Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал

Элбэх эрэ[э]ри, сүрдээх сору бааһынайдар б а р а х с а т т а р көрбүттэр эбит. Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатБааһынайдар олохторо адьас сытанымна, киэҥ көҕүстэрэ кыара[а]н, уһун санааларакылгаан бэмиэсиктэри, дыбарааннары өлөртүүллэрэ, талыыллара кэнники диэ­кинэнүксээн элбээн барбыт; ити гэннэ баайдар отторун, мастарын, дьиэлэрин-сэптэринубатан испиттэр, элбэх дэриэбинэлэргэ бууннар буолталаабыттар. Б­ аайд­ ар баа­һын­ айдары хайтах даҕаны көҥүл ы[ы]тыахтарын баҕарбатахтарын иһин, хайа[а]нда сата[а]н кинилэр бууннарын кыайан тохтотоллоруттан ааспыттар. Бу бириэмэ­саҕ­ ына нуучча ыраахтааҕыта үс түөрт омук ыраахтааҕыларын кытта сэриилэһэнк­ ыатт­ арбыта. Ол сэриигэ, бу саҥардыыҥы Дьопуону кытта сэриилэспит курдук,­нуучч­ а Судаарыстыбатын тойотторо (сэрии тойотторо атыттар даҕаны) сытаамына­кыайымна кыаттарбыттара. Онон бу сэрии кэнниттэн бааһынайдары бэмиэсик-тэртэн араарарга сүбэлэспиттэрэ. Ол сүбэтин улахан үрдүк тойотторго биэрбит-тэрэ. Бу тойоттор бааһынайдарга «көҥүл» диэн биэрбиттэрэ. Бу сокуон сиилэти-нэн бааһынайдар кырдьык бэмиэсиктэртэн арахсаннар, бэйэлэрэ бэйэлэрин басбилэр дьон буолбуттара; ол эрээри олохторо букатын көммөтөҕө. Сир элбэҕэ синб­ аайд­ арга хаалбыт, бааһынайдарга бэрт аҕыйах сири биэрбиттэрэ. Ону даҕаныбэрт улахан атыыга — икки миллиэртэн тахса харчыга холобурдаабыттара. Бу харчыны түөрт уон тоҕус сыл иһигэр төлөөн бүтэриэх тустаах этилэр. Баа­һынайдар көҥүл ыллыбыт диэбиттэрэ, үөрбүттэрэ, көппүттэрэ, онтукаларын хо­йут билэн бараннар хайтах да гыныахтарын сытаммат буолан хаалар. 1905 сылга­икки миллиэрд кэриҥэ харчыны төлөөбүттэрин гэннэ бу нолуок аны хаалар диэн­ыйаах­т­ ахсыбыта. Онон бааһынай онтон билиҥҥэ диэри сирэ кэҥиэбэт, хата ыраах­тааҕытын суола хос тардыллар улаатан иһэллэр. Билиҥҥи Судаарыстыбаннай Дуумаҕа биир Сибиир дьокутаата эппит: баа­һы­найга көҥүл бэриллибитэ да туһа суоҕа диэн, сэттэ уон алта мөлүөн дэһээтинэсир отут тыһыынча баайдарга баар; сэттэ уон үс мөлүөн дэһээтинэ сир уон мөлүөнбааһынайдарга баар; быһа холуйдахха бүтүн баар эрэ сир чиэппэрэ бааһынайдарга,чиэп[п]эрэ — дыбарааннарга, бэмиэсиктэргэ... бааһынайдар сорохторо биирдиидэһээтинэ сирдээхтэр, сорохторо уон биэстии, кырдьык сири бары дьоҥҥо тэҥниирбуоллахха — бааһынайдар сирдэрэ улаатыах тустаах, бааһынай сирэ кыараҕаһа бэртбуолан баайдартан куортамнаһан ылалларыгар ти[и]йэр — хоргуйан өлүө дуо? Рассыыйаҕа 150 мөлүөҥҥэ арыычча тийбэт киһи баар, онтон бааһынайдар100 мөлүөҥҥэ эмиэ бэрт аҕыйаҕынан ти[и]йбэттэр. Бааһынайдар нуучча судаа­рыстыбатыгар са[а]май элбэх, са[а]май туһалаах, са[а]май наадалаах норуот.Ыраахтааҕы суолун кинилэр саамай элбэҕин төлүүллэр, саллаакка буоллаҕына ки-нилэртэн хото бараллар. Санаан да көрдөххө кинилэр саамай тутаах дьон буолуох-тара нуучча судаарыстыбатыгар; кинилэр олохторо көнньөҕүнэ нуучча олоҕо көнүөхтустаах, кинилэр сытамматахтарына нуучча олоҕо эмиэ сытаныа суох кэриҥнээх.Кырдьык даҕаны кинилэр олохторо билигин иэдэйэн-кытаатан турар; сылтан сылаайы көҥүллэрэ кыара[а]н, майгылара уларыйан иһэр, сылтан сылга дьадьайан,ыалдьан-сүтэн иһэллэр. Онон даҕаны билигин нуучча судаарыстыба[ты]гар буун-нар улааттылар, биир өттүгэр тойот аймах буолан, аҥар өттүгэр буоллаҕына норуотбуо­ланнар, мөккүөрү-айдааны таһа[а]рдылар. Бу айда[а]н биирдэстэрэ кыайдаҕынау[у]райых тустаах: эбэтэр тойот үрдүк көҥүлэ сарбыллан норуот арыычча­к­ өҥүл­лээх-быр­ аапта[а]х буоллаҕына, эбэтэр норуот көҥүлэ дьөссө су[у]йуллан  —тойот дьөсс­ ө эбии үрдээтэҕинэ. Бу сурукка мин биллэрээри гынабын бу айдаан­биричи[и]нэтин: кыра норуот (бааһынайдар, атыттар даҕаны) билиҥи куһаҕанолоҕун, күчүмэҕэй бириэмэтин. Бааһынайдар (атын даҕаны кыра норуот — мэсээннэр, хаһаактар, сахалар, бы­рааскайдар, дьэбириэйдэр...) көстөр ыраахтааҕы суолун төлүөбүттэрин ордугар,дьөссө төлүүллэр көстүбэт нолуогу (тарды[ы]ны). Дьиэттэн, арыгыттан, саахартан, та-баахтан, [и]спиискэттэн... арааһынай атын туох баар саамай наадалаах кыһалҕалаахтабаардартан барытыттан хааһынаҕа нолуок бара турар. Бу тардыыны атыыһыттаргатүһэрэллэр, атыыһыттар буоллаҕына атыылаһааччылартан ылаллар. Бу хос тардыычааһын урут суруйа сылдьыбыппыт, онон манна үгүстүк этиэхпит суоҕа. Быһа ууран 151

1908–1909 холобурдаан көрдөххө биир бааһынай сыл[л]ааҕы дохуота 386 р. 21 харчы буолар эбит, ороскуота буоллаҕына 390 р. 21 к.; дьөссө ол үрдүгэр иэстэ[э]х буолар үһү.САХА ОЛОҔО Биир бааһынай быһа холобурдаатахха сылга атыылаһар эбит: арыгыны 29 солкуо- майга, саакыры — 27 солкуомайга, чэйи — 21 солк., сиидэһи — 11 солк., суккуну — 6 солк., кирэсиини — 4 солк., табааҕы — 2 солк., испиискэни — 65 харчыга, барыта 101 солкуомайга. Бу эппит табаардарбытыттан хос тардыы хааһынаҕа барар эбит: [а]ры- гыттан — 21 солк., саакыртан — 7 солк., дьиэттэн — 10 солк. 40 харчы, сиидэстэн — 3 солк. 80 харчы, кирэсиинтэн — 1 р. 50 к., табаахтан 30 к., испиискэттэн — 21 к., ба- рыта 44 р. 21 к. Бааһынай 101 солкуомай ороскуотуттан хааһынаҕа киирэр эбит 44 р. 41  коп.; бачча хос тардыыны соҕотох киһи биэрэр, онтон тыһыынчаттан тыһыынча киһи төһөнү биэри[и]һилэр? Хос тардыы бу манан эрэ бараммат. Хааһына тардыы түһэрэн омук сириттэн киирэр та­баар­дарга — тимиргэ, чугу[у]нҥа; онон омуктартан аҕыйах табаар киирэр, ити гэннэ нуучча атыыһыттарын табаардара чэпчиэбэт. Биир муунта саакыры атыыластаххына хааһынаҕа хос тардыы киирэр 10 харчы. Төһө үп ки[и]рэрэ буолуой бары туох атыылаһар — туттуллар табаардартан? Бааһынай доху- ота ороскуотугар 70—80 солкуомайынан быһа холобурдаатахха тиийбэт. Бачча буо- лар атын тас ороскуоттары аахпатахха: кыһыҥы-сааскы улахан таҥараларга Таҥара чүмэччи эмиэ убатыах тустааххын, аҕабыыкка кириэһигэр биэриэх кэриҥнээххин; иньэ гымматаххына сытаммат. Ити гэннэ бааһынай төлүүр сир нолуогун (ыраахтааҕы суолун), 43 солкуомай кэриҥин төлүүр биир дьиэ ыал (быһа холуйдахха). Барыта биир дьиэттэн сыл- га хааһынаҕа киирэр эбит ыраахтааҕы суола, хос тардыылы[ы]н 70 солкуомай кэриҥэ. Онон бэйэтин наадатыгар ти[и]йбэт эбит 70—80 солкуомай. Бааһынай ороскуота дьөссө улаатар сыл иһигэр: оҕо төрүөн оҕотун сүрэхтээтэҕинэ, йахтар бэргэһэлэ[э]тэҕинэ, аймахтарыттан өллөхтөрүнэ ол көмүүтүгэр, собуорубайыгар, арааһынай мэниэһигэр, боспуоруугар, ситиэтигэр; ити гэннэ туох эмэ кинини ал- дьархай таарыйдаҕына — дьиэтэ убайдаҕына, сүөһүтэ сутаатаҕына-быһыннаҕына, ото-бурдуга үүммэтэҕинэ. Бааһынайдар оччоҕо дьэ өрүү сытаан олорботторугар ти[и]йэллэр; эбэтэр кыайан и[и]тиниминэ, туох баар үптэрин-малларын бараан хаам­ ан хаалаллар, ыалга хамначчыт бараллар; эбэтэр дьөссө эбии иэскэ хабалаҕа к­ ии­рэллэр биир эмэ кинини аһыммыт киһи баар буоллаҕына. Бааһынайдар саамай үгүстэрэ бэрт дуона суох сирдээхтэр. Рассыйаҕа сир элбэҕэ баар дыбарааннарга, атыыһыттарга, манастыырдарга; ити гэннэ бэрт аҕыйах мэссээннэргэ. 106 тыһы[ы]нча дыбарааннарга 54 мөлүөн дэһээтинэ сир баар, 490 тыһыынча бааһынайдарга буоллаҕына соҕотох 13 мөлүөн дэһээтинэ эрэ. Оннооҕор Рассыйа саамай элбэх үчүгэй бурдук сирдэ[э]х сиригэр (черноземная полоса) бааһынайдар түөрт гыммыт үстэрэ 2—3 дэһээтинэ сирдээх буолаллар үһү; ити гэннэ сорохторо өрүү сирэ суох, сорох- торо түөртүү-биэстии эрэ дэһээтинэ сирдээхтэр, уончалыы дэһээтинэ сирдэ[э]х дьон бэрт эриэкэстэр. Бу сирдэрэ бурдук от сирдиин буолар. Сүөһүлэрин ахсаана эмиэ сыл аайы аҕыйаан иһэр. 1889 сылга биир сиргэ 44 тыһ. сылгы сүөһү баара үһү, 1891 сыл- га — 43 тыһ., 1893 сылга — 36 тыһыынчатыгар түһэн хаалбыт. Бурдук ү[ү]нүүтүн атын судаарыстыбалары кытта тэҥнээн көрдөххө Рассыйаҕа ханан даҕаны үчүгэйдик үүммэт эбит: биир дэһээтинэттэн Биэлгийэ (Бельгия) ылар 120 бууту, Англыйа 114 бууту, Дьоппуон — 112 бууту, Рассыйа — 30 бууту. Бу бурдугу кыайан үүннэрбэттэрэ сирдэрэ куһаҕаныттан буолбат, бааһынайдар, дьадьаҥылара бэрт буолан, арааһынай үчүгэй масыынаны (бурдук сэбин) атыыласпаттар; бэйэлэрэ нэһиилэ иитинэн олороннор хантан бараннар ыарахан сэби, төһө да туһалаах ­буолт­ ун иһин, атыылаһыахтарай. Наадалаах сэптэр чэпчэкилэрэ буоллар, бурдугу хайтах үчүгэйдик үүннэрэри кыра норуокка үөрэтэллэрэ буоллар туһа тахсыа этэ. Биир сиргэ үс-түөрт сыл ыһар куһаҕан: сир уоҕа күүһэ тахсан хаалар; ити гэннэ сири сылгы ынах сааҕынан көннөрөллөр соҕуруу дойдуга; атын да — күлүнэн, уҥуоҕунан, тааһынан... Бу маны барытын кыра норуокка биллэрдэр көрдөрдөр бэрт туһалаах буолуо этэ. Үөрэх улаханнык киэҥник норуокка тарҕаннаҕына, үчүгэй сөбтөөх сиэмистибэ аһылыннаҕына, оччоҕо бааһынайдар, атын даҕаны кыра омуктар, сахалар, кыргыс­ тар, бырааскайдар — олохторо уларыйыахтаах, быһыылара көнүөхтээх.

САХА саҥата Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалБалаҕан ыйын 1 к. 1912 с. – кулун тутар 1 к. 1913 с.



СУРУЙА[А]ЧЧЫ ДЬОНТОНЪ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал 1912. — №1. — С.1—3. Сурук наадатын туһатын киһи эрэ билэр. Сурукта[а]х омуктар суругунан төһө эмэыраах олорон эрэн дьонноро хайтах-туох олороллорун, туох дьү[ү]л-дьаһабыл тахса-рын, туох өлү[ү]-алдьархай буоларын, көрбүт курдук суругунан көрөн-истэн ­билэллэр.Онон үөрэхтэ[э]х омуктарга сурук хаһыат бэрт элбэхтик тэлгэнэн ­бары­лара а[а]ҕан би-лэр буоланнар, олохторо да тупсар, сигилилэрэ майгыннара да көнөр. Энгличэн Эмиэ­рикэн диэн омуктар оҕолорду[у]н дьахтарды[ы]н барыл­ ара суругу а[а]ҕаллар; хамнач-чыттара үлэлэрин бы[ы]һыгар өрүү хаһыаты туппуту­нан сылдьаллар. Арай биһиги саха омук туох да үөрэҕэ суох буолан сурук аатын билбэккэоло­робут. Онон атын омуктар дьоно хайтах дьүүллэһэн дьаһаллан олороллорун­ист­ иэхтэ[э]ҕэр билиэхтэ[э]ҕэр бэйэбит туспутугар туох дьү[ү]л-дьаһал тахсарынистиб­ эк­кэ олоробут, бэйэбит испитигэр туох быһы[ы] майгы буоларын билбэккэсыльа­быт. Арай сурах хоту киһиттэн киһи кэпсэттэҕинэ истибит тугу эмэ-да, онтуга-бытын да уон киһи уон аҥы кэпсэ[э]н дьэ булку[й]ан туох да кырдьыга биллибэккэхаалар. Оттон сурукка буоллаҕына оннук буолбат. Би[и]рдэ суруйбут суругун хаһан-да сүппэт, хайтах кэпси[и]гин-да ол сол курдук уларыйбакка тэлэрийбэккэ сыльар,ити гэнэ ким баста[а]н тыл оҥорон кэпсэ[э]н таһа[а]рбыта эмиэ биллэр, онон чах-чыта биллибэт суолу, киһини холунарар кэпсэ[э]ни, атын да сымыйа сураҕы сурук-ка суруллубат. Итигэннэ суругунан төһө да ыраах олороҥҥун, хаһан да көрсүбэтэхбилсибэтэх киһигин кытта суруйсан санааҕын билсэ олоруоххар, туох кыһалҕаҕынна[а]даҕын да ыйыта олороххар-сөп. Ол туһуттан биһиги Саха-да омук бэйэтэ билэринэн истэринэн сурукта[а]хбу[о]ллаҕына сөп буолсу диэн, кини олоҕо оччоҕо эрэ тупсуо, саҥа үтүө майгы-ны быһы[ы]ны оччоҕо эрэ билиэ — диэн, туох кыһалҕатын на[а]датын суруйан бар-дьоҥҥо биллэрэн, тугу билбэтэҕин көрбөтөҕүн ыйытан истэн, атаҕастабылын бат-табылын иһитиннэрэн иһэр сирдэ[э]х буоллаҕына сөп буолуо диэн, бу суругу­ тэ-рийэн ону сүөбүлү[ү]р дьоҥҥо тарҕатабыт. Саамай бастаан туохтан да орд­ ук­кыһанар кыһаныыбыт буолуоҕа үөрэх тэлгэнэн дьон суругу билэллэригэр.­Бу суолбиһиги сана[а]бытыгар ситиллиэ этэ дьон ускуоланы элбэхтик тэри­йэн оҕолорункы­һанан үөрэтэллэрэ буоллар, итигэнэ бу дойду үөрэҕин бүтэрбит оҕолор үрдүкүөрэхх­ э баралларыгар — үбүнэн салгыыр буоллар истипиэндийэ диэн а[а]т­та[а]н.Иккис кыһаныыбыт буол[у]оҕа бэйэбит туттунан олорор дьаһабылбыт көнөрүгэр,кырдьыкта[а]х дьү[ү]л дьү[ү]ллэнэн баттабыл атаҕастабыл аччы[ы]рыгар. Үсүһ­ ү­нэн­биһиги кү[ү]спүт ти[ий]эринэн кичэйэн көрүөхпүт бэйэбит на[а]дабытын кыһал­ҕабытын бэй[э]бит билэн, сүбэбитин-сана[а]бытын бары холбоон олохпут тупсандьон кыһалҕата эрэйэ суох олороллоругар. Төрдүһүнэн биһиги кыһаныахпыт дьонмайгыта сигилитэ тупсан көнөрүгэр, куһаҕан быһы[ы] майгы ха[а]ларыгар. Бэсиһи­гэр былыргы бэй[э]бит төрүт өбүгэлэрбит хайтах туох быһы[ы]ла[а]хтарын майгын­на[а]х­тарын билэн иһитиннэрэргэ баҕала[а]хпыт. Онтон тилэх кэннигэр дьон-даа­ ральиан күлэр-ойнур суолларын ха[а]лларыа[х]пыт суоҕа. Итини барытын толорорбутугар биһиги «Саха саҥата»56 — диэн а[а]тта[а]х сурук­путугар — суруй[у]охпут: 1) Үрдүк суут ыйа[а]хтарын дьаһабылларын; 2) ордукна[а]дала[а]х суол[л]ар ба[а]лларын; 3) бэйэбит олохпутугар туох ба[а]рын; 4) Бэ­йэбит сана[а]бытыттан булан-ду, ну[у]ча тылыттан тылбаста[а]н-ду кэпсэ[э]ннэри;­5) дьон тылыгар сыльар кэпсэ[э]нэри, ырыалары тойуктары; 6) Саха былыргы­быһы[ы]ларын майгынарын; 7) үөрэххэ туох саҥа тахсан иһэрин; 8) омук сирин су­ 155

