааҕы ааҕан ис- тэн билэн баран түргэник биллэр мийэхэ туоҕу бу ыйаахтан хайдык быһыыттан ула- рытыахха сөптөөҕүй, диэн биллэрбитэ. Сол дьыл Уркуускайга оһуобай хамытыат оҥоһуллубута. Уркуускай ньадараал-күбэрнээтэрэ, дохуобнайдар баһылыктара Ур- куускай, Ниэрчинскэй, Дьокуускай улахан (улуу аккы[ы]райа) Нил45 буолан иккиэн хамытыат састаабар кииттэрэ. Бу хамытыат бастаан тыа аҕабыыттарыгар, дьаакан- нарыгар, лөчүөктэригэр даҕаны бурдук ыһан иитилинниннэр диэн сир биэриэххэ, олордуннар диэн үчүгэй дьиэлэри биэриэххэ сөптөөх диэбитэ. Оччоҕо Уркуускай күбүөрнэ, Сабайкалыскай уобалас, Дьокуускай уобалас буолан үһүөн биир дьапар- хыйа этэ, Үһүөннэрин дохуобунай аймахтарын барытын баһын биир улахан архыы- рай билэр этэ. Бу үс дойдуга үһүөннэригэр сир элбэх этэ; онон сири аҕабыттарга быһан биэриэххэ бэрт сөптөөх курдук этэ. Онтон өйдөөн көрбүттэрэ аҕабыттар төһө да сири ылбыттарын иһин туһаланыа суох буолбуттар. Бииринэн буоллаҕына кинилэр бэ­ йэлэрэ сир үлэтин үлэлээбэттэр: кирд[ь]ик миэрэҕэ үтүө майгыга дьону үөрэтиэхтээх­ тэр; иккиһинэн буоллаҕына киһини хамнаска киллэрэн үлэлэтиэххэ табыгастаах киһи даа суох буолсу, баар да буоллаҕына хамнастара ыарахана бэрт буолсу. Инньэ гынан хайдык аҕабыттар олохторун үчүгэйдик тэрийэххэ сөптөөҕүй? Хамытыат санаатыгар Уркуускай күбүөрнэҕэ да Сабайкалыскай уобаласка да тыа сирдэрин сапааһынай маҥха[а]һайдара толору бурдуктаах этилэр. Онон хамы- тыат уурбута: «Тыа Таҥаратын дьиэтигэр биэриллиэхтэ[э]х 55 дэһээтинэ сир. Онтон сороҕо ходуһа сирэ, оттуур сир буолуохтаах, сороҕо сир астарын үүннэрэр оҕуруот буолуохтаах; ити кэннэ сапаас бурдук маҥха[а]һайдарыттан ый аайы аҕабыкка кини да кэргэттэрэ иитиллэллэригэр биэрилиэхтээх 20 бууд мэлиллибит бурдук, дьаакаҥҥа 12 бууд... диэн. Оттон бэл-бэл соҕуруу мас аҕыйах дойдутугар аҕабыттарга дьиэ тутар буоллах- тарына, эгэ манна даҕаны мас элбэх сиригэр бирихаһааннар дохуобнай аҕаларыгар олоруон сөптөөх дьиэни тутуохтаахтар, диэн. Дьокуускай уобаласка оччоҕо бурдугу ыспат этилэр, онон сапаас бурдук маҥх­ а[а]һайа диэн суоҕа. — Онтон Уркуускай хамытыата хайдык да гыныан би- лим­нэ, ­уурбута: «Дьокуускайга туһунан хамы[ты]ат аһылыннын, ол хамытыатка дьаһайааччынан Дьокуускай күбэрнээтэрэ буоллун, көмөлөһөөччүнэн улахан архыы- рай Нил ыйбыт киһитэ буоллун диэн». 1853 сылга алыньы ый 27 күнүгэр Дьокуускайга хамытыат аһыллыбыта. Улахан архыырай Нил бу хамытыат үлэтигэр дохуобнайдартан сылдьан көмөлөһөөччүн­ эн оҥорбута Хамчаатка архыырайын Лэгиэнтэйи46, Лэгиэнтэй архыырай бэйэтин онну- гар оҥоорто Митрэй Хитуруоб47 диэн ааттаах Дьокуускай былаҕачыанай аҕабытын, кэнники Дьоку[у]скайга Дьэнисэй диэн ааттанан архыырай буолбуту. Кирдьигин эттэххэ, хамытыатка дьаһайааччынан күбэрнээтэр буолбатах этэ, ­Хитуруоб этэ. Оччотооҕу дьон этэллэринэн Хитуруоб өйүнэн-мэйи[и]тинэн, үөрэҕинэн даҕаны бары Дьокуускай уобалас аҕабыттарыттан бастыҥнара этэ. Кини хамытыатка доклаат аахпыта. Ол доклаатыгар кини бу курдук диэбитэ: «Аҕабыттарга дьиэ да наада, көмөлтө да наа[д]а. Син билигин бирихосааннартан дьиэ туттарар өрө бэрт буолуо. Бу дойдуга бурдук ыһыллыбат: онон бирихосааннар сир эрэ би- 114

эрэн көмөлөстөхтөрүнэ аҕабыттарга абырал аҕыйах буолуо. Ол быһы[ы]тынан би- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатрихосааннар көмөлөһүөхтэ[э]хтэр харчыннан, сытаныах буоллаҕына тү[ү]лээҕинэндаҕаны. Дьокуускай уобаласка баар аҕабыыттарга, дьаакааннарга, лөчүөктэргэааҕан көрдөххө барыахтаах бу дойду сыанатынан буоллаҕына сүүрбэ биэс тыһыынчамөһөөк сүүрбэ биир сү[ү]стээх (25121 руб.) бурдук. Бу харчыны ыраахтааҕы суолунтөлөөччү 96626 дууһа мо[о]ньугар түһэрдэххэ, киһи баһыгар 26 харчы түһүөхтэ[э]х.Элбэх буолбатах эбит! Оттон туһата элбэх буолуо. Билигин сахалар үөрэниэхтэригэркыамматтар. Аҕабыыттар кинилэри үөрэтиэхтэрэ, сүрэҕэ суохтарын туһалаах үлэҕэүөрэтэн хаалартарыахтара. Хамытыат Хитуруоп доклаатын сөбүлээн Дьокуускай уобалас бары дохуобнай-дарыгар сахалартан көмөлтө дууһа баһыттан 26 харчыны, нутраннай бэбиинэс си-миэтэтигэр ки[л]лэрэн хомуйарга уурта. Сокуоҥҥа баар буолуохтаах наруоттан туоххарчы тардыллара. Аҕабыттарга көмөлтө дууһа баһыттан 26 харчы тардыллыахтаахдьонтон диэн суоҕа. Бу быһы[ы]тынан Дьокуускай хамытыата норуоттан сөбүлүүрсурук ылыахтаах баҕардахха эрэ оннук суруктары ылыллыа этэ диэбитэ Хитуруоб.Кирдьик эппиттэрин курдук сөбүлүүр суругу ылбыттара. Уобалаһынай Бырабылыньа уопсай бирисүстибийэтин сурунаалын көрдөххө(31.XI. — 1858 г. за №87) маннык баар: «Дьокуускай уобалас дьонун элбэҕэ аҕабыттарга көмөлтө харчы барыан сөп­тө[ө]ҕүн көрөннөр, дьаһайааччы тойоттор санааларын толороору, дууһа баһыттан 26харчыны хомуйары сөбүлүүллэр. Сорохторо (аҕыттара) бастаан өйдөрүгэр түһэрэнүчүгэйдик толкуйдааммына бу харчыны төлүүрү арка[а]стаан баран, кэнники тойот-торо өйдөппүттэригэр төлүөх буоллулар кү[ү]стэрэ кы[а]йарынан, үбү өлөрөллөрүнэнкөрөн» диэн. Инньэ гынан таптыылларынан сөбүлү[ү]р суруктары ылыталаан баранмуньан Илин Сибир кылаабынай бырабылыаньатыгар ыыппыттара. Ол бырабылыаньа-ҕа көрөннөр 26 харчыны дууһа баһыттан хомуйар киһи элбэҕэр ыарахан буолуо ди-эбитэ. Бара сиэмискэй ыспыраабыньыктара бааһынайдар, сахалар дьадаҥылар,айахтарыгар эрэ булан аһыыллар, үбү кы[а]йан өлөрбөттөр, онон аҕабыттар ту­һа­ларыгар 26 харчыны дууһа баһыгар түһэрэн тардаары кү[ү]стэрэ кыайыа суоҕад­ иэн­нэр Илин Сибиир кылаабынай бырабылыаньатын тылын бөҕөргөппүттэрэ. Арайбиир Дьокуускай ыспыра[а]быньыга эрэ бу харчыны тардыахха сөп диирэ. «Бу үрдүнэн уобалас тойотторо кыһарыйбыттарыттан бааһынайдар, сахалар,­т­ о­йоттор тылларын ытыктааннар, уосустубанай биригобор оҥостубуттара, аҕа­быт­тарга көрдү[ү]р харчыларын тардан биэрэрбитин сөбүлү[ү]бүт диэн. Сорох уопсас­тыбалар биригобордарыгар эппиттэрэ «олохпутун кыаныа суохпут, харчы аҕабыт­тар­га тардыллара эрэйдээх, үтүрүлгэннээх буолсу диэн. Дьокуускай уобылаһынайбырабылыаньатын уопсай бирисүстүбийэтэ сиэмискэйдэр ыспыра[а]быньыктарынтылларын истибэккэ, наруот кыамматыгар, кыһаммакка — аҕабыыттарга харчы тар-дан биэрэри сөптөөҕүнэн уурбута» (прис. Совета Главн. Упр. Вост. Сиб. отъ 27 февр.1859 г. за №6). Онон буоллаҕына наруот кирдьик сүрэҕиттэн харчы аҕабыыттаргатардылларын сөбүлээбитэ диэн суоҕа. Арай тойоттор кыһарыйыылара баара. Илин Сибиир кылаабынай бырабылыанньатын сэбиэтэ маннааҕы уобылаһынайбырабылыаньа сурунаалын хараппакка, ууру[у]тун алдьаппакка, хайдык да буолларДьокуускай уобалас аҕабыыттарын олоҕо тэриллиэхтээх, харчынан эрэ кинилэр-гэ көмөлтө биэрэн, диэн уурбута: Дьокуускай уобалас дьонноруттан нутраннай бэ-биинэс симиэтэтигэр килэрэн сыллата аайы аҕабыыттарга харчы тардан биэриэх-хэ сөптөөх, оттон аҕабыыттар бары тириэбэлэрин: (оҕо сүрэхтиири, бэргэһэлиири,ыалдьарга сылдьары) иһин дьонтон туох да маньаны ылыа суохтаахтар диэн. Буууру[у]ну тибэрдии гыннара ы[ы]ппыттара, ыраахтааҕы ыйааҕынан 1862 сылга­ти-бэрдиэнийэтэ тахсыбыта. Ол тибэрдиэньэ тахсарыгар Уркуускай ньадырал-кү­бэр­нээтэрин аатыгар укаас кэлбитэ, аҕабыттар дьонтон харчы хомуттаран ылар б­ уол­ ан­баран, бирихосааннарыттан духуобнай тэриэбэлэрин иһин маньа (төлүбүр) ыл-батынар, бирихосааннар оҕолорун кү[ү]стэрэ ти[и]йэринэн сурукка үөрэттиннэр,­уоба­лас тойотторо саныылларын курдук харчы оннугар аһыыр аһынан бирихосан-нар аҕабыыттаргар биэрэллэрэ иирээннээх буолуо, онон эбээһинэстээх буолбатын 115

1908–1909 диэн». Сол дьылтан билиҥҥэ диэри хомулла турар аҕабыыттарга налуок наруоттан, дууһа баһыттан 26 харчы. Бу налуок ааттанар рууга диэн. САХА ОЛОҔО СУРУЙА[А]ЧЧЫЛАР ИСТЭН БИЛЭЛЛЭРИГЭР 1908. — Алтынньы 5 к. — №65. — С.6. I. Бу эһиги курдук буукубулаан сытан суруйбаппыт диэн толлуо суох тустаахтар, манна көннөрөн бэчээттэнэр. II. Сорох суруйа[а]ччылар ааттарын-суолларын киллэрэн или[и] баттаамна, бэчээттэ[э]ҥ диэн туспа суруйумна эрэ ыыталлар, оннук сурук хайтах даҕаны со­ куон быһы[ы]тынан бэчээттэниэн сатаммат, бостуой бараҕыллан хаалар. III. «Булууҥ олохтоох атыыһыттарын тэри[и]рдэрэ» диэн ааттаах суругу бэ­чээт­ ти[и]ргэ сатаммат, илии баттамматах даҕаны, алыс да күүстэ[э]х сирдэр бааллар. Сорҕотун бэчээттиэхпит сурук ыыттаххытына. Суруйар буолуҥ. СҮ[Ү]С СЫЛГА СИРИН ИККИТЭ ТҮҤЭТТЭР НЭҺИЛИЭК 1908. — Алтынньы 9 к. — №66. — С.6. Сирин сү[ү]с сылга иккитэ түҥэттэр нэһилиэк баар Дьокуускай окуруугаҕа. Бастыҥ түҥэтигин өйдү[ү]р киһи суох, арай дьыла күнэ биллибэт күөх биэдэмэс элээмэтэ сылдьар; сыҕарым түҥэти[и]тэ буолбута биэс уон икки сыл буолла, биэ­ дэмэс да баар, өйдүүр да кырдьаҕастар бааллар. Оччоҕо аныгы курдук дьокутаат ыытыллан сир кэриллибэтэх: аҕа ууһуттан биирдии-иккилии киһилээх олорон сурук- суттаах кинээс — ол бу сир оччо күрүө буоллун, ол киһиэхэ ол сир ананнын диэн эридьиэстээбиттэр. Онтон үрүҥэр та[һ]ааран, биэдэмэс оҥорон баран муньахха ааҕан иһитиннэрбиттэр дьоҥҥо. Утары саҥа суоҕа үһү. Саҥаран өлүөх баар буо- луо дуо оччоҕо? Оннооҕор ол кинээс күлүгүн кини курдук кинээстэр быһа хаампат- тара үһү. Оннооҕор кини суоһун-кылыҥын, талаҕын аһыытын укхана ол түҥэтиктэн ыла түөрт-уонча сылга ааспакка арахпакка дьон үксүн санаатыгар иҥэ сылдьыбыта. Көстөн турар баттал, дьон санаата и[и]рэрэ сылтан сыл аайы кыларытыллан испит эбит. Бастыккы бириэмэҕэ ордук сирдээх аҕа уустара ордук баттаммыттарга чорботон бэрситэлээн испиттэр. Оттон аҕа ууһун иһигэр улахан саҥа-иҥэ турдаҕына кырдьаҕастар угаайыларын, хоҥоллойдорун, соһууларын устуталаан биэрэн намы- ратан испиттэр эбит. Дьэ онтон сыҕарым бириэмэҕэ, уонтан тахса сыллааҕыга, биир аҕа ууһа сыллата аайы сирэ барарын сөбүлээмнэ, кырдьаҕастарын тэриири- нэн арахсарга дьыала оҥостубута, оччоттон билиҥҥэ диэри туспа нэһилиэк к­ урдук тутунан олорор: сириттэн да чорботон биэрбэт, олохтоох дьүүлүгэр да кыттыспат. Иньэ гынан аҕа ууһун иһинээҕи баттаммыттар хантан да эмтэнэллэрэ мэлийэн ту- рар, түҥэтик буоллаҕына дойдуланалларын кэтэһэ сылдьаллар. Оттон дойдубу- тун түҥэттиэҕиҥ диэн муньах сыллата аайы буолар, ол да эрээри сүбэ холлойорун көһүппэхтиэх быһыылаахпыт. Бачча туххары туохтан сүбэ холлойбот диэн дьону иһиттэххэ, биллэххэ ман- нык эбит. Арахсыыла[a]х аҕа ууһа түҥэтиннэҕинэ, бииринэн: муҥ саатар сирин түөрт кыммыт биирдэрэ барыыһык, иккиһинэн ара[а]раллара биллибэт. Арахсаары дьыа­ла оҥостоллоругар санаабыттар эбит: үҥтэрбит эрэ төһө киһилиин сүөһүлүүн, сирдиин-уоттуун, ытыс да буору энчирэтимнэ арахсан туспа нэһилиэк буолуохпут диэн. Онтукалара төһө эмэ ороскуотуран, эрэйдэнэн баран биллэхтэринэ — со- куон­быһыытынан олохтоохтор сөбүлээн ыыппат буоллахтарына ханан даҕаны арах- сыы сатаммат эбит. Ону билэн билигин нам түһэн олороллор, ол эрээри дьон кы- рата­туһанна: хайа да аҕа ууһуттан кинилэр тэҥнэспэхтээтилэр. Онон арахсыылаах аҕатын ууһа төһө да ньалҕахай тылынан этэн дойду түҥэтигэр баҕарабыт дииллэрэ 116

көрүннүк тыл. Эл аҕатын ууһуттан эмиэ сирэ быстыыһык. Ха хайаларыттан даҕаны Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаткыра аҕатын ууһа оннугар хаалы[ы]һык, арай Эс аҕатын ууһа эрэ сир ылыа эбит.Бүтүн нэһилиэк үрдүнэн маннык быһыы буолан турар эбит, оттон аҕа ууһун иһинаайы киирэн көрдөххө букурдук эбит: сорох баҕарбат, сорох баҕардар түҥэттиҥ,баҕардар — түҥэттимэҥ диир, сорох түҥэттэн абырааҥ диир. Холобурдаан көрдөххөбүтүн нэһилиэк аҥаара кыһаммат, чиэппэрэ баҕарбат, чиэппэрэ баҕарар. Хайтахбыһыыла[a]хтык дойдуну түҥэттиэххэ диэн дьүүллэспит дьүүллэриттэн арай иккисуол туох да мөккүөрэ суох быһаарыллан турар: 1) дойдуну түҥэттэр сөб; 2) былыр-гы быһыынан — кылааһынан диэн. Дойдуну кылааһынан түҥэттэриэн баҕалаахтарбастаахтар — баайдар, маанылар, саҥа үөскээбит суруксут-тойоттор. Бу аймахдойду түҥэтиллиэн кыһаммат: дьону суостарынан, баайдарынан, сололорунан, «буэһиги эрэйдээхтэр тугу өйдөөтөхкүтүй» ди[и]ллэринэн, сокуонунан кутта[а]н, албас­таан сэрэппит буоланнар бэйэлэрин диэки охтороннор дойду түҥэтигин сылтан сылаайы уһатан иһэллэр эбит. Баттаммыт дьон наар өлбүттэрин арай дьиэлэрин эрэиһигэр олороннор ааҕаллара-ылҕы[ы]ллара баар. Муньахха кэлэн сүбэлэрин хол-боон мөккүһэргэ үҥсэргэ тэриммэттэр, холоон көрүтэлээбиттэрэ да салатпахтаанбаран билигин кими да итэҕэйбэт буолан олороллор. Арай бу-сайын кинээстэринсүбэни сүрүннээҥҥин, салайаҥҥын дойдуну түҥэтэн абыраа диэн көрдөспүттэрэ.Кинээстэрэ саҥа, эдэр, үөрэхтэ[э]х, үтүөҕэ баҕалаах, удьуор ыччат, ама урукку ки-нээстэр курдук туохтаан баран туохту[у] сылдьар үһүө, көрүөхпүт, истиэхпит. Былыргы барахсан быһы[ы]тынан сирдэрин кылааһынан тутан олороллоро ман-нык: 1) Бастыҥ кылаас — икки күрүө (40—50 сыарҕа от); 2) үс-тириэт — балтараакүрүө; 3) торуой кылаас — биир күрүө; 4) үс осумуой — күрүө түөрт гыммыттан үһэ;5) тириэтэй кылаас — күрүө аҥара, онтон аллара; 6) осумуой — күрүө чиэпэрэ; 7)осумуой аҥара — күрүө аҕыс гыммыттан биирдэрэ. Хата сирэ суох бэрт аҕыйах.Бурдук сирэ диэн былыргы түҥэтиккэ эридьиэстээбэтэхтэр, онон билигин бурдук-тарын ыһаллар биэдэмэстээх сайылыктарыгар, ходуһаларыгар. Сайылыгы оччоҕодойдуланар киһи сүөһүтүн быһы[ы]тынан анаабыт эбиттэр, иньэ гынан сайылык-ка бурдук ыспат элбэх. Суха хаамар сирэ сайылыкка баранна, күл буолан хаалла,ходуһаҕа да баар сир сорох аҕа ууһугар мэлийдэ. Бурдук сирдээхтиҥҥилэр олохбаайдар, биитэр төрүт дьон ыччаттара. Онон дьон ордук кыһанара билигин бурдуксирэ буолан турар. Манан бүтэрэбит сүүс сылга дойдутун иккитэ түҥэттэр нэһилиэк олоҕун дьа­һабылын, ол-бу буолан испиттэрин суруйуллуо этэ да сир суох. Маны да иһиттинэрбар дьон, онуоха маныаха диэри. Сиэн оҕо НЬУУЧЧА ОЛОҔО БЫЛЫРГЫТЫТТАН БИЛИҤҤЭ ДИЭРИ 1908. — Алтынньы 9 к. — №66. — С.6. Кырдьаҕас дьон кэпсээннэриттэн киһи истэр баҕадьы былыр хайа дьон ханнаолорбуттарын, хайтах майгылаахтарын, хайтах олохтоохторун, тугу аһаан-сиэн оло-роллорун, быһатын эттэххэ былыргы дьон олохторун туһун. Былыргы дьон чикэ атынмайгылаах, олохтоох эбиттэр аныгыга тэҥнээн көрдөххө. Үөрэҕэ суох омуктар олох-торо кырдьаҕастар сэһэннэриттэн биллэр. Үөрэхтээх омук олоҕо майгыта кырдьаҕасдьон кэпсээннэриттэн эрэ биллибэт: билиҥҥи үөрэхтээхтэр хайа омук ханнык сир-гэ олорбутуттан, ханнык сэби туттарыттан, тугу аһыырыттан, таҥнарыттан холо-бурдааннар былыргы дьон олохторун суруйаллар. Саҥардыыҥҥы үөрэхтээх омук-тар бэйэлэрин олохторун суруйаллар эбит: онтон биллэр. Ол суруктары ааҕаннарүөрэхтээхтэр эмиэ былыргы дьон олохторуттан элбэҕи билэллэр. Үөрэхтээхтэр тугубилбиттэрин барытын суруйан иһэллэр; кинилэр былыргы дьон олоро сылдьыбытсирдэрин хаһаннар арааһынайы билэллэр: сэптэригэр, дьиэлэригэр сурук хаалбы- 117

1908–1909 тыттан; ити гэннэ арааһынай айаннааччы дьон даҕаны суруктарыттан, кэпсээннэ- риттэн. Дьон олоҕо биир кэм турбат: куруук уларыйан иһэр; олох, быһыы, майгы САХА ОЛОҔО былыр былыргаттан биир ди[и]р киһи алҕаһы[ы]р, үөрэх элбэ[э]н, үрдэ[э]н истэҕин аайы дьон олоҕо көнөн тупсан иһэр; бастыкыта бэрт аҕыйах дьон хас эмэ мөлүөн дьон буолаллар, уруккута кыра дьадьаҥы госудаарыстыба улаатар байар; холобура биир ийэттэн аҕаттан бүтүн омук, бүтүн госудаарыстыба норуота үөскүүр. Бу «Саха олоҕо» диэн хаһыакка мин ньуучча омук былыр хайтах олохтооҕун, майгылааҕын су- руйаары гынабын, хайтах кыччыгый сололоох кинээстэн билиҥҥи бүтүн көҥүллээх ыраахтааҕы буолан улааппытын кү[ү]һүрбүтүн кэпсээри гынабын; хайтах ньуучча кыра норуота көҥүлэ су[у]йуллубутун, кырдьыга сүппүтүн көрдөрөөрү гынабын; хай- тах бүтүн норуот сирэ (баайа) аҕыйа[а]н тойотторго-баайдарга уларыйбытын бил- лэрээри саныыбын. Тыһыынчаттан тахса сыллааҕыта, үөрэхтээхтэр этиилэринэн, ньуучча төрдө омук (славяне) сылабааннар Диниэпир диэн өрүс устун, ити гэннэ Балтыыскай муо­ ра да кыты[ы]тыгар, билиҥҥи ба[а]р куораттар (Киевъ, Новгородъ, Псковъ, Смо- ленскъ и др.) устун олороллоро үһү. Бу дьон олохторо майгылара бастаан бэрт бо- ростуой, бэрт кыараҕас эбит. Кинилэр аҕа ууһа ууһунан наар олороллоро; аҕа ууһун аайы биирдии баһылыктаах эбиттэр. Былыр биирдии дьиэ киһи биир аҕа ууһа диэн аатырара; олор элбээннэр бастаан хас да аҕа ууһа буолбуттар. Ити гэннэ аҕа уус­ тара элбээннэр нэһилиэк улуус буолан барбыттар. Ол курдук үөскээбиттэрэ ньууч- чалар төрүттэрэ — сылабааннар. Дьиэҕэ саамай кырдьаҕастара аҕалара баһылык буолар, аҕа ууһугар буоллаҕына дьиэ баһылыктарыттан таланнар туруораллара; ол баһылыктарын кинээс диэн аатты[ы]ллара үһү. Оччоҕо кинээс улахан быра[а]ба суоҕа, хата бэйэтэ норуоттан сэрэнэрэ, хата бэйэтиттэн норуот отчуот көрдүүрэ. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) ЭБИИ ТЫЛ «А[А]ҔААЧЧЫЛАРГА» 1908. — Алтынньы 9 к. — №66. — С.6. Судаарстыбынай Дуума аһыллыа Бокуруоб буолтун гэннэ уон түөрт хонон ба- ран. Оччоҕо суруйар буолуохпут Судаарстыбынай Дуума туох саҥа сокуону арыйан ду, дьү[ү]ллээн ду иһэрин. НУУЧЧА ОЛОҔО БЫЛЫРГЫТЫТТАН БИЛИҤҤЭ ДИЭРИ 1908. — Алтынньы 12 к. — №67. — С.6. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Куһаҕан, туһата суох, кинээһи норуот таһааран кэбиһэрэ. Норуокка кинээс­эбээ­ һинэс биэрэрэ: эһиги наадаҕытыгар туруом, эһигини атын омуктартан көмүскүөм диэн. Кинээс саамай улахан эбээһинэһэ буолар эбит: норуот көҥүлэ суох мин кими да кытта сэриилэһиэм суоҕа, норуот туох эмэ эбээһинэскэ талан туруорбут дьо- нун ты[ы]тыам, кыһарыйыам, кинилэри туох баар дьү[ү]лтэн сүбэттэн туоратыам­ суоҕа,  — диэн. Кинээс би[и]р 40—60 киһи сэриилээх буолара; кинээһи сэр­ ии­ лэри норуот аһатыах таҥыннарыах кэриҥнэ[э]х; ол оннугар кинээс атын омуктар- тан но­руоту көмүскүөх тустаах. Улахан сэриилээх кү[ү]стээх омуктар кэллэхтэринэ, соҕотох кинээс сэриитэ сөб буолумуна, норуот бэйэтэ эмиэ сэриигэ барара. Саа- май бастаан­киһи сүөһү хотон үөскүү илигинэ, арааһынай омуктар элбии иликтэри- нэ, сирдэрэ сүрдээх киэҥ, дьонноро бэрт аҕыйах эрдэҕинэ, ньууччалар төрүттэрэ — сылабааннар дьөссө туох да сэриигэ наадата суох этилэр. Онтон бэйэлэрэ даҕаны 118