1912–1913 р[а]ҕын; 9) ну[у]ча олоҕун быһы[ы]тын; 10) Саха туттунан олорор майгытын; 11) Госу­ дарсты­ба Думатыгар Собыатыгар тугу тэрийэллэрин; 12) Дьоку[у]скай куорат Дума- тын муньаҕын; 13) у[у]ру[у]ла[а]х су[у]т дьү[ү]лүн дьаһабылын; 14) эргиэн сураҕын; 15)  хаһыаттар кэпсэ[э]ннэрин; 16) олохто[о]х сир-сураҕын садьыгын; 17) дьонтон кэлэр суруктары; 18) тэлэгрэбинэн биллибит ордук дьикти суоллары; 19) а[а]ҕа[а]ч-­ чылар ыйыты[ы]ларыгар биллэри[и]ни; 20) суруйа[а]ччылар суруктарын; 21) саҥа суруллубут кинигэлэри; 22) дьоҥҥо суруйар оннугар; 23) дьон биллэри[и]лэрин. Маны барытын биһиги би[и]рдэ суруйан толоруохпут диэн сана[а]баппыт, би- лигин биһиги баҕабытын эрэ этэбит итини барытын толорбут киһи үчүгэй буол[у]о этэ  — диэн. Ол эрэ[э]ри биһиги кыаттарбат суол буолуо диэн сана[а]баппыт. Дьон эрэ сана[а]та кэлэн бу тэрийэр суолбутун сөбүлүөн кү[ү]стэрэ кыайыаҕынан көмөлөһөн көҕүлэ[э]н истэхтэринэ биһиги бу тэрийэр суолбутун сий үгэ буол[у]о суоҕа этэ — ди саны[ы]быт. Ону кырдьыгы саны[ы]рбыт ду алҕаһы саны[ы]рбыт ду ону дьон билиэ буоллаҕа. Бу суруйар сурукпут элбэхтик тарҕанан дьон а[а]ҕар буоллаҕына дьоммут сөбүлү[ү]ллэр эбит диэхпит, оттон а[а]ньа а[а]хпат буоллахта- рына сөбүлэ[э]бэтэх буоллахтара диэхпит. МУНЬНЬАХ 1912. — №1. — С.3—4. Кэпсэ[э]нСАХА САҤАТА Кинэ[э]с талар, дойду Олоҕун булар муньньах. Бу саас кинэ[э]спит улуус муньньаҕар суруксутун (бу киһи туора нэһилиэктэн кэлэн суруйар) оччоҕо биһиги бэйэбит муньньахтыахпыт диэн бодьдьоон туран ыҥырбыта [ү]һү . Ону суруксуппут, урут хойутуур бэйэтэ, быйыл бодьдьохтоох күнүн ү[ү]т хар[а]ҕар бу ти[и]йэн кэлэр. Ол кэлбитэ сугулааммытыгар икки оччугуй кинэ[э]с эрэ баар буолан биэрэллэр. Улахан кинэ[э]с буоллаҕына суруксутун урук[к]утунан охсон сассыҥытыгар эрэ су[гу]ла[а]ҥҥа кэлэр. Бу күн муньньах буолуох курдук буолта суруксут кэлбит сураҕын истэн чу­гас­ тааҥылар бары кэлэ сатаабыттар этэ. Ол үрдүнэн кэлбит киһи ахсаана баара суоҕа биэс-уонча [э]рэ курдук этэ. Онон «толору муньньах арай сассын буолууһу» дэ­һи[и] буолла. Ол эрэ[э]ри олоруохтааҕар баачча кэлбиччэ ону-маны ахтыһа түһэн ба­ран тарҕаһыаҕыҥ олох дьү[ү]лү таһаарбатарбыт даҕаны диэн Уйбаан кыдьдьаҕас э­ ттэ. Ону сөбүлэ[э]н, кинэ[э]стэр дьону лэсэньньиктэринэн хомуттаран бардылар. Дьон муньньустарын кытта Дьэкириэм кыдьдьаҕас саҥарбытынан барда; ол саҥатын хо­ һооно маннык этэ: «Дьэ бу өтөр наар биһиги нэһилиэккэ биллибэтэх суол үөдүйдэ хор: урукку өттүгэр биһиги суруксут кэлиэр дылы дьүүлбүтүн бүтэрэ сыһар буолар этибит. Быйыл буоллаҕына Баһылайбыт кураанахха икки хоноругар тиийдэ. Дьэ бу хайа быһыыный?.. Оҥоһуллубут [о]ҥоһуллан хааллаҕа ди; ону хайыахпытый? Ити Уйбаан оҕоньньорбут этэрин курдук хата марылаһыаҕын». Онуоха улахан кинэ[э]с эттэ: «Дьэ бэт сөптөөх тыл! Быраабаттан ыйаах кэлэн турар: улу[у]с дьүүлүнэн биһиэхэ 67 саһаан усталаах сир күрбэлииргэ ананан турар. Дьэ маныаха ким­ ки[и]с­сэр баарый? Бы гынна улахаммыт дойдубут буоллаҕа дии. Маны маарылаһыа­ ҕын: оччоҕо сассын дьүүлбүт сүньньэ көнүү этэ». Ол иккардыгар сэһэргэһэн барды- лар ол нэһилиэккэ 65-ти, бу нэһилиэккэ 78-ти хаччы саһаанын ылбытар үһү дэһэ- дэһэ. Уйбаан оҕоньньор эттэ кинэ[э]с, маҥнайгы туору бүгүн оҥоруохха баар дуу, сассын сыҕарым туору оҥорор гына диэн. Дьэ мин санаам сити. Бу кэлбит дьон- тон хайаҕыт ки[и]ссэрий диэн кинэ[э]с ыйытта. Онуоха Оҕус-харах Си[и]дэр икки Адьдьатар Аккым икки «биһи ки[ис]сэ[э]ри турабыт» дэстилэр. Саһаанын кинэ[э]с 130-туу хаччытыгар туруорбутун бу, икки киһи 80-нуутугар тиэрдэн баран тохтоо- тулар. Онтон Дьэкириэн кыдьдьаҕас туран дойдубутун хайтах тутуһабыт диэтэ. Бы-156

лыргы биэс сылла[а]ҕы түҥэти[и]нэн олоробут дуу эбэ[э]тэр эмиэ былырыҥыбыт Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалкурдук идьдьи сыньньан түҥэттэбит дуу, ол эбит буоллар былырыыҥы олохпутунанолоробут ду? Быйылгы дьылбыт былырыыҥыттан бөрүкү атына суох буолла буол-бат дуо? Былырыын уу ылбыт сирэ быйыл эмиэ си[и]ктэ[э]х, былырыын кураанахсир быйыл эмиэ ку[у]рбут бу[о]лбат дуо? Маныаха дьон санаата үс аҥы хайынна.Кимтэн даа ордук түҥэтиккэ баҕарар Оҕус Харах буолла. Кини тылын баһа дьэ минөллүм: ***— ба[а]р даҕаны, бу даҕаны дойдубар биир даа салаа от суох үһү диэн­буол­ ар этэ. «Чэ бэйэ, ити итинэн сассыҥа дылы тохто[о]н эрдин; тарҕаһыахха баар.Сассын саҥа кинэ[э]стэрбитин талыахпыт, кумалааннарбыт олохторун булуохпут,хата ону өйдү[ө]ҥ диэн баран улахан кинэ[э]с туран барда. «Тойоммуот! Бар дьоҥҥун сассын хомуттар,биһиги ол аайы кураанахха кэлэр­битин ыарыргыыбыт э хор» дэһи[и] буолла. «Чэ бэт сөп, лэсэй[нн]иктэри ыытыл­лыаҕ­ а диэтэ кинэ[э]с». Нөҥүө күнүгэр толору муньньах тигинэ[э]тэ. Кинэ[э]с таларга аҕа-у[у]стаһыыбуолла. Кэрим быһы[ы]тынан улахан кинэ[э]с биһиги аҕабыт — у[у]һуттан тур[у]ох­та[а]х этэ. Онуоха сөптөөх биһиги, икки киһилэ[э]х этибит: Ыдьдьаа диэн, Силип­диэн. Ыдьдьа[а]быт урут оччугуй кинэ[э]с буолбута, улууска улахан кинэ[э]һи кыт­тасыдьдьыһан хаста даҕаны сүбэҕэ амаҕа доҕор буолтала[а]быта. Силиппит буол­ла­ҕына туох да сорудахха сыдьдьыбатах оҕо киһи; ол гынан баран кини төрдө эмиэ бэттөрүттэ[э]х киһи. Кыһын биһиги Ыдьдьа[а]бытын быыбарнайга биэрэ[э]ри, Силип-питин кинэ[э]скэ уга[а]ры сылдьдьыбыппыт. Ону Силип аҕата оҕоньньор сөбүлүүрбыһыыла[а]ҕа: хайа кини уолун быыбарнайга биэриэҕин кэрэйэр буоллаҕа ди. Онту-кайбытын саас улуус муньньаҕар улахан кинэ[э]спит быыбарнайы бэйэтин аҕатын-ууһуттан биэрэ охсубут. Онон биһиги улахан кинэ[э]скэ Ыдьдьаабытын булан олооп-пут, Силиби эдэр киһини, хой[у]т даҕаны соруйар ханна бардаҕай дии санаан. (Сороҕо суруллуо). Харыс уола Былас Былатыан57 УСКУОЛА ТУҺАТА 1912. — №1. — С.5—7. Дьон улахан аҥара көрөрүгэр а[а]н дойдуга бары барыта сыньньалаҥ, эйэлэ[э]х.Кинилэр көрөллөр маска, окко көтө сылдьан туойар чы[ы]ча[а]хтары, эҥин-эҥинөҥнө[ө]х сибэккини. Кинилэр көрөллөрүгэр күн анныгар баар хамсы[ы]р ты[ы]нна[а]хбарыта бэйэтин олоҕуттан дьолло[о]х. Ити дьоннор билбэттэр ол туһун санаан да көрбөттөрө буолуо хайдах күн ан-ныгар күүстэ[э]х мөлтөҕү баттаан иһэрин хайдах аан дойдуга бары ты[ы]нна[а]х ба­рыта-бэйэ бэйэтин кыргыһа турарын бэйэтэ ты[ы]нна[а]х ордоойобун диэн. Ол гы-нан аан дойдуга ким кү[ү]стэ[э]х, ким өйдө[ө]х өттө хотон иһэр, мөлтөҕө буолаҕынахотторон, оннун туран биэрэн иһэр. Холобура, барыта хатыҥ мас ү[ү]нэн турар сирэбаар. Уот эрэ сиэн кэбиспэтэҕинэ бу мастар үүнэн-үөскү[ү] туруохтара. Билигин бухатыҥ ортотугар би[и]р дууб маста сиргэ аҕалан олордон кэ[э]һиэҕин. Би[и]р, икки,үс-сү[ү]с сылынан ду[у]б ол сиргэ сирэ үчүгэй буоллаҕына, үөскэ[э]н ха[а]лыа,хатыҥа буоллаҕына охтон баранар. Соҕору дойдуга оннук сирдэр элбэхтэр. Кимда­ҕаны билигин дьиктиргэ[э]н ыйытыан сөп: туох туһуттан ду[у]б ү[ү]ммүт сиригэрхатыҥ баранар? Эргитэн санаан таһа[а]рдахха итиннэ туох-да дьикти суох. Күһүнаайы бары мастан сиргэ сиэмэтэ түһэр, ол сиэмэттэн эдэр мас ү[ү]нэригэр сыр-дык, сылаас күн уота наада, күн уота суоҕа буоллар туох да хамныыр харамай суохбуо­луох этэ. Дууб мас оҕото ү[ү]нэригэр олус элбэх сырдык наадата суох, онон кинихойу[у] салаала[а]х ийэтин да анныгар үчүгэйдик ү[ү]нэр. Хатыҥ мас оҕото дууб ан-ныгар, аҕыйах сырдыкка сата[а]н ү[ү]ммэт, иннэ гынан ду[у]б анныгар, түспүт хатыҥсиэмэтэ дьүдэйэн өлөн хаалар. Хатыҥ бэйэтин төрдүгэр түспүт сиэмэтэ баста[а]н 157

1912–1913 үчүгэйдик ү[ү]нэр, хойут дууб мас оҕото түргэнник ү[ү]нэр буолан хатыҥ оҕотун син-би[и]р тэпсэн кэбиһэр иннэ гынан хатыҥ ыччата баранан иһэр. Ол кэннэ мас САХА САҤАТА сиэмэтэ кынаттаах, онон дуубтан сиэмэтэ төһө эмит ыра[а]х баран түһэр, ол түспүт сирин туххары хатыҥ сылтан сыл аайы тэпсиллэн баранан иһэрэ ол. Интэн тахсар: дууб хатыҥна[а]ҕар күүстэ[э]х, онон кини хатыҥы баттаан кы[а]йан иһэр. Күүстэ[э]х хоторо маска, окко эрэ буолбат, — сүөһүгэ даа оннук. Киһигэ-сүөһүгэ өйдө[ө]х­ кү[ү]с­тэ[э]х, өлүөр хотон иһэрэ — ордук биллэр. Эмиэрикэҕэ, үөрэхтэ[э]х омук ки[и]рэ илигинэ мөллүйөннүнэн кэмнэ[э]х дьи[и]- кэй дьоннор ба[а]ллара. Билигин олор өлөн бараннылар, кинилэртэн ахсааннаах сүүс кэргэн эрэ баар, аҕыйах сылынан кинилэр ааттара эрэ ха[а]лыа онон ханна икки норуот көрсүстэ даа биир үөрэҕэ суоҕа хотторон, баранан иһэр. Оол биһиэхэ сахаҕа улахан сыһыаннаах. Сирбитигэр сылтан сыл аайы ну[у]ча үксүйэн эрэр. Ур- куускайтан бу өрүс баһыгар тимир суол, этэллэрин курдук турдаҕына ну[у]ча ман- на кутуллаа түһүө, биһиги сирбитин көмүс түгэх кэриэтэ саныыллар. Төһө да буол- лар ну[у]ча биһигиннэ[э]ҕэр үөрэхтэ[э]ҕэ көстөн турар. ну[у]ча кэлэн манна бурдугу хото ыстын, сүөһүнү и[и]ттин үөрэх ыйы[ы]тынан, оччоҕо биһиги сүөһү и[и]тэрбит, бурдук ыһарбыт ороскуотугар туруо суоҕа, иннэ гынан күөмэйбитин и[и]ттиэхпитин баҕардахпытына сэ[э]кэйбитин ну[у]чаларга туран биэрэн баран бултуу барарбы- тыгар ти[и]йэбит, илибэтэр ну[у]чаларга хамнаска ки[и]рэрбит кэлиэ. Ону даҕаны хамнаска даа ки[и]рэриҥ баҕалаах буолуо; ну[у]ча манна баайа эрэ кэлиэ суоҕа: кыараҕаһа эмиэ баар буолуо ону[о]ха ну[у]ча ну[у]чатын ордоро- ро биллэн турар буоллаҕа ди, ити этэрим уон сылынан, биэс сылынан эмискэ кэлиэ диэбэппин, сылтан сыл аайы буолан иһиэ. Кирдик даҕаны, биһиги бурдугу сатаан ыспаппыт, сүөһүнү эмиэ сатаан и[и]ппэппит сүөһүбүт кыракый төрү[ү]рэ үктүүмэйэ суох, арыыбыт куһаҕан тү[ү]лэ[э]х уулаах. Хантан да кэлэр бурдук, эт, арыы суоҕуна, нэһиилэ күөмэйбитин и[и]ттэн олоробут онтукайбытын атыыга тиксэрэн ну[у]ча бур- дуга, этэ, арыыта элбэ[э]тэҕинэ биһиэнэ ну[у]ча киэнин кытта тэҥнэһиэ дуо! Ол биһиги саха эрэ сэрэбэ[э]тэ буолбат — атын норуоттарга эмиэ оннук. Иннибит чугастаҕыыта сити курдук. Субу билингибит курдук олорон биэрдэх­ питинэ баранарбыт өр буолуо суоҕа. Ну[у]ча илэ биһигини атаҕастыа суоҕа, ата­ҕас­ тыахтааҕар биһиги баранарбытын көрөн эҥин эҥин кэмиттэн, көмө оҥору[о]ҕа, — саха баранан эрэр диэн хаһыатыгар суруй[у]оҕа. Оннук буолуохпутун баҕ­ ар­батахпытына биһиги билиҥиттэн иннибитин саныахпытын наада. Муҥ саата­ р­ну[у]ча омук бэйэ- тин саҕа үөрэхтэ[э]х бу[о]луохта[а]хпыт. Билигин буоллаҕына бү­түн саха сиригэр тоҕус уонча оскуола баар, ону даҕаны алта гыммыт биэһэ ну[у]чатыгар — дьаамнарга, сахаҕа буоллаҕына отуттуу сүүрбэли[и] нэһилиэктэ[э]х улуус­тарга би[и]р, икки оскуола баар. Ол быһыы саха дьадаҥытыттан буолбат. Хата саха хара норуота үөрэх үчүгэйин билэ илик. Кирдик даҕаны билигин баар оскуола оҕону мутары гынан кэбиһэр оҕо үлэни умнар үөрэҕи хотон ылбат, бэркэ буоллаҕына ну[у]чал­ ы[ы] эрэ билэ түһэр. Ол аата үөрэх буолбат. Оҕо барыта улахан үөрэххэ тахсыбат, онон оскуола оҕону дьиэ тойо- но буола үөрэтиэхтэ[э]х, атын омукка оннук. Билигин биһиги оскуолабыт куһаҕана бэ­ йэбититтэн. Атын ким да буруйа суох, биһиги дьи[и]кэйбит, биһиги тугу даа билбэппит буруйдаах. Биһиги учу[у]талы той­ он курдук көрөбүт, оскуолаҕа сэҥэ[э]рбэппит. Кирди- гинэн буолаҕына оскуоланы бэйэбит көрүөхтэ[э]хпит учууталынан тапты[ы]р ытыктыыр киһибитин олордуохт­ аах­пыт. Билигин тугуй! кыра сахалы[ы] билбэт оҕону би[и]тэр атын сиргэ айаҕын булан аһаабатах оҕоньору и[и]тимдьи биэрэр кэриэтэ, ыыталлар учууталгыт бу диэн. Дьэ ити дьоннор тугу үчүгэйи оҥоруох дьонуй? Саха биһиги онуо­ ха тугу да диэбэппит. Сахаларга суругум бүтэригэр икки сүбэни биэрэбин. Би[и]р сүбэм буолар оскуолата кытаатан аһыҥ диэн, оннооҕор арыгы иһэҕит, оннооҕор каар- ты ооньньуу­гут, үчүгэй оскуола дьүдэтиэ суоҕа. Тойоттор аһыахтара диэн кү[ү]түөххэ сатаммат биһиги тойотторбут саныыллар ытаабат оҕо эмсэхтэммэт диэн. Олоруҥ ытыыр да оҕону холоон саататаллар. Тугуй быйыл би[и]р илин улу[у]с киһитэ, иккис кы- лаас астараары уһун сайыны туххары хаамта. Иккис сүбэм буолар оскуолаҕытын бэйэҕит көрүҥ. Арай оччоҕо эрэ саха биһиги өрө көтөҕүллүөхпүт. Мин субу суруйа олорон саныыбын төһө да кирдиктэ[э]ҕи эппит 158

иһин истэн эрэ кэ[э]һиэхтэрэ диэн. Бэркэ буоллаҕына кирдик оннук э[э] диэхтэрэ,сонон бүтүө. Оннук буолбатар үчүгэй этэ! Н. Борихъ САЙЫН 1912. — №1. — С.7—10. Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалБу көстөр чэл күөх, чэл бураан Айыы салгын тыынаХантан кэлбитэй диэтэргин, Ахтаах лаадан буоланҮс хаттыҕастаах Таҥнары таккыраан түһэн,Өндүл маҥан халлаан Иилин ийэ халлаантанМаанылаах манаара буолбут Ити салгын илдьиттэнэнАламайаан маҥан күннэригим уота Эбир былыт энийэлэнэн,Алтан биһилэх Сүллэр этиҥ сүргүөһүннэнэн,Аамаатын курдук Сааллар чаҕылҕан сапсыырданан,Таҥнары таккыраан түһэн Холлоҕос саҕаАхсыньньылыыр ыйым Кутаа уот куйбуурдананАам-даамын аһаран Сиилинэйэ силли[э] сирдьиттэнэн,Тохсунньулуур ыйым Аан-тыал аргыстанан,Дьоһун болуо Орой-бурай ооньньоон,Дьубарын дьуххалаан Кураан дьылгаОлуньньулуур ыйым Куодалаах маска хорҕойбутОмун тымны[ы]тын Хоохоон би[и]һин ууһунУуратан Ходьдьоҕон туран,Кыһайан турбут Хаҕыс дьылгаКыстык хаары Хайдыылаах маска хорҕойбутКыайан, Хара дьайыБуойан турбут Халбарытан туран.Болуо мууһу Сассыардаа дьыбаргаБулгурутан, Салаалаах маска саспытҮс хаттыгастаах Сараһын аймаҕынӨндүл маҥан халлаан Састаран туран,Үктэллэ[э]х Киэһэ дьыбаргаҮс саас бэйэлэ[э]х Киил маска кистэммитҮрүҥ-Айы-Тойон Кирдэ[э]х сирэйдэ[э]х кики[и]римэниСибириктиир ийэкэм Киэр үүрэн туранСимэҕэ буолбут Эбир ийэ былыттанАҕыс салаалаах Итии самыырНалаххай лабаалаах, Илибирии иби[и]рбититтэнСиэрэй солко сэбирдэхтэ[э]х, Аан-ийэ дойдумЧараастыыра хатырыктаах Алгыстардаах алаастарынЧаллах хатыҥ Аҕыс салаалаахАрҕахтаах Ача күөх отоАан-дойдум иччитэ Айылгыламмыта үһүАсхарыма-Мичил-Хотун эбэкийбин Дьоллордо[о]х толооннорунАйылгылаах дьыл Тоҕус салаалаахАттанан кэлиитигэр Локуора күөх отоАан-дойдубун Туйгуутаабыта үһү,Алгыыр гына Баай хара тыатынАйылгылаабытынан, Маанылаах маһынСэттэ дьэһиэл иэйэхсит Сиэрэй солко сэбирдэҕэИтии салгын ты[ы]на Сиппитэ үһү,Илин ийэ эбир маҥан халлаантан Аалай солко мутуччатаИлибирии сиэттиһэн, Муҥутаабыта үһү,Алта ахтар Доҕоттоор! Ырыалаах Ыстапаан 159

1912–1913 РУГА ТУҺА58 САХА САҤАТА 1912. — №1. — С.10—11. Руга — диэн тардыы, бэрт элбэх мөккүөнү иирэ[э]ни да тарпыт бу дайдыга, аны баар эрэ саамай үрдүк сууттан ыраастанан таҕыста. Сэнэт Холуобунай Дэп­ эр­тэ[э]- мэнэ, Уркускэй Судиэбнай Балататын Прокурорун үҥүүтүн, 61 Дьэнисиэй күбүөрү­ нэ ба[а]һынайдара сүбэлэһэн аҕалбыттарыгар Руга диэн тардыыны биэрбэккэ акка[а]стабыттарын иһин прокурор тойон буруйга тиксэрэ[э]ри гыммыт со­куон­ унан оҥоһуллубут тардыыны биэрбэккэ өрөлөстүлэр — диэн көрөн баран былыргы 1911 дьыл ахсыньньы ый 12 күнүгэр уураах у[у]рбут бу курдук диэн; 1) Маҥнай 1822 сыл- га тахсыбыт сокуоҥҥа, Ньадарал Күбэрнэтэргэ ханнык да көҥүл бэриллибэтэх бу руганы сокуон оҥотторумуна эрэ таттарарга, прокурор этэрин курдук; 2) Саҥа 1906 дьылга Ыам ыйын 22 күнүгэр тахсыбыт сокуоҥҥа, Сибиир аҕабыттарыгар каснаттан сир биэрэр туһунан, руга да туһугар туох даа диэн этиллибэтэх; 3) аҕабыттар үрдүк сууттара Синод диэн былыры[ы]ҥы 1911 дьыл муус устарын 4 күнүгэр биллэрии- титтэн көрдөххө, Уркускай Ньадарал-Күбэрн[э]тэрин пройыага аҕабыттарга руганы тардар туһун 1906 дьылга Аҕабыттар үрдүк сууттарыгар ыыппыта биллиҥҥэ дылы Ыраахтааҕынан бөҕөргөтүллэ илик эбит; 4) «сиэмискэй побииннэс» диэн тарды[ы] сокуонугар, Сибиир бааһынайдара туох-туох оросхооту бэйэлэрин аҕабыттарын на[а]датыгар оҥоруохтарыгар сөптөөҕүй диэн этиллибит сиригэр эмиэ туох да диэн этилибэтэх руга туһугар. Онон Сэнэт Борукуруор үҥү[ү]түн туох да дьаһала суох ха[а]лларбыт. Ити Сэнэт у[у]ру[у]тунан тахсар: би[и]ринэн руганы тарда сылдьыбыттар эбит аҥардас Ньадарал Күбэрнэтэр ыйа[а]ҕынан Ыра[а]хта[а]ҕыннан бөҕөргөппөккө эрэ, иккиһинэн кэнники тахсан испит сокуоннарга аҕабыттар олохторун оҥоһулларын туһунан руга туһунан туох да диэн ахтыллыбатах; үсүһүнэн, Уркускай Ньадарал- Күбэрнэтэрэ 1906 сылла[а]хха оҥорбут пройыага руга туһугар билигиҥҥа дылы Ыра[а]хта[а]ҕыннан бөҕөргөнө илик эбит; төрдүһүнэн аҕабыттар на[а]даларын тугу ба[а]һынайдар оҥоруохтарын сөптө[ө]ҕүй диэн этиллибит сокуоҥҥа эмиэ руга туһугар туох да диэн этиллибэтэх. АЙА[А]Н-НЫЛКАН ЭСПЭЙДИСИ[Й]ЭТИН ТУҺА59 1912. — №1. — С.11. Быйыл сааһыары Дьокуускай куоракка кэлбиттэрэ үөрэхтэ[э]х дьоннор Айа[а]н- Нылкан икки ардыгар суолу көрөн оҥорорго. Бу эспэйдисийэ Нылкантан Баатаҥга үрэҕи батыһан ытыннылар Айа[а]н диэкки Дьугдьур хайанан. Дьугдьур хайа үрдүгүн холоотулар биир биэрэстэ уон төрт саһааҥҥа; ытты[ы]та төбөтүгэр диэри — айан­ на[а]н истэххэ  — холобурданна икки сү[ү]с аҕыс-уон түөрт биэрэстэҕэ, бу тухары сыры[ы]ньа суол, туруору сы[ы]рдар суохтар. Ү[ү]нэр от-мас Дьугдьур арҕа[а] илин өттүгэр туспа быһы[ы]ла[а]х. Дьугдьур илин өттүнэн ү[ү]нэр хара хатыҥ, биир туспа айан харыйата. От-мас бүтэр краныысаттан Дьугдьур үрдэ сабыллыбыт кэмэ суох хойу[у] таба си[и]р муоҕунан былыр былыргыттан. Быйылгы эспэйдисийэ силиэнэ Соколоб суруйар: урукку эспэйдисийэ тойоно Попоб уоттан сэрэҕэ суоҕуттан кэмэ суох киэҥ муоҕунан ү[ү]ммүт сир убайбыт, онон таба аһылыга атчаабыт. Баатаҥга үрэҕин устун ходуһа сирэ: от бэркэ ү[ү]нэр, олохтоох дьон суоҕуттан хаалан ту- рар. Нылкантан ыла Айа[а]ҥа диэри элбэх үрэх баай балыгынан. Лаамы чугаһыгар үрэхтэргэ балыгы бултууллар маһынан охсон, би[и]тэр быһаҕынан кэйэн, — бугурдук кэпсиир эспэйдисийэ силиэнэ Соколоб дойдуну-сири хайҕа[а]н. Тыа буллунан чайы тиэйэ[э]тчи тоҥустар туһанан олороллор, хата чы[ы]ча[а]х-көтөр саҥата иһиллибэт. (Сороҕо суруллуо) 160