элбэ[э]ннэр, атын да омуктар үөскэ[э]ннэр, билсиһэр сылдьыһар буолбуттар. Со- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатрох омуктар кинилэри кэлэннэр талыыр да буолбуттар, соруйан бүтүн сэриинэнкэлэннэр бүтүн куораттары алдьатан иэмэтэн барбыттар. Дьэ онтон сэрэнэннэр сы-лабааннар сэрии тутар буолбуттар ити гэннэ ол сэриини тылыгар киллэрэн, сан­ аа­тынан өйүнэн баһыйан, хамандыы гынар кинээһи талар буолбуттар. Бастаан оннуккинээһи атын сиртэн булбуттар, онтон кэнники бэйэлэрин истэриттэн тахсан испит.Аҕа да ууһун баһылыга өллөҕүнэ, бүтүн роода да баһылыга, кинээс, өллөҕүнэ кини-лэр оннуларыгар аҕа бастыҥ уола турара; оҕото суох баһылык буоллаҕына кини кэн-нинэ биир саамай кырдьаҕастара норуот сөбүлү[ү]р киһитин талан туруораллара.Ньууччалар төрүттэрэ бурдук да ыһаллара, бултууллара, балыктыыллара даҕаны;оччоҕо киһи сүөһү аҕыйах эрдэҕинэ булт балык элбэх этэ. Сорох омуктары кыт-та кинилэр торгуйдаһаллара онтукаларын атын кыргыһы[ы]лаах омуктар кэлэннэрмэһэйдиир эбиттэр. Кинээс наадата диэн сэрии эрэ чааһа буолар. Онтон норуотатын наадатын бэйэтэ дьаһайара. Куорат аайы киэҥ соҕус сиргэ остуолба ту­руо­ран куолака ыйаан кэбиһэллэрэ; бу куолака тыаһа[а]таҕына норуот барыта бу сир-гэ барыах тустаах. Ол аата муньах буоллаҕа үһү. Бу муньахха ханнык да той­ онсуох б­ уо­лара норуот бэйэтин дьү[ү]лүн бэйэтэ дьү[ү]ллэнэрэ. Сонно кинээһи, куо­рат стаарыстатын кулубатын, талаллара үһү; бу талыллыбыт дьон бэйэлэрин эрээбэ[э]һи­нэстэрин билиэх тустаахтар, кинилэр норуоту дьү[ү]ллээбэттэр, хата кини-лэри норуот сөбүлээбэтэҕинэ таһааран кэбиһэригэр көҥүллээх этэ. Норуот бэйэтинмуньаҕар бары улахан кылаабынай наадаларын барытын дьүүллэһэрэ: сэриилэһиида туһун, хайа эмэ омугу кытта тупсар да туһун; ити гэннэ ханнык эмэ омуктары кыт-та торгуйдаһар даҕаны чааһын. Оччотооҕу бириэмэҕэ буруйдаахтары, кинээһи кыттаол туһугар ананан талыллыбыт дьон дьү[ү]ллүүллэрэ, оччоҕо арааһынай буруйдаах­тары билиҥитээҕэр быдан чэпчикитик буруйдууллара: түрмэҕэ сытытымна эрэкөннөрү ыстыра[а]птанара эрэ; кыайан төлүөбэт буоллаҕына ханнык эмэ уобсасты-ба үлэтин үлэлиирэ. Норуот бэйэтин бэйэтэ дьү[ү]ллэнэн олорор эрдэҕинэ сууткүчүмэҕэйэ, тойот кытаанаҕа суох этэ. Ол муньахтарыгар ким да баттаммат, кимда ороскуотаммат этэ диэбэппит, — син баттабыл, син кү[ү]стээх көҥүлүн кэриэ-тэ этэ да, билиҥҥи олох курдук хотон биллибэт этэ. Ньууччалар төрүттэрэ маҥнайсэриини дьиикэй омуктар утары тутан бараннар, кэнники диэки бэйэлэрэ да дьии­кэй омук быһыытын үтүктэн барбыттара — сэриилэһэн кыайдахтарына арааһынайкыһыл, үрүҥ көмүһү, солкону атын да табаары, киһиттэн сүөһүттэн даҕаны бастыыаҕалар буоланнар — ол ымсы[ы]тыгар кинээстэр даҕаны, атын кинилэри кытта биирсанаала[a]х кинилэртэн туһанар даҕаны дьон кыһаммыттарыттан кыргыһыы (войны)үөскээбитэ. Кинээстэр, үчүгэй сэриини хомуйан ыраах сирдэринэн сылдьаннар бэркэдохуотурар буолбуттарын тухары кү[ү]стэрэ санаалара бөҕөргөөн испит. Кыаттарбыткыра омуктар сордоро буолбут: сорох кинээстэр кэмэтэ суох өлбүгэни (даан) ылал-лара үһү. Онуоха сорохторо кы[а]йан төлүүллэриттэн ааһан, тулуйумна кинээстэриөлөттүүллэрэ үһү. Дьэ ол оннугар кинилэри олохторуттан оддолуталлара, дьиэлэрит-тэн дьиэгэнитэллэрэ, уоттарын умуруораллара үһү. Кинээстэр саамай эр санаала[a]хдьоннору кытта холбоһоннор кыргыһы[ы]ттан даҕаны кэлбит үптэри-сэптэри, өлбүгэдаҕаны дохуотун, үллэстэн бэйэлэрэ туһа гыналлара. Онон кинилэртэн элбэхтэрэбэркэ байаннар улаханнык норуот хараҕар үрдүүллэр эбит: баай киһи хаһан кычча[а]нкөстүөҕэй? Кыргыһы[ы] турбут бириэмэтигэр, кинээстэр сэрии да дьоно бэрт күндүбуоланнар, кинилэргэ норуот улахан көҥүлү биэрэтэли[и]р эбит. [У]НСТУРУКСЫ[Й]А ЧААҺЫНАН ТЫЛ 1908. — Алтынньы 16 к. — №68. — С.5—6. Кыһыары саас 1902 дьылга Уобалаһынай бырабылыаньа Сабыата нуучча сахаүөрэхтээхтэрин кытта көрөн сүбэлэһэн «нэһилиэк иһигэр сири тэҥнээн түҥэттэр ун-стуруксыаны» оҥорбута. Ол оҥорон баран үс хоноот күбэрнээтэр сүркүлээр ыйааҕы 119

1908–1909 кытта бүтүн уобаласка тарҕаппыта. Сорох улуус сөбүлээн дойдутун бу унстурук- сыа быһы[ы]тынан үллэстибитэ, сорох батан кэбиспитэ: биһиги урукку да олохпу- САХА ОЛОҔО тунан үчүгэйдик олоробут диэн. Аккаастыыр хоруйдара ол бу эгэлгэлээхтик этил- либитин да иһин, дьиҥ кырдьыга, киһи кырата сир унстуруксыанан түҥэтиллэрин бэркэ сөбүлээбитэ, туһалааҕын бэркэ өйдөөбүтэ, ол эрээри биир тыл кыбытыллан унстуруксыа батыллыбыта. Ол тыл сиргэ эрэ баар тыл — а л б а с диэн аатта[ах] тыл. Албастата баттата үөрэнэн хаалбыт киһи — киһи дьиҥ сүрэҕиттэн быарыттан да үтүөнү баҕаран эттэҕинэ — эмиэ албастаары гыннаҕа диэн батан кэбиһэр. Ол быһыытынан киһи кырата саллар сааһын туххары албастата баттата үөрэнэн хаа- ланнар Уобалас тойото кырдьык дьоҥҥо туһалаах сүбэни тэрийбитин батан кээстэ. Оччоҕо ол-бу нэһилиэк иһигэр: тойоппут аны манан албастаары гынна, эҥин эҥини киһи истэр эбээт; көр эрэ маны өйдүөтүгүт дуо, ноколоор? Чэйиҥ, дьэ ити гэннэ айахкыт муҥунан «абыраллаах-абыраллаах» дии-дии айдаарыҥ!! Бар! Ити ыраах­ таа­ҕы суолун элбэтээри гыналлар, — баайдаах үптээх киһи унстуруксыаҕа баранҥын саҥа тардыыны төлүө! — диэн тыллар чиҥ-чаҥ саҥарылалара иһиллэрэ. Түбэлтэти­ гэр ол аҕай иннинэ күбүөрүнскэй бэбиинэс 41 харчы эбиллибитэ. Дьон толкуйд­ аан көрдөҕүнэ  — маннык абыраллаах суол, кырдьык, си-дьүгээр тэриллибэтэҕэ буо- луо — диэн тахсыбыта. Бии онон унстуруксыаны аккаастаан илии батты[ы]рыгар ду, мас биилкэ угарыгар ду — абыраллаах да суолу аккаастаан эрэбит дии-дии, — түүл- бит курдук илии даҕаны баттаабыта, мас таа биилкэ укпута. Онтон туран дьиэтигэр тиийэн өйдөммүтэ: үөһээттэн санньылыйан иһэр диэбитэ, албаһа аллараа тэлгэнэ сыппыт эбит. Ону тумаратыгар булкулла сылдьан өйдөөбөтөх. Өттүгүн охсуммутун иһин туох кэлиэй: боккуоттаах бириэмэтин аһаран кээспит. Ол тоххоруттан алта сыл ааста, оччотооҕу быһыы уларыйда, оҕо улаатта, аҕам кырдьа барда, күн-ый аайы майгы санаа уларыйда, албас тумарата дьэҥдьийэн эрэр. Ол эрээри билигин даҕаны албан-алыппыт үөһэттэн даҕаны саньылыйбыта-ду, алла- раттан даҕаны өрө көппүтэ-ду ситэ дьайҕара илик. Арай күннээҕи күммүт хатаҕатын батыстахпытына сөп буолсу. Бырдьаныах баар буоллаҕына бырдьанан бүтүннүү ма- тыахпытыгар диэри сирбитин сөбтөөҕүнэн түҥэттэн олордохпутуна сатаныыһык. «Ким даҕаны сокуону билбэппит» диэн хоруйдуо суох тустаах диэн сокуон ыйар. Онон саха да буоллун нуучча да буоллун сокуону билбэппин диэн ханан даҕаны куо- тара суох. Саха былыр-былыргаттан, ол-бу хамыыһыйа саҕаттан сирдэнэн олорбут, биһиги сирбитин ким да былдьаан ылыан сатаммат диир. Ол эрээри мийэнэ диир бырааб буолбат, бастаан дакаастаан баран мийэнэ диир сөб буолар эбит. Онтука- та сахабыт сокуонун үөрэхтээхтэр арыйан быһаарбыттарыттан ааҕан көрдөххө ыл- бычча киһи өйдүө суох. Биир сокуон этиитинэн саха сирин бэйэтэ бас билэр, ким да былдьа[а]н ылыа суох тустаах диэн. Биир этиитинэн сирин саха бас билбэт, кааһына бас билэр диэн. Сорох сокуон быһыытынан (Санаат быһаары[ы]тынан) саха сирин дьүүлүн бэ­ йэтэ дьү[ү]ллүөх тустаах, нуучча тойото дьү[ү]ллүө суох тустаах диэн, арай нуучча той­ ото саха сирин былдьаһан үҥсэрэ буоллаҕына дьү[ү]ллүөх тустаах диэн. Сирбит сокуона маннык быһыылааҕын иһин дьэ бии уон суруксут уон аҥы туо­ йара буоллар. Саха чааһынан туох баар бары сокуону, ыйааҕы, укааһы киһи эрэ билэр буолбат, онно[о]ҕор Уобалас тойото хотон билбэт. Онон урут дьүүллэрэ көтүллүбүтүн иһин билигин сир дьүүлүн быһа хото дьүүллэ[э]бэт буолан хааллан ту- раллар, сокуон кытаанах. Нуучча тойото быһа хото дьүүллү[ү]рэ баар: 1) уобсасты- ба үксэ дьүүллэ[э]бит дьүүлүн аҕыйах өттө тардар буолаҕына; 2) сири былдьаһан үҥсэр баар буоллаҕына; 3) букатын сирэ суох ду, сиринэн баттаммыттар ду элбээ- тэхтэринэ; 4) Дьон олоҕо тупсарыгар саҥа тэҥ түҥэттиккэ үҥсүү турдаҕына. Былыргы үйэҕэ баайдары, маанылары ордук сирдээбиттэр эбит, ордук тар- дыыны кииһинэн, саһылынан биэрдинэр диэн. Оччоҕо киһи аҕыйах, сир элбэх этэ. Киһи сүөһү элбиирин, сир кыары[ы]рын сокуон сэрэйбит, бу курдук этэр: «эһэ- эбэ саҕыттан дойдуланан олорор сир дойдулаахтан уһуллуох тустаах туох-да тар- дыыны суолу кыайан төлүөбэт (муотуран) буолан хааллаҕына, битэр дьон үөскэн 120

элбэ[э]тэҕинэ улуус-ду, нэһилиэк иһигэр сир тэҥнэнэрэ тирээн кэллэҕинэ» диэн Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат(св. степ. зак. коч. инор. § 115). Бастыҥ сирдээхтэр оччоттон билиҥҥэ диэри тар-дыыны төлү[ү] туралар бииринэн буоллаҕына, онтон иккиһинэн буоллаҕына хан-на баар буолуой орускуокка киирэн туран сириттэн быстаран ылларар киһи? Онон:«тойотторбут харчыта аҕалыҥ, дьокутаат ы[ы]таммыт, сиргититтэн быһан ылыах-пыт» — диир дьон кырдьык баһа суохха холонуох тустаахтар. «Түҥэтиҥ, абырааҥ»диэн тыллар толооҥҥо тоҥмуттарын, дойду кылааһынан үллэһиллэн тутуллан оло-рор батталлааҕын билэн Скириписин күбэрнээтэр48 икки түгүл муньахтаан тойотто-ру, нуучча саха-да үөрэхтээхтэрин кытта нэһилиэк иһигэр сири тэҥнээн түҥэттэр ун-стуруксыйаны оҥорбута. Бу унстуруксыйа ыйа[а]х, сокуон буолбатах, үтүө эрэ сүбэ:онон сүбэни сүбэ курдук тутуох тустаахпыт: сөбүлүүрбүтүн ылан, сөбүлээбэппитинустан арай хара баттыгаста[а]х кылаас эрэ быһы[ы]тынан түҥэттиэ суох тустаахпыт. Унстуруксыйа ааҕыллан иһиллэрин саҕына дьону оҕо-йахтар дойдуланара, паайдиэн тыл куттаабыттара. Оҕону-йахтары дойдулуур ойо быһан санаа муудраһыттанэтиллибэтэҕэ. Өлүөкмэ сахалара оҕолуун-йахтардыын сирдэнэн олороллоро быдаа-рыйда. Ол гэннэ нэһилиэк аайы тулаайах оҕо, огдоомо йахтар сирдээҕэ элбэх. Ононмантан соһуйар-өмүрэр дойдуну эрэ түҥэппэт төрүөт. Сөбүлээбэт буоллахха устанкэбиһэр көҥүлэ оччоттон да биллэр, унстуруксыйаҕа бэйэтигэр баар. Куту-сүрү долгуппут паай (сахалыы эттэххэ өлүү) диэн тыл эмиэ төрүөт буолта:биһиги паай диэн а[а]ттаабаппыт, ол кэриэтин киһи эрэ барыта биир тэҥ биир кылаас­таннын — диэн. Паай, кылаас, туох да диэн ааттаннын — сир эрэ тэҥинэн түҥэтилинин. Ыраахтааҕы суола эбиллиэ диэн барбах тыл, эбэр буоллахтарына мэҥийэр кы­лааһыҥ да баар буоллаҕына эбиэхтэрэ. Түөрт уон би[и]рди[и] харчы күбүөрүнискэйбэбиинэскэ эбилиннэҕинэ бу дьон кылааһынан сирдэрин тутунан олороллор диэнтоллубатахтара. Ыраахтааҕы суола улуус, нэһилиэк аайы дууһанан тарҕанар, сирбыһы[ы]тынан тарҕанара саппыкылаах буолуо. Бастаан хайа улуус, хайа нэһилиэктөһө киэҥ сирдээҕин, төһө от үүнэрин, от төһө сыаналааҕын билиэххэ наада. Ол үлэбэрт сотору хотулларын билбэтибит. Онтон куттаннахпытына тутан олорор сирбитэлээмэтин куттамматтара, бастыҥнаахтара, устан биэрдэхпитинэ сыньаныахпыт. Мантан иньэ Скриписин унстуруксыйатын49 тылбаастаан бэчээттиэхпит. Үтүөсүбэ хаһан да хаалбатын быһы[ы]тынан, унстуруксыйа хаалымна турар. Онон ис­тиэхбаар буоллаҕына иһиттин, өйдүөх баар буоллаҕына өйдүөтүн диэн бэчээттиэхпит. Сиэн Оҕо МАЛДЬАҔАР, ӨЛҮӨКҮМЭ ОКУРУУГАТА 1908. — Алтынньы 19 к. — №69. — С.6. Түөрт уонча сыллааҕыга Олоокума, Чаара диэн аатта[а]х үрэхтэр төрдүлэригэролорбуттара сахалар. Өлүөкүмэҕэ оччоҕо ыспыраабыньыгынан баара үһү Са­кыыр­дьын тойон. Бу олордохторуна соҕуру[у]ттан аттыкылар көскө кэлбиттэрэ: Атты­кылар куорат таһыгар олоруо суох тустаахтар диэн, (?)... ыспыраабыньык үс ка­һаак­та[а]х буолан Чаара, Олоокума төрдүнээҕи сахаларга тахсыбыта. Онно тахсанэппитэ: «Бу олорор сиргититтэн көһө тардыҥ атын сиргэ, манна олохтонуохтара ат-тыкылар, кутанымаҥ сирбит букатын бардаҕа диэн, аттыкылар уон биэс сыл гынанбаран төннүөхтэрэ, оччоҕо сиргит бэйэҕитигэр хаалыа». Ыйаах кытаанах, ол гэннэтөннөрүөх буолаллар диэн сахалар көһө охсон биэртэр, Бөтүн, Өлөн диэн үрэхтэргэ.Саҥа сирдэригэр олороннор уон биэс сыл ааһарын ааҕа олорбуттара. Түөрт сыллааҕыга (1904) аттыкылар Олоокуматтан, Чаараттан көспүттэрэбиир да оппокко. Уон биэс сыл ааста — аттыкылар бардылар диэн Малдьаҕаруоб­састыб­ ата нэһилиэк муньаҕар дэбиэринэй талбыта — сирбитин иллэҥ тура-рын быһыытынан дьэ ирдээн ылан кулу диэн, ороскуотугар харчы тардан биэр-тэ. Дэбиэринэй тойоммут үтүөнү-мөкүнү иһитиннэрэ илик. Билигин биһиги сирэй- 121

1908–1909 битин харахпытын көрсө олоробут: дэбиэринэйбит ирдии илик ду? Уон биэс сыл ааһа илик ду? Ону быһаарыахтыныгар диэри — Олоокума, Чаара хотуттар Кииринкэ САХА ОЛОҔО бааһынайдарынан туолбуттара көһүнэ. Дэбиэринэй тойоммут, тугу гыммыкын истиэхпитин сөб буолла! диибит бөтүттэр. Бөтүн НУУЧЧА ОЛОҔО БЫЛЫРГЫТЫТТАН БИЛИҤҤЭ ДИЭРИ 1908. — Алтынньы 19 к. — №69. — С.6. II Былыр куорат аайы биирдии кинээс буолара. Бу биһиэхэ, сахаҕа, аҕыс у­ лууск­ а аҕыс кулуба баарын кэриэтэ, отчотооҕу нуучча сиригэр хас улахан куоратын аайы­ кинээс туруоруллара. 1224 сылга нууч[ч]аларга татаар диэн омуктар кэлэннэр бэр­кэ олохторун алдьатан, быһыыларын майгыларын уларытан кэбиспиттэрэ. Тат­ аард­ ар кэмэтэ суох сэрии дьонноох буоланнар бүтүн нуучча сирин бүтүннүү кыргыбытта- ра — соҕотох биир эрэ куоракка (Новгородъ), сааскы үрэх уута хаайан, ти[и]йбэтэх- тэрэ. Ким даҕаны кинилэр диэки тү[ү]һү[ү] да илигинэ, суоччоҕотохто күөрэйэннэр, ити гэннэ харса-хаана да суох буоланнар, күүстэрэ-уохтара да бэрт буолан, отчотооҕу нууччаларга кыаттарбат дьон эбиттэр. Биир куораты алдьатан-кыаһатан эрдэхтэринэ атын куораттар кинээстэрэ көмөлөһө диэн кэлбэттэр эбит, ол курдук бэйэ бэйэлэрин икки ардыгар эйэ[т]э суох эбиттэр, ол курдук бэйэлэрин эрэнэр этилэр эбит. Иньэ гынан татаардар биирдии куораты ыллар ылан иһэллэр нуучча- лар сирдэрин түгэҕэр улам-улам киирдэр киирэн истиллэр. Түөрт төгүрүк сыл тух- хары татаардар көҥүл кыртылар нуучча сирин. Бу туххары нууччалар кыргыһы[ы]та суох бэриммэт дьон буолан биэрдилэр; дьэ ол иһин татаардар туох да айыытыт- тан кэмэтиттэн ааһа дьону да кыртылар, куораттары да убаталаан кэбиспиттэр. Бу кыргыһы[ы]га төһө киһи өлбүтүн ким билиэ баарай? Төһө үп-мал убайан хаалбытын ким таайыай? Хас киһи, күрүүбүн диэн, тоҥон-хоргуйан өлбүтэ буолуой? 1224 сылга татаардар, санааларын ситэн дуоһуйан бараннар, нуучча сирин соҕуруҥулуу-илин өттүгэр тохтооннор олорбуттар. Бу саматтан олороннор нуучча- лары бас билэ олорбуттар. Ол курдук нуучча сирэ татаардар баһын билэр сирдэ- рэ буолан хаалта, ол курдук нуучча норуота татаар омук бастаах буолбута. Татаар- дар нууччалартан даан хомуйан ылаллара, ити гэннэ бэйэлэрин истэригэр хайдык да олордунар диэн кыһаммат этилэр. Өлбүгэни түргэнник төлөөтүнэр диэн нуучча- лартан кинээстэри туруораллара, би[и]рдэстэрин улахан кинээс диэн ааттааннар дьаралык кумааҕы биэрэллэрэ. Улахан кинээс өлбүгэни норуоттан хомуйан татаар ыраахтааҕытыгар биэриэх тустааҕа. Инньэ гынан ким дьаралыгы ылбыт — улахан кинээс аатыран, атын кинээстэргэ баһылык буолара. Кинээстэри барыларын та­таар ыраахтааҕыта аныыра. Ким элбэх кэһиини аҕалбыт, ким үчүгэйдик көстүбүт, ким ки- нини ытыктаабыт, киниэхэ сүгүрүйбүт, — ол дьаралыгы ылара. Ол туһуттан дьара- лыгы былдьаһаннар кинээстэр бэйэлэрин икки ардыларыгар өстөһөннөр бэркэ иир- сэллэрэ, хобулаһаллара. Кинилэр иирсэллэрэ татаар ыраахтааҕытыгар дохуот буо- лара: киниэхэ элбэх эрэ өлбүгэни аҕалар кинээс буоллун. Инньэ гынан нуучча олоҕо букатын уларыйбыта бу татаардарга түбэспитин тохары. Урут кинээһи норуот талара, билигин татаар ыраахтааҕыта: урут норуот көҥүл­ лээх этэ кинээстээҕэр, билигин кинээс көҥүлэ улаатта билигин кинээскэ норуот ­наа­дата суох курдук буолла: кини бэйэтин норуотуттан аны сэрэммэт буолла, тат­ аар эрэ ыраахта[а]ҕытыгар сөбүлэттэҕинэ кини көҥүлэ улаатан иһиэх тустаах. Били- гин норуот бэйэтин кинээһиттэн куттанар буолла: кинээс татаар «ыраахтааҕытыгар үҥтэҕинэ сэрии дьонун ыытан кыртаран кэбиһиэ», диэн. Онон норуот кинээс тугу эппитинэн олорор буолбута, төһө өлбүгэни көрдүүрүн биэрэрэ, хайдык даҕаны ки- нини кытта кы[а]йан тэҥнэһэриттэн ааһан барбыта. 122

Урут норуот бэйэтин сирин бэйэтэ бас билэн олорбута, билигин кинилэр сир- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатдэрин татаар ыраахтааҕыта көҥүлүнэн кимиэхэ сөбүлү[ү]рүгэр биэрэр буолта.­ Бусири ылбыт кинээстэр барылара ол сирдэригэр улахан көҥүллээх буоллулар. Бэ­йэлэрэ өллөхтөрүнэ бэйэлэрин оннугар оҕолоро хаалаллара. Ити гэннэ кин­ ээс­тэрбас билэр сирдэрин хайтах да гыналларыгар көҥүллээх этилэр, норуоттан ыйы­тыыт­ а суох көҥүл бэйэлэрэ дьаһайан олорбуттара: кимтэн былдьы[ы]ры был­дьаан,  — кимиэхэ биэрэри биэрэн. Кинээстэр бэйэлэрин икки ардыгар эйэлэрэдьөссө кытчаабыта, кинилэртэн биирдэстэрэ улахан кинээс диэн аатыран, хайала­рыттан даҕаны улахан көҥүллэ[э]х буолан, сорох кинээстэртэн сири былдьаан ыла-ра, сорохтон албыннаан, сорохтон босхону эрэ үрдүнэн атыылаһан. Инньэ гынанулахан кинээс сирэ сыл аайы элбээн, сыл аайы улаатан испитэ. Сирин былдьаппытатаҕастаппыт кыра кинээс татаар ыраахтааҕытыгар баран үҥтэҕинэ, улахан кинээс­баран, баайынан үбүнэн баһыйан, бэйэтин утары хобулаан биэрэн, сэмэлэтэрэ,эбэтэр кинээһиттэн таһаартаран кэбиһэрэ. Ити гэннэ улахан кинээс кыра кинээскэтылын иһитиннэрбэтэҕинэ, татаар ыраахтааҕытыгар хобулаан биэрэн татаар сэрии-тин аҕалтаран, ол кинээс сэрии дьонун кыртаран туран, бэйэтэ хайтах баҕарар то­йомсуйара. Онон улахан кинээс күүһэ ордук үрдээн улаатан испитэ; кыра кинээстэркөҥүллэрэ улам-улам аччаан испитэ, кинилэр сирдэрэ сыл аайы кыараан кэрдил-лэн испитэ. Улахан кинээс татаардарга илдьэр өлбүгэ харчыттан, бэйэтигэр эбиитардан хаалларар буолта. Онон улахан кинээс күүһэ (бырааба), көҥүлэ улам-уламбөҕөргөөн истэҕин аайы, норуот көҥүлэ онуоха тэҥнии аччаан испитэ. Бу кэпсиир бириэмэбитигэр нууччалар хиристианыскай биэрэни туппуттараөр буолта. Дохуобунай аймах элбээн испитэ, кинилэр баһылыктара митэрэпэлиточчоҕо улахан кинээһи кытта биир санаалаах буолан олорбута. Татаардар нуучча-лар биэрэлэригэр кыһаммат этилэр. Дохуобунай аймахтан татаардар туох да өлбүгэхарчыта диэн ылбат этилэр. Оччоттон ыла манастыырдар элбэх сирдээх баай­даахэтилэр. Бу сирдэри кинээстэр, атын да баайдар, айыыбыт су[у]йуллан, дууһабытхаллаан саарыстыбатыгар ыраастыйан ти[и]йдин диэн, бэлэхти[и]ллэрэ, ол сир-дэргэ олохтоох дьон кытта бараллара. Оччоҕо улахан кинээс Муоскуба диэн куоракка митэрэпэлиити кытта олохтом-мута, онтон бэттэх Муоскуба ыраахтааҕы куората диэн аатырбыта. Улахан кинээстэр кү[ү]стэрэ улаатарыгар татаардар бэйэлэрин икки ардылары-гар кыргыһаннар былыргы күүстэрэ уохтара кыччаан барбыта. Татаардар бу курдукмөлтөөн истэхтэрин аайы, улахан кинээстэр өлбүгэ харчыттан бэйэлэригэр дьөссөэлбэҕи хаалларар буоллулар, байан истилэр. Онтон татаар судаарстыбата үс суолсударстыба буолта, олор бэйэлэрин икки ардыларыгар кыргыһаннар бэркэ сир-дэрэ сэймэктэммитэ, дьонноро бытарыйбыта. Кинилэр бэйэлэрин истэригэр эйэ-тэ суох буоланнар, биирдии бэйэлэрэ нуучча ыраахтааҕытыгар куттала соох буоланбарбыттар. Оччоҕо нуучча улахан кинээһэ бэйэтэ соҕотоҕун баһылык буолан баран:бары кыра кинээстэри барыларын бас билэр, бары нуучча норуотун сирин хааһынасиринэн аатта[а]н, бэйэтэ буоллаҕына ыраахтааҕы (царь) диэн аатырар. Сол курдукнууч­ча улахан кинээһэ бэйэтэ соҕотоҕун көҥүллээх үрдүк баһылык буолтун гэннэ та-таардартан нууччалар бы[ы]һаммыттара. Кинилэртэн бы[ы]һанан бараннар, кинил­ эрхаалларбыт быһыыларыттан майгыларыттан нуучча ыраахтааҕыта бы[ы]һаныахтаҕардьөссө эбэн биэрбит, бэйэтин көҥүлүн бөҕөргөтөөрү. Кинини кытта хайа даҕаныкыра кинээс мөккүһэриттэн ааспыт, кини диэки санаалаах дьон элбэ[э]ннэр, кинисэриитин дьонун элбэтэн, ити гэннэ кини диэкки дохуобунай аймах буолан. 123

1908–1909 НУУЧЧА ОЛОҔО БЫЛЫРГЫТЫТТАН БИЛИҤҤЭ ДИЭРИ САХА ОЛОҔО 1908. — Алтынньы 27 к. — №71. — С.6. III Кэнники суруктан биһиги билэбит — норуот сирэ хааһына (ыраахтааҕы) сирэ буолан хаалбытын. Урут кинээскэ бэрт элбэх сэрии дьоно наадата суоҕа, били- гин буолаҕына ыраахтааҕыга сүрдээх элбэх сэрии дьоно, ити гэннэ бэйэтин анны- нан арааһынай сололоох тойоттор наада буоллуллар. Бу сэриитин да тойотторугар, атын даҕаны тойотторго, ыраахтааҕы сир бэлэхтиирэ салабаньаларын оннугар. Ол той­ оттор сололоро улаатан истэҕин аайы дьөссө эбии сир ылар буолбуттар, ити гэн- нэ бэй­ элэрэ даҕаны онуоха баҕалара ханымна сирдэрин куруук элбэтэн испиттэр. Тойоттор бастаан оннук сири бас билэллэрэ сулусубаттан тахсыахтарыгар эрэ диэри, холобура уостапкаҕа хааллахтарына кинилэр сирдэрэ кинилэр оннуларыгар анам- мыт киһиэхэ барара. Хойут бу быһы[ы] хаалан биирдэ сир ылбыт киһи куруук өлүөҕэр диэри илдьэ сылдьар буолла, онтон өлбүтүн да гынна кини аймахтарыгар (оҕотугар, ойоҕор) хаалар буолбута. Бу маннык тойоттор көҥүллэригэр барбыттара кинилэр- гэ анаммыт сирдэргэ олорор дьон (бааһынайдар). Бу бааһынайдар кинилэргэ хайтах олорбуттарын кэпсиэхпит аныгы сурукка. Элбэх сирдэнэн, көҥүллэрэ улаатан, бэйэ- лэрин сирдэригэр бэйэлэрэ туһунан ыраахтааҕы буолан олорбуттара. Бу кинилэртэн арааһынай бэмиэсиктэр, дыбарааннар үөскээбиттэрэ. Бастаан ыраахтааҕыга хамнас­ ка киирбит дьон, кэнники көҥүллэрэ үрдээн сорох бириэмэлэргэ ыраахтааҕыта[а]ҕар улахан көҥүллээх буоланнар бүтүн Рассыйаны бас билэллэрэ. 1533 сылга Рассыйаҕа «Уордаах ыраахтааҕы» диэн ыраахтааҕы буолта; оччоҕо кини үс саастаах оҕо этэ. Кини оннугар улаатыар диэри, ыраахтааҕыннан буолта кини ийэтэ Өлөөнө сарыыса. Бу оҕо — ыраахтааҕы, Уйбаан, кыратыттан уордаах, куһаҕан киҥнээх эбит: ыты, сүөһүнү даҕаны бэркэ муҥнаан өлөртүүрэ, ити гэннэ элимтэҕэй аттары миинэн баран, куорат устун сүүрдэ сылдьан, дьоннору дэлби тэбистэрдэҕинэ даҕаны, өрүү кыһаммат, туохха да ону холуйбат этэ. Кинини үөрэтээччилэр, салайаач­ чылар ону көрө-көрө буойбат этилэр, дьөссө сорохторо, бэрт хараабырай дохсун киһи тахсыыһык диэннэр, хайгыыр этилэр. Сол курдук оҕо эрдэҕиттэн көҥүл ыытан кэбиһэннэр, бэрт уордам, бэрт күчүмэҕэй дьаһаллаах буолта үһү. 1547 сылга Уордаах Уйбаан ыраахтааҕы мэнньиэсин кэппитэ. Ыраахтааҕы буоллум диэн норуотун наада- тыгар маҥнай кыһамматах: кини бэйэтин оннугар арааһынай тойоттору туруотта[а]н, олор дьаһайан олорбуттар. Бу тойоттор үтүргэннэрэ батталлара улаатан, норуот Муоскубаҕа буун оҥорбут. Онтон ыраахтааҕы куттанан куорат таһыгар дэриэбинэҕэ көспүт. Норуот кинини батыһан кэлэн, кини туруорта[а]быт тойотторун киэр гыннын диэн эппиттэр, ыраахтааҕы киэр гыныах буолан тыл биэрбит. Самантан ыла аны туох баар дьаһалы барытын бэйэм дьаһайыам диэн ыраахтааҕы норуокка биллэрбит. Ол эрээри кини урукку курдук күүстээх санаата хаалан барбыт — бу буунтан улаханнык санаата түһэн, улаханнык норуоттан куттанар буолбут. Бу кэнниттэн уонча сылга диэри арыычча үчүгэйдик олорбуттар. Ити гэннэ ыраахтааҕы урукку эйэлээх дьонун кытта арахсан барбыт, куһаҕан санаалаах дьон- нор тылларын истэн. Таптаабатах абааһы көрбүт дьоннорун өлөртөөн истэҕин аайы санаа­та уоҕа кү[ү]һүрэн испит. Ыраахтааҕы, кыра эрдэҕиттэн тугу да туохха да хо- луйбат буо­лан, улаатан күүһүрэн баран кини тылын истибэтэх дьоннору тулутуо дуо? Кини толкуйугар кинини ким да таптаабат курдук үһү, кинини таһааран биһэн баран бэйэлэрэ ыраахтааҕы буолаары гыналларын курдук куруук, сэрэнэ куттана сылдьа- ра үһү; онон мин диэкки ким да утары көрбөтүн диэн кини тылын истибэтэх кинини кытта мөккүспүт дьоннору барыларын өлөртөөн испит. Уордаах Уйбаан ыраахтааҕы элбэх тойоттору — баайдары да өлөртөөбүтэ, уоннуу тыһыынчаннан норуоту да кыргыталаабыта, бэйэтин оҕотун да өлөрбүтэ. Си[и]лин диэн митирэпэлиити да өлөртөөбүтэ. Сорох ардыгар бэркэ кэмсинэрэ үһү, оччоҕо Таҥараҕа тиксэн айыытын этэрэ үһү, оҕото тугу эрэ төттөрү эппитигэр кы[ы]һыран 124

тимир бастаах тайаҕынан сырбаппыта, охсубута күүһэ бэрт буолан чэчэгэйин тобул­ у Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатохсон кэбиспитэ, аҕыйах хонон баран өлөн хаалбытыгар бэрт улаханнык, кутуруйбу-та, санаарҕаабыта. Биир куорат (Новгород) дьоно атын омукка бараары гыммытта-рыттан кыһыйан, Уйбаан ыраахтааҕы элбэх сэрии дьонноох баран, хас эмэ тыһыын­ча дьону кыртаран кэбиспитэ. Ыраахтааҕы мин диэкки санаалаах киһи аҕыйаарыгынна диэн бэйэтэ эрэ бас билэр сэрии дьонун муспут. Бу дьоннорго төһө эмэ куо-раттары сирдэри түҥэппит, кинилэр ахсааннарынан даҕаны бэрт элбэх эбиттэр — 6тыһы[ы]нча киһи. Бу дьоннор тугу да гыннахтарына кимиэхэ даҕаны отчуот биэ-риэ суох кэриҥнээхтэр, кинилэри ыраахтааҕы эрэ эппиэттиэх тустаах. Бу дьон олсулусубаҕа киирэллэригэр бэрт күчүмэҕэйдик андаҕайыах тустаахтар: бу ыраахтаа­ҕы солотун, чиэһин, мэнньиэһин, үрдүк ыйааҕын-сокуонун кэһэр, кини диэкки өрөкөрөн мөккүөр тылы көрдөрөр дьону барыларын кэрэһэлээн биэриэх тустаах-пыт диэн, ити гэннэ — кини диэкки утары майгылаах ким да буоллар, бэйэбитинтөрөппүт аҕабыт ийэбит да буоллаллар, барыларын аҥар уһугуттан тыллаан иһиэхтустаахпыт — диэн. Маннык дьону кытта ыраахтааҕы соҕотоҕун олорбута. Кинилэркими хобулаан биэрбиттэрин барыларын киэр гынан Уордаах Уйбаан ыраахтааҕыбу дьаһабылынан  — бэйэм судаарыстыбабар биир да туора санаалаах, ханньарымайгылаах киһи суох буоллун дии санаабыта, киһи барыта куттанан кини тугу даоҥордор саҥарыа суоҕа диэн. Кырдьык даҕаны киниттэн киһи барыта куттанара.Кини кыыһырбыт бириэмэтигэр баҕас ордон хаалыам диир киһи аҕыйах этэ. Итигэннэ бии билиҥҥи кэпсиэбит дьоннорбут, киниэхэ эрэ эппиэт биэрэр буоланнар,кимтэн даҕаны куттаммат дьулайбат этилэр, киниттэн кистиэн тугу да оҥороллорбарыта хаалан иһэрэ. Ким эмэ баран үҥтэҕинэ сорох ардыгар бэйэтэ түбэһэрэ, (итигэннэ оннук киһини өр илдьэ сылдьыахтара дуо), онтон куттанан ким да үҥпэт этэ.Онон ол дьон олус көҥүл бараннар туох да буруйа-айыыта суох дьону хо[булу]улла-ра, сиртэн, сэптэн, үптэн-малтан, йахтартан басты[ы] хаһан баҕарар талыыллара. Ор-дук харса-хаһаана суохтарын, элбэх киһини хобулааччыны ыраахтааҕы х­ айгыыра үһү. Биир да киһи утары көрөн ыраахтааҕыга, кини да дьонноругар, тугу да эп-пэтэ үһү, арай баар эбит соҕотох эрэ киһи ыраахтааҕыга утары тыл көрдөрөөччү —Силип (Филиппъ) митэрэпэлит диэн. Хас кини дьону өлөртөөтөҕүн аайы митэрэпэ-лит түбэстэр эрэ киниэхэ этэр эбит: бу айыылаах буруйдаах суолу оҥостоҕун диэнону абааһы көрөн ыраахтааҕы кинини кытта өрү[ү] көрсүбэт эбитэ үһү; таҥара дьиэ-тигэр эрэ кинилэр көрсүһэллэрэ үһү. Биирдэ сулуусуба бүппүтүн гэннэ ыраахтааҕымитэрэпэлиттэн былаҕастыбыанньа ылаары кэлбитигэр, митэрэпэлит дьон барытаистиэр диэри улаханнык эппит: «ыраахтааҕы! таҥараттан куттан, дьонтон саат! Бу аандойду үөскүөҕүттэн киһи истибэтэх баҕардьыта — ыраахтааҕы бэйэтэ бэйэтинэн но-руотун аймыыра диэн. Сокуон кырдьык диэн оннооҕор дьиикэй омуктарга бааллар,биһиэхэ буоллаҕына суох. Манна таҥараҕа үҥэ кэллэҕиҥ. Мантан тахсаат киһи хаа-нынан суунаҕын! Буруйа суох дьон хаана эйигиттэн иэстэниэҕэ!» Маны истэн бараныраахтааҕы эппитэ: «мин эйигиттэн бу тылгын иэстиэм». Ити гэннэ киэр хайыһан ба-ран тахса турбут. Бу кэнниттэн митэрэпэлит, аҕыйах хонон баран, ыраахтааҕы дьоносулусуу гына турдаҕына киирэннэр, туох баар таҥаһын саралаан ыланнар борос­туойманаах таҥаһын кэтэрдэн бараннар, таһырдьа таһааран оҕус сыарҕатыгар олордонбаран илитигэр атаҕар хандалы кэтэрдэннэр түрмэҕэ илдьэ барбыттар. Биир сылб­ уо­лан баран митэрэпэлит угаардаан өлбүт диэн кэпсээбиттэр ыраахтааҕы дьоно.Сол курдук Уордаах ыраахтааҕы күүһэ кытаанах, санаата бөҕө, көҥүлэ улахан эбитэүһү; сол курдук кини санаатар эрэ кими да тулуппата эбитэ үһү. Уордаах ыраахтааҕы бириэмэтэ биһиэхэ үчүгэйдик көрдөрдө хайтах ыраахтаа­ҕы күүһэ көҥүлэ дьиҥ улааппытын, хайтах норуот бырааба суоҕун; ыраахтааҕы но­руоттан тугу да ыйыппат, тугу да сүбэлэспэт: кини бэйэтэ соҕотоҕун тойон-ыраах­тааҕы. Бэ­йэтин аннынан тойоттору анаталаан — олор норуот дьү[ү]лүн дьүүллүүл­лэр,олор норуоттан ыраахтааҕы суолун тардаллар. Норуот туох наадатын барыт­ ыныраахтааҕыттан анаммыт дьоннор оҥороллор. Бу көмөлөһүннэрэр тойоттору­гарыраахтааҕы туох да кэмэтэ суох сири түҥэппитэ. Ол сирдэргэ олорор дьоннор —бааһынайдар, ханна даҕаны бараллара хаайы[ы]та суоҕа: онон кинилэргэ син биир 125

1908–1909 этэ: бэмиэсик да буоллун, тойон, дыбара[а]н да буоллун. Бааһынай бэйэтин сиригэр олорор буоллаҕына сирин бэйэтэ үлэлиирэ, ол оннугар ыраахтааҕы суолун төлүүрэ, САХА ОЛОҔО ити гэннэ уопсастыба наадатыгар көмөлөһөрө. Онтон бааһынай, бэмиэсик, дыба­ ра[а]н, тойот сиригэр олорон олохторун аныгы сурукка кэпсиэхпит. Бааһынайдары ыраахтааҕыттан анаммыт дьон бас билэллэрэ-дьүүллүүллэрэ. Хайа да бааһынайдар барылара (атын да кыра дьон) ыраахтааҕыга сэрии дьонун сыл аайы туруоруох тус­ таахтар, арааһынай элбэх нолуогу төлүөх кэриҥнээхтэр. Бэйэлэрин сирдэригэр олоро[о]ччу бааһынайдар төлөбүрдэрэ бэмиэсиктэр бааһынайдарынааҕар чэпчэки этэ. Уордаах ыраахтааҕы элбэх сири, элбэх бааһынайдары бэйэтин тойотторугар биэртэлээбитэ. Хойут биһиги көрүөхпүт — бэйэтин сиригэр олорон бааһынайдар бараммыттарын, арааһынай үтүргэнинэн баттабылынан. ДЬОКУТААТТАРЫНАН СИРИ КӨРДӨРӨР 1908. — Алтынньы 30 к. — №72. — С.6. Биһиги диэкки сирин үллэстээри гынар нэһилиэк бирисээгэлээх дьокута[а]тта- ры талан сири кэритэ ыытар. Бу дьокутааттар аҕа ууһуттан аҕа ууһугар, сиртэн сир- гэ тиийэннэр бу сир отто үүнү[ү]тэ бачча диэн эридьиэстээн иһэллэр. Бу эридьиэс- ­ти[и]л­лэригэр сыыһа-халты баар буолан, баттыгас тахсан үҥсүү-хассы[ы], и[и]рээн ­элбэх. Алҕаһыыллара элбэх биричи[и]нэттэн тахсар: 1) биир сайын кэриир бүтэ­рит­ тэн, 2) тоҥ буору көрөн сэрэйэн холуулларыттан, 3) кылаан көрү[ү]гэ — киэһэ, күнүс, сассыарда, ардахха, курааҥҥа, от саҥардыы үүнэн эрдэҕинэ, торолуйбутун, хагда- рыйбытын гэннэ кэрийэртэн, 4) бугулунан көрүүгэ: бугул улаханыттан-кыратыттан, от ситэ үүммүтүттэн-үүммэтэҕиттэн, от оттонуутуттан, 5) кэбиһиллибит отуттан кө­ рү[ү]гэ — от быһыытыттан, сириттэн, урут-хойут көрөртөн, 6) суостан, күндүттэн- мааныттан, өһүөнтэн 7) эридьиэстиир суруксут алҕаһыырыттан-алҕаһааб[а]тыт- тан — көнөтүттэн-токуруттан. Бу барыта дьоҥҥо биллэр, дьокута[а]ттар улахан итэҕэллэрэ суох, бэрисээгэ эрэ санааны дуйдуур — баттаан көрдөхтөрүнэ ол дой- дуга төлүөхтэрэ диэн. Атыннык көрөрү булан та[һ]аара иликтэр, этэр да буоллахта- рына саба саҥарыллан хаалаллар. Бу курдук кэрийэн сири көрөр барыстаах бастыҥ кылаастаахтарга. Тоҥ буору көрөр саамай эндиэлээх: алҕаһыаххын баҕарбатаҕын да иһин ал­ ҕа­һыаҥ — туохтан сирдэтэн хомуйарыҥ элбэҕэ бэрт (сир киэҥэ, өҥө, кураайыта). Онон соҕотохтуу тоҥ буору көрдөрөммүт кыһалҕабытын сиппэппит — дойду-дойдуга тэҥник көрүллүбэт. Дойдуну биир сайын кэриттэрэн бүтэрэр тиэтэллээх, тиэтэйэн оҥоһуллар дьыала хаһан да кичэллээх буолбата биллэр. Мин оҕо эрдэхпинэ сир кэрииригэр эридьиэсчит буолтум. Биирдэ биир алааһы кэлэн көрө турдубут. «Түөрт уон бугул кэлииһик бу алаастан» диэтим мин, дьокутааттар ону кырдьык диэн 40 бугулунан суруттарбыттара. «Суруксуппут тылын хаалларымыаҕыҥ» диэн баран ааһа сиэллэ- рэн хаалтара. Оннооҕор, о[о]ньоон да буоллар, оҕо тылын «суруксуппут» тыла диэн сурутта- рар буоллахтарына, эгэ тылын ылларар Кырдьаҕас холооһунун уларытыахтара баа­ ра дуо? Дьокутааттар талыллаллар киһи маанытыттан, бастыҥнаахтартан. Оннук дьон нэһилиэк иһигэр ахса[а]ннара биллэллэр, түҥэтик кинилэр үрдүлэригэр кэлэр. Соххор-соххорун булар диэккэ дылы, ночооттоохтор холбоһоллор, биир сүбэлэнэл­ лэр, сир дьү[ү]лүн салайаллар. Дьокутааттарга нэһилиэк өйүөлэ[э]бэт — баайдарга хоно сырыттынар диэн буо­ лар. Хоннорор ыал бэлэмнээннэр — сүөһү өлөрөр, арыт арыгы да иһэрдэр. Арыгы иһэр буоллахтарына үксүн итирик буолаллар. Итирик киһи майгыта биллэр — итир- биккин ду, иирбиккин ду диэн өс хоһооно. Мааны-күндү, атас-доҕор төлөбүрдээх. Эридьиэстиир суруксут наймыланар ханнык да буоллун, чэпчэкитик эрэ сыл- дьар буоллун: оҕо-уруу, көнө-токур да буоллун, суруйдун эрэ. Онон дьокутааттар 126