БОТУРУУСКАЙ УЛУУСТАН 1912. — №1. — С.12. Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал Холодуопкаттан төлөрүйэ илик дьон санаабыт бурдук от хайдах буолуута буол­лаҕа дии. Ааспыт кураан сут дьылга дьон солооһунҥа бурдук ыһан улаханнык туһанмытта­ра. Онон амтаһыйан киһилэ[э]х дьон бэркэ тыаны соло[о]н быйыл бурдук кутасатаабыттара; киһитэ суох дьон мэ[э]лэ эргэ солуокка эргити[и]тэ суох сиргэ,кү[ү]ст­ эрэ ти[ий]эринэн, иэскэ баанан туран ыспыттара. Бурдук ото маҥнайгы тах-хар муус устар ыйыгар түүннэри-күнүстэри сүрдэ[э]х тымныы тыаллаах буолта.Онон солооһун, си[и]ктэ[э]х сирдэргэ, куйаас суоҕуттан бурдук ото тахсан биэрбэтэ­ҕэ, хата тастыҥ тымныыга кыһаммат оттор торолуйбуттара. Хата дьон санаатыгартөптөрү: өтөх, көбдүргэн, сылаас буорда[а]х сирдэр бурдугун ото тахсыыта ордукбуолта. Илдьин ыраах иннинэ, Брокуопайап иннигэр-кэннигэр хас-даа хонукка суб­руччу тү[ү]н аайы улаханнык хаһыҥ түһүтэлэ[э]битэ: оол хаһыҥ бурдук тахсыытынүс гыммыттан иккитин алдьатта; хаһыҥ хотто ордук намыһах, үрэх эҥэригэр бааруонна кэнчиэрэлэ[э]н хойута[а]н тахсыбыт бурдугу. Сааскы тымныы уонна хаһыҥот даҕаны үүнүүтүн бэркэ кэҕиннэрдэ. Таатта үрэҕинэн от бэрт аҕыйах буолла. Олэрэ[э]ри олохтоох дьон хайдах эмэ муҥнаһан, таҥнаһан сыл тахха ини дэһэбит.Быйылгы дьыл эридэһинин-бүрүдэһинин «Бэрэсэлиэнчэскэй Эспэдисийэ» кулгаах-таах буоллаҕына истиэ, харахтаах буоллаҕына көрүө, сабаҕаны таһаарыа. Г. Чөппин Манан бүтэрСуругу көрө[ө]ччү Мэхэ[э]лэ оҕото Митрэй Никипэрэб60 БИЛЛЭРИ[И] 1912. — №1. — С.12. Быйыл 1912 сылга, балаҕаҥҥа ки[и]рэр ый 1 күнүттэн Дьоку[у]скай куораккатахсан иһиэ ый а[а]йы саҥа үтүө быһы[ы]га баҕала[а]х, ким да диэки буолбат —«САХА САҤАТА» диэн а[а]тта[а]х сахалы[ы] сурук бу дойдуну билэргэ кини олоҕунтупсарарга кыһанар. Туруута: сылга 6 сүүс, сыл аҥарыгар 3 сү[ү]с 50 харчы, би[и]р ыйга — 70 харчы. Бу харчы тутуллар, Г.Г. Йугумнаб61 кинигэ аты[ы]лы[ы]р дьиэти-гэр, итигэннэ — «Саха дойдутун уһуга» диэн а[а]тта[а]х хаһыат дьиэтигэр. Суругу көрө[ө]ччү Мэхэ[э]лэ оҕото Митрэй Никибэрэб. Оҥотторооччулар — «САХА» диэн а[а]тта[а]х суругу-хаһыаты оҥотторорго холбоспут дьон. Ти[и]йэр суола: Дьоку[у]скай, Улахан у[у]лусса С.С. Шахурдин дьиэтэ. БИЛЛЭРИ[И] 1912. — №1. — С.12. Дьоку[у]скай куоракка күн а[а]йы тахса турар саҥа үтүө быһы[ы]га баҕалаахким да диэки буолбат «Саха дойдутун уһуга» диэн а[а]ттаах хаһыат. Туру[у]та: сыл-га — 9 сү[ү]с, сыл аҥарыгар — 4 сү[ү]с 50 харчы, 3 ыйга 2 сү[ү]с 50 харчы, 1 ыйга —90 харчы. Ти[и]йэр суола — Якутск, Большая улица, дом Шахурдина, телефон 96.Суруйа[а]ччы дьону көрдөһөллөр. 161

162 САХА САҤАТА 1912–1913

ХАРАҤА СУОЛ КҮ[Ү]ҺЭ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал 1912. — №2. — С.1—12. (би[и]тэр чы[ы]ча[а]х тыҥыраҕа хатаммыт сиригэр баһа хатар) Биэс ойнула[а]х Кырап Толстуой суруйбута Маҥнайгы ойнуута Ойну[у]р дьон: Б ү ө т ү р , — ба[а]й ба[а]һынай 42 са[а]стаах. иккис ойоҕор олорор ыарыты-ган. А н ь ы ы с ы й а , — кини ой[о]ҕо, 32 са[а]ста[а]х киэргэмсэх. Ө к ү л ү [ ү ] н э , — Бүөтүр маҥнайгы ойоҕуттан төрөппүт кы[ы]һа, 16 са[а]с-­таах дөйүҥү, аҥалы. А [ а ] н ы с к а , — иккис кы[ы]һа, 10 са[а]ста[а]х. М и к и [ и ] т т э , — кинилэр хамначчыттара, 25 са[а]ста[а]х, киэргэмсэх. Д ь [ и ] э к и м , — Мики[и]ттэ аҕата, 50 са[а]ста[а]х, барбах көрүҥнэ[э]х,таҥараһыт ба[а]һынай. М а т р ы н а , — кини ойоҕо, 50 сааста[а]х. М а р ы [ ы ] н а , — тула[а]йах кы[ы]с, 22 са[а]ста[а]х. Маҥнайгы ойну[у]та Күһүн, улахан ба[а]һынай дэриэбинэтэ, Бүөтүр дьиэтин иһэ, — киэҥ дьиэ. Бүө­түрла[а]ппыга олорон хому[у]ту оҥорор. Аньы[ы]сыйа Өкүлү[ү]нэлиин сап хаталлар. Маҥнайгы көстү[ү]тэ Бүөтүр, Аньы[ы]сыйа, Өкүлү[ү]нэ (дьахталлар ыллы[ы]ллар). Б ү ө т ү р (түннүгүнэн көрөр). Аттар эмиэ таҕыстылар — эбэ[э]т. Аны кулунутэпсэн кэбиһиэхтэрэ. Мики[и]ттэ, Мики[и]ттэ! Дьүлэйгин ду? (Иһилли[и]р. Дьахтал­лары.) Бэйэ тохто[о]ҥ, туох да иһиллибэт. М и к и [ и ] т т э (саҥата таһырдьаттан). Тугуй? Б ү ө т ү р . Аттары ха[а]йтала[а]. М и к и [ и ] т т э . Бэйэ тохту түс, ха[а]йталыам. Б ү ө т ү р (баһын хамсата-хамсата). Бу хамначчыттары көрүҥ эрэ! Бэйэм элиэ­рим буоллар букатын тутуом суоҕа этэ. Кинилэри кытта аҥардас айы[ы]... (Туранбаран хат олорор). Микиитэ! Сатаан иһитиннэриэҥ суох. Хайаҕыт эрэ барыҥ эрэ.Өкү[ү]лкэ, тахсан ха[а]й эрэ. Ө к ү л ү [ ү ] н э . Аттары дуо? Б ү ө т ү р . Аттары буолумуна тугу ха[а]йа[а]ры гынныҥ. Ө к ү л ү [ ү ] н э . Сибилигин. (Тахсар). Иккис көстү[ү]тэ Б ү ө т ү р Аньы[ы]сыйалыын. Б ү ө т ү р . Сүрэҕэ-да суох богдо доҕор, дьаһала да суох. Туран-олорон биэр­дэҕэ-ду. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Билигин бэйэҥ сыт[ар]ыҥ бэрт-ди — оһохтон олох эрэмаска дылы буолбат дуо. Дьону эрэ сэмэли[и]риҥ баар. Б ү ө т ү р . Эһигини сэмэлэ[э]бэккэ киһи кыһыны туора[а]маа-ини, бөҕөлөр. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Дьон суолга би[и]рдэ сарыйа-сарыйа мөҕө бараҕын. Оһохүрдүгэр сытан эрэн хобдьо[о]рор курдук буолбат. 163

1912–1913 Б ү ө т ү р (өрө ты[ы]нан баран). А, бу ыары[ы]-өлү[ү] сыстыбатаҕа буолар, күн да быһаҕаһа тохтотуом суоҕа этэ. САХА САҤАТА (Ө к ү л ү [ ү ] н э саҥата дьиэ таһыгар, ат, ат, ат... Кулун кисти[и]рэ иһиллэр, аттар сырсан ки[и]рэллэр, олбуор а[а]на ты[а]һы[ы]р). Б ү ө т ү р . Арай кини чуопча[а]рара ба[а]р. Букатын олордуом суоҕа этэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а (үтүктэр). Букатын олордуом суоҕа этэ. Оччо бэйэҥ бурҕайбахтыаҥ этэ. Үһүс көстү[ү]тэ Уруккулары кытта Өкүлү[ү]нэ. Ө к ү л ү [ ү ] н э (Ки[и]рэр). Нэһилчэ ха[а]йтала[а]тым. Соҕотох булур баҕайы. Б ү ө т ү р . Оттон Мики[и]ттэ ханнаный? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Мики[и]ттэ-да? Олбуор таһыгар турар. Б ү ө т ү р . Онно тугу гына турар? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Тугу гынар-даа? Муннукка туран кэпсэтэр ди. Б ү ө т ү р . Киһи өйдү[ү]р гына саҥардаххына. Кими кытта кэпсэтэ турар? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Туох-да? (Бүөтүр эли[и]тинэн сапсыйан кэбиһэр, Өкүлү[ү]нэ оннугар баран олорор). Төрдүс көстү[ү]тэ Урук[к]улары кытта А[а]ныска. А [ а ] н ы с к а (сү[ү]рэн ки[и]рэр, и[й]этигэр). Мики[и]ттэҕэ аҕала[а]х и[й]этэ кэллилэр. Дьиэлэригэр илдьэллэр, би[и]р ты[ы]нынан. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Албыннаама? А [ а ] н ы с к а . Чахчыы, сибилигин өлөн түһүө (Күлэр). Мин а[а]һан истэхпинэ Мики[и]ттэ этэр: бырастый Ана Бүөтүрүөмнэ ди[и]р. Мин уру[у]бар кэлэ сылдьа[а]р. Мин эһигиттэн араҕабын ди[и]р. Биэтэ күлэр. А н ь ы [ ы ] с ы й а (эригэр). Алыс эй[и]хэ кыһаммат эбиттэр. Хайа ол бэйэтэ бара[а]ры гыммыт... «Батан ы[ы]тыам» ди-ди. Б ү ө т ү р . Бардар-бардын, — атын киһи көстүө суоҕа диэтэҕин ду? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оттон үбүн ылан турар буолбат ду? (А [ а ] н ы с к а аан аттыгар кэлэн тугу дэһэллэрин иһиллиэн баран барар). Бэһис көстү[ү]тэ Аньы[ы]сыйа, Бүөтүр, Өкүлү[ү]нэ. Б ү ө т ү р (сыра[й]ин муньаран баран). Үбүн-да, оттон сайын да үлэлэ[э]н төлүө буоллаҕа ди. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оттон эн барарыгар баҕарымнаҕын, — эйэха айах да көҕүрү[ү]рэ үчү­гэй буоллаҕа ди[и]бин. Бүтүн кыһыны мэлли соҕотохту[у] миэхэ дьаһаттарыаххыт буоллаҕа ди[и]бин. Хайа кы[ы]һыҥ сүрэҕэ-бэлэһэ бөрүкүтэ суох- ха дылы ди[и]бин, оттон бэйэҥ буоллаҕына оһох үрдүттэн түһэрин суох. Мин билэ- бин эйигин! Б ү ө т ү р . Тугу тугу-да ситэ истэ иликкинэ барбаты талыгыры[ы]гын. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Сүөһүтэ буоллаҕына күрүөнү толору. Би[и]рдэ туора муос­ та[а]ҕы туора туттаҕын, киһи соҕотох аһатарыгар, у[у]латарыгар күнэ ти[и]й[и]э суоҕа, оттон хамначчытын буоллар ара[ҕ]а[а]ры гынар. Мин эр киһи үлэтин кы[а]- нан үлэлиэх быһы[ы]м суох! Оһох үрдүгэр тахсан сытан кэбиһиэм — өллүнэр-дэ сүттүнэр, бэйэҥ хайтах да гын. Б ү ө т ү р (Ө к ү л ү [ ү ] н э ҕ э .) Сүөһүгүн аһата тахсыбаккын дуо, — сөп буолб­ ата дуо? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Сүөһүгүн аһат да? Чэ эх сөп (Сонун кэтэн баран быаны ылар). А н ь ы [ ы ] с ы й а . Үлэлириэ эрэ суох түксү. Үлэлэ[э] бэйэҥ. 164

Б ү ө т ү р . Ча ча түксү. Туохха чаҕыйдаҥый үргү[ү]к ынах курдук. Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал А н ь ы [ ы ] с ы й а . Бэйэҥ хара[а]ра и[и]рбит ыккын! Киһи үөһэ хараҕын өрөкөрдөрбөкк­ үн. Быһа ки[и]рэргин эрэ билэҕин. Салҕала[а]быт ыт курдук. Б ү ө т ү р (сиргэ силлиэн баран таҥнар). Туйиэ! Таҥара бы[ы]һа[а]тын эйи-гиттэн. Тахсан билиэх ба[а]р тугу ди[и]ллэрин (Тахсар). А н ь ы [ ы ] с ы й а (кэнниттэн). Хара[а]ра сытыйбыт сантаҕар таны[ы]. Алтыс көстү[ү]тэ Аньы[ы]сыйа Өкүлү[ү]нэлиин Ө к ү л ү [ ү ] н э . Аҕабын тоҕо муҥну[у]гун? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Чэ-эн сордо[о]х саҥырма. Ө к ү л ү [ ү ] н э (а[а]ҥҥа кэлэн баран). Тоҕо муҥну[у]ргун мин билэбин.Бэйэҥ сордо[о]ххун сүптүр. Мин эйигиттэн куттамаппын. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Туох-да. (Туран ону-маны көрдүр ылан охсору). Сэрэн эрэмин сискин миннэриэм. Ө к ү л ү [ ү ] н э (а[а]ны аһан тура). Ыт сах буо[л]баккын дуо? Сах ыт, ыт сах.(Барар). Сэттис көстү[ү]тэ Аньы[ы]сыйа (соҕотоҕун) Аньы[ы]сыйа (Сана[а]рҕа[а]быт киһи быһыытынан). Уру[у]тугар ыҥырда ди[и]р,кэлэ[э]р диэтэ ди[и]р. Тугу гына[а]ры гынар буоллахтарай? Ойох ылан биэрэр гы-нар буоллахтара ду? Бэйэкэй сэрэн, Мики[и]ттэ; бу барыта кубулҕатыҥ буоллаҕынамин би[и]р суолу оҥором. Мин кинитэ суох хайа[а]н да олоруом суох. Ы[ы]тыамсуоҕа кинини хайтах баҕарар. Ахсыс көстү[ү]тэ Аньы[ы]сыйа Мики[и]ттэлиин М и к и [ и ] т т э (Ол бу диэки көрө көрө ки[и]рэр; ким да суоҕун көрөн баран,түргэнник ха[а]ман кэлэр Аньы[ы]сыйаҕа, сибигинэйэр) Дьэ сэгэртэйим, алдьар-хай! Аҕам кэлэн дьиэтигэр илдьиэри гынан эрэр. Ойох ылан биэриэхпит ди[и]ллэр,итигэннэ баран дьиэҕэр олор дииллэр. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Онуоха туох баарый, ыл-э ойохто. Миэхэ туох буолуой? М и к и [ и ] т т э . Дьэ буоллаҕа ди[и]бин! Мин иккиэн туох эмэ сүбэни бу­ла[а]йа­быт диэн этэбин, оттон кини, ыл да ыл диир! Туох буоллаҕай (хараҕынанимнэнэр). Умуннаҕын тоҕо түргэнэй? А н ь ы ы с ы й а . Ыллар ыл, алыс кыһамматпыын. М и к и [ и ] т т э . Тый, туох буолан хоҥуһураҕын? Та[а]рыттаран да көрбөттуох буолаххыыный. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Быраҕа[а]ры гынар буолбаккын дуо? Оттон быраҕар буол-лаххына мин да кыһанмаппын. Хата ону иһит. М и к и [ и ] т т э . Чэ чэ түксү, ким быраҕаары гыммытын эттэҥий? Ты[ы]н­-наҕым тухары букатын быраҕарым суох. Хата мин саныыбын, ойох да ылан биэрдэл-лэр эйигиттэн арахсыам суоҕа диэн, дьиэбэр эрэ илпэттэрэ буоллар. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Ойох ылбытыҥ кэннэ миэхэ на[а]да буолумунаҕын. М и к и [ и ] т т э . Оттон хайдах гыныамый, доҕорум-сы[ы]һа, аҕам тылыттанхайтах тахсан барыамый. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Аҕаҕар түһэримэ бэйэҥ кубулҕаккын. Өр буолла буол-бат дуо Мары[ы]наҕын кытта сыстаҕастастыҥ? Кинини кытта куодарыстыҥ буолбатдуо? Саҥарды[ы] ийэҥ манна кэлэн ба[а]рта буолбат дуо? М и к и [ и ] т т э . Мары[ына] да? Бэркэ кыһанар эт!.. Хастара хаһынан ыбыс­таллара ба[а]рын. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оттон аҕаҥ тоҕо кэллэ? Бэйэҥ ыҥыран бараҥҥын, ал­бын­ны[ы]гын (ыты[ы]р). 165

1912–1913 М и к и [ и ] т т э . Аньы[ы]сыйа, Таҥара ба[а]рына мин тугу да билбэтэҕим! Түһэ[э]н да көрбөтөҕүм, тугу да истибэтэҕим-көрбөтөҕүм. Мин аҕам барытын тэрий- САХА САҤАТА бит оҥорбут ­суола. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Бэйэҥ сөбүлүөбэтэххинэ, ким эйигин даҕаны гынан тар- дан илд­ ьиэҕэй. М и к и [ и ] т т э . Аҕам-[и]йэм да тылын кыайан кэһэрбин билбэтим, төһө да баҕарб­ ат­ аҕым иһин. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Соһоҕостоно сыт эбэ[э]т. М и к и [ и ] т т э . Манна кими эрэ буобатаҕын иһин саҥата суох илдьэн сыбырҕатан биэрт­ эрэ быра[а]баҕа. Ол курдук буолуохпун эмиэ хотон баҕарбаппын. Хайа, кыһы[ы]ла[а]х ди[и]бин. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Чэ эх, ойно[о]ма. Хата иһит эрэ, Мики[и]ттэ эн Мары[ы]- наны ылларгын эрэ мин тугу да оҥорорбуттан харыстаныам суоҕа... Ты[ы]ммыттан да сүтү[ү]м. Таҥараттан, дьонтон са[а]ппакка айы[ы]га ки[и]рэн баран, аны туохтан да харыстанарым суох эн бардаргын эрэ. Ону иһит. М и к и [ и ] т т э . Мин бэйэм тоҕо барыамый? Барыахпын баҕартым бу[о]ллар хайа үйэҕэ барыам этэ. Үнүрү[ү]н Уйба[а]н Сэмэнэбис ку[у]чарынан ыҥырбыта... Оттон кинилэр олохторо үтүөкэтин! Син барбатаҕым буолбат дуо? Бэйэм сана[а]бар мин киһиэхэ эрэ үчүгэй буолуом этэ ди саны[ы]бын. Эн мийгин тапта[а]батыҥ буол- лар, оччоҕо туһунан суол буолуо этэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оттон ону өйдөр эбэ[э]т. Оҕоньор бүгүн сарсын — хар гыннаҕына айы[ы]бытын сабыныахпыт б[у]олуоҕа ди[и]бин. Мэнь[и]эс кэтэн дьиэ­ лэ[э]х тойон буолуоҕа ди-сана[а]бытым. М и к и [ и ] т т э . Э, киһи тугу быһа этэ барыай. Мин да кү[ү]һүм кыайары- нан бэйэм киэн­ ин курдук кыһана саты[ы]бын. Ми[и]гин тойонум, хотунум даҕаны, тапты[ы]ллар. Оттон атын дьахталлар ми[и]гин тапты[ы]лларыгар мин буруйум суох, дьиҥ иһэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оттон ми[и]гин тапты[ы]гын дуо? М и к и [ и ] т т э (ку[у]һан ылан баран). Субу курдук! Эн мин сүрэхпэр ба[а]р буолбаккын дуо? Тохсус көстү[ү]тэ Уруккулар ити кэннэ Матрына (Ки[и]рэн өр Таҥараҕа үҥэр, Мики[и]ттэ икки Аньы[ы]сыйа икки арахсаллар) М а т р ы н а . Көрбүтүм да иһин көрбөтөх курдук, истибитим да иһин истибэ- тэх курдук буоллаҕым-ди. Үрүмэччик оҕотун кытта о[о]ньо[о]бокка туох буолуой? Торбуйах оҕото да тоҥхороҥну[у]р баҕайыта. Эдэр дьон ойно[о]муна да хайтах кы­ ныахкытый. Тыгам эйигин тойонуҥ дьиэ таһыгар ыйытан эрэрэ. М и к и [ и ] т т э . Мин сүгэ ыла ки[и]ртим. М а т р ы н а . Билэбин, билэбин, тыкам, эн сүрэххин. Кини өрү[ү] дьахталлар аттыгар ба[а]р буолар идэлэ[э]х. М и к и [ и ] т т э (бөкчөйөн сүгэни сиртэн ылар).[И]йэ миэхэ, кырдьык ойох ылан биэрэ[э]ри гынаҕыт дуо? Мин сана[а]бар букатын на[а]дата суох суолу тиэ­ рийэҕит. Бэйэм да ылыах сана[а]м суох. М а т р ы н а . Тый сэгэртэйим тугуҥ дьахтарай? Олорбутуҥ курдук олордоҕуҥ ди[и]бин, ол оҕоньор ол бу буолларын. Бар, бүөбэкэм, чэ биһиги эйигинэ да суох манна барытын быһа[а]рыахпыт. М и к и [ и ] т т э . Дьиктитин — доҕор, эмиэ ыл ди[и]ллэр. Хайатын да баһын атаҕын билиминэ бардым (барар). Онус көстү[ү]тэ Аньы[ы]сыйа Матрыналыын А н ь ы [ ы ] с ы й а . Саҥас, Матрына! Оҕоҕор кырдьык ойох ылан биэрэ[э]ри гынаҕыт дуо? 166

М а т р ы н а . Тыый, туохпуттунан, сымы[ы]тым оҕото. Билбэккин дуо — биһиги Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалкэриҥмитин? Оҕоньор бэйэтэ айахха ки[и]рбиччэ эпсэр ини — ойох ылан биэриэмдиэн. Ону кини кыайан дуоспуруннох да буолбатах. Ат оттукта[а]х сиртэн арахсы-бат, үтүөттэн ордук үтүөнү көрдөспөттөр. Мин көрбөт үһүбүн дуо (хараҕынан чыпчы­лыйар) манна туох ба[а]рын. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Саҥаһым оҕото, мин эйигиттэн тугу баран кистиэмий,бэйэҥ да билэриҥ буолар. Кырдьык айы[ы]лаахпыт мин эн оҕоҕун кытта, тапты[ы]-рым бэрдиттэн. М а т р ы н а . Дьэ бэрт баҕайыны. Ону бу эмэ[э]хсин билбэт буоллаҕа. Аа, ту-гам, бу эмэ[э]хсин эриллибит мус[к]уллубут баҕайы диэтэҕиҥ. Бу баҕайыҥ ис­тиэхх­ инбаҕардаккына, биир арсы[ы]ны тобулу көрөр. Барытын билэбин, сымы[ы]тым­оҕото.Мин билэбин тоҕо эдэр дьахталларга утутар эм на[а]да буолларын. Бу­ба[а]р эбэ[э]т.(Была[а]тын түмүгүттэн сүөрэн кума[а]ҕылаах эми ылар). Туох на[а]да б­ уол­ арынбиллэхти[и]р буоллаҕыҥ ди[и]бин, оттон наада суох суол ба[а]р буол­ла­ҕына онубил[и]эхпин баҕарбаппыын. Оннук буолар. Мин да эдэр буолаахта[а]н сылдьыбытымбуоллаҕа. Бэйэм кыайарбын кытта оттон эмиэ сата[а]н олордоҕум ди[и]бин. Сэттэуон сэттэ кубулҕаты барытын билэбин этэ. Көрөбүн сымы[ы]тым оҕото эн киһикэйиҥбуорайа[а]хтабыт. Аны кэлэн тугунан туһалыай? Атырдьаҕынан да аспытыҥ иһин кэмтахсыах быһы[ы]та суох. Бый[ы]лгы са[а]һы туоруо суох эбэ[э]т. Оччоҕо аҥардаһынанхай­ а[а]н олоруоҥуй, кими эмэ дьиэҕэр киллэриэҥ буоллаҕа ди[и]бин. Оттон минуолум тугунан эр киһи буолбатаҕый. Дьонтон итэҕэс буолбатах. Оннук үтүө суолтан миноҕобун туоҕум ымсы[ы]тыгар ара[а]рыамый. Мин бэ­йэм төрөппүппэр өстө[ө]хпүн дуо? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Биһигиттэн кини арахсыбата эрэ буоллар. М а т р ы н а . Арахсар диэн ба[а]р дуо чы[ы]ча[а]ҕым оҕото. Би[и]р тыл буол-бат дуо. Мин оҕоньорбун бэйэн билбэккиҥ дуо? Өйө ымда[а]н да курдук буоллартугу саны[ы]р да, тоһоҕону аспыт курдук ара[а]ран ыларыҥ суох. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оттон ону туохтан сана[а] буолла. М а т р ы н а . Көрөҕүн дуо, сымы[ы]тым оҕото, ити бөтөс бэйэҥ билэҕин,кыргыттарга салыҥна[а]х мас курдук, сырайынан да үчүгэйэ бэрт. Онтукаҥ тимирс­ уолг­ а биир тула[а]йах кы[ы]һы кытта би[и]ргэ олоро сылдьыбыт. Сонно ол баҕайыҥб­ улсубут буоллаҕа. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Мары[ы]ҥка дуо? М а т р ы н а . Сол, сол, сах ылбат эбэ[э]т кинини хайтах да буолтарын билбэп-пин да, ону оҕоньор баҕадьы истибит. Дьон этэн биэртэрэ ду, ол баҕадьы бэйэтэсуҥхаран биэртэ ду... А н ь ы [ ы ] с ы й а . Бу баламаты көр эрэ сүптүрү! М а т р ы н а . Миэнэ баҕайы өрө көрөн турда эбэ[э]т, ойох ылан биэриэххэ,айы[ы]ларын саптынар ди[и]р. Ара[а]һынайдык муҥнана сата[а]н кэбистим, тугу даистибэт. Оччоҕо ча буолан эрдин диэтим. Атыннык тиэрэ эргитиэм ди[и]бин. Ки-нилэри, ака[а]рылары, кытта албыннастаха сөп буолар эбэ[э]т, сымы[ы]тым оҕото.Иитигэннэ уһугар ти[и]йэнгин тиэрэ эргитэн кэбиһиэҥ. Дьахтар, бэйэҥ билбэккиндуо, оронуттан туруоҕар дылы сэттэ уон сэттэ эгэлгэни эргиччи саныах туста[а]х,ону барытын кинилэр хайа[а]н билиэхтэрэй. Чэ сөп, оҕоньор, үчүгэй буоллаҕа ди[и]-бин. Үчүгэйдик сана[а]н көрүөҕүҥ ди[и]бин. Оҕобутугар баран Бүөтүр оҕоньортонсүбэлэтиэх ди[и]бин. Кини туох ди[и]р ди[и]бин. Онон кэллибит. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Тый, саҥас, хайтах буолуой? Оттон аҕата ыл диэтин? М а т р ы н а . Ыл диэтин да? Кини тыла ыт үрэрин кэриэтэ буолбат дуо? Энсана[а]рҕа[а]ма даҕаны, хаһан даҕаны кинилэр этэллэрин курдук буолуо суоҕа, минбилигин эн оҕоньоргун кытта ону сахсый[ы]ам, тугу даҕаны ха[а]лларбакка сикси­йэнкэбиһиэм. Манна да мин кини санаатын үтүө гына[а]ры кэллим. Оҕом үтүө олоҕуналдьатан, холо[о]нно[о]ҕуттан матаран, ханнык эрэ киһи тэпсилигин баран ыланбиэр­ э сылдьыам буоллаҕа дуо? Бу ака[а]рыны буллахтарын. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Ол баҕайы манна эмиэ мэҥэйэ сылдьыбыта, Мары[ы]ҥка.Итэҕэйиэҥ суоҕа, саҥас ойох ылан биэрэллэр үһү диэни истэн ким эрэ сүрэхпинбыһаҕынан аспытын курдук буолтум, сүрэҕэр тутар эбит буоллаҕа ди[и]бин. 167

1912–1913 М а т р ы н а . Кими да ака[а]ры диэтэҕиҥ ду? Киһи тэпсилигин баран тапты[ы] сылдьыа буоллаҕа ду! Мики[и]ттэ да өйдө[ө]х соҕус бөтөкөс буолуо, кими тапты[ы]- САХА САҤАТА рын билэрэ буолуо. Э, сымы[ы]тым сы[ы]һа сана[а]рҕа[а]ма. Ты[ы]нна[а]хпыт тух- хары ара[а]рыахпыт суоҕа, ойох-да ылан биэриэхпит суоҕа, харчыгытыттан харайа түһэр буолуҥ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Саны[ы]бын, Мики[и]ттэ араҕыстаҕына ты[ы]нна[а]х ха[а]- ларым суох ди[и]бин. М а т р ы н а . Эдэр дьон буолумна. Эттэххэ дөбөҥ, эн буоллаххына өҥүөҕүҥ кычыгыланар дьахтаргын, ити гиэннэ итинник таҥалайда[а]быт сымы[ы]т курдугу кытта олоро[о]хту[у]р буоллаҕыҥ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Итэҕэй[и]эҥ суоҕа, саҥаһыкайым, салҕа[а]хта[а]тым, сал­ҕа[а]хта[а]тым даҕаны миэнин бэдик бэйэлэ[э]хпиттэн, харахпынан көрүөхпүн аба[а]­һы көрөбүн. М а т р ы н а . Ча оннук буолар баҕайы. Кэл көр эрэ маны (сибигинэйэр, кэннин хайыһа, хайыһа). Көр эрэ мин би[и]р оҕоньорго эм ыла сыйдьыбыппар, икки аҥы — эми биэртэ. Көр эрэ бу! Бу утуйар эм, би[и]р суолу иһэртэххэ ол курдук кү[ү]с­тэ[э]х-­ тик утуй[у]о ди[и]р, кини үрдүгэр тахсан үҥкү[ү]лэ[э] даҕаны ди[и]р, оттон бу эми иһэртэххэ, туох да сыта суох буоллар — бэрт кү[ү]стэ[э]х ди[и]р. Сэттэ түгүл кымыс­ таан, сэттэ күнү мэлдьи иһэртин ди[и]р, оччоҕо сотору иллэҥнэниэ ди[и]р. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Тый туох да! М а т р ы н а . Туох-да бэлиэ ха[а]лбат ди[и]р. Би[и]р солкуобайы ылла. Он- тон чэпчэкитик сатаммат ди[и]р. Ким-да эрэйи ситэр буоллаҕа. Мин бэйэбиттэн ­биэрд­ им ону, сымы[ы]тым оҕото. Ыллаҕына ыллын — ылбатаҕына атын да дьахтар- га биэр­ иэм диэтэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Тый, хайа туох эмэ алдьархай буола[а]рай? М а т р ы н а . Туох алдьархайа, кэлиэй сымы[ы]тым оҕото, бэйэтэ да киһи кур- дук буолбут диэтэҥий, аата эрэ ба[а]р буолбат дуо? Бу дайды киһитэ буолбат­ ах. Кини эрэ диэтэҕиҥ ду итинниктэр. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Айыкабын, баһым хас буолуоҕай? Куттанабын эбэ[э]т, саҥаһыка­йым, туох эмэ алдьархай буолаарай. Суох, кэбис! М а т р ы н а . Оччоҕо төттөрү да илдьэн биэриэм. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Син эмиэ ууга сурайан биэрэр баҕайылара-ду? М а т р ы н а . Чайга суурайдахха ордук буолар ди[и]р. Туох да биллэрэ суох ди[и]р сыт сымар даҕаны суох, бэйэтэ өйдө[ө]х баҕайы киһи. А н ь ы [ ы ] с ы й а (эми ылар). Эчи баһым барара ду! Маннык суолга умньа- ныам этэ дуо, сордо[о]х олоҕум суоҕа буоллар! М а т р ы н а . Солкуобайгын умнаайаҕын. Илдьэн биэриэх буолтум кини да кыһанар буоллаҕа. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оннук буолумна (эмин илдьэн дьааһыгар угар). М а т р ы н а . Эн, сымы[ы]тым оҕото, кирчимник уур, дьон көрбөт гына, оттон таҥара бы[ы]һа[а]тын, хайтах эмэ көтөллөрүттэн көрдөхтөрүнэ таракантан эм диэр (солкуобайы ылар). Тараканнарга эмиэ эм... (эмискэччи саҥата суох барар). Уон би[и]рис көстү[ү]тэ Уруккулар ити гиэннэ Бүөтүрдэ[э]х Дь[и]эким Д ь [ и ] э к и м (ки[и]рэн Таҥараҕа үҥэр). Б ү ө т ү р . Иннь[э] гынан хайтаҕый, Дь[и]эким оҕоньор? Д ь [ и ] э к и м . Ыанаҕайым оҕото, хайдах эрэ ол курдук үчүгэйдик үчүгэйдик... Онон хайтах эмиэ буола[а]рай диэн. Мэнигийэннэ[э]бит буоллаҕа. Хайтах эмэ үчүгэйин талан... Б ү ө т ү р . Оннук, оннук. Ыл, олор, кэпсэниэх (Дь[и]эким олорор). Ол хайтаҕый? Ойох ылан биэрэ[э]ри гына[ҕ]ын дуо? М а т р ы н а . Ойох ылары тохтото түстэххэ син ди[и]бин. Ыгначайым оҕото бэйэн да билэҕин, биһиги ти[и]йбэппитин түгэммэппитин, туохпутунан ойох ылан 168