суругу билбэт буоллахтарына суруксут таптыырын суруйар, хас үгүс сиртэн дьо- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаткутаат өйдөөбөт. Ол гэннэ тупсуон уоругар хайа сир төһөҕө көрүллүбүтэ кистэлэҥ,эрид­ ьиэс бары сир барыта кэриллэн бүппүтүн гэннэ ааҕыллар. Эридьиэс суох буо-лан хаалан хат-хат кэриттэрбит нэһилиэктэр бааллар. Кылаан көрүүгэ мэһэйдэр элбэхтэр: киэһэ, саһыарда от хойдон улаатан көстөр,ардахха куйааска от ньылбыйан көстөр, тиэтэл да буолар: саҥардыы ү[ү]нэн, биитэрхагдарыйан эрдэҕинэ от холооһуна биллибэт, сэрэйэр кэлэр. Сэрэх сэрэх буолар. Бугулунан-ду кэбиһиллибит-ду отунан көрөр көстөн турарынан ордук, алҕас кэмахсааннаах. Ол эрээри манна даҕаны кыра моһуоктар бааллар. Дьокутаат көрөрөбиллэр буоллаҕына дьон сүбэлэспит курдук бугулун, отун албастаан кэбиһэр, отунаанньа охсубат — ойом сойом да оттуур, кыты[ы]лаан да кэбиһэр. Эрэдээк элбээбит сирэ эбит. Атыннык сир кэриллэн көрүллэрэ тахса илик, эттэхтэринэ даҕаны саба са­ҥа­р­ ыллан хаалаллар. Сир тэҥник күүс кыайарынан көрүллэрэ бастыҥнаахтаргасэмс­ э ночоот, онто да суох ночоотуран тураллар: түҥэтик ороскуота түһэн турар,­дьокут­ ааттар хононнор хоротоллор, сирдэриттэн инньэ-манньа гынан сарбыллаа­ры турар, төһө эмэ эрэйдэрэ, аһаталлара-сиэтэллэрэ, сибигинэйэллэрэ-хобу­гуна­йаллара, ааттаһаллара-этиһэллэрэ, сүбэлииллэрэ-амалыыллара, сэрэтэллэрэ-ус­кайд­ ыыллара тахсан турар! Ол үрдүгэр эмиэ сэмсэ ночоот ылыллыа дуо?! Дойду кэриирэ түмүк суол онон дойду тэҥнэниэн баҕарар буоллахпытына тол-куйдаан баран, билэн баран дьокутаат талан сирбитин кэритэ ыытыахпытын сөпэбит. Суор суорун хараҕын оҥмот. Ол быһы[ы]тынан кылаастаах (сирдээх) наар,кыра кылаастаах наар холбоһоннор бэйэ туһун бэйэ кытаатыах тустаах. Ороскуотулаатарын күн-дьыл барарын кэрэйэр буоллахха букатын түҥэттибэт ордук. Тиэ-тэйэммит, биир сайынынан бүтэрээрэбит улахан орускуокка тэптэрэбит. Биһиги са-наабытыгар сири кичэйэн, тиэтэйбэккэ сылтан-сылга көрдөххө ходуһа отто үүнүүтэбиллиэ. Сиэн Оҕо БЭСИРИЭДИНИК СИРИ ДЬОҤҤО ҮЛЛЭРЭН БИЭРЭРЭ 1908. — Сэтинньи 3 к. — №73. — С.5. Дьокутааттар сири кэрийэн эридьиэстээбиттэрин гэннэ, нэһилиэк муньаҕартыырсы[ы] буолар: ол аҕа ууһа оччо сири ылыах тустаах, бу аҕа ууһа бу сири ы­ лыахтустаах диэн. Ол үллэстэн баран аҕа ууһун аайы бэсириэдиниктэр баран олороннораҕа у[у]һун иһинээҕи дьоҥҥо сири үллэрэн биэрэллэр. Бу үллэрэр сүбэлэригэр кимидаҕаны аттыларыгар аҕалбакка, кистээн оҥорон баран аҕа ууһун муньаҕар бэлэ[м]иааҕан иһитиннэрэллэрэ. Баттыгас баар да буолаҕына ханна-да үҥэн көннөттөрөрсуох  — нэһилиэк уопсастыбата бэсириэдиниктэргэ хайтах баҕарар дьүүллү[ү]ллэ-ригэр толору көҥүл биэрэр. Онон сир түҥэтигин баһыттан атаҕар диэри ылҕаан көрдөххө: бастаахтар хай-тах быһы[ы]лаахтык түҥэттэри сүбэлииллэр эбит, бастаахтар дьокутаат буоланнарсири кэрийэллэр эбит, бастаахтар бэсириэдиник буоланнар дьоҥҥо сири үллэрэнбиэрэллэр эбит, онтон дьон, норуот «сөб» дииллэрэ эрэ баар эбит. «Күөсчүт айаҕынБарылаах буойбат» — диэн өс хоһооно баар, онон сүбэлиир, кэрийэр, үллэрэр бас­таахтарын айахтарын хамсалаах табаах да быстыҥа умнубаттар эбит. Бастаахтарайахтарын умнаннар баһа суохтарга дьаһалы баһыттан атаҕар диэри туттаралларынкөһүтэр — «эһиилги бил баһын мин сиэм» диэбиккэ холобурдаах. Бу орто аан-дойдуга бэйэтин иннин көрүммэт буолбут ахсааннаах ини, онон бастаахтар, баай-дар өлөрдүлэр диир «ууну охсон баҕаны куттуурга» холобурдаах. Баайдар мааны-лар аҥардастыы баттаабатынар, кус курдук туппатынар диир киһи, киһиэхэ холунарбуоллаҕына, сүөһү курдук үүрүллэ сылдьыа суох, баһыгар баар мэйи[и]тинэн са- 127

1908–1909 ныах, күн хатаҕатын өйдүөх тустаах. Баай-тойон, суруксут-тойон, кырдьаҕас суоһа- кылына сырай биир-биирди[и]гэ кутталлаах, кү[ү]стэ[э]х, оттон куолас күүстээх, со- САХА ОЛОҔО куон кытаанах, сэрии үрдүгэр буор ыспат. Нэһилиэк иһигэр көнө сүрэхтээх, биир дууһалаах-эттээх-хааннаах саха омук биир тэҥник дойдуланан олордун диир киһилэр кэм баар буолуохтара; кытаатан­онн­ ук дьону билэн-билэн, көрөн көрөн, бэйи ол тойон, ол ыччат оҕобут туохх­ а­да сылдьа илик, кини уочарата — диэмнэ эрэ, сир кэрийэр дьокутааттары; бэсириэдиниктэри талыталаан ис- тэххэ санаа ситиллиэ, тэҥ үөскүө. Уобсастыба туох да бары дьыалата тупсаҕайа суоҕа, баттал ааспакка-арахпакка адаҕыйбыта туохт­ ан диигит? Олох, дьүүл дьаһала кимиэхэ туттарыллан турар? — Тойотторго, кырдьаҕастарга, бас­таахтарга — диибит. Тойоттор- бутун (кинээстэрбитин) таларбытыгар — бу киһи­бит сөбтөөх, кыайан-хотон дьүүллүө, дьаһайыа диэбэппит, диибит — бу ыччаппыт у­ очар­ ата, онон кини тойонунан буоллун диибит. Ол гэнниттэн уочаратын бүтэрдэҕинэ быыбсайынан аатты[ы]быт, бастаахха ааҕабыт, сааһырдаҕына кырдьаҕаһынан ыҥыр­ абыт. Бу иһигэр ханнык эмэ дьадьаҥы киһи тойоту бу курдук талар сытаммат диэтэҕинэ куруубайтан, дьээбэттэн, баппаттан атыннык ааттаммат. «Кинээс оҕото кинээс, киибэс оҕото киибэс буолар» дэнэн турар. Бу санаа уурайыар, тойоту сырай бэйэтин өйүнэн-санаатынан сыаллаан талар кэлиэр диэри «ыты — ыт, куһу — кус ­сиэт­ ин» диэккэ дылы буола сырыттахпыт. СЭҺЭН 1908. — Сэтинньи 3 к. — №73. — С.5—6. Оһох лиҥкинэччи убайа турар, орон улаҕатыгар диэри сылаас тарҕаммыт. Киэ­ һэ күөс уокка буһа турар. Дьиэлэ[э]х тойон эр оттото киһи кэтэҕэриин орон инни- гэр олохпоско олорор. Биир мааны сэбэрэлээх хоноһо киһи оттоку ороҥҥо олорор. Дьиэ эргин дьон суол аанын диэкки олороллор, тураллар. Куһаа-аххан таҥастаах Сэмэн диэн оҕонньор киһи аан быыс тумсугар олорор. Дьиэлээх тойон Сүөдэр У­ йбаанабыс сэһэргии олорор: «Аҥх... Дойдуну түҥэттэр сөбүн сөб, тэҥ ааттанар истэргэ да үчүгэй. Оҕолуун- йахтардыын сирдэннэххэ дьадьаҥы дьон эрэйдээх эбии өлөллөрө кэлэр. Санаан көрүҥ: биэс оҕолоох бэйэтиниин сэттэ кэргэн бу Уйбаан баар, сүөһүтэ биэс-түөрт, иэһэ ... иэһэ баар аҕай буолуо. Ноко, тоҕо аахсыбаккын аныга диэри? Мин байым- сытар киһигит, Уйбаан сэттэ паайы ылыа, мин — үһү. Паай икилии сүүс буоллаҕына Уйбаан уон түөрт сүүһү төлүө, мин — алта сүүһү төлүөм. Ити гэннэ хайа нэһилиэк үлэлэрэ бааллар — суол оҥоһуута, муоста тутуута...» — «Суол оҥоһуутугар, муоста тутуутугар», диэтэ Сэмэн, — хайа биһиги да үлэ­ лээн эрэр инибит. Биэс уоммун туоллум, ол тоххору биир эмэ баай үлэлээбитин көрө иликпин, биһиги сордоохтор. — «Туох-даа? Сааһыҥ туххары куруубайдыыргар эрэ баар эрэйдээххин. Биһиги бэйэбит үлэлээбэтэхпит иһин, биһиги көлөбүт үлэлиир. Маһы санныгынан ду, бии мааны оҕускунан-аккынан дуу таһарыҥ буолуо? — Уобсастыба үлэтэ аныгы быһыынан тэҥнэниэ: Уйбаан сэттэ чаастан ба- рыа, мин — үс чаастан ыытыам. Уйбаан сэттэ паайданным диэн сэттэ буолар үһүө, арай былыр Хачыкаат ойун сэттэ ыалга биир тү[ү]н кыырара үһү... Кхе, кхе, кхе... Хайа онуоха Уйбааммыт харчыта? Чэ үлэлээтин даҕаны. Ол гэнниттэн нэһилиэкпит күрүөтэ баар эбэ[э]т. Билигин киһи кырата улааттаҕына отуттуу-сүрбэлии баҕананы туруорар. Тэҥ буоллахпытына биһиги даҕаны тэҥнэһиэҕиҥ диэхпит. Оччоҕо мин 60—90 баҕананы туруоттарыам, Уйбаан сэттэ паайда[а]х тойон 140—210 баҕананы туруоруо. Дьэ нокоо, сэттэ паайдаах тойон 200 баҕаната туруор, күрүөбүт онто суох хаалан турар; эһиги уоххут-уох дуо, эһиги күүскүт-күүс дуо, хата тутан кулуҥ». — «Хайа үрүҥ-хара түүлээхпит көҥүл кү[ү]лэйдиирэ мөлтөөрөй? Бүтэй куһаҕ­ ан буо­лан дьаҕыл атыыр окко бурдукка киирбэт эрэрэ дуо?» — диэн Сэмэн хаҕыстаһа­ рын хаалларбакка олорбута. 128

Сүөдэр Уйбаанабыс Сэмэн диэкки иэдэс биэрэн баран: «Бу хаһан бурдугун отун Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатсиэппит тойонуй? Эрэйдээх, борбуйдаамына эрэ сатаммат буолбут киһигин, кимэйигин билбэтин. Кэбис бу киһи баарына саҥарыахпыт суох» — диэтэ. Сэмэн иэскэ хаалбата: «Мин ким да тылын хаайбаппын, санаабын саҥара­бын» — диир. Онуоха хоноһо тииһин быыһынан чыырк кына силлээн баран: — Сүө­дэр У­ й­баанабыс, эн санааҕар кыра дьон элбэх сирдэннэхтэринэ тардыыларын, үлэ­лэрин кыайаллара суох диигин, мин да санаам оннук» — диэтэ. Сүөдэр Уйбаанабысуордайбытын ууратан, саҥара олорбута: — Кыайаллара суох диибин. Манна биһиэхэ өйдөөх ыччаттар бааллар, биһигисири-уоту былдьаан олорорбутун хостоон ылаары олорооччулар. Бу баҕардьылар«кырдьык, кырдьык» дииллэрин эрэ билэллэр. Оннооҕу маннааҕы киһи тугу эттинда, ол диэкки бара тураллар. Холоон буолуоххут, эһиги аан дойдуну иилииргит-саҕалыыргыт биллибэт. Хайа биһигинэн даҕаны тыыннаах буолан олорор эрэй­дээхтэр буолбаккыт дуо? Эһиги баскытын киһи билэр. Өһүүргүт эрэ биһиги буола-быт. Баҕардар тэҥнээҥ сиргитин, ким тэҥнэппэт эһигини! Сүөһүтэ да суох олоруох-пут. Сүөһүбүн эһэн биһиэм, табаар тутуом, нууччалыы олоруом, туох да бэдэрээккэбиэр­ иэм суоҕа, ханнык сүөһүбүн иитэ[э]ри. Оччоҕо көрүөхпүт... Суол аанын диэккиттэн саҥалар иһиллэ түстүлэр: Оччоҕо, тээтэ, биһиги хайтахиитиниэхпитий? — Хайа, убаккабыат, хантан аһыахпытый, сиэхпитий? — Оту сиирүһүбүөт! Акаарылар диэтэ Сэмэн. Күөһү хоторон, остуолу тардаллар. Сиэн Оҕо НУУЧЧА ОЛОҔО БЫЛЫРГЫТЫТТАН БИЛИҤҤЭ ДИЭРИ IV 1908. — Сэтинньи 6 к. — №74. — С.5—6. Бааһынайдар олохторо бары омуктарга барыларыгар биир буолбатах. Рассыйаҕааҕыс сү[ү]с сүүрбэ сэттэ тыһыынча суол сир биирдии киһиэхэ баар. Быһатын эттэх-хэ саамай сир элбэҕэ баайдарга (бэмиэсиктэргэ), атыыһыттарга, дохуобунай ай-махтарга баар. Атын омуктарга: ниэмэстэргэ, боронсуустарга, — сирдэрин улаханаҥара бааһынайдарга баар; нууччаҕа буоллаҕына сир бааһынайдарга бэрт аҕыйах.Билигин мин көрдөрөөрү гынабын: тоҕо сорох омуктарга сир бааһынайдарга баранха[а]лбытын, сорохторго буоллаҕына баайдарга, тойотторго. Саамай былыр нууччалар хотон элбии иликтэринэ, кинилэргэ татаардар өрүүбиллэ иликтэринэ, кинилэр бэйэлэрин майгыларынан (абычайдарынан) олорорэрдэхтэринэ, сирдэрэ элбэх буолан, сир кыһалҕата кыараҕаһа диэн дуостал бил-бэт этилэр. Оччоҕо холобура: ханна баҕарар бар, таттар да эн сириҥ буолар; кимкөлөһүнэ, туруудата барбыт сирин кимиэхэ да биэрбэт этэ. Бу нуучча абычайын бас­таан алдьаппыттара татаардар, кинилэр икки сүүс сылы мэлдьи ну[у]ччаҕа туох дасырдыгы көрдөрүмнэ таҥнары сапсыйан олорбуттара; ол олорон бары баар дьон-тон өлбүгэ ылаттыыллара — сол курдук майгылаах-идэлээх эбиттэр. Сэриилэһэнкыаттарбыт омуктар татаардар абычайдарыгар, кинилэргэ кулут кэриэтэ буолуохтустаахтар, кыаттарбыт омук сирин бэйэбит сирбит диэн аатты[ы]ллара, татаардарсир үлэтин бэйэлэрэ сатаан үлэлээбэт буоланнар — сири нууччаларга биэрэн ба-раннар, ол оннугар өлбүгэ ылаллара, ол да буоллар син хаһан баҕардахтарына сиридаҕаны ылаллара. Татаардартан арахсан бараннар нуучча ыраахтааҕылара бүтүннуучча сирин ыраахтааҕы сирэ дэн ааттааннар эмиэ норуоттан, син татаардар кур-дук өлбүгэ ылаллара. Нуучча хайа да омугу кыайдар эрэ ол омук сирин бэйэтинсиринэн аатты[ы]ра. Сол курдук саха сирин хааһына, ыраахтааҕы сиринэн били-гин аатты[ы]ллар. Биир ыраахтааҕы буолтун гэннэ, улахан элбэх сэрии дьоно наа- 129

1908–1909 да ­буол­ ан, ыраахтааҕы сорох сэриилээх дьоҥҥо, сэрии тойотторугар, хамнастарын оннугар, сир биэрэр буолта. Ыраахтааҕы сэриитэ элбээн истэҕин аайы маннык дьон САХА ОЛОҔО эмиэ элбээтилэр. Бастаан бу дьон өлүөхтэригэр эрэ диэри ол сиринэн туһаналлара, онтон кинилэр өллөхтөрүнэ ол сир атын киһиэхэ барара, онон ыраахтааҕыга сыл- дьарын эрэ тухары сиринэн туһанара. 1550 сылга нуучча ыраахтааҕытыгар, Уордаах Уйбаан ыраахтааҕыга, биир тыһыынча киһи наада буолбут; ол дьоҥҥо барыларыгар, оччотооҕу бириэмэҕэ харчы суох эбит, сү[ү]с сэттэ уон алта тыһыынча сэттэ сү[ү]с сэттэ уон биэс дэһээтинэ сири түҥэппиттэрэ. Бу сирдэригэр олорор бааһынайдар сирдэриттэн матаннар, саҥа сирдэммит дьоннорго (тойотторго) үлэлиир буолбут- тара. Оччоҕо сорох дыбарааннар (дворяне), манастыырдар син сүрдээх элбэх сири букатын үйэттэн үйэ тухары биһиэнэ буоллун диэн, анаммыттар эбит. Манастыыр- дар элбэх сирдэммиттэрэ буолар: ыраахтааҕылар, сорох тойоттор даҕаны, дохуо- бунайдар малыыппаларынан баҕар ыырайга тахсыахпыт диэннэр элбэх сири кини- лэргэ бэлэхтииллэрэ үһү. Бу кэпсиир бириэмэбитигэр нуучча норуотун сирэ барыта манастыырдарга, тойотторго, бэмиэсиктэргэ, дыбарааннарга баран хаалан, кыра норуокка аҕыйах сир хаалбыт. Кыра норуот барыта сирдиин баайдарга анаммыт- тар. Бу дьон, бааһынайдар, ити гэннэ, ол ытыс саҕа сири бас билэллэрин туһугар, ыраахтааҕы суолун төлүөх тустаахтар. Кинилэр төлөбүрдэрэ бу манан бүппэт эбит. Сири бас билээччилэр — дыбарааннар, бэмиэсиктэр — кинилэр сирдэригэр оло­ роочч­ у бааһынайдарга сирдэрин үлэтин үлэлэтэллэрэ; бааһынай бурдук ыстаҕына, от оҕустаҕына үс гыммыт биирдиитин эрэ бэйэтигэр ылара, икки гыммытын сир­ дээх тойон ылыах тустаах. Ону сөбүлээминэ хоргуйан өлүө дуо? Хойут бэмиэсик тугу санаабытын ситэн испитэ. Бастаан сирин былдьаппыт бааһынай ханна баҕарар барарыгар көҥүллээх этэ; ханна да барбытын иһин син ыраахтааҕы суолун төлүөх [т]устаах; ити гэннэ оччоттон билигиҥҥэ диэри Рассыйа сиринэн эрэ баай[д]аах буолан, сир эрэ үлэтэ баара, атын үлэ суоҕа ханна да бардар син биир бэмиэсик- кэ түбэһэрэ. Атын сиргэ баран дьиэ-уот тэриниэҕин харчыта, күүһэ-кыаҕа тиий- бэт, онон эмиэ сатаммат. Кыһалҕата, наадата элбээтэҕинэ бааһынай бэмиэсиктэн бырыһыаҥҥа иэс ылара; ол иэс бырыһыан үрүҥ хараҕын үөһэ көрдөрүө дуо? Сорох бааһынайдар иккилии-үстү[ү] мөһөөккө диэри иэһирэллэрэ үһү. Бу маны хайа[а]н кыайан төлүөхтэрэй? Саастарын тухары хамначчыт буолалларын биричи[и]нэтэ дьэ ол кэлэр. Киэҥ көҕүстэрэ кыара[а]н бааһынайдар туох да кэмэтэ суох бэмиэсик- тэн бэмиэсиккэ күрүүллэрэ. Хойутуу диэкки бааһынайдар көҥүл сиртэн сир аайы уларыйа сылдьыбат буоллуннар диэн сокуон тахсыбыта; бу сокуон хайа бааһынайы ханна баттаабыта сонно кини ханна да уларыйымына эрэ олоруох кэриҥнээх. Бу сокуон тахсыбытын да гэннэ бааһынайдар күрүүр этилэр, оччоҕо ыраахтааҕы суо- лун сүппүт бааһынайдар оннуларыгар кинилэр дьонноро төлүөтүннэр диэн ыйа[а]х тахсыбыта; онтон куттанан бааһынайдар киһи күрүөтэҕинэ тыллаан биэрэллэрэ, кини оннугар ыраахтааҕы суолун төлүөмээри. Бааһынайдар көҥүл онно-манна бара сылдьалларын хаайа[а]ры арааһынайдык муҥнана сатаан кээспиттэрэ да кыаттар- батахтара: ханна да бардаллар син би[и]р сүөһү курдук үүрүллэ сылдьаллара, син биир хоргуйан эрэ өлүмүнэ, бэрт сорунан-муҥунан тыыннарын көмүскэнэллэрэ. Бу күрүүр бааһынайдары туттахтарына бэрт күчүмэҕэйдик буруйдууллара, онтон кутта- нан, куруук тэскили[и] сылдьан, хоргуйан да өлөөччү ханна барыай. Инньэ гынан бааһынайдар төгүрүк өттүлэринэн хааттараннар бэмиэсиктэргэ­ хаалбыттара. Оччоҕо бэмиэсиктэр кинилэри хайтах баҕарар үлэлэтэллэрэ, хайтах баҕарар кинилэри кытта кэпсэтэллэрэ. Кэнники диэкки бэмиэсик дьөссө улахан көҥүлү ылбыта: бааһынайдары кини хайтах буруйдууругар-таһыйарыгар көҥүллээх этэ, бэмиэсиктэр бэйэлэрин икки ардыларыгар бааһынайдары атастаһаллара да­ ҕаны, атыылаһаллара даҕаны син биир сүөһү курдук. Бааһынайдар бэмиэсиктэргэ үлэлиэх тустаахтар: 1) дьиэлэрин, олбуордарын, оҕоруоттарын тутуох, абырахтыах; 2) бурдуктарын быһан, түтэхтиэх кылааттыах; 3) отторун охсон кэбиһиэх; 4) бэмиэсик туох баар таһаҕаһын тиэйиэх таһыах; 5) ити гэннэ сир куоттамнаһан ылан аҥаарга отту[у]ллара. Сорох бэмиэсиктэр бу үрдүнэн дьөссө төһөнү эмэни ылаллара — эт- тэн, кустан, хаастан, сиби[и]ньэттэн, сымыыттан бастыы. Бааһынайдар би[и]р хайа 130

эрэ бэмиэсиккэ төлү[ү]ллэрэ: икки бу[у]т сибииньэ этин, биир сибииньэ оҕотун, Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбиир куһу, 30 арсы[ы]н холустаны, 10 муунта түүнү. Бу үрдүнэн бэмиэсиктэр ылал-лара ба[а]һынайдартан ыраахтааҕы суолун хомуйан. Төһөнү хомуйан ылалларын кимда билбэт — ыраахтааҕы баччата хомуйар буолуҥ диэн кинилэргэ быспат этэ. Ононбу тардыыны төһөнү баҕарар хомуйан бараннар, сороҕун хааһынаҕа төлүүллэрэ,улахан аҥаарын бэйэлэригэр хааллараллара. Ба[а]һынайдар бу курдук муҥнананолороллоро манастыырдар да сирдэригэр; сорох сирдэргэ нэдиэлэҕэ алталыы күнүлэлииллэрэ, бэйэлэригэр оччоҕо биир эрэ күн хаалар. Хойут бааһынайдары бүтүнбаартыйанан атыылыыр буолтара: үлэһит киһи бэрт наада буолан кинилэри кэмэтэсуох аты[ы]лаһаллара — син биир сүөһүнү дьаарбаҥкаҕа аҕалан атыылы[ы]р курдук.Бааһынайдар сол курдук бэмиэсиктэргэ кулут буолбуттара. Бааһынайдар түөрт ү[ү]т-­тэрэ бүөлэнэн, киэҥ көҕүстэрэ кыара[а]н, бэрт элбэхтик күрүүр буоллулар: биирсиртэн биэс сүүс аҕыс уон сэттэ киһиттэн аҕыс сыл иһигэр күрүөбүт түөрт сүүссэттэ уон алта киһи, хас эмэ биэрэстэҕэ диэри иччитэх (дьиэлэр) дэриэбинэлэр эл-бээбиттэрэ. Оччоҕо 1649 сылга бааһынайдары ханна да баралларын хаайар сокуон­тахсыбыта. Бу сокуон сиилэтэ икки сүүс сылтан тахса сылы мэлдьи бааһынайдармодун мо[о]ньуларын быһа кэрб[э]эбитэ. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) СЭТТИНЬИ ЫЙ 10 КҮНЭ 1908. — Сэтинньи 11 к. — №75. — С.5—6. Үс төгүрүк сыл буолла нуучча Дьопуону кытта сэриилэһэн бэрт куһаҕанныктүр­гэнник кыаттарбыта. Бу сэрии буоларын кытта нуучча судаарстыбатын иһигэрарааһынай бууннар буоланнар, нуучча ыраахтааҕыта 1906 сылга муус устар ый 23күнүгэр сокуон таһаарбыта: ыраахтааҕы соҕотоҕун сокуону таһаарбат буолуох­тус­таах,­хайа да сокуон Судаарыстыбанай Сабыат, Судаарыстыбанай Дуума сөбүлэтии­тэ суох тахсыбат буоллун диэн. Бу сокуон сиилэтиттэн норуот бэйэтин иһиттэн дьоку-тааттары талыах кэриҥнээх. Дуума аһыллыах тустаах биэс сылга. Дуума көҥүллээх:саҥа да сокуону таһаарарыгар, эргэни даҕаны уларытарыгар Судаарыстыбанай Са-быат сөбүлээтэҕинэ, ол гэннэ ыраахтааҕы тэбэрдии гыннаҕына; миниистэрдэри эп-пиэттииригэр норуоттан төһө өлбүгэ тардылларын дьү[ү]ллү[ү]рүгэр. Онон Суда-арыстыбанай Дуума, бастаан санаан көрдөххө, бэрт улахан көҥүллээх курдук этэ. 1906 сылга муус устар ый 27 күнүгэр бастыкы Судаарыстыбанай Дуума аһыл­лыбыта. Онно талыллыбыт дьокутааттар ыраахтааҕыга биллэрбиттэрэ: 1) норуот-тан дьокутааттар талыллыах тустаахтар барыларыттан тэҥник — баай-дьадьыҥы,үөрэхтээх-үөрэҕэ суох, тойот-боростуой киһи, атыыһыт-хамначчыт диэмнэ эрэ: ба-рылара биир куоластаах, барылара сокуоҥҥа биир тэҥ буолуохтаахтар; 2) ми­ниис­тэр тойоттор сыыһаны оҥордохторуна эппиэттэниэх тустаахтар; 3) судаарыст­ ыбан­най Сабыат суох буолуохтаах, норуот дьокутааттара улахан көҥүллээх буолуох­кэриҥнээхтэр; 4) буруйда[а]хтары өлөрбөт сокуон тахсыах кэриҥнээх, киһиниөлөрөргө дьү[ү]ллүүр суут (байыанай суут) суох буолуох тустаах; 5) бары судаа-рыскайдар буруйдарыттан бы[ы]һаныах кэриҥнээхтэр, туох да буруйа суохтарынбыһыытынан; 6) ким тугу баҕарар саҥарарыгар, суруйарыгар, ханна баҕарар оло-роругар, сылдьарыгар көҥүллээх буолуохтаах, сымыйаны саҥардаҕына, үөхтэҕинэ,хобулаатаҕына, суутунан иэстэнэр гына; 7) сокуон көрөрүгэр киһи барыта биир тэҥбуолуохтаах; 8) бааһынайдарга сир бэриллиэхтээх; 9) хааһына, ыраахтааҕы, манас­тыырдар, Таҥара дьиэлэрин сирдэрэ барыта сирэ суох норуокка барыахтаах; 10)бэмиэсиктэр, дыбарааннар сирдэрэ туох да төлөбүрэ суох эмиэ сирэ суохтарга ба-рыахтаах; 11) сир аҕыйах киһи баайа буолбатын, бүтүн норуот бүтүннүү бас биллиндиэн. Бу маны барытын ыраахтааҕы тойоттордуун сөбүлүөбэтэхтэрэ. Бэс ыйын 19күнүгэр Судаарыстыбанай Дуума киһини өлөрөр сокуон хааллын диэн дьүүллээбитэ.От ыйын 6 күнүгэр бу Судаарыстыбанай Дууманы сабан, ууратан кэ[э]спиттэрэ. 131