биэрийэхпитий, бэйэбит да аһыырбытыгар аспыт суох, ити гиэннэ туох эмиэ дьах- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалтарай! Б ү ө т ү р . Хайтах ордук буолсу ону бэйэҕит билиҥ. М а т р ы н а . Дьахтар да ылар куотуо дуо, олус тиэтэлэ суох суол оттон буол-батах уулан ха[а]лыа суоҕа. Б ү ө т ү р . Ылыаххытын баҕарар буоллаххытына туох ба[а]рый. Үчүгэй буол­лаҕа ди[и]бин. Д ь [ и ] э к и м . Баҕарыллар буоллаҕа ол курдук, онон миэхэ, ол курдук куо-ракка үлэ ба[а]р буолбут буоллаҕа, сөптө[ө]х буоллаҕа. М а т р ы н а . Чэ аҕа үлэ буола буола и[и]н хаһан, үнүрү[ү]н кэлбитигэр хо-туола[а]н өлө сыстым, пахайбын! Д ь [ и ] э к и м . Ити кырдьыгын кырдьык, бастаан ол курдук буолар, ты[ы]накырдьык ыарахан, ити гиэннэ хойут сим би[и]р буолан ха[а]лар, ол курдук көннөрү...Ты[ы]на ыараханын ыарахан да оҕурдук... Биһигинниккэ сим би[и]р. Олус буоллаҕы­на киһи таҥаһын да уларытыан да сөп. Баҕарым буолар буоллаҕа, Мики[и]ттэнидьиэтигэр ха[а]ллары[а]хпын тылыгар турдун диэн. Кини дьиэтигэр ха[а]ллын оттонмин оҕурдук куоракка баран ону маны буол[у]о этим. Б ү ө т ү р . Оҕоҕун дьиэҕэр ха[а]ллара[а]ры гынар буоллаҕыҥ, ол даҕаны сөп.Оттон ми[и]гиттэн ылбыт үпкүн хайтах буолуой? Д ь [ и ] э к и м . Ити эмиэ ба[а]р, Ыгначайым оҕото. Эн да кырдьыгы этэҕин,оҕурдук, ылыллыбыт суол буоллаҕа, бэйэбитин бэйэбит аты[ы]ламмыппыт ба[а]р,ону олорон боруоста[а]тын буоллаҕа, эн кинини, ол курдук ойох эрэ ыларыгараҕыйахха ыытар сатаныах буоллаҕына. Б ү ө т ү р . Туох ба[а]рый син сөп. М а т р ы н а . Бэйэтэ да олох быһаарылла илик суолу баран лахсыйар. Мин эниннигэр, Бүөтүр, Таҥар[а]ҕа айы[ы]бын этэрим курдук, оҕоньор биһиккини эн истэнбыһаар, — би[и]ри кэбэ турар ойохто ылан биэриэх да биэриэх диэн. Оттон ыйытэрэ кими ылан биэрэ[э]ри гынар. Ылларар кы[ы]һа киһили[и] киһи буолта буоллар,мин тоҕо буойуомуй — мин бэйэм оҕобор өстө[ө]хпүн дуо, оттон кини ылар кы[ы]һасы[ы]скала[а]х. Д ь [ и ] э к и м . Дьэ итини эн алҕас эттиҥ. Бостойон баһа[а]ҕардаҕын...Бостуой... Ол кы[ы]һы биһиги уолбут бэйэтэ атаҕаста[а]быт буоллаҕа, кы[ы]с бэй[э]-тэ атаҕастаммыт. Б ү ө т ү р . Ол туох атаҕастабылы оҥорбут. Д ь [ и ] э к и м . Ол курдук буолбут буоллаҕа, оҕурдук, биһиги уолбутун кытта,Мики[и]ттэли[и]н буолбут буоллаҕа оҕурдук. М а т р ы н а . Тохто[о] эрэ эн — мин тылым ары[ы]й имигэс буола[а]рай, минкэпсэ[э]н биэри[и]м. Биһиги бөтөспүт олорбут буоллаҕа эн иннигинэ, бэйэн да билэҕин,тимир суолга. Онно киниэхэ хатыллыбыт буоллаҕа ол кыыс, ханнык эрэ бөрөккүтэ суохМары[ы]ҥка диэн а[а]тта[а]х күөччүт буолбут үһү кинилэргэ. Сол ол кы[ы]с күтүрү[ү]рүһү биһиги уолбутун холобура, Мики[и]ттэни албынна[а]та ди[и]р үһү. Б ү ө т ү р . Куһаҕан суол эбэ[э]т. М а т р ы н а . Бэйэтин кинини куһаҕан ди[и]ллэр, сыры[ы]та бэрт буоландьоҥҥо барытыгар тэпсилгэн буолар үһү. Д ь [ и ] э к и м . Итини эн эмиэ, эмэ[э]хсин, оҕурдук, барытын эн оҕурдук...алҕас этэҕин оҕурдук... М а т р ы н а . Оттон ити буоллаҕа өксөкүм тыла, оҕурдук да оҕурдук, оттон«оҕурдук» тугун бэйэҥ да билбэккин. Эн Бүөтүр, туора да дьонтон ыйытан көр, ол кыыстуһун барылара кэпсэ[э]н биэриэхтэрэ, оҕурдук бэйэтэ олох сэлэ[э]рчэх баҕайы. Б ү ө т ү р (Дь[и]экимҥэ). Оттон итинник буоллаҕына, Дь[и]эким оҕоньор, бос­туой да тэринэр эбиккин, кэтинчэ буолбатах эбэ[э]т, атаххытан устан кэбиһиэҥ суоҕакиниикин даҕаны. Д ь [ и ] э к и м (уордайан). Эмэ[э]хсин сымыйанан кы[ы]һы соҕурдук холун-нарар. Кы[ы]с бэйэтэ, соҕурдук, күтүр үтүө оҕо эбэ[э]т. Бэрт үчүэй, онон мин кининиаһынабын эбэ[э]т. 169

1912–1913 М а т р ы н а . Букатын Таҥараһыт эмэ[э]х[с]ин ба[а]р, дьон айы[ы]тын бары­ын бэйэтэ бүрүнэ[э]ри гынарын курдук буолар, оттон дьиэтигэр буоллаҕына, аһы[ы]ра суох, кы[ы]һы аһынарыҥ эрэ баар, оттон уолгун аһыммаккын дуо? Мо[о]йгор баа­йан баран би[и]ргэ илдьэ сырыт. Барбаҕы баран саҥара сылдьар. Д ь [ и ] э к и м . Суох, ити барбах буолбатах. М а т р ы н а . Бэйэ үргэн барыма, тохто[о] киһини саҥарда түс. Д ь [ и ] э к и м (Ситэри саҥырдымына эрэ). Суох барбах буолбатах. Эн кыыст­ ары бэ­йэлэри, бэйэҥ сана[а]ҕынан эргинэ тардаары гынаҕын, бэй[э]ҕэр эрэ үчүгэйин таҥа[а]ры гынаҕын да Таҥара бэйэтэ билэр, соҕурдук. Бу да суолга сол- курдук буолуо. М а т р ы н а . Эй[и]хэ саҥаран арай киһи тылын бааһырды[ы]һык. Д ь [ и ] э к и м . Кы[ы]с бэйэтэ буоллаҕына үлэлэ[э]х хамнаста[а]х илини ар­ ҕа[а]ны даҕаны удумаҕалы[ы]р, соҕурдук... Бэйэтин да буоллаҕына — хоп курдук тутар. Онтон биһиэхэ дьадаҥы дьоҥо ол чэпчэки буолуохта[а]х. Онтон барытыттан ордуга ба[а]р — атаҕастаммыта соҕурдук, тула[а]йах буоллаҕа ди[и]бин, атаҕастала ханна барыай. М а т р ы н а . Чэ барылара оннук диэхтэрэ. ААТА, УОЛ ДАҔАНЫ БУОЛБАТ 1912. — №2. — С.13—16.САХА САҤАТА Кэпсэ[э]н Саҥардыы хаар түһэн — сир — улахыын-улахан куобах суорҕаны тиэрэ саппыт курдук буолан турар эбит, мас-от бары көмнөхтөммүт. Тулаайах Уйбаан олорор Уһун Үрүйэ диэн дойдуга ким даҕаны саҥа хаары быһа кэһэн тахса илик эбит. Уйбаан мас тиэйэн кэлэн баран, саҥардыы мастаан эрдэҕинэ ийэтэ Маҕан Маап­па тиэтэйэ-саарайа тахсан киниэхэ эттэ. «Тукам! Даарыйа быһы[ы]та ыадьдьы- быт, кини тоҕо-эрэ бүгүн бэккэ сытыганнаата, бэккэ хаана-сиинэ уларыйбыт. Хайа, олорор кэмэ кэлбит буолаарай, онтукаҕын-мантыкаҕын дьаһан эрэ». Ийэтэ эппит тылын истэ[э]ччитин Уйбаан дьиэҕэ сүүрэн киирэн ойоҕуттан ыйытта хайтах быһыылаахтык ыадьдьыбытын. «Иһим түгэҕэ бэккэ ыарыйда», диэтэ ойоҕо утаакы соҕус буолан баран. Ону истэ[э]ччи Маҕан Мааппа эттэ уолугар: «Чэ, түргэнник баран эдьиийгин Бас ойоҕун, Аананы ыҥыра тат». Итиэннэ бэйэтэ этиэх түргэнинэн таһырдьа от киллэрэ таҕыста. Уйбаан, урут дьахтар төрүүрүн көрбөтөх-билбэтэх буолан, ойоҕо төрөөрү ыадь- дьыбытыттан бэккэ соһуйда. Итиитигэр кэлиэх-барыах сирин булбата. Ол ыккарды- гар ойоҕо туой-эрэ аҕылыыр, ынчыктыыр, абытайдыыр буолан барда. Уйбаан өйдөнө[ө]т — «тыый, быһыыта төрүөр диэри ийэ буолааччыны аҕалы­ маа­ры гынным эбэ[э]т» — дии санаан баран, тахсан саҥа хаар устун, улахан үрэххэ киирэр суолунан, сүүрэ турда, сылайыан иннинэ ийэ-көлөһүнэ саба түһэ түһэ. Бу истэҕинэ киниэхэ дэгиттэр санаа барыта көтөн түстэ: Көр оҕо төрөтөр саас­ пар ти[и]йдэҕим диэн бастаан сүрүннэ[э]хтик санаата. «Оҕом туох-эрэ буолар: кыыс буолар дуу уол буолар дуу, хаарыаныы сибили- гин көрбүт киһи... Кыыс буолбатар үчүгэй этэ... Уол буоллаҕына улахан саадьаҕай оҕотун — оҕус тыһаҕаспын, сиэҕим! — диэн баран эттэ: — кэбис, тыһаҕаспын өлөрүөм суоҕа, оҕом дьолугар, баҕар, үчүгэй оҕус тахсыаҕа... Бэйэ эрэ, абаҕам аахха, Көҕүс Көстөкү[ү]ннэ[э]ххэ, үс оҕус борооску баара арай онтон биирдэрин атыылаһан ылан, онон малааһын тэрийиһикпит», — ди саны[ы]-саны[ы] сиэлэн сэппэйэн истэ. Утаакы соҕус буолан баран Уйбаан эдьи[и]йин аахха ти[и]йдэ кинилэр утуйар кэмнэрэ буола илигинэ. Кыымнара сөп-сөп бурҕачыйан тахса турар эбит.170

Уйбаан аҕылыы-аҕылыы дьиэҕэ көтөн түстэ. Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал Ты[ы]й доҕоор, туох буолан алыс бытыахтаатыҥ, диэн Бас Баһылай ыйытта Уй-баантан, соһуйбут киһи быһыытынан. «Эдьиэй, Аанаа! бара тардыах биһиэхэ, быһыыта ойоҕум төрөөрү гыммыт», диэ­тэ Уйбаан үтүлүктэ[э]х бэргэһэтин у[у]рбакка тутан туран. Хайтах «быһыыта», оҕо оҥороргун сатыыр буолан баран төрөөрү ыадьдьыбытикки көннөрү ыадьдьыбыт иккини быһааран билбэккин дуо?» диэн ыйыатта Басуола, Ма[а]дьаҕар Ыстапаан, үгэргэ[э]н. Оннооҕор эн оҕону сатаан оҥорбоккун, дьахтар төрүүр ыары[ы]тын билиэхтэ[э]-ҕэр, диэн Уйбаан хардары аньыста. Итиэннэ тиэтэйбит киһи быһыытынан иккиһинэттэ эдьи[и]йигэр: «Эдьиэй бара-тардыах, Даарыйа бэккэ саҥа аллайан эрэрэ, ык-саабыта буолуо», диэн — «Эйист татай, алыс ыксаан түһэҥҥин, аны төрөөн биэр-бэтэ диэн ыксыаҥ», диэтэ Бас Баһылай үгэргэ[э]н кэтэҕэриин ороҥҥо тиэрэ түһэнсытан. Күөс хоторо туран Аана ыйытта: ыадьдьыбыта төһө өр буолла, диэн. «Э, бүгүнү быһа үлэлии сырыттым, онон төһө даҕаны өр ыадьдьыбытын билбэ-тим, ыйыппатым даҕаны», диэтэ Тулаайах Уйбаан... Ма[а]дьаҕар Ыстапаан уотка мас у[у]ран биэрэ туран эттэ ийэтигэр ми­чэ[э]рд­ ии-мичэ[э]рдии: чэ, малааһын сиэҕи бара оҕус, диэн. Ити-курдук сиэттэрэн кэпсэппэхтии түһэн баран эмэ[э]хсин тиэтэйэ-саарайатаҥнан тахсан барыста. Уйбаан ийэ буолааччыны ыҥыран кэлиэн ыккардыгар ойоҕо абытай-татат дии-рэ үксэ[э]бит. Маны истэн кини уруккутунааҕар ордук куттанна. Тэлгэһэҕэ кэлэн баран Уйбаан куттаммыт уоҕар Аананы куота киирдэ. Кини киирэрин кытта ийэтэ ыйытта: хайа, тукаам, эдьи[и]йиҥ кэлбэтэ дуу? диэн. «Суох, кэллэ-кэллэ... Хайа, хайаста?.. Куоттаран кэбиһиэм диэммин, дьэ сү[ү]-рэн даҕаны биэрдим...» «Абытыый-абытай» дии-дии сиэҕинэн төттөрү таары кө­лөһүнүн сотто-сотто түргэнник сыгыньахтанна. Аана киирэрин кытта Мааппа бы[ы]с аттыгар туран эрэн эттэ: көмүһүөм! чэ, сы-гыньньахтанан кэлэ тат, диэн. Аанаа, абыраа! Кыһалҕалаах күнүм кыһарыйда, диэтэ Даарыйа энэлийэ былыы-былыы. Дьэ мин кыайыам-хотуом диэммин тугу быһа-хото этиэхпиний, оттон төһө­тирии тэниэринэн кыһанан көрүөҕүм; баҕар Таҥара бэйэ иликкэ диэтэҕинэ хайтахэмэ көмөлөһүөҕэ, алыс уолуйумаҥ, диэн баран хас-сабар ону-маны дьаһайбытын­ анбарда. Хайа, Уйбаан, ача[а]хтаах хатыҥ бэлэннэ[э]битиҥ дуо? аҕала тат, диэтэ быысиһигэр киирэ[э]т Аана. «Суох-суох» диэбитинэн Тулаайах Уйбаан сүгэтин үрдүгэр түспүтүнэн барда. Тохтоо, орой халлаан уола! урут быспатах буолан баран билигин быһаары гын­ныҥ дуо... эчи аныгы дьахтаттар бөрүкү киниэхэ наадыйбаттар, кэл хата бэйэн то­һоҕо буол, диэтэ Аана Уйбааҥҥа. Уйбаан салыбырыы салыбырыы быыс иһигэр ки[и]рэн окко сөһүргэстэ[э]н оло-рон дьахтары өйөөтө. Аана сатыырынан дьахтар иһин эмэрийбитинэн барда. Даарыйа саҥата улам-улам эбиллэн истэ. Маны истэ-истэ Уйбаан эбии көлө­һүннүйэр буолла, үөрүүтэ куттала икки эбии холбостулар. Ол ыккардыгар Маҕан-Мааппа боччукка үүт кы[ы]ньарда, уу сылытта. Утаакы соҕус буолан баран Даарыйа улахан улаханнык часкыйталаан ылла. Тыый... доҕор, туох буоллуҥ... ийэ[э] кэлэ тат, диэтэ Уйбаан кутталыттан тити­рэс­тии-титирэстии. Онтон сэниэтэ суоҕунан оҕо саҥата ытыы түстэ. «Хайа, оҕом оҕото тугуй?» дии-дии Мааппа тымтыктаах уоту туппутунан сү[ү]-рэн кэллэ. 171