1908–1909 Ол иһин 230 дьокутаат биир куоракка муньустаннар норуокка сурук тарҕаппыттара: ыраахта[а]ҕы бэйэтин тойотторун кытта соҕотоҕун баһылык буолан олороору, биһи­ САХА ОЛОҔО ги норуокка наадалаах дьаһалларбытын барытын хаалларан, Судаарыстыбанай Дууманы сабан кэбистэ; норуот ыраахтааҕы суолун төлүөбэт, дьонун саллаакка ­биэрбэт буоллаҕына, биһиги этэр тылларбыт тиллиэхтэрэ этэ — диэн. Ол иһин бу дьокутааттар хаайы[ы]га угуллубуттара. Бу Дуума сабыллыбытыгар хас эмэ куо­­ раттарга төһө эмэ буун буолта. Төһө киһи өлбүтүн — норуот да ыраахтааҕы да өттүттэн — ким да билбэт. 1907 сылга олуньу ый 20 күнүгэр иккис Судаарыстыбанай Дуума аһыллыбыта. Бу Дуумаҕа талыллыбыт дьокутааттар бастыкы дьокутааттар эппит тылларын дьөссө үчүгэйдик кичэйэн этэ сатаабыттарын, миниистэр тойоттор утары этэн, саҥаран, саба баттаан кэбиспиттэрэ. Онон эмиэ туох да туһалаах дьүүл тахсыбатаҕа. Хас да дьокутааттары, ыраахтааҕы аннынан сылдьар улахан тойоттору өлөрөөрү са- наммыттар диэн, хаайы[ы]га угаары гыммыттара. Онуоха Судаарыстыбанай Дуума сөбүлүөбэтэҕэ — буруйдара дьиҥ тахса илигинэ дьокутааттары ким даҕаны хаа­ йы[ы]га угуо суох кэриҥнээх диэн. Сонтон сылтаан иккис Дууманы эмиэ сабан кэ- биспиттэрэ — 1907 сылга бэс ыйын 3 күнүгэр. Үһүс Судаарыстыбанай Дуума саҥа сокуонунан аһыллыах тустаах диэн ыйаах тахсыбыта. Урукку Дуумаларга бааһынайдар, ахсааннарынан хайа да дьонтон (омук- тан) ордук буоланнар, элбэх дьокутааты талаллара. Саҥа сокуон сиилэтинэн элбэх дьокутаат барыахтаах баайдартан, атыыһыттартан, бэмиэсиктэртэн, дыбарааннар- тан. Быһатын эттэххэ саҥа сукуон элбэх дьокутааты биэрэр баайдарга, аҕыйах дьо- кутааты — дьадьаҥыларга. Онон үһүс Судаарыстыбанай Дуумаҕа билигин норуот­ наадатын кэпсиир дьокутааттар бэрт аҕыйахтар; кинилэр кыһаммыттарын иһин аҥарааҥылар элбэхтэрэ бэрт буолан, куолаһынан кыайан эппит тылларын тириэр- пэттэр. Оннук Дуума бы-саас аһыллыбыта; дьокутааттар сайыҥы ыйдарга сынньа- нан бараннар, Бокуруоб кэннигэр эмиэ муньуһуннулар. Саҥа сокуон си[и]лэтинэн Дьокуускай уобалас, атын да сирдэр, дьокутаат ыыта­рыттан маппыта, онон биһигиттэн дьокутаат барбатаҕа. Иккис Дуума аһылла­ рын саҕына биһиги мантан дьокутаат ыытаары айдаара сылдьыбыппыт, онтукабы- тын у[у]раппыттара. Онон биһиги олохпутун майгыбытын Дуумаҕа биллэрэр ким да суох, биһигини көмүскү[ү]р, биһиги олохпутун, наадабытын билэр киһи дуумаҕа биир да суох. Баҕар Дуумаҕа арааһынай сокуоннар тахсыахтара, оччоҕо ол сокуон­ биһиэхэ үчүгэйин, куһаҕанын билэр киһи суоҕуттан, биһиэхэ бэрт батталлаах со- куон тахсыаҕа. Атын эмиэ биһиги курдук Дууматтан маппыт омуктар, калмыыктар, Дуумаҕа ыыппыттар бэйэлэрин дьонноруттан, бу дьон онно бараннар Дуума иһигэр киирэн дьү[ү]ллэспэтэхтэрин иһин, Дуума да таһынан туһалаах буолалларын бил- биттэр. Бу дьон Дуума дьокутааттарын кытта билсэннэр-көрсөннөр, бэйэлэрин но- руоттарын наадатын, кыһалҕатын, кэпсиэх-биллэриэх тустаахтар. Бу Сибиир дьо- кутааттара барылара Дуума таһынан бэйэлэрэ, бүтүн Сибиир норуотун чааһынан, муньусталлар эбит; ол муньахтарыгар Сибииртэн кэлбит дэбиэринэй дьону туорап- пат эбиттэр. Дьэ онон калмыыктар дэбиэринэйдэрэ, Дуумаҕа баар Сибиир дьоку- тааттарыгар калмыык омук наадатын биллэрэннэр, калмыыктар билигин, аччыгый да буоллар, туһаланан тураллар. Кинилэр дэбиэринэйдэрэ соҕотох Дуума дьоку- таатыгар сылдьыбаттар, кинилэр сылдьаллар дьөссө арааһынай улахан тойотторго, арааһынай улахан үөрэхтээх дьоннорго, ол сылдьан барыта бэйэлэрин норуоттарын наадатын көмүскү[ү] сылдьаллар. Калмыыктар сирдэрэ ыраахтааҕы сиринэн аатыран турар, ону кинилэр сир бэ­ йэбитигэр ха[а]лыах тустаах, сири норуот бас билиэх кэриҥнээх диэн мөккүһэллэр. Кинилэр сирдэригэр Расыйаттан сирдэрэ суох бааһынайдары ыыталлар: онон сир- дэрэ кыараан, сарбыллан иһэр; ону калмыктар биһиги сирбитигэр ким да күүһүнэн олохтонуо суох туста[а]х, ким да биһиги сирбитин, биһигиттэн ыйытыыта суох, был- дьаан ылан биэриэ суох кэриҥнээх диэн мөккүһэллэр. Бу кэнники мөккүөрдэрэ дэ- биэринэйдэр барбыттарын туххары хаалаары турар. Сирдэрин чааһыгар адыбакаат буланнар Судаарыстыбанай Дуумаҕа сурук киллэрээри тураллар. 132

Санаан көрдөххө калмыыктар наадалара, кыһалҕалара син биһиги сахалар Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаткыһанар суолларбыт курдук эбит. Биһиги сирбитин эмиэ ыраахтааҕы сиринэн аат-таан тураллар, ити гэннэ бааһынайдарга, аттыкыларга быһан ылан биэртэлиил-лэр, аны биһигини ты[ы]тыахтара суоҕа, сирбитин быһыахтара суоҕа диэхпитин —соҕуру[у] дойдуга сирэ суохтар улам-улам элбээн иһэллэр. Ити гэннэ буоллаҕынабыйыл биир тойон кэлэн Дьокуускай Уобалас сирин киэҥин кыараҕаһын көрө оло-рор; ол тойон кэлбит биричи[и]нэтэ буолар: Дьокуускай Уобаласка төһө сирэ суохкиһини атаардахха сөп буолсу диэн. Онон биһиги аҕыйах сылынан, мээлэ олордох-путуна, бэрт элбэх сирбитин былдьатыахпыт. Ытаабат оҕону ким да эмсэхтээбэт.Биһигиттэн аны кэлэн Судаарыстыбаннай Дуумаҕа дьокутаат ылыахтара диэн эрэ-ниэххэ да сатаммат, оннооҕор буолуох омуктар ону кыайа иликтэр. Хата биһигикалмык омук быһыытын батыһарбыт буоллар сөп буолуо эбит. Сахаттан биир-иккидэбиэринэй бараннар калмыктар дэбиэринэйдэрин курдук бэйэлэрин норуоттарынкыһалҕатыгар наадатыгар, тураллара буоллар, бэрт үчүгэй буолуо этэ. Бөтөрбү[ү]ргэ (Петербургъ) Сибиир норуотун көмүскүүр элбэх үөрэхтээхтэрбаал­лар; онно калмык дэбиэринэйдэрэ, ити гэннэ баҕар атын да кыра омуктартан­кэлбит дьоннор, барылара сүбэлиэхтэрэ көмөлөһүөхтэрэ этэ саха дэбиэринэ­йигэр.Ити гэннэ сотору соҕус Судаарыстыбанай Дуумаҕа сиэмистибэ чааһын ­дьү[ү]лл­ э­һиэхтэрэ диэн буолар. Дьокуускай уобаласка баҕар сиэмистибэни биэриэхтэ­рэ­суоҕа, эбэтэр биэрбиттэрин иһин биһиги олохпутугар сөп тү[бэ]спэт сиэмистибэаһыллыаҕа. Оттон, мантан дьоннор бардахтарына баҕар Судаарыстыбанай Дуума дадьокутааттарыгар, атын да үөрэхтээхтэргэ, кэпсээннэр, биллэрэннэр элбэх киһинисөбүлэттэхтэринэ сөптөөх сиэмистибэ манна аһыллыа этэ. Барбыт дьон соҕотохсиэмистибэ чааһыгар кыһанар буолбатахтар, кинилэр кыһаныах кэриҥнээхтэрарааһынай биһиги атын да наадабытыгар: үөрэх чааһыгар [л]уохтуурдар, биэлсэр-дэр чаастарыгар, балньыыса, эптиэкэ дьиэлэр тустарыгар, ити гэннэ сирбит бэйэ-битигэр хааларын туһун бука кичэйиэх тустаахтар; урут барбыт сирдэр оннуларыгарбиһиэхэ хааһынаттан төлөбүр харчы көрдүөх кэриҥнээхтэр; Дьокуускай уобаласкааны биир да сирэ суох бааһынай кэлб[э]тин туһун көрдөрүөх тустаахтар. Ол да гэн-нэ арааһынай наадабыт ханна барыай. Саамай улахан кыһалҕабыт сиэмистибэ буо-луохтаах, онтон сир чааһа. Мин санаабар биһиги калмыктары үтүктэммит соҕуруу 2—3 дэбиэринэй киһиниыытарбыт буоллар, бэрт сөп буолуо эбит. Бу чааһын муньуста түһэн, толкуйдаһанкөрдөххө хайтах буолуоҕай? Еко БУРДУК СИРИН ДЬҮҮЛЭ 1908. — Сэтинньи 17 к. — №77. — С.5. Сорох сиргэ бурдуктарын сирин кылааһынан тутан олороллор, сорох сиргэдууһанан тарҕатан олороллор, онтон ураты бааллар эбит эмиэ дьүүллээх дьон: са­йылыктара ходуһаларын курдук биэдэмэстээх эбит, бурдук сирэ көрүллүбэтэх, са­йылыккар сир баар буоллаҕына ыс, суох буоллаҕына сырыт. Маннык дьүүл баар буо-лар эбит дойдуларын ааньа түҥэттибэтэх нэһилиэктэргэ, бастаах баһыйбыт сиригэр. Аны үйэ уларыйан аһыыр аспыт бурдуктан атын буолбат буолла, былыргы ынахаһа хаалла. Бурдук ыстахха иитинэр үйэ кэллэ. Бурдук сирэ тус бэйэтэ кыһалҕатынанот сириттэн итэҕэһэ суох буолла сорох улуустарга, нэһилиэктэргэ. Онон кытаатантэҥник, кичэллик дьокутааттарынан көрөллүөх тустаах. Дьокут[аат]тар бурдук сиринот сириттэн туспа көрүөх кэрий[и]эх тустаахтар. Элбэх нэһилиэк бурдугун сиринтуспа көрдөрөллөр. Дьокутааттар кэрийэ сылдьан эридьиэстииллэригэр быһаарансуруй[у]ох тустаахтар хайа сиргэ төһө, саҥа, эргэ солонуох сир баарын. Дьоҥҥотүҥэтэн биэрэр сахха үчүгэйдик толкуйдаан көрүөххэ хасты[ы] сыл гына-гына 133

1908–1909 үллэстэри. Биэстии сыл соторута бэрт. Бурдук сирэ ааньа оҥоһуллубатын төрдө баар: «Хаһан, сотору-ду, хойут-ду былдьаан ылан атын киһиэхэ биэрэллэрэ билли- САХА ОЛОҔО бэт, онон оҥостуохпутун кэрэйэбин» ди[и]ллэр дьон. Кырдьык, сирдээх киһи билиэх тустаах хаһан үллэһик буоларын. Бурдук сиринэн ааттанар: билигин бурдук ыһыллар сирэ, урут ыһылла сылдьыбыт сир, сайылыкка ходуһаҕа баар ыраас сирдэр, соло- нуох систэр, тыалар. Улахан солооһуна суох сир, ыраас (чыстай) сиргэ ааҕыллыах тустаах. Ыраас эрэ сир үллэһиккэ тахсыах тустаах. Оттон солонор сири ким күүһэ кыайар солуох тустаах. Түҥэтик иннинэ кэриллибитин гэннэ нэһилиэк бири[и]гэбэ- ринэн олохтоон кэбиһиэх тустаах: төһө, хайа ааттаах сис, тыа солонорун, биир киһи төһө сылга төһөнү солуурун, хас сылга туһанарын. Солоо[һ]уҥҥа тэҥнэнэр — бука- тын мөлтөөн, быыбакка буолан хаалбыт сир. Бу сир эмиэ үллэһиккэ киирбэт; ким кыайарга солооһун курдук быһаарыллан бэриллэр. Ылбыт дьон сылынан кэмнээн кии кутаннар уоҕурданнар бурдук ыһыныах тустаахтар. Түҥэтик саҕына турар бур- дук күрүөтэ дьоҥҥо барыах тустаах. Сайылык сирэ биэдэмэстээх буолара букатын сатаммат, билигин биэдэмэстээ­ ҕин да иһин син уобсай сайылаан олоруллар. Хата быһаарыллыах тустаах хайа сир- гэ хас ыал олоруоҕун. Бөлөх ыал бөлөх ыалынан ат атаҕа баайардаах, торбос угар- даах буолуох тустаахтар. Билиҥҥи баар бүтэйдэр сорҕолоро элбэх буоллахтарына көтүллүөх, суох сиргэ тутуллуох тустаах. Сиэн Оҕо НУУЧЧА ОЛОҔО БЫЛЫРГЫТЫТТАН БИЛИҤҤЭ ДИЭРИ 1908. — Сэтинньи 17 к. — №77. — С.5—6. IV (Сороҕо бэчээттэммитэ) Бу бэмиэсиктэргэ, манастыырдарга олорор бааһынайдар олохторо бэрт күч­ ү­ мэҕэй, бэрт батталлаах эбит: тойон тугу эппитин барытын толорон иһиэх тустаах- хын; инньэ гымматахтарына кини бааһынайы хайтах баҕарар гынарыгар көҥүллээх этэ: атыыла[а]н да кэбиһэригэр, киһи аатыттан аһара дэлби таһыттарарыгар даҕаны. Ыраахтааҕы кинилэргэ улахан көҥүлү биэрбитэ буолар: кинилэрэ суох кини бэ­йэтэ соҕотоҕун хааллаҕына норуоту кытта кыайан мөккүспэт буолан, кинилэргэ санаа- ларын хоту көҥүлү биэрэн испитэ, кинилэри бэйэтигэр чугаһатан бэйэтин күүһүн улаатыннараары. Бастаан бэмиэсиктэр, дыбарааннар сиринэн ыраахтааҕы сулусу- батыгар сылдьалларын эрэ тухары туһаналлара; онтон өлүөхтэригэр диэри; онтон сири онно олорор дьонну[у]н букатын. Бастаан бааһынайдар бэйэлэригэр бэйэ- лэрэ то­йоттор этилэр; онтон кинилэри дьоҥҥо аныыллар. Бастаан бааһынайдар аччыгый да буоллар көҥүллээх курдук этилэр; онтон кинилэр көҥүллэрэ су[у]йу- луннар су[у]йуллан син биир туох эмэ сэп-мал курдук бэмиэсик хайтах баҕарар дьааб­ ылыыр дьоно буолан хааллылар. Бу кэпси[и]р бириэмэбитигэр киһини таһыйар идэ үөскэ[э]битэ үһү. Бэмиэсиктэр хотон үлэлээбэт, аанньа харчытын төлүөбэт бааһынайдары бэрт сүрдээхтик таһыйаллара үһү. Бу таһыйар идэ хаалбыта бэрт аҕыйах сыл буолла. Таһыйартан ордук куһаҕан майгы баар буолуо дии санаабап- пын? Акаары ду, сүрэҕэ суох ду, куһаҕан киҥнээх ду, өһөс ду киһи баар буоллаҕына, кинини таһыйыахта[а]ҕар дьөссө аһыныахха, дьөссө салайыахха баар буолбат дуо? Бааһынайдар биир бэмиэсиги сирэн атын бэмиэсиккэ бараллара сатаммат этэ. Бэмиэсиктэн көҥүлэ суох барбыт бааһынай буруйданара; онтон бэмиэсик атын бэ- миэсик бааһынайын бэйэтин дьонугар холбоон илдьэ олорорун туттахтарына ки- нини ыстырааптыыллара. Күрүөйэх бааһынайдар сылтан сыл аайы элбээн испит- тэрэ. Бастаан бааһынайдар күһүҥҥү-сааскы үлэ бүппүтүн гэннэ ханна баҕарар 134

бараллара хаайы[ы]та суоҕа: онтон тахсар ханна да сир уларыйбат сокуоннара, Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаткүрүүр буолтарын гэннэ маҥнай бэмиэсик биэс сыл иһигэр бэйэтин бааһынайынбуллаҕына бэйэтигэр төннөрөрө, онтон биэс сыл аастаҕына бу бааһынай урукку то­йонуттан арахсан эбэтэр саҥа тойоҥҥо киирэрэ, эбэтэр сир баһыгар атаҕар биирэмэ ытыс сири булан бэйэтэ туһунан буруо таһаарара. Хойут бэмиэсиктэр бэркэкыһаммыттарыттан ыраахтааҕы биэс сыл оннугар уон сылы анаабыта, ити гэннэдьөссө хойут хаһан даҕаны буллаҕына ылар сокуона тахсыбыта. Онон бааһынай ха­йаан даҕаны к­ уотарыттан ааспыта. Ыраахтааҕы бааһынайдары бу курдук көҥүллүк бэмиэсиктэргэ, дыбарааннар­га, тойотторго биэрэн кэбиспитэ буолар: кинилэр бааһынайдарга баһылык(ыраах­тааҕы) буоллуннар диэн, оччоҕо туох баар кыра норуоттан нолуок харчы­тын­(ыраахт­ ааҕы суолун) кинилэр хомуйан ыланнар хааһынаҕа киллэриэх тус­таах­тар.­ Хааһ­ ына хас киһиттэн баран иэстии сылдьыай? ол кэриэтин хас бэмиэсикб­ эйэтин­бааһынайдарын оннугар сыл аайы сөптөөх харчыны төлөөн баран, бэйэтэбуоллаҕына кинилэртэн хайтах баҕарар хомуйдун диэн. Хойут (билигин даҕаны) бэ-миэсиктэр оннуларыгар арааһынай тойоттор: сэтээтэллэр, ыспыраабыньыктар,  —арааһынай сууттар — Упраабалар, Сиэмискэйдэр,  — аһыллыбыттара, онтон урутбуоллаҕына, бу кэпсиир бириэмэбит саҕына, бэмиэсик соҕотоҕун баһылык этэ —кини дьүүллүүрэ, кини буруйдуура, кини ыйааҕынан сылдьаллара, олороллоро. Би-лигин, суор хараҕын суор тэспэтин кэриэтэ, тойот тойоту хаһан даҕаны буруйдаа-бат; онтон оччотооҕу бириэмэҕэ бэмиэсик тугу да оҥордор буруйдаммат этэ, киниүрдүнэн суут суоҕун курдук, тойот (ыраахтааҕы) мэлигирин курдук этэ. Онон бэ­миэ­сик тугу да гыннар эппиэттэммэт, буруйга ти[и]йбэт буолан, олус быһыыланара,олус хамнанара. Кини бэркэ кыыһырбыт киһитин өлөртөөн да кэбистэҕинэ буруй-га тиксибэт этэ, итигэннэ кэлэн тугу оҥорбот буолуой. Бааһынайдарын сирин был-дьаан ылан бэйэтэ сир гынара, ити гэннэ буоллаҕына кини туох да үбүн-малын ба-рытын ылар буолбута. Бааһынай туох да сирдээх, үптээх-маллаах, дьиэлээх-уоттаахбуолуо суох тустаах, барыта бэмиэсик сирэ, үбэ-мала, дьиэтэ-уота буолуохтаах,барыта кини хара дьоно, барыта кини хамначчыттара буолуохтаахтар. Онно[о]ҕорбааһынай оҕо да сүрэхтииригэр, йахтар да бэргэһэлииригэр бэмиэсик көҥүлэ суохоҕотун сүрэхтиэ суох, кыһын эргэ биэриэ суох кэриҥнээх. Маннык олохтоох эбиттэрнуучча бааһынайдара Бүөтүр Бэлиикэй ыраахтааҕы буолуор диэри. ДЬОКУТААТТАР СИРИ БУ КУРДУК КӨРДӨХТӨРҮНЭ ХАЙТАХ БУОЛУО ЭТЭЙ? 1908. — Сэтинньи 24 к. — №79. — С.5. Урукку суруктарга биһиги эппиппит ханнык дьону дьокутааттарынан талары.Сир кэриллэригэр — баттаммыттар, кыра кылааста[а]хтар холбоһоннор биир киһииннигэр бары, бары киһи иннигэр биир киһи туруох тустаах. Оччоҕо дьүүл, сүбэ,дьыала табыллыа. Аҕа ууһуттан дуу, киһи ахсаанынан дуу талыллыбыт дьокутааттар,Ородобуой силиэттэрэ дьокутаат дуу, бэсириэдиник буолуо суох тустаах. Дьоку­таат, симиэтэтэ туолбутун гэннэ, дьон таллаҕына бэсириэдиник буолар. Дойду оттоүүнүүтүн бу курдук булуох тустаахтар. Б а с т а а н. Бүтүн нэһилиэк сирин дьокутаат ахсаанынан учааска-учааска оҥор­тоон үллэрэн бэриллиэх тустаах. Дьокутаат эрэ, барылара биир куорманнан, эри­дьиэс­тиир туспа кириҥэҕэ, соҕотоҕун. Бу эридьиэсти[и]ригэр суруттарар бэй­ этэ дабилэринэн, дьонтон да ыйытан: ким сирин, сир аатын, төһө күрүөтүн, отто үүнүүтүн,ханна баарын, оттоноругар эрэйдээҕин, эрэйэ суоҕун, ойо охсуу, орто, хорудаһын диэн. И к к и һ и н. Аҕа ууһугар мунньах ыҥырыллар, кэлэллэр бары дьокутааттар.Учааскалаах дьокутаат эридьиэһин ааҕан иһитиннэрэр. Мунньах дьоно алҕас дии-рэ бэлиэтэнэр. Дьокутааттар бары ааҕыллыбыт эридьиэстэн куопуйа ылаттыыллар. 135

1908–1909 Ү с ү һ ү н. Бары дьокутааттар сайын кэрийэллэр дойдуну, көрөллөр үүнүүтүн, дойду өҥүн, кураайытын, дуобунайын, хорудаһыннааҕын. Билбиттэрин уобсай САХА ОЛОҔО кириҥэҕэ суруйаллар, хас дьокутаат этиитин тус-туспа. Т ө р д ү һ ү н. Күһүн бары дьокутааттар бии сайын суруйбут кириҥэлэригэр эридьиэстииллэр оту кэбиһиллибититтэн көрөн, эмиэ тус туспа ким тугу этэринэн. Ол гэннэ дьокутааттар дьэ тылларын түмэллэр, сайын, күһүн, эппит тылларын ула- рытымна, куолас кыайарынан. Б э с и һ и н. Нэһилиэк бүтүннүү мунньустар. Дьокутааттар учаасканы-учаас­ кан­нан, уобсайдаан даҕаны күрүө ахсаанын ааҕан биэрэллэр. Бу ааҕан баран дьо- ку­таатт­ ар симиэтэбит туолла диэн бары уомсук биэрэллэр. Мунньах бэсириэдиник- тэри талар. Бэсириэдиниктэргэ дьокутааттар эридьиэстэрин быала[а]н сургууһунан бэчээттээн туттараллар мунньах оттотугар. Мунньах бэсириэдиниктэри кытта сири учааска аайы тыырар, саппаас сири учааска аайыга төһөлүүнү ордорору быһаарар. А л т ы һ ы н. Бары бэсириэдиниктэр учааска аайы бараннар дьоҥҥо сири үллэрэн биэрэллэр, эридьиэстииллэр (биэдэмэс харатын оҥороллор). С э т т и һ и н. Нэһилиэк мунньаҕар бэсириэдиниктэр эридьиэстэрин эмиэ быалаан сургуустаан бэчээттээн туттараллар ородобуой тойотторугар, үрүҥэр таһааттаран биэдэмэс оҥорорго. Ол гэннэ бэсириэдиниктэр уомсук биэрэннэр тах- саллар. Түҥэтик манан бүтэр. Бу мунньахха олохтонор саҥа түҥэтик. Бу курдук олохтонор: Талыллар учааска аайыттан биирдии дьокутаат. Бу дьокутаат сылтан сыл аайы эридьиэстээн иһэр кини учааскатыгар төһө от үүнэн иһэрин. Ону күһүн аайы бары дьокутааттар мунньустаннар аҕа ууһун мунньаҕын оттотугар аахтаран истэллэр. Дьон билиитинэн алҕас көннөрүллэр. Алҕаһаан суруйдахтарына баттаммыттар то­ йокко үгэллэр. Саҥа түҥэтик кэллэҕинэ дьокутаат ыытан сир кэриллибэт, сыллааҕы эридьиэстэринэн көрүллэн сир түҥэтиллэр. Бу кэнники дьокутаат хамнаһа биир күрүө буолуо этэ. Бу сүбэ, онон туох сөбүлэнэрэ ылыллыах, сөбүлэммэтэ хаалларыллыах, итэҕэ­ һэ эбиллиэх тустаах буоллаҕа дии. Алҕаһын булан суруйдаллар үчүгэй буолуо этэ, «биир өй үчүгэй, икки ордук» диэн өс хоһоонун быһыытынан. Бурдук сирин чааһынан туспа суруллуо. Сиэн Оҕо СЭТТИНЬИ ЫЙ СҮҮРБЭ СЭТТИС КҮНЭ 1908. — Сэтинньи 27 к. — №80. — С.5—6. Мин «Нуучча олоҕо былыргытыттан билиҥҥэ диэри» диэн ааттаах түөрт суру- гу суруйдум. Бу суруктарбар барыта кэпсиибин нууччалар былыргы олохторун, би- лигин буолаҕына ол чааһынан кэпсээри гынабын сахалар биһиги бэйэбит туспутун. Бастыкы сурукка мин кэпсиэбитим хайтах нуучча норуота бэйэтин бэйэтэ дьүүллэнэн, дьаһанан олорбутун; оччоҕо ханнык да батталлаах тойот суоҕун, күчүмэҕэй дьүүл биллибэтин, хайтах кинээс норуоттан сэрэнэрин, хайтах кини норуот көҥүлэ суох сэриини тэрийбэтин; хайтах кинини сөбүлээбэтэхтэринэ таһааран кэбиһэллэрин; быһатын эттэххэ: хайтах норуот олоҕо били[ҥ]ҥитээҕэр үчүгэин, көҥүлл[ээ]ҕин. Саа­май былыр биһигини, сахалары, ким даҕаны кэлэн, кырган туран, бас билэ или- гинэ, баҕар биһиги эмиэ ол курдук көҥүллүк үчүгэйдик олорбуппут буолуо: хай- тах баҕарар дьүүллэнэн, хайтах баҕарар дьаһанан. Кырдьык даҕаны саамай былыр киһи-сүөһү аҕыйах эрдэҕинэ, аан дойдубут киэҥ эрдэҕинэ сахалар көҥүллүк олоро сылдьыбыттара буолуо; ким да кинилэри, туораттан кэлэн, атаҕастаабат, батт­ аабат эбитэ буолуо. Иккис сурукка мин кэпсиэбитим: хайтах нууччаны татаар омук кэлэн, кырган туран, бас билбитин; хайтах татаардар бүтүн нуучча норуотун бэйэлэрин кулутта- 136

рын курдук туппуттарын, нуучча сирин буоллаҕына бэйэтин сиринэн ааттаабытын; Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатхайтах татаардар нууччаларга сирдэрин бэйэлэригэр биэрэн бараннар, ол оннугарөлбүгэ харчытын ылалларын; хайтах кинээстэри татаар ыраахтааҕыта аны[ы]р буо-лан, кинээс норуоттан тардынара хаалан, бэйэтэ күүһүрэн үрдээн испитин; быһатынэттэххэ хайтах нуучча норуота көҥүлэ-бырааба су[у]йуллубутун, кырдьыга хаалбы-тын. Син биир ол курдук сахалары нууччалар кэлэннэр, кырган туран бас билбит-тэрэ; сирбит үчүгэйигэр, былдьаан ыланнар, бэйэлэрэ олохтоммуттара; сирбитинхааһына (ыраахтааҕы) сиринэн ааттааннар, ыраахтааҕы буоругар босхо олоруох-хут дуо диэннэр, өлбүгэ харчытын онтон билиҥҥэ диэри ылбыттарынан ыла оло-роллор. Татаардар нууччалары туох да кэмэтэ ахсаана суох кырпыттара: кинилэрсэриилэһэллэрин иһин. Онтон биһиги билигин чахчы үчүгэйдик билбэппит да — хай-тах нууччалар сахалары саамай бастаан кэлэннэр кырпыттарын — ол да буолларэтиэххэ сөб: нууччалар сахалары харыстаабатах дьон буолуохтара, кэнники да то­йоттор дьүүллэрэ күчүмэҕэйинэн, санаалара кытаанаҕынан, сахалар нууччаттан кут-тана үөрэнэн хаалбытынан — нууччалар хаһан даҕаны сымна[а]быттара буолоо дисанаабаппыт. Саха йахтара, билиҥҥэ диэри, оҕотун куттаатаҕына этэр: Чыы! нууч-ча иһэр — ытаама! Сахалар барахсаттар, кинилэри кытта хаһан баран тэҥнэһээри,утары көрөн мөккүһүөхтэрэй. Биһиги олохпут көнүөх тустаах арай сиэмистибэ аһылыннаҕына: бэйэбит олох-путун бэйэбит дьаһанар, дьүүллэнэр буоллахпытына бэйэбит наадабытыгар бэ­йэбит турар буоллахпытына; бэйэбититтэн ордук ким даҕаны биһиги олохпутун би-лиэ суоҕа; биһигиттэн ордук ким даҕаны биһиги наадабытын толуйуо суоҕа; ким-тэн даҕаны көмөлтө күүтэр сытаммат, биһигини абырааччы халлаантан даҕаны түһүөсуоҕа, сиртэн да күөрэй[и]э суоҕа, хата бэйэбит испитигэр баар буолуохтаах. Ононсөптөөх сиэмистибэ аһылларыгар, бүтүн олохпут быһыыбыт көнөрүгэр кыһаныах тус­таахпыт. Саха сирэ ыраахтааҕы сиринэн аатыран билигин кимиэхэ баҕарар биэрэл-лэригэр көҥүллээх курдук буолан турар. Саамай улахан наадабыт дьөссө бу баар; онубы­һа[а]рыахха сөп. Саха сирэ суох буоллаҕына тугунан иитиниэҕэй? Ити гэннэс­ аам­ ай былыргыттан манна биһиги саха төрдө үөскээбитинэн, нууччалар хойут кэ-лэн, атын омук сирин-дьонун, күүстэринэн былдьаабыттарынан, саамай былыргыттансаха көлөһүнэ-туруудата барбытынан, б ы л ы р г ы д а ы р а а х т а а ҕ ы л а рбиэрбит суруктарын сиилэтинэн, саха сирэ барытас а х а н о р у о т у г а р х а а л ы а х т у с т а а х .... Бу маны барытын Судаа­рыстыбанай Дуумаҕа, үрдүк сууттарга-тойотторго, кыайан быһа[а]рарбыт буолларүчүгэй буолуо этэ. Инньэ гымматахпытына, сирбит кыара[а]н сарбыллан истэҕинэ,сахалартан сорох сорохторун диэкилэрэ кыайан да иитиммэтигэр ти[и]йиэхтэрэ. Үһүс сурукка мин суруйбутум: хайтах нуучча норуотун көҥүлэ бэркэ к ы р ­ч а а ­б ы т ы н , кинээс көҥүлэ улааппытын; хайтах кинээс ыраахтааҕы диэн аатырбытын;хайтах кини, соҕотоҕун баһылык буолан, тугу баҕарар тугу саныыр оҥорорун; хай-тах кини диэкки ким да утары биир да тылы көрдөрбөтүн; быһатын эттэххэ хайтахыраахтааҕы кимиэхэ баҕарбытыгар норуот сирин түҥэппитин, кими сөбүлүөбэтэҕинсириттэн матаран өлөрбүтүн. Сол курдук сахалар нууччаларга түбэһэн бараннарсирдэриттэн маталларыгар ти[и]йдилэр: саха норуота бэйэтин сирин бэйэтэ басбилэриттэн ааста. Соҕуруу дойдуттан сирэ суох бааһынайдары саха сиригэр олох-тооннор, сирбитин былдьаары гыннылар. Соҕуруу дойдуга сирэ суох норуоттар элбээтилэр: сир үчүгэйэ, улахана, ба-рыта бэмиэсиктэргэ, тойотторго баран хаалан, кыра норуот сирэ олус кыччаата.Сорохторо сирдээхтэрин да иһин, сирдэрэ эбэтэр бэрт кыччыгый, эбэтэр бэрткуһаҕан буолар; онон сириттэн эмиэ туһаммат, кыайан и[и]тиммэт, ыраахтааҕы суо­лун, ити гэннэ арааһынай элбэх нолуогу (тардыыны) эмиэ төлүүр. Бу сирэ суохдьоннор арааһынай сору-муҥу көрөннөр, хоргуйан өлөллөрүгэр ти[и]йэннэр, сиркөрдү[ү]ллэр; ону биэрбэттэрин иһин арааһынай баттабылларын, атаҕаст[а]ммыт-тарын, киһи аатыттан ааспыттарын, кэпсииллэр. Ону тойот өттө буойдаҕына: дьэонтон буун, өлөрсүү-кыргыһыы тахсар. Бу бууннартан, бу сирэ суох дьоннортонбыһанаары кинилэри атын сирдэргэ тарҕаталлар. Барар сирдэригэр ти[и]йэх- 137

1908–1909 тэригэр диэри туттар харчы биэрэллэр, ити гэннэ саҥа сиргэ баран олохторун оҥоһ­ у[у]тугар эмиэ биэрэллэр. Ол да эрээри төһөнү даҕаны биэрбиттэрин иһин туох САХА ОЛОҔО харч­ ыта тук буолуой? Наада биэриэххэ иккилии-үстүү мөһөөгү хас эмэ тыһыынча киһиэхэ: онуоха хааһына харчытын харыстыыр. Онон ол биэрэр харчылара суол- га эрэ сөп буолан баран, саҥа сирдэригэр кэлэн олохторун оҥостоору гыннахта- рына, харчылара туохтарыгар даҕаны ти[и]йбэт. Биһиэхэ Дьакуускай уобаласка ол курдук дьоннор олохтоннохторуна: биһиги туһабыт диэн көстөрүн билбэтим, хата оччоҕо саха нууччаны кытта булкуһан хаалан бэйэтин абы[ы]чайын-быраабын, си- рин сүтэриэҕэ. Дьэ оччоҕо сирбититтэн матарбытыгар ти[и]йэбит. Төрдүс сурукка мин суруйбутум: хайтах бааһынайдар бэмиэсиктэргэ, дыба­ рааннарга, манастыырдарга хааланнар, кинилэргэ кулут курдук буолан олорбутта- рын; хайтах бэмиэсиктэр кинилэри сүөһү курдук үүрэ сылдьан атыылы[ы]лларын; хайтах бааһынайдар туох да бырааба көҥүлэ суохтарын; хайтах ол туһуттан, ха­ һан­ даҕаны синнэригэр түһэн, кэмэтэ суох күрүүллэрин; быһатын эттэхэ хайтах бааһынайдар олохторо букатын былдьаммытын, бэмиэсиктэр олохторо буоллаҕына көммүтүн, былыр ыраахтааҕыга сулусуу гынар дьон салабаньаларын оннугар сир ыланнар, ол сиргэ олорор бааһынайдары бас билэннэр, үрдээбиттэрэ, улааппыт- тара, кинилэр ыраахтааҕы дьоно буолбуттара, бааһынайдар бэмиэсиктэр дьонноро буолбуттара. Сол курдук эмиэ былыр нууччалар сахалары кыайан сахалар баайда- рын онтон билиҥҥэ диэри үчүгэйдик туталлар. Сахалар баайдара бэйэлэрин дьон- норун иһигэр бэйэлэрэ ыраахтааҕы буолан олороллор. Нуучча тойото, ону бэрт үчүгэйдик билэ-билэ соруйан кыһаммат. Саха баайдара бэйэлэрэ кинээс, кулуба буоланнар: кыра киһи күүһэ-кыаҕа ти[и]йбэт буолан, көлөтө да суоҕуттан, туох да дуоһунаска кыттыспат. Онон баайдар тугу баҕарар оҥороллоругар көҥүллээхтэр. Нуучча тойото кыһаммата буолар: сахалар бэйэлэрин икки ардыларыгар хайтах баҕарар олордуннар диэн, биһиэхэ үчүгэйдик өлбүгэ харчытын төлүүр эрэ буоллун- нар, ити гэннэ биһигини ытыктыыр, биһигиттэн куттанар эрэ буоллунар диэн. Онон кинилэр саха тойотторун эрэ кытта билсэллэр, онон кинилэр куруук баай диэкки ­буо­лаллар. Саҥардыыҥҥа диэри дьадьаҥы киһи баай киһиэхэ хастыы эмэ сылы- нан нуучча сууттарыгар үҥэ сытаан кэбиһэрэ да өрүү кыайбат этэ. Саҥарды[ы]ҥҥа диэри бэрик ылааччы нуучча тойотторо элбэх этилэр. Ити гэннэ дьадьаҥы саха ­баайг­ а үҥэригэр даҕаны сатаммат: оччоҕо баай киһи арааһынай билсэр нуучча- саха тойотторун көрдөһөн киниэхэ улаханнык мэһэйдиэҕэ. Онон кыра киһи баай- дартан куттанан, хайтах да атаҕастаттар баттаттар үҥэригэр түктэри. Кыра сахала- ры былыргы нуучча бааһынайдарыгар тэҥнээн көрдөххө син биир эбит: кыра саха олоҕо син оччотооҕу бааһынайдар олохторун курдук эбит. Кырдьык даҕаны кыра киһи олоҕун аччыгыйдык кэпсээн көрү[ү]м эрэ. Кыра киһи ыраахтааҕытын суолун кыайан уурумуна баайга иэс киирэр: холобура баай кини оннугар ыраахтааҕытын суолун уурар — 5 солкуомайы. Бу биэс солкуомай иэһэ биир сылынан уон солк­ уо­ май буолар: бырыһыана биэс солкуомай. Дьадьаҥы киһи биир сыл буолан баран баайга кэлэн иэһин, уон солкуомайы төлүүр. Ити гэннэ ыраахтааҕытын суола эмиэ тирээн кэлэр оччоҕо: эмиэ баайыгар баран сапта сытар. Элбэх иэскэ ­кии­рэр; ыал- дьан отун-маһын кыайан үлэлээбэтэҕинэ, кураан дьыл буолан ото суох буоллаҕына, бурдуга үүммэтэҕинэ, эбэтэр кэргэниттэн киһи өллөҕүнэ ол Таҥаратын суолугар хоронноҕуна, эбэтэр кыыһын эргэ ду, уолугар ойох ду ыллаҕына. Бу маннык наа- далар кэллэхтэринэ дьадьаҥы киһи тугунан толунуоҕай? Баайга көмүскэтэ, абы- рата, хараттара барар буоллаҕа диибин. Онтуката көмүскэтиим диэбитэ бэйэ- тин көмүллэппит эбит, абыратыым диэбитэ бэйэтэ алдьаммыт эбит, хараттарыым ­диэ­битэ бэйэтин хастаппыт эбит буолан хаалар. Сылтан сыл аайы бырыһыана улаа­ тан, иэһэ элбээн истэҕин аайы, баай күүһэ-уоҕа үрдээн иһэр, көҥүлэ улаатан ба- рар. Дьадьаҥы киһи эрэйдээх сүөһүтүн атыылыы-атыылыы, хамначчык киирэ-киирэ, иэһин төлөөрү сордоно сытаан кэбиһэр да кыаттарбат. Саҥа наада, саҥа ороскуот кэлэн иһэллэр да иэскэ киирбитинэн бараллар. Бу үрдүнэн дьадьаҥы киһи баай[г]а хастыы эмэ күн босхо, сорудахха үлэлиир, сорох ардыгар бэйэтин үлэтин быраҕан биһэн баран. Харчы иһин үлэлээбитин иһин иэһиттэн дуоннааҕы көҕүрэппэт: киһи 138

хамнаһа олус чэпчэки. Ити гэннэ баай аҕыйах дьадьаҥы элбэх буолан баайдар эппит Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатсанааларынан үлэлииллэр. Маныаха дьадьаҥы киһи өрүү куолаһа суоҕун кэриэтэ: баайутары саҥарар киһи буолуо дуо? Саллар сааһын туххары сору-муҥу көрөр, эрэйи иэни­нэн кэтэр да таҥнары саппыллан, киһи эрэ аатын былдьаан сылдьар буоллаҕа эбээт.Саха кыра норуота баайга баттатара, баай кыайан сабан олороро манан бүппэт. Биһиги куһаҕан олохпут уларыйыа этэ арай сиэмистибэ аһылыннаҕына. Оччоҕомунньахха киһи барыта биир тэҥ куоластаах буоллаҕына, сир элбэҕэ кыра дьоҥҥобардаҕына, үөрэх элбээтэҕинэ; быһатын эттэххэ дьон олоҕо, быһыыта, майгытауларыйдаҕына, тубустаҕына, кыра дьон олохторо көнүөхтэ[э]х. СКРИПИИСИН КҮБЭРНЭЭТЭР УНСТУРУКСУЙАТА 1908. — Ахсынньы 5 к. — №82. — С.5. (Нэһилиэк иһигэр сири тэҥнээн түҥэттэр туһа) 1902 года 19 февраля §1 Сокуон ыйарын быһыытынан (ст. 137, 139, 154 п. 2, 158, п. 3 и 183 Пол. объинор.) дьон сүөһүтэ-аһа хааттарбатын, олоҕо тубустун, лэхси туһаннын диэн,нэһилиэк иһинээҕи сир төһө сырай баар дууһанан тэбис-тэҥник түҥэттиллэн иһиэхтустаах. Т ы л б а а с б ы һ а а р ы ы т а : Сорох нэһилиэк оҕоҕо йахтарга сирбэрилиннэҕинэ алыс кырбанньык буолан, мачайа бэрт буолуо диэн унстуруксуйа­ны букатын аккаастаан турар. Өлүөкүмэ дьоно оҕолуун-йахтардыын сирдээхтэр,кимнээҕэр мачайа суох олороллор. Үөрэммэтэх суолбут буолан биһиги дьулайа-быт. Бу унстуруксуйа сокуон-ыйа[а]х буолбатах, үтүө эрэ сүбэ буолар, онон сүбэнисүбэ курдук тутуох тустаахпыт: Сөбүлүүрбүтүн ылан, сөбүлээбэппитин хаалларан,итэҕэһин толорон. Сири түҥэттэриэн баҕарбат киһи итиннээҕэр буолуох биричинэ-ни булаттыа, онон-манан сүбэни тардыа. §2 Бу этиллибит тэҥ быһыынан сири түҥэттэр б ы т а р х а й б ы һ а а р ы [ ы ] т ауобсастыбаҕа бэйэтигэр бэриллэр, олохтоох тойотун сырай көрүүтүнэн дьүүлл­ үүргэ. §3 Этиллибит тэҥ үллэһиккэ к ы л а а с быһыытынан сири түҥэттэр сыһыана суоҕунбыһыытынан ханна даҕаны баар буолуо суох тустаах; маны көрүөх тустаахтар — уоб-састыба дьүүлүн салайан олорор Норуодунай Быраабалар, дуоһунастаах да дьон. §4 Олохтоох куолу быһыытынан, хайа да нэһилиэк уобсастыбата, биэс сыл иһигэрбииртэн итэҕэһэ суох, бирисээгэлээх «дьокутааттарынан» көрдөрүөх тустаах ортоүүнүүтүнэн бары ходуһатын, сайылыгын, на[а]далаах сиригэр — дьиэ олоҕун, бурдуксирин даҕаны. «Дьокутааттар» ахсааннара нэһилиэк мунньаҕынан ананар. Сири кэ-рийэн көрө сылдьан «дьокутааттар» сыдьайан быһаары[ы]лаахтык эридьиэстииллэр. §5 Сир эридьиэһигэр киллэриллэр: 1) бары ходуһа сирин төһө күрүө бугул, сыарҕаот тахсыаҕын, хантан ханыаха диэри быыстааҕын этэн; 2) бары бурдук сирин төһөдьэһээтинэ-ду, төһө буут-ду ыһыллыаҕынан; 3) бары былыргыттан-дуу, аны-дуу 139

1908–1909 х­ аалб­ ыт сири — өтөҕү, от үүммэт буолбут ходуһаны, күл буолан хаалбыт бурдук с­ ирин — туохха на[а]далаах буолуохтарын этэн; 4) солооһуннары, көспүт күөл орун- САХА ОЛОҔО нарын төһөҕө бири[и]гэбэринэн ылбыт сыллара бүтэрин этэн; 5) хомус үүнэр сирин; 6) биэдэмэс таһынан ол-бу төрүөтүнэн тутан олорор сирдэрин: тиэрбэс, хааччах, өртүк, атах баайар, укаас көрүө — диэн ааттаах сирдэри; 7) дьокутааттар түҥэтиккэ киириэн ол-бу биричинэттэн сөбө суох диэбит сирдэрэ. §6 Эридьиэскэ киирбит алҕастар, көтүтүүлэр, бары сыыһалар көннөрүллэллэр мун­ньаҕынан, ол гэннэ уопсастыба дьүүлүн салайан олорор дуоһунастаах тойотто- рунан. §7 Нэһилиэк аайыга, Ородобуой тойотторо сырай эппиэттэнэллэринэн, суруллан иһиллиэх тустаах сэмиэйинэй испииһэк. Бу испииһэккэ ки[и]риэх тустаах аҕа ууһа аҕа ууһунан, хас ыаллааҕынан, ыала төһө дууһалааҕа, төһө сирдээҕэ. Сэмиэйинэй испииһэк нэһилиэк мунньаҕар ааҕыллан иһиллиэх тустаах, дьон этиитинэн эбил­ лиэх, көннөрүллүөх тустаах. §8 Бирисэ[э]гэлээх дьокутааттар сири кэрийэн көрбүттэрин гэннэ, эридьиэс көн­ нөрүллүбүтүн гэннэ, уобсастыба нэһилиэк мунньаҕар дьэ түҥэттэргэ анаммыт сири үллэрбитинэн барар. Бу мунньахха 21 сааһын туолбут киһи куоластаах, оттон суут уурааҕ­ ынан бырааба аччатыллыбыт киһи куолас биэрбэт. §9 Бүтүн нэһилиэк куоластаах киһититтэн үс гыммыт иккитэ кэллэҕинэ мунньах буол­ ан сир үллэһигин дьүүлэ арыллар. Мунньах сөбүгэр ыҥырыллыбатын, дьон ­мунньустубатын Ородобуой тойотторо эппиэтти[и]ллэр. Бу тойоттор быһааран ­биэр­ иэх тустаахтар дьонноругар кинилэр быраабтарын. Нэһилиэк мунньаҕар — сир дьүүлэ дьүүллэнэр куолас кыайбытынан. Куоластыах тустаахтар ким тугу диирин киһи истибэтинэн. Бу куоластыырга Бырааба силиэттэрэ холбоһуо суох тустаахтар кинилэр мунньах эрэ тас бирээдэгин көрүөх тустаахтар. — Быһаары[ы]: дьон тугу диирин ким да истибэтинэн куоластыырын тойот урут быһааран биэриэх тустаах. § 10 Куоластаах дьон үс гыммыт иккитэ кэллэҕинэ мунньах ол-бу киһи кэлбэтэх диэн тохтотуллубат. § 11 Бары бурдук сирэ, уобсастыба бириигэбэр оҥоһуннаҕына, паай быһыытынан дууһанан түҥэтиллиэх тустаах; соло[о]һуҥҥа бэриллибит сири, көһөрөргө бэрилли- бит күөллэри өйдөөн туран добугуору кэһимнэ эрэ. § 12 Нэһилиэк уобсастыбата сыаналыырынан хомус үүнэр сирэ уобсай түҥэтиккэ киирэр. §13 Сири түҥэттэр быһыы: 1) орто үүнүүтүнэн көрүллүбүт бары ходуһа, төһө күрүө, бугул, сыарҕа от тахсыбытынан үллэриллэр нэһилиэккэ төһө сырай оҕо­ лордуун-йахтардын баар дууһаҕа, оччоҕо биллиэх тустаах төһө от бугулунан- дуу, сыарҕаннан-дуу биирдии дууһаҕа тиксэрэ; 2) күрүө ахсаана үллэһиллэр тэҥ 140