1912–1913 Даарыйа арыычча уоскуйбут киһи быһы[ы]тынан уһу[у]туу олордо, оҕотун диэ- ки батары оду[у]ла[а]н баран. САХА САҤАТА «Сыа-сыа кэллэ... чэ, уугун аҕала тат», диэтэ Аана Мааппаҕа утаакы соҕус буо- лан баран. «Сыа да — сыа да, туох сыатай?» диэтэ Уйбаан уолуйуутугар буолан. Итиэннэ өйдөнөн ылан иһин иһигэр эттэ: «пахыый, кыыс буоллаҕа... аата, уол даҕаны буол- бат буоллаҕа». Мааппа оҕону тамыйах тири[и]тигэр суулаата, Аана киинин быһан баран суу­йан биэттин гынна. Онтон Аана дьахтарын сытыаран баран баһын иҥинин дэлби эмэ- рийэн биэрдэ. «Сыллыйым холлуо дуо». — Көр, оҕом киһи буолан дьиэ уот тэринэригэр, оҕо төрөтөрүгэр тиийдэҕим. Урукку курдук киһи илиитин-атаҕын кэтиирим а[а]һар­ дуу суох дуу. Бэйэм туһунан буруо таһааран олорон, ууну-хаары даҕаны астаан­ аһыырым холлубат. Мин даҕаны төрүт киһи ыччата этим... «Умнаһыттан тойон тө­ рүүр» диэн өс хоһооно... Баҕар мин ыччатым манна киһи буолаары гыммыта буолуо.­ Маҥнайгы эрдэрим оҕолоро үчүгэй дьон буоттара иһиллибэт... Э, ол эрэ[э]ри бы- лыргы баай төрүттэрим курдук дьон аны үөскүүллэрэ суох... Аны киһи эрэ барыта өйдөөҕүмсүйэр... Э, хаһан киһи санаабыта бары ситтэриэҕин... Оҕом оҕо төрөтөн сир-буор курдук даҕаны ыал буолан олороро холлубат» дии санаата Мааппа иһин иһигэр, үөрүүтүттэн хараҕын уута түһэ-түһэ. Тыа оҕото62 НУ[У]ЧЧА ӨҺҮН ХОҺО[О]НО 1912. — №2. — С.16—17. 1. Тойон буоллахха мүөтэ суох олоруллубат. 2. Сокуон олгуобуйа кэриэтэ ханна салайаллар-да онон сылдьар. 3. Сокуон о[о]ҕуй илимин курдук — кумаар иҥнэр, ыҥырыа дьөлү көтөн тахсар. 4. Су[у]кка ки[и]рэр күөлгэ түһэр кэриэтэ, кура[а]нах тахсыаҥ суоҕа. 5. Эрэнэллэрэ ака[а]ры эрэ этэ, билигин ака[а]ры да өйдөммүт. 6. Кирдиктэ[э]ҕиҥ туһугар үҥсүмэ, бэргэһэҕин устан баран бокулуонна[а]. 7. Кыһалҕа сокуону билбэт — үрдүнэн атыллы[ы]р. 8. Кирдик биһиги иннибитигэр өлбүтэ. 9. Күн анныгар эҥин эҥин: арыт ба[а]й дьадаҥыга кэлэн тоҥсуйара ба[а]р буолар. 10. Отон ү[ү]ммүт угуттан ыра[а]х баран түспэт. Ну[у]ча ТА[А]БЫРЫНА 1912. — №2. — С.17. 1. Дьиэ үрдүгэр муннукка, илииннэн бааллыбатах илим ыйанан турар. 2. Балта убайыгар кү[ү]лэйди[и] барар, убайа саһан ха[а]лар. 3. Төрө[ө]бөтөх да өлбүт кимий? 4. Би[и]р буһарар, иккис кутар, төһөнү да сиэбит иһин, киһиэхэ барытыгар ти[и]- й[и]э! 5. Атахта[а]хпын да баспынан сылдьабын, этэрбэстэ[э]хпин да атах сыгыньньахпын — диэччи тугуй? 172

МУНЬНЬАХ 1912. — №2. — С.17—20. (сорҕото) Ол икки ардыгар улахан аҕа ууһун Лэсэннигэ тиийэн кэллэ. Бу, доҕор эн тугу Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалчуҥнуу сылдьаҕын! диэн биһиги аҕабыт-ууһун сорох түргэн тыллаахтара хабдьыгы-растылар. Онтон кырдьаҕастар бэйэ биһиэннэрэ тохтооҥ, анараа киһи хайа эһигибүттүгүт дуу суох дуу. Бүппүт буоллаххытына, эт эрэ кими кинэ[э]с оҥордугут? дэс­тилэр. Улахан кинэ[э]һи Ылдьааны буллубут; бэйэбит кинэ[э]спит Мэтрэпэн буолладиэн кэлбит киһи кэпсии оҕуста. Ону истэн биһиги кырдьаҕастарбыт тугу эмиэ оло-робут, бүппүт дьоҥҥо барыаҕыҥ. Хайа, аны биир төгүрүөм буолуо диэн баран туранбаран бараары кыннылар. Ол икки ардыгар К. аҕатын ууһун оҕоньньоро саҥардыыдьиэтиттэн кэлэн биһигини аттыбытынан ааста. Бу ааһан истэҕинэ киниттэн биһигиМэхэ[э]лэ диэн киһибит оҕоньньор, улахан кинэ[э]скэ кими тала сылдьаҕын диэныйытта. Э, оттон Ылдьааны буоллаҕа дии диэтэ даа оҕоньньорбут дьонун диэкихарбыалаһа турда. Биһиги икки аҕа ууһа бэт өр көһүппэтибит. К-ар бу ти[и]йэн кэллилэр, Кынаа-чайбытын буллубут дэстилэр. Бу киһи урут эмиэ кинэ[э]һинэн сылдьыбыта ол кы-нан баран кини баҕарбыт курдук олус түргэнник тылын биэрэн кэбиһэн би[и]р туох-ха даа киирбэтэх кинитэ[э]ҕэр быдан баай киһи оччугуй кинэ[э]с буоларын хаайда.Ол хаайбыта кэнники иһиттэххэ, мантан буолар эбит: К. аҕатын ууһун кырдьаҕастарабиһиги Ылдьаабытыттан чачайар эбиттэр; онон кинилэр бу маннык сытыы, хоод­ уоткиһи баҕар баттыа үт[т]үө даҕаны онуоха биһиги арай Кынаачайбытын биэрэрбитсытанарга дылы гынар: кини эриллибит мускуллубут киһи буолар, оттон Өлөксөйбүтбуоллаҕына оҕото бэт: хайа, кини хойут даа сылдьаа ни диэн бу киһилэрин, эмиэбиһиги курдук, хаһааммыттар. Б. аҕатын ууһа буоллаҕына олорон олорон баранСытар-Митрэй диэннэрин булан кэллилэр; ити иннинэ кинэ[э]стэрэ, кинилэр са­наа­ларын билэн баран сөбүлүөмүнэ, дэлби кыыһыран, биһиэхэ арахсан кэлэн ­олоотт­ о.Кини кыыһырарын төрдө мантан буолуо диэн дьон сэрэйэр: бу Сытар кинэ[э]счугастааҕы, бииргэ үөскэбит доҕоро бу[о]лар; онон кини бука куораттыырыгарбуолб­ ат санаатын тойонугар-үөлэ[э]ннэ[э]ҕэр биллэрэн баатта буолуо; ол даа синУйбаан кинэ[э]с манньа арыгыны иһэ[э]ри итиччэ кыһанара буолуо. Ол Б-лар маһаҕачан буолан олордохторуна үс аҕа ууһун төбүрүөнүгэр бэт саҥабуолла. Бу *** дэн үрэхпитигэр этиһии охсуһуу элбэ[э]бит. А... ыала кинэ[э]һэ суохсүгүн олороллоруттан ааспыттар. Б-ар кинэ[э]стэрин арай ***-ан биэрэллэрэ сөпбуолууһу дэһии буолла. Дьэ итини [и]стэ[э]т Б. кинэ[э]һэ үөрэ түстэ. Дьоно кэ-лэн Миитирэйдэрин биэрбиттэригэр кини киһигитин ***-ан булуҥ диэн ыххайда;онуоха даҕаны бүтүн нэһилиэк ним түстэ, Б-ар кинэ[э]стэрэ ***-ан оҥоһулларыгархоһоонноон. Б-ы ы[ы]тыах иннинэ улахан кинэ[э]с дьэ бу эһиги, урут кэлбит аҕауус­тара, хайтах сүбэлэстигит? диэн билэр аата туомугар ыйытыы оҥордо. Онтукатабары, Б-ардыын Ылдьааны талбыт буолан биэрдилэр. Дьэ итиниэхэ дьон сана[а]тынбилиэххэ баар: тур эрэ, ноко Өндүрэй, суокка тардан көр эрэ диэн улахан кинэ[э]сонолуйда. Онтукайбыт 106 кэлбит киһи бары Ылдьааҕа тылларын биэрдилэр. Он-тон би[и]р кырдьаҕас хайа бу соруйар киһибит туох диир: ону истиэх диэтэ. Дьэ бэтсөп, чуумпуруҥ саҥа кинэ[э]скит тылын истиҥ! диэн эргэ кинэ[э]с дьаһайда. О­ нуох­ акэтэти[и]лэ[э]х киһибит тура эккириэтэ бу гэннэ эттэ буурдук салаалаан: мин урутдаҕаны сөбүгэр соруллубут киһи этим, ол гынан баран билигин көрдөхпүнэ бардьон­ ум санаата миэхэ кэлэргэ дылы гыммыт; онон бэйэҕит маннык кыбыстыылаахкэмҥэ өйөөн убаан илдьэ сылдьар буоллаххытына ити эһиги көрдөһүүгүтүн ылабын.Кини бу гурдук саҥара турдаҕына кырдьаҕастар истэ истэ истэрин иһигэр үөрсэолордулар. Би[и]рдэстэрэ батарбата, кини тыла маннык этэ: бачча бар дьон тылакэттэ, хайа турар даа киһи санаатыгар үчүгэй суол буоллаҕа ди. Бэйэ Ылдьаабытбилиҥитэ би[и]р даа тылы утары көрдөрө [и]лик. Ылдьаа этэрэ бүтэн тохтообутугар 173

1912–1913 кырдьаҕастар бэт сөптөөх тыл! Итинтэн ордук хайтах этиэҕэй? Хата биһиги киниэхэ баһыыбалыаҕыҥ эрэ тылбытын сиргэ хаалларбатаҕар дэһэн бардылар. Маны кыт- САХА САҤАТА та даҕаһыннарбытынан бэт сөп! Баһыба! диэн хаһы[ы]тастылар. Дьэ онтон К-ар Кы- наачайдарын С-ар Мэтрэпэннэрин биэрдилэр. Ону Мэтрэпэн мин кыайан сыдьдьы- бат киһибин, ми[и]гиннэ[э]ҕэр ордук баай, ордук мэйи[и]лэ[э]х дьоннор бааллар, олортон оҥоруҥ диэн утары тыллаһар киһи буолан биэрдэ. Оконооһой оҕоньньор эн буол да буол! Улахан даҕаны кинэ[э]скэ сөптөөх киһи буолан бараҥҥын ити хай- тах батыах курдук саҥардаххыный? диэн туран Мэтрэпэни букатын самнары эттэ. Дьэ, онтон Б-ар баҕадьдьылар, барыҥ кинэ[э]скитин ***-ан булунуҥ диэн Сүө­ дэр кыдьдьаҕас кинилэри үүрдэ. Б-ар бэт өр буолан баран кэлэн эттилэр ***-ан Ну- кулайбытын булан көрдүбүт; ону би[и]р кырдьаҕаспыт сөбүлэ[э]бэтин быһыытынан биһиги урукку киһибититтэн уларыйбатыбыт диэн. Ол эмиэ хайа кырдьаҕаскыт таҥ­ нары татта Ньукулайы сөбүлэ[э]бэтэ? диэн улахан кинэ[э]с ыйытта. Мин сө­бүл­ э[э]­ бэппин диэн баран Дьа[а]кып чорбойон кинэ[э]стэргэ чугаһаата бу гэннэ эттэ: ити киһи урукку өттүгэр куһаҕаннааҕа дьон били[и]тинэн. Э, бэйэ Дьаакыап эбимэ [э]рэ биһиги итини билбэпит дэһи[и] буолла. Билбэт буоллаххытына, ону мин биллэ­ риэм буоллаҕа; кини хайа[а]быккыт да син кинэ[э]скэ сөбө суох киһи; оҥорор эрэ күннэ[э]х буоллаххытына, мин эрэйдэнэн үҥсэн хаалыам. Дьэ ити буоллаҕына мин даҕаны сыраластаҕым. Миитэрэйи кинэ[э]с оҥорбот туһугар. Кини куһаҕанын эмиэ хосто[о]н көрүөм диэтэ Б. кинэ[э]һэ. Оо, дьэ бу улахан даҕаны тардыһыы буолаары гынна, бу Б-ар киһи быһы[ы]- лаах­тара буоллар дойдубут олоҕун билигин була олоруохпут этэ диэн атын аҕа уус­ тарыттан саҥалар иһилиннилэр. Онтон улахан кинэ[э]с эһиги Б-ар, хат бараҥҥыт сүбэлэһэ туруҥ; бу кинэ[э]стэри наарынан бүтэрэн кэбистэр үчүгэй буолуо этэ, эһиг­ и киһигитин ***-ан булуҥ. Маныаха сатаспатаххытына, эһигини ол аайы сү­бэ­ лэһ­ иннэриллиэ суоҕа. Ону истиҥ! диэн бастаан оргу[у]й аҕайдык кэнникинэн көб­ дьүөрэ быһыылаахтык саҥарда. Ону[о]ха Б. кырдьаҕастара кэбис, биһиги ***-ан кинэ[э]с булбаппыт: баар эрэ диэбит биэс-уонча сүөһүлэ[э]х киһибит сөбө суох буо­лан ха[а]лла; аны киһибит даҕаны суох. Ону таһынан биһиги лэсэнникпитигэр хос хоронууһукпут дии. Биһиги хайа дьадаҥы аҕа-ууһа буолбаппыт дуо? Суох! К-ар кинэ[э]һи ***-ан туруордуннар; кинилэр ***-ҕа элбэх ыаллар дэстилэр. Айаххыты- гар батаран этэ[э]хтиигит э көр, Б-ар барахсаттар: К-ар эмиэ эһиги курдук киһилэрэ суохтарын билэҕит бу гынна итигирдик хайтах саҥараҕыт? Ол эһиги, улуу дьаалы- лар, буолбат буоллахытына, хайтах кыныахпытый, тэҥнэһиэхпит дуо, арай ***-ҕа кинэ[э]һэ суох олоруохпут... Чэ түргэнник киһигитин бу дойдуттан була тардыҥ. Маҥнайгы киһигитин ыыра этимэҥ: хайа, кинэ[э]скит сөбүлэ[э]бэт буолбат дуо? диэн нэһилиэк кырдьаҕастара сүрүннэбит буоллулар. Дьэ онтон Б-ар сыҕарым ба- рыыларын бардылар: эмиэ өр баҕадьдьы марылаһан баран эмиэ Миитэрэйдэрин биэрдилэр. Кинэ[э]стэрэ буоллаҕына би[и]р тыл! дии-ди[и] олорор. Бу дойдуга Б-ар ама суоч чоҕотох Миитэрэйдэ[э]х эрэ буолан хаалбыттар үһүө хайа оттон Ба- рылааннара, Сэмэнчиктэрэ, Маарыйаларын оҕото, Борукуопайдара? дэһэн истилэр кырдьаҕастар биирдии биирдии бэйэ бэйэлэрин салгы[ы]-салгы[ы]. Онуоха ол Ба- рылаан диигит даа, кини былыргы ба[а]йа быстыбыта; хайа, кинэ[э]скэ кыахтаах, сэниэлэ[э]х киһи турара үчүгэй, бэйэтигэр даҕаны, бар-дьоҥҥо даҕаны. Бу гынна кини олоҕо даҕаны чиэскэтэ, кэдэргитэ бэт. (Сорҕото буолуо) Харыс уола Былас Былатыан 174