өлүүгэ (паайга), бу өлүүлэр ыал аайыга бу курдук бэриллиэх тустаахтар: биир Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатдууһалаах ыал ылар биир өлүүнү, икки дууһалаах ыал — икки өлүүнү, ол гэннэ­онтон атын кэргэн баар буолаҕына киһилиичча оҕолуун-йахтардыын паай аҥар­дыытын ылыах тустаахтар. Быһаарыы: Бу икки быһыынан түҥэттэртэн хайатынсөбүлүүрдэрин нэһилиэк мунньаҕа талар § 9 быһыытынан. § 14 Нэһилиэк иһигэр баар дууһа бары оҕолуун-йахтардыын өлүү ыларыгар быраап-таах. Сир биэрэргэ ахсаантан уһуллубаттар сулумах дьиэтэ-уота суохтар, ол гэннэтуора сиргэ баран турааччылар, уобсастыба билиитинэн нэһилиэгин иһигэр үптээх-астаах, сирдээх-уоттаах буолаҕына. Нэһилиэгэр олорбот, дойдутугар сүөһүтэ-аһасуох киһини нэһилиэк сирдиирэ сирдээбэтэ көҥүлэ. Быһаарыы: 1-е) Ханна да бааллара биллибэт дьон, дойдуларыгар төннөн кэл-лэхтэринэ — саҥа түҥэтиккэ сирдэниэх тустаахтар. 2-е) Кумалааннар сирдэниэх тустаахтар биир өлүүнэн, ким эмэ сирдэри бэйэ-лэри тутар буоллаҕына. § 15 Нэһилиэк мунньаҕар көрүллүбүт сэмиэйинэй испииһэк быһыытынан ааҕан бэ-риллэр аҕа ууһун аайыга төһө өлүү тиксэринэн. Ол үрдүнэн, нэһилиэк көрүүтүнэнатын аҕа уустарын быһыытынан бэриллэр саппаас сир. § 16 Куолу быһыытынан, кэдирги дойдула[a]х дьон, аҕа ууһуттан аҕа ууһугар арах-саллара көҥүл. §17 Нэһилиэк дьүүлүнэн аҕа уустара сирдэрин анаммыттарын, дойду-дойду быыһабиллибитин гэннэ, аҕа у[у]һун иһигэр үллэһик, оспуор турбатын диэн, сэрэбиэй-нэн буолуох тустаах: бүтүн аҕа ууһун дьонугар бүтүннүү, биитэр бөлөх ыалынан,ийэ ууһунан (ст. 34 Полож. объ инор.) Быһаарыы: Хайтах сэрибиэйдиири аҕа ууһунмунньаҕа быһаарар. § 18 Аҕа ууһун аайыга көҥүл бэриллэр аҥаардам дьону толкуйдуурга: биир паайдаахбуоланнар отторо тииммэт буолан дьадьайыах быһыылаах буоллахтарына аҕаларынууһа сыаналыылларынан иккилии да паайы ылыахтарыгар сөб. §19 Хас аҕа ууһун аайы биэдэмэс оҥоһуллара эбээһинэстээх. Аҕа ууһунааҕы биэ-дэмэскэ баар буолуох тустаахтар бу суоллар: 1) ыаллар ааттара, төһө сырай баардууһалаахтара оҕолуун-йахтардыын, төһө паай ыал аайы тиксибитэ; 2) ходуһаларааттара, төһө паайга көрүллэн хайа ыалга бэриллибиттэрэ; 3) ыал ылбыт бурдугунсирдэрин ааттара дьэһээтинэнэн-дуу, буутунан-дуу таһаарбыттарынан; 4) ыал мэч-чийэргэ анаммыт сирдэрин аата. Быһаарыы: Аҕа ууһун биэдэмэһэ мунньахха кэлбит аҕа ууһун иһинээҕи дьонунанбарыларынан илии баттатыах тустаах, ол гэннэ сокуоннай аатырыах тустаах куо­лас кыайбытынан сөбүлэммит буоллаҕына. Туох бары көннөрүү, уларытыы суруллархойут туспа кумааҕыга, ол гэннэ биэдэмэскэ холбуу тигиллэр. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) Тылбаастаатым М.С-в 141

1908–1909 СКРИПИИСИН КҮБЭРНЭЭТЭР УНСТУРУКСУЙАТА САХА ОЛОҔО 1908. — Ахсынньы 9 к. — №83. — С.5. (Нэһилиэк иһигэр сири тэҥнээн түҥэттэр туһа) (Сороҕо бэчээттэммитэ) 1902 года 19 февраля § 20 Сэмээнэп иннигэр-дуу, кэннигэр-дуу нэһилиэк тойото аҕа уустарын биэдэмэс­ тэринэн көрөн оҥорор бүтүн нэһилиэк сирэ төрүт түҥэтиллибитигэр биэдэ- мэс. Нэһилиэк биэдэмэһигэр, аҕа ууһун биэдэмэһигэр киирбит суоллартан ураты, баар буолуох тустаах: 1) нэһилиэк уобсастыбата ылынан саппаас окко туспа сир- дэри ­анааб­ ыт буоллахтарына, ол сирдэр ааттара киирэр; 2) бары солооһун, күөл көһөрүүтүн туһа быһаарыллан суруллуох тустаах; 3) ол-бу биричиинэннэн үллэһиккэ киирбэтэх (кудуой) сирдэр эмиэ улахана-аччыгыйа, туохха туһалааҕа быһаарыллан суруллар. Кудуой сирдэр, нэһилиэк уобсастыбата көрүүтүнэн, туорга тахсыах тус­ таах­тар; куортама нэһилиэк ыраахтааҕытын суолугар барыах тустаах, биитэр туспа нэһилиэк үбэ буолуох тустаах. § 21 Нэһилиэк биэдэмэһиттэн икки куопуйа ыытыллар Норуодунай Быраабаҕа. Бы- рааба биир куопуйаны бэйэтигэр хаалларан баран, биирдэрин Сиэмискэй сэтээтэ- линэн ыытар Сиэмискэй Суукка, ыспыраабньыкка, үҥсүү турдаҕына Сиэмискэй Суут көрөн дьүүллүүрүгэр. (81 ст. Пол. объ инор.) § 22 Төһөҕө сири олох түҥэттэри нэһилиэк у[у]руутунан хас түҥэтик аайы аныыр; түҥэтик биэс сыл иһигэр буолуох тустаах, сыла ааҕыллар бириигэбэр оҥостубут күнтэн ыла. § 23 Аҕа ууһун иһигэр саппаас сир суох (кө𠧧 15, 24) буоллаҕына, саҥа арах- сан ыал буолбут дьон, түҥэтик кэннинэ төрүөбүт оҕолор сирдэнэллэр саҥа олох түҥэтиккэ. § 24 Өлбүт көрүөтэ саҥа түҥэтик буолуор диэри уопсастыбаҕа бас билиитигэр барар. Уобсастыба бэйэтэ көрүүтүнэн өлбүт кэргэттэригэр дуу, саҥа арахсан ыал буол­буттарга дуу, түҥэтик дуу буолбутун гэннэ төрүөбүт оҕолорго биэрэригэр көҥүлэ. § 25 Бирисээгэлээх дьокутааттарынан, олох түҥэтиктэн ураты, кыһалҕа турдаҕына аҕа ууһун иһигэр аҕа ууһун бириигэбэринэн, нэһилиэк иһигэр нэһилиэк бириигэбэ- ринэн от үлэтин иннинэ эмтиэркэлэһиэх тустаах дьон. § 26 Ханнык эмэ аҕа ууһа бириигэбэринэн оппут үүммэтэ, орто үүнүүтүн түөрт гым- мыт биирдэрэ эрэ тахсыыһык диэн бүтүн нэһилиэгинэн кылаан көрүүнэн тэҥнээн диир буоллаҕына, саас аайы талыллааччы дьокутааттарынан көрдөрүллүөх тустаах, кырдьык буоллаҕына көрдөһөллөрө толоруллуох тустаах. 142

Быһаары[ы]: Маннык көрдөһүү нэһилиэккэ этиллэрин быстар остуруогун хас нэ­ Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатһилиэк мунньаҕа олохтуур эрдэттэн, остуруок аастаҕына көрдөһү[ү] ылыллыбат. § 27 Хас-таа бөлөх ыаллар икки ардыларыгар күһүн охсуллубут да отунан тэҥнэһиибаар буолуох тустаах, ол эрээри бу тэҥнэбил тахсар: 1) олохтоох Сиэмискэй сэтээ­тэл ыйааҕынан от үүммэтэҕинэ, туох эмэ өлүү орускуот турдаҕына, эбэтэр көстөнтурар алҕас көрүллүбүт буоллаҕына; 2) дьокутааттар сири кыайан кэрийимнэ хойу-таатахтарына. § 28 Сайылык сиринэн бүтүн нэһилиэк туһанар (мэччийэр). Уобсастыба көҥ­ үл­лээ­тэҕинэ кыттыгас хааччахтар ба[а]р буолуох тустаахтар; хааччах оҥостобут диэнбаран­ оттуу-ду, бурдук-ду ыһар буоллахтарына былдьаан ылан уобсай түҥэтиккэбэриллэр. Чааһынай киһи сайылыыр сири ыйытыыта суох ыллаҕына ородобуой то­йото дьү[ү]ллүүр санаатынан киирбитинэн. § 29 Дьиэ олоҕо ананар нэһилиэк мунньаҕынан, ол эрээри биир кааһына дьэһ­ ээ­тинэттэн ордук буолуох суох тустаах (2400 кв. саж.); бу гэннэ сайылык, кыстыкдаҕаны туруо суох тустаах бурдук сирэ буолуох, оттуохха сөб сиргэ. Быһаарыы: Хайа эмэ киһи сир ылаары туора аҕа ууһугар араҕыстаҕына оло-рор сириттэн холдьоҕуллубат, баҕарар буоллаҕына олоҕор олорон хаалар (көр § 16быһаарыытын). § 30 Нэһилиэк мунньаҕа сөбүлүүрүнэн бурдук сиригэр кыһанар ыал аайыга бэрил-лэр бурдук сирэ буолуо диэн анаммыт сирдэртэн биэдэмэс быһыытынан, бука диэнсири оҥостуох баҕалаахтары хаайбакка. § 31 Кимтэн да ордук бурдугу элбэхтик ыһааччы, сүөһүнү үгүстүк туттааччы дьон туо­рунан нэһилиэк куортамныырга анаабыт сириттэн ылаллара буойуута суох. § 32 Бары киһиэхэ сири куортамныыр кинээс (от сирин биир сайыҥҥа, бурдук си­рин биир ыһыыга — икки сылга). Кинээс дьаһайар куортамнаммыт сир ыраахтааҕы­тын суола, тардыыта төлөнөрүн. Кылаан көрүүннэн сир аҕа ууһун-дуу, нэһилиэк-дууиһигэр тэҥнэнэрэ кэллэҕинэ куортамҥа барбыт сир атын сирдэри кытта, мунньахкөрүүтүнэн, тэҥнэбилгэ барар. § 33 Кырдьык элбэх эрэйинэн харчыннан солонор сирдэр (холобур — түҥ тыа)дьоҥҥо нэһилиэк мунньаҕынан бэриллэр сылын холоһон, 40 сылтан ордуга суох, олгэннэ биир киһиэхэ биирдэ көҥүллэнэр биэс кааһына дэһээтинэтигэр диэри; саҥасир бэриллиэх тустаах урут ылбыт сирэ барыта солонноҕуна. Бу таһынан толорул-луох тустаах бу добугуорга: солуурга ылбыттар сирдэрин бүтүннүүтүн 10 сыл иһигэрсолоон бурдук ыһар гына оҥоруох тустаахтар; солоон, оҥорон барыах тустаахтарыллахтарын сылыттан, маҥнайгы үс сылга ыраастыах, оҥоруох тустаахтар сирдэ-рин биэс гыммыт биирдэрин, онтон кэнникки ыһылларыгар сыллата аайы хаалбытсирдэрин сэттэлии гыммыт биирдиитин бүтэрэн иһиэх тустаах (5 ст. Прил. къ 19 ст.Уст. Обр.). 143

1908–1909 § 34 САХА ОЛОҔО Элбэх эрэйинэн харчыннан от сирэ та[һ]аараары ыраастыыр, күөлү көһөрөргө бэриллэр дьоҥҥо нэһилиэк мунньаҕа сылын добугуорда[а]н көҥүллүүрүнэн, 25 с­ ылтан ордук буолуо суох тустаах. Быһаарыы: 1 к. §§ 33 и 34. Маннык сирдэр (§§ 33 и 34) остуруоктара ааҕыллар бири[и]гэбэр оҥордок күнтэн ыла: бириигэбэр Быраабаҕа, Сиэмискэй Суукка си- лиэдистибэ оҥоһуллар. Быһаары[ы] 2. Солооһун-дуу, көспүт күөл онно-дуу сыла ситтэҕинэ би[и]тэр уобсай түҥэтиккэ киирэр, би[и]тэр куортамҥа турар, нэһилиэк көрүүтүнэн. Быһаары[ы] 3. Солуурга, көһөрөргө ылбыт киһи өллөҕүнэ, кини кэпсэтиитэ нэһилиэдиниктэригэр урукку добугуорунан хаалар. Быһаары[ы] 4. Отут үс п. этиллибит добугуору толорботох дьон сирдэриттэн маталлар, бириигэбэринэн атын киһиэхэ бэриллэр. § 35 Бары тардыы кааһына даҕаны, нутараалнай да бэбиинэс суумата үллэриллэр хас нэһилиэккэ баар паай ахсааныгар, төһө тахсара биир паай төлөбүрэ буолуо, иннэ гынан 5 паайдаах ыал биэһинэн, 10 паайдаах ыал уонунан төлүө, ыраахтааҕы суолун, ис тас тардыыны тарҕатарга нэһилиэк уобсастыбатыгар көҥүл бэриллэр (5 ст. прил. къ 570 ст. Уст. о земск. пов.) сорох ыалга торгуйдуурун-дуу, идэлээҕин-дуу быһыытынан тардыыны улаатыннарарга, онтон ордук дьадайбыт ыаллары аччатар- га; кумалааннар, букатын быстыбыт дьон өлбүгэлэригэр букатын туох-да тардыы- ны, бэбиинэһи түһэрбэккэ. § 36 Бэйэлэрин буруйдарынан кыайан тардыыны төлүөбэт буолан хаалар дьону кө­ рөн кинээс сокуоннай кыһаннарар кыһайы[ы]нан кыһайар бу кыһаннарар кыһабыл­ ла­ры хайтах быһыылаах буолуохтарын мунньах олохтуур, уобсай сокуон таһынан ­буол­ уо суох тустаах. Ыксаатахха, кинээс эппитинэн нэһилиэк мунньаҕа дьүүл оҥоруох тустаах найыымпалаах киһи дойдутун туорунан куортамныырга, куортамын ылан найыымпатын төлү[ү]ллэр, оппутун найыымпалаахха биэрэллэр. Маннык дьүүл ­Сиэмискэй Сэтээтэлгэ бэриллэр. §37 Бу унстуруксыйа быһыытынан үүтүн усту[н] дьүүллэнэн олохтонору, уопсастыба­ ҕа наадалаах сири куортамныырга хара баттыгастаах кэпсэтии тахсарын көрөргө, буойарга, көмүскүүргэ бэриллэр оһуобай эбээһинэс сиэмискэй суут дуоһунастаах тойотугар, саха баһылыктарыгар. Унстуруксыйа манан бүтэр, эмиэ хаттаан этэбин: бу унстуруксыйа ыйаах, со- куон буолбатах, ү т ү ө э р э с ү б э , онон сүбэни сүбэ курдук истиэх тутуох тус­ таахпыт. Тылбаастаатым М. С-в АХСЫНЬЫ ЫЙ 15 КҮНЭ 1908. — Ахсынньы 15 к. — №85. — С.5. Саха дойдутун булан баран, өр буолбакка эрэ, 1671 сылтан ыла, соҕуруу дой- дуттан көскө ыытар буолбуттара төрөөбүт сирдэригэр тугунан эмэннэн баппатах дьоннору. Көскө ыыталаабыттара арааһынай бүрүстүпүньүктэри, Масыапа50 диэн соҕуру[у] дойду хаһаахтарын тойонун сиэнин51 курдуктары, атыттары даҕаны. Өр олорбута Бүлүү хаайыытыгар нуучча сирин аатырбыт суруйа[а]ччыта, Ньукулай 144

Чэрнисиэбискэй52. Манна ыытыллыбыта үөрэҕи дьаһайан норуокка аһааччы ми­ Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатниистэр тойону атаҕастаабыт (охсубут) Бэтбиэлискэй53 да диэн, атын даҕаны ах-саана суох элбэх судаарыскайдар. Кинилэр сахаҕа биллибэккэ ааһаллар этэ. Арайхаа-дьаа сатаспат этилэр сир туһуттан мөккүһэн. Кинилэр ылыахтаахтар уон орду-га биэс дэһээтинэ сири. Ону да биэрэр, сахаҕа туһалаах үчүгэй сир аҕыйаҕыттан,кытаанаҕыттан, мөккүөр буолара. Бу саха икки судаарыскай икки сиртэн сатаспат-тарын туһун үчүгэйдик суруйбут «Илимнэргэ» (в сетяхъ) диэн ааттаах кэпсээҥҥэСэрэсиэбискэй диэн саха туһун суон кинигэни суруйбут судаарыскай. Сиртэн ылаатынынан судаарыскайдар саханы тугунан да тыыппаттар, хата тугу кыайалла­рынан көмөлөһөллөр: оҕолору даа үчүгэйдик үөрэтэллэр, атыны да туһалааҕыоҥо­роллор. Ол да гыннар саха хара норуота кинилэри хотон сөбүлээбэт. Бэл ки-нилэри сөбүлээбэт буоллахтарына, хаайыылаах-бэсиэлчик туһун тугу этиэххэ сө­бүй?  — Хаайыылаах бэсиэлчик абааһытааҕар куһаҕан: абааһы үчүгэй ойуун тылынистэр, тоҥ бэсиэлчик саха тылын истибэт дииллэр тыаҕа. Сыллата аайы манна кэ-лэр соҕурууттан бэрт элбэх хаайыылаах. Бары ахсаанын бырытын ааҕааччы «Ыста-тыытаскай хамытыат» ааҕарынан 1895 сылга саха сиригэр баара 5540 бэсиэлчик(Пам. книжка Як. об. за 1896 г.). Сахалар биэриэхтээхтэр этэ биирдии бэсиэлчик-кэ: уон ордуга биэстии дэһээтинэ үчүгэй сири, бастаан төрүттэнэллэригэр: харчы,сүөһү, туттар сэп. Инньэ гыммат буоллахтарына, аһатыах, таҥыннарыах тустаахтарэтэ. Бу бары иитимни бэсиэлчиги аһатар сахаҕа ыараханнык турара. Атын дойдугаолорор, саха олоҕун быһыытын билбэт дьон дьиктиргиэхтэрэ этэ, кэпсиир буоллар«көскө кэлбит бэсиэлчиктэр быһа-бааччы көрдөөн сахаҕа ииттэрэллэр, сахаларкинилэри иитэргэ эбээһинэстээхтэр» диэн. Нуучча сокуонун билэр омук манны-гы истээт, этиэ этэ: «Холуобунай дьыаланы оҥорон, көскө кэлбит дьону сахалар­иитиэх­тээхтэр диэн сокуоҥҥа суох, бу эһиги дойдугутугар сатамматтык дьаабыла-нар эбиттэр. Улахан баттабыл анныгар олорор эбиккит», диэн. Кырдьык сокуоҥҥаоннук ыстатыйа суох буолтун иһин, онно кыһаммакка бу билиҥҥи күбэрнээтэр то­йоммут Кыраапт54 кэлиэр диэри ииттэрбиттэрэ бэсиэлчиктэри. Арай бу тойон кэлэнбаран сотору биллэрии сурук таһаарта, сокуон быһыытынан (с. 327 395 и 396 Уст.о ссыльныхъ) көскө кэлбит дьону маннааҕы олохтоох дьон, сахалар иитиэхтэринсатаммат, онон мин быһаарабын: 1) бары кырдьыбыт, кыаммат буолбут, бэсилиэ-нэс каппытаалыттан биэриллэр үстүү сүүстээх көмөлтө харчыннан тиинэн олорбот­буолб­ ут бэсиэлчиги Хатыҥ-Арыыга баар бэсилиэнэс баҕадьыалньатыгар тохтоп-покко сотору ыыталаан иһиҥ; 2) үлэни кыайар, үлэ суоҕуттан сахаттан иитиллээч­чи­бэсиэлчиктэри өр гыммакка бааһынайга суруйуҥ, ити гэннэ үлэ булуохтарыгар­диэр­ и бастыкы түөрт ый туххары олохтоммут дьонноругар сокуон ыйарынан (ст.329Уст. о ссыльных) айах харчыта биэриллиэ; 3) Саха сиригэр, нэһилиэктэргэ олоронхаалыахта[а]хтар арай бэйэлэрэ дьиэ тэрилтэлээх туох эмэ идэлээх буолан, бэ­йэлэрин сиилэлэринэн иитиллэн олорор бэсилиэнэстэр; кинилэри тугунан да оло-роллорун кыһайыахха сатаммат диэн. Бу биһиги билиҥҥи күбэрнээтэрбит булбутсокуона уруккаттан баара, онон кини иннинээҕи да урукку күбэрнээтэрдэр ол со-куону билиэхтээх этилэр. Сүүрбэччэ сыллааҕыга Дьокуускай күбэрнээтэрэ Сибэти-лиискэй55 сахалартан бу бэсиэлчиктэри иитэргитин ч э п ч э т э б и н диэн бэ­сиэл­чик баһыгар көрдөөбүтэ айахтарын харчытын алта уонуу сүүһү ыраас харчыннан;оччоҕо кинилэри нэһилиэктэргэ ыытыллыа суоҕа диэн сүбэлээбитэ. Бу күбэрнээтэрсүбэтинэн сахалар хомуйан, оччоҕо сэрэйэн, көрөн, оттуу быһа холоон-үс тыһыынчабэсиэлчик буоллаҕына, килэриэ этилэр хааһынаҕа сүүс аҕыс-уон тыһыынчаны. Он-нук улахан суумалаах харчыны биирдэ түмэн килэрэн төлүө суох буоланнар, са-халар аркаастаабыттара; күбэрнээтэр сүбэтигэр киирбэтэхтэрэ. Ыраас харчыннанбиэрбэтэхтэрин иһин, бэсиэлчиктэри аһынан аһатан сахалар онтон эрэ ыла билиҥ­ҥи күбэрнээтэр биллэриитэ тахсыар диэри сыллата аайы муҥ саатар сүүс биэс уон-нуу тыһыынчаҕа ороскуотурбуттара буолуо. Маннык улахан суумалаах нолуогу саха-лартан ураты нуучча импиэрийэтигэр олорор омуктартан биирдэрэ да төлөөбөт этэ.Сахалар арааһынай бэсиэлчик бэйэтин дойдутугар куһаҕан дьыаланы оҥорбутугартуох буруйдаах буоланнар, маннык улахан ороскуоту көрбүттэрэй? Нуучча төрүт- 145

1908–1909 олох сокуонун быһыытынан хайа-да нолуок хомуллуохтаах суруллубут сокуоҥҥа баар буоллаҕына. Өйдөөн көрдөххө саха дойдутугар Кыраапт күбэрнээтэр кэлиэр САХА ОЛОҔО диэри сокуоннайа суох нолуок баара эбит. Бэсиэлчиктэр харчы ороскуотта[а]ҕар ордук алдьахайы оҥороллор саха май- гытын, сигилитин алдьатан, саханы бары куһаҕаҥҥа барытыгар үөрэтэн. Сахалар кинилэртэн куһаҕантан атыны тугу да көрбөттөр. Кинилэр туох иэдээни-алдьахайы оҥороллорун харчылаах ороскуоту таһаарбыттарын биллэрбит курдук ахсаанынан ааҕан биллэриэххэ сатаммат. Арай оҥорбут алдьархайдарын бэйэлэрин харахтары- нан көрбүт эрэ дьон билиэхтээхтэр. Ким да диэкки болбакка бэсиэлчиктэр биһиги дойдубутугар тугу оҥороллорун суруйбута «Хаайыылаах» диэн кэпсээҥҥэ (ниэ- мэс, бэлээк тылларыгар бу кэпсээн тылбаастаныллыбыт) Сэрэсиэбискэй. Олорор дьиэл­ ээх хотунун хаайыылаах (бэсиэлчик) күүһүлүүрэ, ол гэннэ өлөрөрө хаа-дьа б­ уолб­ атах. Оннооҕор да атын алдьархайы оҥороллоро үгүс. Кинилэртэн үөрэнэннэр с­ аха­лар бары куһаҕаны оҥороллоро элбээтэ. Сахалар бэсиэлчиктэри кытта хол­ боһон уораллара биллэр суол. Арык уораллар сахалар бэсиэлчиккэ күтүрээри дуу, күтүрэтээри дуу. Саха киһини өлөрөрө хаайыылааҕы, бэсиэлчиги үтүктэн элбээтэ. Оттон хас саханы нуучча өлөрбүтэ биллибэт, ким да ону аахпат буолан. Бэсиэлчик курдук харса хабыра суох, иннин санаммат ким да суох, оннооҕор умна биэрбэтиҥ диэн күрүлүүр күн оттото лаапкылаах дьиэни уматан кэбиһэллэр. Остуруокка ба­ рыах­пыт диэн уолуйбаттар, хаатыргаҕа барыахпыт диэн харыстамматтар. Бастаан сахалар хаайы[ы]лаахтартан, бэсиэлчиктэртэн эйэннэн арахсаары­ гымм­ ыттара. Субуруччу хас даҕаны көрдөһүү суругу соҕоруу дойдуга ыыппыттар­ а;­ көрдөспүттэрэ, ааттаспыттара «нуучча олохтонуох үчүгэй сирбит суох, аны нэ­һи­ лиэккэ иитимни нууччаны ыытымаҥ, кинилэртэн биһигини сынньатыҥ, онон абыр­ ааҥ диэн». [Пам. книжка Як.об. 1896 г.]. Бу көрдөһүүлэри ылымматахтара. Онтон саха икки и­ итимн­ и баппат нуучча икки өлөрсүүлэрэ элбээбитэ. Көскө кэлбит иитимни бэсиэлчик- тэр бэй­ элэрэ харса суох быһыыга үөрэппиттэрэ бэйэлэригэр куһаҕан буолта. Баппат и­ итимн­ и нууччалар сүтэн хаалар буолбуттара, ханна да барбыттара биллибэккэ... Со- рохторо мантан бэркэ кут[т]ананнар сымнаабыттара; сорохторо көмүс үлэтигэр тайҕа­ ҕа барбыттара; сорохторо ордук харса суох бараннар, киэҥ иэдээни, элбэх алдьахайы оҥорбуттара. Бүлүүгэ, Сунтаар улууһугар баск­ ыырдары, татаардары олохтообуттара улууһу улаханнык алдьаппыттара, уору­йахтарынан баппатахтара. Тулуйумна бу бас- кыырдары, татаардары сорохторун биирдии-биирдии сааннан ытыалаан өлөртөө­ бүт­тэрэ үһү; онтон орпуттара сорохторо күрээбиттэрэ, сорохторо сымнаабыта үһү. Сахалар 1886 сылга соҕуруу ыыппыт көрдөһүү суруктарыгар көрдөһүүлэрин бу курдук төрүттээбиттэрэ: «Бэсиэлчиктэр икки сахалар икки сатаспаттара улаатта; билигин кинилэри икки өстөөх сир аннынан кистээн өлөрсөр дьон диэххэ сөп; чэ бука сотору хааннарын тохсуһалларыгар ти[и]йэн турар, быйыл ол дьылҕата билин- нэ: батыспаттарыттан хас да киһи өллө». Инньэ гынан соҕурууттан саха дойдутугар дьону көскө ыыталларыттан, быра­ дьааҕалары, бэсиэлчиктэри олохтуулларыттан сахалар улаханнык баттаналлар: б­ иирд­ эринэн буоллаҕына былырыыҥҥа диэри төлөөбүттэрэ сокуоннайа суох нолуо­гу иитимн­ и бэсиэлчиги иитэн, иккиһинэн дьон майгыта, сигилитэ алдьанан бар­ ы куһаҕа­ ны барытын оҥорор буолла, үһүсүнэн буоллаҕына бэсиэлчик саханы өлөр­ өрө элбээт­ э, атын да алдьархайы оҥороллоро элбээтэ. Дэлэҕэ Хатыҥ арыы дьоно баҕадьыалньа таһыгар баар дьиэлэрин ыстарахобуодатаары гыныахтара дуо? Кирдьигэ даҕаны умна биэрбэтиҥ диэн дьиэни уоттуур дьон тугу оҥорбот буо­луохт­ арай? Хатыҥ-арыы бааһынайдара күбэрнээтэртэн көрдөспүттэр «бэсиэлчиктэр баҕадьыа[л]ньаларын мантан көһөртөр, кинилэр манна батыа суохтар диэн». Кинилэр көрдөһүүлэрин ылы- нан хайа хара сордоох сиргэ баҕадьыалньа бэсиэлчиктэрин олохтуохтарай? Ханна да олорбуттарын иһин сир уларыттылар диэн бэсиэлчиктэр майгылара тупсуо дуо? Арай букатын бу дойдуга бэсиэлчиктэри ыыппат буоллаллар, кинилэртэн сахалар бы[ы]- һаныа этилэр. Ол туһун муньуста түһэн, толкуйдаһан көрдөххө хайдах буолуоҕай? Ураанхай 146

САҤА ДЬЫЛ Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1909. — Тохсунньу 5 к. — №1. — С.7. Саҥа дьылы кытта иһэр саҥа санаа, саҥа баҕа, саҥа эрэйи; күнтэн күн аайытуох-ханнык буолан иһэрин олоро-тура, сыта-хоно көрөн, билэн истэн иһиэхпитбуоллаҕа тыыннаахпытыгар. Бар дьон баҕата — саха үрдүнэн тугуй диэн ыйыттах-ха — киһи эрэ барыта үтүөлүүн-мөкүлүүн, баайдыын-дьадаҥылыын баҕараллар:үөрэх тэлгэнэн, туһалаах билии элбээн олорор олох тупсарыгар, майгы-сигили кө­нөрүгэр; сирдэрэ уоттара чахчата биллэн, бас билэн сирдэрэ тэҥнээ, ийэх-тайахтэҥник үллэстэн олоруохтарын; дьүүллэнэн олорор дьүүллэрэ, дьаһанан олорордьаһаллара тупсарыгар, сахалыы быһыы таһынан буолбатыгар; баҕараллар — ту-таах тойот, саха көрдөһүүтүн истэн саха олохтоох дьүүлүн тэрийэригэр, этэр этии­тин, көрдөһөр көрдөһүүтүн иһиттэр курдук диэн. — Эһэлэрэ эрэйгэ эриттэрэннэр«к ы һ а н д а к ө р д ө с , к ы һ ы й д а т а р б а н» диэн кэриэс эппиттэри-нэн саха омук «кыһалҕалаах кыһалҕатын, эрэйдээх эрэйин» этэрэ даҕаны, этэ датурдаҕа, этиэ да буоллаҕа. Ааспыт дьылга даҕаны, ол да иннинэ бүтүн саха үрдүнэниһиллиэх сөбтөөх суоллар тэриллэн испиттэрэ. Ону истэ түһүөҕүҥ. Ыраахтааҕы суолуттан 12 харчы көҕүрээбитэ. Кэлэн олорбут бэсиэлчиктэр дьүүллэрэ быһаарылынна (көр №84 «Саха олоҕо»). Аттыкылар, дохубуордар сирдэригэр соҕурууттан бааһынайдар (330 киһи оҕо­луун-йахтардыын) кэлэн олохтоннулар. Саха дойдутугар баар кааһына сиригэр со­ҕорууттан бааһынайдары көрөн аҕалан олохтуурга сокуон тахсан турар. Бааһынай кэлэн олохсуйан сөбтөөх сирэ диэн төһө эмэ сири Чаараҕа, ол гэн-нэ Айаан суолугар эридьиэстээн тураллар. Онон онно бааһынайдары олохтуулла-ра буолуо. Таһаҕас таһарга Муустаах муоранан Колымаҕа диэри, Өрүс, (Лена), Аллан, Бүлүү,устун борукуоттар сылдьыахтарыгар сөб диэн бырайыак (проекъ) оҥоһуллан турар.Элбэх борокуот тутулуннар сырыы да үксүө этэ, таһаҕас да чэпчикитик тиэй­ иллиэ этэ. Дьокуускайтан Лаамыга диэри тэлэгирээп оҥоһуллара тахсан турар. Лаамыт-тан антах Камчаакыҕа диэри эмиэ оҥоһуллар үһү. Өлүөкүмэ куоратын Бүлүү куора-тын кытта тэлэгирээтинэн холбуохха диэн бырайыактаан тураллар. Күбүөрүнскэй бэбиинэскэ эбилиннэ икки тыһыынча биэс мөһөөк харчы соҕуруудойдуга үөрэнээччилэргэ көмө. Сибииргэ сиэмистибэ аһыллар дьүүлэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа киирэн кө­рүллэн эрэр. Бүтүн импиэрийэ дьоно суругу билэр буолуох тустаахтар диэн Судаарысты-баннай Дуумаҕа дьүүл буолан эрэр. Саха сиригэр ханна-ханна оскуола аһыллыансөбтөөҕүй диэн соҕурууттан ыйа[а]х кэлэн турар. Бу дьүүлү дьүүллээн эрэллэр до-хуобунай аймах, ол гэннэ оскуола тойоно испиэктиир. Күбэрнээтэр ыраахтааҕы куоратыттан биллэрэн турар: Дьокуускайга харах бол-ньысата тутулларын. Онон бу сайыҥҥы курдук харахтарынан ыалдьааччы дьон кэ-лэннэр эмтэниэхтэрэ, бука туспа харах эмтиэччилэрэ кэлиэхтэрэ. Ыраахтааҕы суолун билигин дууһанан тарҕанар нэһилиэк аайы, ону олохтоохтойот бу курдук тарҕаммат, күрүө (сир) баһынан тарҕанар буоллун диэн суруйбутун,кааһына харчыта киирэрин-тахсарын дьаһайар Миниистэр тойон сөбүлээн ыйытантурар от-бурдук сирэ ол-бу сиргэ төһө туһалааҕын. Бу чааһынан суруйуллуо. Күбэрнээтэр саха сылгыта ынаҕа тубустун диэн 10 атыыры суруйан ыландьоҥҥо тарҕатан турар, билигин 40 ынаҕы аҕаларга оҥостон тураллар. Ол гэн-нэ сүөһүнэн-сиринэн иитинэн олорор дьоҥҥо наадалаах масыынаны атыылы[ы]рл­ ааппы Дьокуускайга баар буоллун диэн көрдөһөн турар. Бурдугу, оту, оҕоруот аһын үүннэрэри, сүөһүнү иитэри үөрэтэр оскуола аһыл­ларын көрдөһүллэн турар. Сиринэн-сүөһүнэн и[и]тинэн олорор олоҕо тупсуон ба­ҕалаах дьон Дьокуускайга бу хас-да сыл буолла уобсастыба буолбуттара. Хайтах-туох быһыылаахтарын туспа биирдэ эмэ суруйохпут. 147

1908–1909 Мантан атын дьыалалар бааллара, барытын ылгыахпытын сир тиийбэт, саха­ лы[ы] сурук биир эрэ сырайга бэчээттэнэр. Биһиги баҕабыт «кыһалҕалаахтар кы­ САХА ОЛОҔО һал­ҕаларын, эрэйдээхтэр эрэйдэрин этэн» көрдөстөллөр, кыһанналлар курдук диэн. Бу саҥа сокуоннар тэриллэн эрэр бириэмэтигэр саха туора олорон хаалара сөбө суох курдук буолуо этэ: биһиги олохпутун, биһиги быһыыбытын бэйэбититтэн этэр, көрдөрөр, быһаарар буоллахпытына этириэс киэр көҥүөхтэрэ суоҕа этэ. Биһиги курдук кыра омуктар Дуумаҕа ти[и]йэн кыһалҕаларын кэпсии олороллор, Үрдүк да Ыраахтааҕыга сырай көрсөн көрдөһөннөр туһанан тураллар, арай биһиги эрэ ыыр- бытыгар ыллыырбыт баар — суругунан хаамарбытыттан ыраата иликпит. Саҥа дьыл- га Таҥара саҥа санааны биэрдэр ханнык диэҕиҥ ааҕааччы доҕоруом! 1909. — Тохсунньу 5 к. — №1. — С.7. Бу «Саха Олоҕо» диэн сахалыы хаһыакка урукку быһыынан суруллар буолуллуо­ саха истиэн, билиэн наадалаах тылын-өһүн, сокуонун-ыйааҕын, быһатын эттэккэ ба­ ры саха үрдүнэн тэриллэн иһэр суоллары. Ол таһынан бэчээттэнэр буолуллуо са- халар бэйэбит испитигэр хайдах-туох олорорбутун, ханнык майгылаахпытын сиги- лилээхпитин хайтах быһы[ы]лаахтык дьүүлбүтүн-дьүһүммүтүн тутунан олорорбутун. НУУЧЧА ОЛОҔО БЫЛЫРГЫТЫТТАН БИЛИҤҤЭ ДИЭРИ 1909. — Тохсунньу 5 к. — №1. — С.7—8. V Нуучча судаарыстыбата, Рассыйа, саамай үөрэҕэ суох судаарыстыба; атын су­ даарыстыбаҕа тыһыынча киһи баһыттан тоҕус-аҕыс сүүс киһи үөрэхтээх (суруксут) буолар, Рассыйаҕа буоллаҕына соҕотох икки сүүс эрэ киһи. Расыйа саамай элбэх норуота бааһынайдар буолаллар — 100 мөлүйээн киһи. Бааһынайдар, атын даҕаны кыра норуот, оҕолорун үөрэттэриэхтэрин иһин кыра ускуолалар аҕыйахтар; улахан ускуолаларга биэриэхтэрин, үөрэх харчытын элбэҕи ылар буоланнар, кыайбаттар. Олохторо куһаҕан буолан — бэйэлэрэ нэһиилэ олороллор. Онтон урут, бу суру­ йар кэпсээммит бириэмэтин саҕына, үөрэх суоҕа дьөссө сүрдээх этэ. Кыра норуот туох да үөрэҕэ суоҕа, баайдар даҕаны оччоҕо хотон оҕолорун үөрэттэрбэт этилэр. Билиҥҥи курдук ханнык даҕаны арааһынай бабырыкалар, собуоттар диэн суохтара; арааһынай сэриигэ туттар сэптэри, үчүгэй ыарахан табаардары барытын омуктар­тан атыылаһаллара. Урут нуучча ыраахтааҕылара омуктартан тумналлара, арай Бүөтүр Бэлиикэй диэн ыраахтааҕы омуктары кытта билсэр туһатын билбитэ. Кини маҥнай ыраахтааҕы буоларын саҕына — Рассыйаҕа улахан үөрэхтээх киһи диэн өрү[ү] суоҕа: арааһынай лиэкэрдэри, маастардары, учууталлары, саллаат үөрэтээччи то­ йоттору — барыларын омуктартан булаллара. Бүөтүр ыраахтааҕы, бэйэтин сиригэр үөрэх суоҕун билэн, атын омуктарга бэйэтэ даҕаны бүтүн дьону баартыйанан даҕаны ы[ы]тала[а]н, арааһынайга барытыгар үөрэнэрэ. Бу ыраахтааҕы атын омуктар сэрии күүһүнэн тутунан олороллорун билэн, бэйэтин сиригэр саамай баста[а]н сэрии дьо- нун үчүгэйдик дьаһайарга кыһаммыта. Урут сэри[и] дьоно улахан көҥүллээх этилэр: сөбүлүөбэтэхтэринэ сэриигэ даҕаны барбаттарыгар сөбтөөх курдук этэ; кинилэр бэйэлэрин дьиэлэригэр олорор этилэр, наада эрэ кэллэҕинэ мунньуста-мунньуста; ити гэннэ сэрии тойонун бэйэлэрин истэриттэн бэйэлэрэ талаллара, ыраахтааҕы анал сэриитэ диэн аҕыйах буолар — дыбара[а]ннар эрэ истэриттэн, онон дьиҥ үчүгэй сэрии дьоно диэн суохтара. Маны билэн саҥа ыраахтааҕы сэрии дьоно супту баар буолуохтаахтар диэн, кинилэри каһаарымаҕа олохтообута. Сэри[и] дьоно урук- ку курдук көҥүл сылдьаллара хаалбыта. Урут сэриигэ бааһынайдар, атын даҕаны кыра дьон барбат этилэр. Аны сэрии киһитин ылаллар бары норуоттан барыла- рыттан. Саллааттар хастыы эмэли[и] сыл дьиэлэрин-уоттарын быраҕан кэбиһэн, бар дьонноруттан арахсаннар, хаһан даҕаны көрбөтөх сирдэригэр олоруох тустаах- 148

тар, хаһан даҕаны санаабатах дьоннорун кытта. Саллаат тойотторун тылын, биир да Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаттылы утары көрдөрбөккө, истиэх тустаахтар: аччыгыйдык даҕаны утарыластаҕынаулаханнык буруйданар. Дыбарааннар саллаакка киирэн бараннар бэрт сотору тойонбуолан тахсар буолбуттар; сэрии тойотторо оччоттон ыла саалабанньаламмыттара.Урут бааһынайдар сэриигэ барбат этилэр, билигин кинилэртэн ылар буоллулар. Итигэннэ хаһаарымаҕа олорор саллааттар айахтарын-таҥастарын олохторун ороскуоту-гар бүтүн норуокка тардыы түспүтэ. Урут бааһынайдар бу төлөбүрү билбэт этилэр,билигин буоллаҕына эмиэ бэмиэсиктэриттэн арахсыбаттар (кинилэргэ үлэлииллэр,кинилэргэ төлүүллэр), эмиэ саллаакка бараллар, эмиэ сэрии дьонун тутуутугар хар-чы төлүүллэр. Онон бааһынайдар олохторо бу ыраахтааҕыга дьөссө мөлтүөбүтэ.Саҥа сэрии дьонун хомуйарыгар ыраахтааҕы урукку сэрии дьонун тарҕастынар диэндьаһайбыта. Онуоха сөбүлээминэ буун оҥороору гыммыттарыгар, ыраахтааҕы кини-лэри буусканан ытыталаан, барыларын тутуталаан, хаайы[ы]га укпута. Бүөтүр Бэлиикэй биир аҕастаах этэ, ол кини ыраахтааҕы буолаары кинини кыт-та мөккүһэрэ; ол кини диэкки даҕаны буоланнар урукку сэрии дьоно бууннаары гым-мыттара үһү. Ол иһин буруйдаммыттар. Бу ыраахтааҕыга бааһынайдар олохторо дьөссө кытааппыта. Бааһынайдар бэ-миэсиктэргэ дьөссө көҥүл бэриллибитэ. Кини бэмиэсик сөбүлэтиитэ суох тугу дагынара хаайы[ы]лаах этэ: көҥүлэ суох тугу да атыылаһыа атыылыа суох кэриҥнээх,тугу да үлэлиэ суох тустаах; ити гэннэ оччоҕо бааһынайдары бэмиэсиктэр, иһин туохэмэ табаар курдук, атыылы[ы]ллара боруоҕа суох этэ; бэмиэсик туох эмэ буруйдаахбааһынайы хайтах баҕарар буруйдууругар көҥүллээх этэ, киниэхэ Сибииргэ даҕаныкөскө аныырыгар көҥүл бэриллибитэ. Бүөтүр ыраахтааҕы атын судаарыстыбалары кытта муоранан сылдьыһанторгуйдаһаары, икки омугу (шведы и турки) кытта бэрт өр кыргыһан баран кыай-быта. Рассыйаҕа атын омуктартан атын ыраахтааҕы сиринэн табаар тиэйдэххэ, олыраахтааҕыга нолуок (тардыы) төлүөх тустааххын, онтон бы[ы]һанаары муораныбылдьаһара. Ити гэннэ омук сириттэн кэлбит табаартан хааһына нолуок (тардыы)ылар буолта; онон омуктары кытта торгуйдаһар хааһынаҕа барыстаах этэ. Онтон бутардыы кыра норуокка өлү[ү]лээх суол: омук табаара ол иһин туох да кэмэтэ суохыарахан. Рассыйаҕа туох баар табаарга барытыгар хос тардыы түһэр; онон нууч-ча бэйэтин да табаара сүрдээх ыарахан. Хос тардыы суоҕа эбитэ буоллар 1 муунта­саах­ ыр сыаната 3—4 харчы буолуохтаах, мэмилнэй чэй 30—50 харчы — атын судаа-рыстыбаларынан холоотоххо... Сэрии ороскуотугар, сэриитин дьонун тутуутугар, атын да наадаларга, элбэх хар-чы ти[и]йи[и]һик буолан, ыраахтааҕы суола сүрдээхтик элбээбитэ; урут тардыыны ол-буор ахсаанынан ылаллара, аны дууһа быһыытынан төлүүр буолтара. Ити гэннэ тар-дыы бары табаарга түспүтүн ордугун, арааһынай баанньыкка, миэлнисэҕэ, оннооҕоркиһи бытыгар түспүтэ. Нуучча ыраахтааҕытын норуота барыта кылгас та[ҥ]аһы кэтиэх,бытыктарын кыргыныах тустаахтар диэн ыйа[а]х тахсыбыта. Ону сыыспыттар ыстарааптөлүүллэрэ: атыыһыттар биирди[и] мөһөөҕүнэн, атыттартан отуттуу сүүстэн үстүүтүөртүү харчытыгар диэри. Оччоҕо ханна эмэ барар киһи чугас сууттан билиэт (па-спортъ) ылыах тустаах диэн ыйа[а]х тахсыбыта; онуоха эмиэ тардыы ылаллара. 1703 сылга ыраахтааҕы Бөтөрбүүр диэн ааттаах куораты туруораары санам-мыта, адьас иччитэх, сүрдээх бадарааннаах Балтыыскай муораҕа түһэр Ниэбэ өрүскытыытыгар. Бу куорат тутуутугар 1708 сылга 40 тыһыынча киһини норуоттан хо-муйан үлэлэппитэ; 1709 сылга эмиэ 40 тыһ., 1710 сылга эмиэ 40 тыһ.; 1712 сылга —эмиэ оччо; 1714 сылга эмиэ 34 тыһ. киһи; барыта бу куорат тутуутугар икки сүүстыһыынча киһи үлэлээбитэ. Бу дьонтон бэрт аҕыйахтара орпута: бары үлэли[и]рсирдэрэ сыыраһа бэрт буолан, арааһынай ыары[ыг]а ыалдьан өлбүттэрэ. Бу ыраахтааҕы кэннинэ дьон олоҕо тупсубатаҕа. Ыраахтааҕылар сотору буолаб­ уола уларыйан испиттэрэ. Бүөтүр Бэли[и]кэй кэннинэ Кэтириинэ Сарыыса ыраахтаа­ҕы саҕына бааһынайдар олохторо дьөссө куһаҕан буолта. Оччоҕо нууччалар Бэлэк(поляки) омугу кырпыттара. Кинилэр бэйэлэрин быһыыларынан, абыычайдарынанолороору гыммыттарын иһин, нуучча тойотторун тылларын хотон истибэтэхтэрин 149

1908–1909 иһин. Нуучча баайдара ол сэрииттэн улаханнык туһанан хаалбыттара: элбэх сир ки­ нилэр или[и]лэригэр киирбитэ. Кини аҕыс сүүс тыһыынча кэриҥэ саҥа бааһынайда­ САХА ОЛОҔО ры бэмиэсиктэргэ анаабыта. Кини хайа бааһынай бэмиэсик утары көрөн үҥпэт буол- лун диэн укаас таһаарбыта; оччоҕо бэмиэсик бааһынайы соҕотох бэйэтин көҥүлүнэн хаатырка үлэтигэр да ыытарыгар көҥүллээх этэ. Онон бэмиэсиктэр бааһынайдары хайтах баҕарар тутан олороллоро, отуттуу сүүскэ ти[и]йэ ыраахтааҕы суолун (тар­ дыыны) ылаллара, ханнык күн баҕарар тугу барытын үлэлэтэллэрэ, биирди[и] киһинэн (бүтүн баартыйанан даҕаны) үүрэ сылдьан атыылы[ы]ллара; сорох олус топпут бэбиэсиктэр биир ыт оннугар сүүстү[ү] бааһынайынан атастаһаллара, бэйэ- лэрин икки ардыларыгар бааһынайдарын хааттыга ууран о[о]йнууллара, сорох бэ- миэсиктэр бааһынайдары сүрдээхтик муҥнууллара, быһатын эттэххэ киһи хаһан даҕаны санаабатаҕын буланнар муҥнуур эбиттэр. Бэмиэсиктэри үҥэр даҕаны диэн хотон туһа суох этэ: баайдар бэригинэн арааһынай буруйтан куотан хаалаллара, бэрт эриэкэс буруйданаллара. Би[и]р бэмиэсик ойоҕо сэттэ уон биэс киһини муучу гынан өлөрдө диэн үҥпүттэрэ, бу дьыаланы алта сыл илдьэ сылдьыбыттарын гэннэ, хойут ыраахтаҕыга үҥэн[н]эр нэһи[и]лэ түрмэҕэ уктарбыттара. Бу Кэтири[и]нэ Сарыыса ыраахтааҕы эрдэҕинэ бааһынайдар ыксааннар буун­ нууллара: бэмиэсиктэри өлөртүүллэрэ. Бэрт олус батталлаах бэмиэсиктэри араа­ һынайынан сорду[у]ллара: сэптэрин, отторун, дьиэлэрин да убатан, бэйэлэрин, ки- нилэр да дьоннорун, мунньан өлөртөөн. Оччоҕо бааһынайдар туох да кэмэтэ суох күрүүллэрэ. Ол күрүөйэх дьонтон, атыттартан даҕаны, муньустаннар улахан буун оҥорбуттара. Бу буун кылаабынай тойоно Пугачуоп (Пугачевъ) сир аайы сурук тарҕаппыта: дыбарааннартан, бэмиэсиктэртэн сирдэрин былдьаан ылан сирэ суох бааһынайдарга, атыттарга даҕаны, түҥэтиэм; кинилэр батталлара улаатан кыра дьон олоҕо көнөрүттэн ааста — диэн. Маны кыра дьон итэҕэйэллэрэ ити гэннэ кыр- дьык да аны киэҥ көҕүстэрэ кыара[а]н синнэригэр түспүттэрэ. Ол да буоллар кини- лэри ыраахтааҕы сэриитэ кыайбыта. Бу буун тойоно Пугачуоп дьоҥҥо сурах ыыппыта Сарыыса ыраахтааҕы эрэ буо- лабын диэн. Ону сорох кыра дьон итэҕэйэллэрэ. Кэтириинэ Сарыыса иннинэ кини эрэ Бүөтүр тириэтэй диэн ыраахтааҕы этэ. Ону киэр кынан баран Кэтириинэ ыраахтааҕы буолта. Пугачуоп көстүбүтүн гэннэ норуот санаабыта: бу урукку ыраахтааҕыбыт урут ойоҕуттан саһан сылдьан баран билигин бириэмэтин сөбүн билэн дьэ күөрэйдэҕэ — диэн. Онон Пугачуобы ыраахтааҕы буоллаҕа диэн сорохторо кырдьыктаммыттара. Пугачуоп ыраахтааҕыттан чикэ атын киһи этэ, ол да буоллар бэрт улахан иирээни ал- дьахайы оҥорбута. Кэтири[и]нэ кэннинэ кини уола Байбал ыраахтааҕы буолта. Бу ыраахта[а]ҕы дыбарааннары ийэтин курдук туппат этэ: кинилэри сөбүлүөбэтэҕинэ эмиэ хайтах баҕарар оҥороро: өлөртүүрэ, хаайы[ы]га угара, хаатыргаҕа ыытара. Онон дыбараан­ нар, бэмиэсиктэр бу ыраахтааҕыны таптаабат этилэр. Бааһынайдар бэмиэ­ сиктэргэ үстүү эрэ күн үлэли[и]р буоллунар диэн ыйаах таһаарбыта. Ол да буоллар бааһынайдарга хотон туһа суоҕа: син урукку курдук муҥнанан сордонон олорбутта- ра. Бааһынайдары кырдьык туһалаары санаммыта буоллар бэмиэсиктэртэн дуостал арааран, сир биэртэлиэ, ыраахтааҕыларын суолун чэпчэтиэ этэ буоллаҕа. Бу кэпсиир бириэмэбитигэр барыта уон мөлүөн мөлүөн аҥара бааһынай (эр дьон) бэмиэсиктэр үлэлэригэр бааллара. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) ТОХСУННЬУ ЫЙ 8 КҮНЭ 1909. — Тохсунньу 8 к. — №2. — С.5—6. «Нуучча олоҕо былыргытыттан билиҥҥэ диэри» диэн биэс суругу суруйдубут. Ол суруктар[г]а бааһынайдар былыргы олохторун кэпсээбиппит, аныгы суруктарга бааһынайдар билиҥҥи олохторун, быһыыларын, майгыларын суруйох кэриҥнээхпит. 150