СИБИ[И]Р СУРАҔА Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал 1912. — №2. — С.21. Үрдүк суд тойотторо бырыйыак оҥостон (таһааран) эрэллэр: Уркускай кү­бүөр­нүйэтт­ эн Киириҥкэ у[о]круганы оттон Дьоку[у]скай уобластан Өлүөкүмэ уок­руганыбыһаннар биир саҥа күбүөрнүйэни оҥорорго, туспа күбүрүнэтэри туруоран барысууд дьиэлэрд­ иин Саҥа күбүөрнүйэ ааттаныа Битимскэй диэн; күбүрүнэтэр олохто-нуо, бары суудтар тэриллиэхтэрэ Битим куоракка. Былырыыҥҥыттан сурах баара биһиги өрүспүт төрдүгэр Муустаах муораннанэргийэн борукуот сэ[э]кэй табаары тиэйэн кэлэр диэн. Аны тэлэгрэмэнэн билиннэбыйыл ханнык даа аал кэлбэтэ: кэлэр аал тахсыыта хойутаабыт үһү. Уркускай күбүрнэтэрэ суругунан биллэрэр — көмүс сиригэр Лиэнскэй табаары-сыстыба диэн ааттаах көмүс атыыһытын кыттыһыылара — үлэҕэ ойоҕо суох киһи та-лыытын эрэ кэпсэтэр диэн. Онон маннык ыйааҕы билиминэ барбыттар үлэҕэ киири-минэ кыһалҕаҕа тиксиэхтэрэ.НЫЛХАН-АЙААН ЭСПЭДИИСИЙЭТИН ТУҺА 1912. — №2. — С.21—22.(сороҕо) Эспэди[и]с[и]йэ силлиэнэ Соколоб Айаантан төннүбүтэ Танҕа үрэҕинэн ыттанКириэстэ[э]х сиһинэн. Бу суолу булар бэрт сөптөөҕүнэн, атын суоллардааҕар кыл-гас, холуур икки сүүс сүүрбэ биэрэстэҕэ. Марграб бырыйыагын — Луонтар үрэҕинэнсуолланары сыыһатын булар: бу үрэҕинэн устан истэххэ сүөкэнэр сир элбэх. Айаан­тус аннынан байҕал ааллара тиксэн сүөкэнэллэрэ ордук сөптөөх Ла[а]мытааҕар.­Үс өттүттэн хайалар эргийэн хахалы[ы]ллар тыалтан, байҕал диэккиттэн долгуну­тиэрпэттэр үрдүк таастыйбыт кумахтар, онон ааллар долгун сылдьыбат таҕайга­тураллар. Айаан Нылхан суолун устатын тухары дьон олохтонон олороругар сөп. Ходуһасирэ үксүйдүн диэтэххэ дойдуну ыраастыахтара мастан, сыыстан, солооһун да тах-сыа: бары муньустубут сыыһы убатыах тустаахтар оччоҕо от баран сыыһы кыттаубайар таба аһылыга. Таба үөскүүрэ аччаатаҕына таһаҕас тиэйллиэ ат көлөннөн. Онтон Соколоб Аллан үрэҕин Амма да үрэҕин устатынан баар хонуулары дьонукөһөрөн олохтуурга бэт сөптөөх ди[и]р. Бу үрэхтэр усталарын тухары хонуулара бурдугу ыһарга, бэт сөптөөхтөр; ыалсуоҕуттан хочолор отторо охсуллумуна мэ[э]нэ хаалаллар. Соколоб бэркиһиир дьонэспэдиисийэ кэлэн дойдуну үөрэх быһы[ы]тынан көрөрүн сөбүлэ[э]бэтин, туһалааҕытаһаарыахтара диэн итэҕэйбэт, моһуоктаах да быһыылаахтарын. Сотору норуотэспэдиисийэ туһатын, үөрэхтэ[э]х дьон баайы-тоту кинилэргэ аҕаларын, үөрэҕи датэрийэрин өйдүөҕэ. В.И. Попоб 175

1912–1913 ӨЛҮ[Ө]ХҮМЭНИ КЫТТА МАННА[А]ҔЫ ТОҔУС УЛУ[У]С САХАТЫН МУНЬАҔА63 САХА САҤАТА 1912. — №2. — С.22—24. Мунньах маҥнайгы күнэ Быйыл атыдьдьах ыйын 25-ис күнүгэр, күн оттото 1 чаас ааспытын киэннэ­ Дьоку[у]скай куорат дууматын дьиэтигэр, Дьокуускай уокуруга ыспыраабыньы­ гын оттотугар Өлү[ө]күмэни кытта маннааҕы тоҕус улуус сахатын мунньаҕа төбү­ рүөн­нэ[э]тэ. Тыаттан талыылаах киһи 41 этэ; онтон Бүлүү үс киһитэ кэлэн баран төннүбүтэ. Бу 38 киһиттэн мунньах маҥнайгы төбүрүөнүгэр 26 киһи кэлтэ, онтон тусп­ а ыҥыртарыллыбыт 30 киһиттэн 20-тэ кэлтэ. Бүтэн суругунан мунньаҕы салаайа[а]ччынан 35 киһи баҕатынан Баһылай Мики- пэрэби таллылар, киниэхэ көмөлөһөөччүнэн, 34 киһи баҕатынан Борукопай Сокуо- луньукабы, 31 киһи баҕатынан Өндүрүйэн Хапытыанабы таллылар. Онтон тыллары- нан таллылар суруксутунан Өлөксөй Кулакоскайы, көмөннөн Балыкаар Силэпсиэби, Арамаан Оруоһуну64. Мунньаҕы салайа[а]ччы эппит тылыгар киириннэр соҕуруу тэлэгрэмэ оҕусту­ лар, ыраахтааҕы аймаҕар бас бэринэр санааларын ону кытта төрүөбүт буор сэри[и]- тэ диэн ааттаах сэрии буолта сүүс сыла туоларыгар үөрбүттэрин-көппүттэрин биллэрэн туран. Онтон мунньах хойут тугу дьүүллүүрүн сабаҕалыы түстүлэр. Мунньах иккис күнэ Сассыҥытыгар күн оттото үс чаас ааспытын кэннэ Дьоку[у]скай куорат дуума- тын дьиэтигэр Дьоку[у]скай уокуруга ыспыраабыньыгын оттотугар төбүрүөннэ[э]- тилэр. Уот-аан маҥнайгы төбүрүөн дьүүлүн ааҕан иһитиннэрдилэр. Онтон Амма кулубата Оконоһой Эрэсэнискэй бу тыаттан талыллыбатах, көннөрү сүбэҕэ эрэ йыҕырыллыбыт дьону түмүк дьүүлгэ тылларын ыйытымыахха баар: онньэ гымматах- хына, куорат эрэ дьоно саха олоҕун дьү[ү]ллү[ү]һүлэр, онон баҕар баттыгас тахсыа диэтэ. Маныаха ыҥыттарыылаах даҕаны дьон, улуус даҕаны талан ыыппыт дьонно- ро, кулубалар утары саҥардылар. Мэҥэҕэ кулуба буолан сыдьдьыбыт Ньук[у]лай сэбэсэп мин тус бэйэбин эттэхпинэ, тыаттан талыллыбатах киһибин ол эрэ[э]ри ыҥыттарыылааҕым быһыытынан бэккэ быыһанан, туспа туран ха[а]лыам диэбэ[э] тэҕим. Хайа, бу саха бүттү[ү]ммүт даҕаны кыһалҕата кэлэн турдаҕа дии саныыбын. Онон ити көҥүүр быһыыла[а]х тылы бэркэ даҕаны ыараханнык истэ турабын диэ- тэ. Улуус­оҥорон ыыппыт дьоно буоллахтарына эттилэр: биһиги бу дьону эрэнэн- итэҕэйэн туран ыҥырбыппыт, кинилэри туһалаах тылы-өһү иһитиннэрэ[э]йэлэр диэн. Билигин туран санааҕытын этимэҥ диэн буойдахпытына, хайтах сатаныаҕай? Ол син-биир ходьдьоҕу[у] буолар. Мунньаҕы салайар тойон бу мунньах ууруутун мас курдук толотторор күүһэ олох суох диэн, күбүрнэтэр тойон мунньаҕы көҥүллүүрүгэр тыаттан талыыта даҕаны суох буолан баран бэйэлэрэ мунньахха көмө-ама буолу- ох баҕалаах дьон мин көҥүллэ[э]тэхпинэ, син киирэн дьүүлгэ олорустуннар диэ- битэ диэн, онон маннык дьон ааттара-суоллара суруллан турар, ону көрөн турар күбэрнэтэр той­ он дьэ көҥүллүөҕэ диэн быһааран биэрдэ. Эрэсэнискэй итинтэн тох- тоото. Онтон эби[и] ыҥыртарыылаах дьон аатын суруйдулар. Ол кэнниттэн биһиги ыраахтааҕыбыт өбүгэтэ Арамаанап ыраахтааҕы буолбута 300 сылын туолу[у]тун тугунан бэлиэтиэххэ ба[а]рый, дэһи[и] буолла. Элбэх дьон бу биһиги, саха, отто икки, улахан икки үөрэхпит суоҕа бэт дьоммут; онон бу дойду- бутугар эрэйэлнэй оскуолаҕа бу гиэннэ кыыс кимнэсийэтигэр, соҕуру биир улахан оскуолаҕа истипиэндийэтэ аһыахха баар, мантан кыаммат саха оҕото ылан үөрэнэ турар гына дэстилэр. Бу хаччыны сиэ[р]тибэннэн ону таһынан сыл аайы тардыы түһэрэн хомуйарга сүбэлэстилэр. Маны сиһили[и] быһааран аныгы төбүрүөҥҥэ су- рукка анньан кэл диэн Соколуньукап луохтууру көрдөстүлэр. 176

Мунньах үһүс төрдүс күннэрэ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал Сассыҥытыгар мунньаҕы салайааччы истипиэндийэттэн ураты, ыраахтааҕыбытөбүгэтэ Мэхэ[э]лэ Сүөдэрэбис ыраахтааҕы буолта 300 сыла туолуутун тугунанбэлиэти[и]бит? Ол Мэхэ[э]лэ Сүөдэрэбис саҕана саха нууччаҕа баһын бэримми-тэ диэтэ. Онуоха сорох Мэхэ[э]лэ Сүөдэрэбискэ пааматыньык туруоруоҕуҥ, сорохол хоромньута бэт буолуо; онон балыньыысата, оскуолата аһыаҕыҥ диэтэ. Уһугартии­йэн бу үөрүүлэ[э]х күн сөптөөх бэлиэтэ арай истипиэндийэ эрэ буоссу дэстилэр.Маныаха сорох соҕурууҥу оскуоланы эмиэ ааттыахха баар: биһиги оччоҕо үппүтханна кэлэрин-барарын билэ олоруохпут бииринэн; иккиһинэн буоллаҕына, биһигиоччоҕо туһалаах эрэ үөрэххэ хаччыбытын биэриэхпит, холобура сокуон үөрэҕэр,луох­ту[у]р үөрэҕэр диэтэ. Онуоха сорох эттэ: кэбиһиэҥ! ол биһиги туһанарбыт киһиүөрэҕин салаатыттан буолуо суоҕа, киһи бэйэтиттэн буолуо. Баҕар хаччыбытынсиэн-сиэн баран, ол суудьуйа даҕаны, ол луохтуур даҕаны тугу даа туһалыахтарасуоҕа. Ол тэҥинэн баҕар атын даа үөрэхтэ[э]х абырыыр киһи түбэһиэ. Онон биһигитугу киһини бохсобут; бардыннар э баҕалаах үөрэхтэригэр. Итини бэт өр мөккүһэнбаран кэннэки тылынан бардылар. (Сорҕото буолуо)ТА[А]ТТА ЫРЫАТА 1912. — №2. — С. 25—28.Дьиэ буо!!! Сүрэх үөрү[ү]түн көрдөрөрИ[и]тиллибит ийэ-ки[и]н үрэҕин Сиэллэ[э]х кутурукта[а]хАата кимий диэтэргин Ыһыах эбир хамыйаҕаЭскэл тый Уруйдаах,Эриллэҕэс көмүс сиэллэ[э]х-кутуруга Тапталлаах, Хайҕаллаах, талбалаах, ТамалҕаннаахОроһу кулун Эбэм Таатта үрэх,Уйуллаҕас көмүс сиэллэ[э]х кутуруга Кини кэпсэ[э]ннэ[э]х, Кэҥкэмэлэ[э]х ис киэбин уруйда[а]х, Кэрийэ сыдьдьаммын көрдүм,Талахта[а]х, Хадьдьаайы өттүгэрДалбардаах Ханы[ы]тынан хотун-дьахтар аймахЧабычах таҥыллыбыт, Киэргэнэн туралларын курдукСимэхтэ[э]х Арыы хатыҥ саҕаллардаах,Сирим хара Сарыы хадьдьаайы кытыылардаах эбит,Сири иһитэ Сөҕү[ү]лэ[э]хСириэдийбит. Унаарар уорҕата суох.Көмүстэ[э]х ХайҕаллаахКөҕүөр симиирэ Мындаарар киэн иэнэ суох эбит,Олоҕурбут Куйа хочотунСиэллэ[э]х Буобура кыылСити[и]лэ[э]х Уорҕатын ньургунугар холобурдуубун,Кэккэ сэргэтэ аньньыллыбыт. Ыгым соҕус сыһыытынОнон курдарытын эттэхпинэ, Ки[и]с кыылЧөҥөрө чүөппэ саҕа Тири[и]тин кылааннааҕар холуйабын,Дириҥ далай түһүлгэтэ Үрэллэн тахсарТуругурбут Үгүс от үрүйэ төбөлөрдөөх,Сиэллэ[э]х-мо[о]ннйохто[о]х Арахсытала[а]н тахсарЧороон-айаҕа дьүөрэтинэн Элбэх мас үрэх салааларда[а]х эбит,Чуоҕуйбут, Мыдаат элбэхКэрдиис ойуулаах Аабылаан тыалардаах,Кэриэн ымыйатын ханыытынан Дэлэй үгүсКэккэлэ[э]бит,Дьөһөгөй-Айыыга 177

1912–1913 Симилэхтэ[э]х систэрдэ[э]х эбит, Хордоҕостордоох Кэтэбиллэ[э]х кэрэ сайын эргийиитигэр Бургунас анахтар буссарСАХА САҤАТА Чинчилэ[э]н биллэхпинэ Булуҥнардаах эбит, Симилэхтэ[э]х систэрин Туой буор түгэхтэ[э]х, Силистэрин уута Тураҥ буор дуйдаах, Ирэн силбэһэн Өҥ буор уорҕалаах, Нуундра ойуурун Сирэм от мэччирэҥнэ[э]х Мутугун уутунуун Буолан Мустан, Ириньэх томуйах төлөһүйбүт, Илбэнэн-холбонон Чаччырҕа кулун барҕарбыт, Эргичийэн, Халыҥ таманнааҕа Булан-талан Хаҥыыр эбит Бургучуйан Суон сааллааҕа Сүүс сү[ү]рбэ сиринэн Туругурар эбит, Сөрүөстэн, Уларыйбакка уйгу-быйаҥ Сү[ү]рүгүрэн Олохто[о]х буолан Уларыйбакка үс үөстэ[э]х Хаччытынан хамныаҕын иннигэр; Сүндэ далай Хамсыыр баайынан Олохтоох эбит. Хатаҕаламмыт үрэх эбит. Иэҕи[и] көмүс курдук и[и]рэлэ[э]х Томоро[о]н тойоттор төрүөбүттэр, Тардыы көмүс курдук талахта[а]х эбит, Толу[у] хотуттар олоҕурбуттар эбит Буор хайа буоҕусхалаах Оҕоньотордуун ойну[у]лаах, Ти[и]т хайа дьиктиэһиннэ[э]х Эмэ[э]хсиннэрди[и]н эйэҕэс, Хатыҥ хайа хадьааһынна[а]х эбит, Дьахталлардыын амарах Халыҥ арыы курдук халҕаһалаах Уолаттардыын тоттук Лоһуор арыы курдук долгуннаах, Кыргыттардыын ырыамсах, Кырпах арыы курдук кыдьымахтаах, Уол чаҕара үксүйэн, Сөҥ сүөгэй курдук сүүрүктэ[э]х эбит, Кыыс чаҕара элбэ[э]н, Үөрэ-дьүөрэ Отут түөрт нэһилиэк буолан Үүт туран көлүйэлэрдэ[э]х, Аҕыс улууска аатырбыт, Араа-бараа Тоҕус улууска сураҕырбыт, Арылыаһа күөллэрдэ[э]х эбит, Өҥ-тот олохто[о]х Соноҕос аты[ы]рдар дьохсооттоһор Үтүө үрэх Тумулаттардаах, Диэммин Кытыт биэлэр кыттыһар Онолуйдум, Кырдаҕастардаах эбит, Тойот[т]оор, Кунан оҕустар куттаһар Доҕортоор!!! Ырыа-Ыдьдьаа65 ТЫЛ 1912. — №2. — С.29—30. (Ну[у]ча тылыттан бөрүбүөттэннэ) Кинигэ оҥорор сиргэ букыбаны хомуйа[а]ччы кырдьаҕас, төрүөҕүттэн тыла суох, барылыс охсубутун туххары дьүлэй-оҕоньор холбу[у] тутта үс букыбаны, ол холбу[у] туппутуттан таҕыста «Тыл» диэн. Ити букыбалар урут дьааһыкка мэ[э]нэ сыппыттара — кинилэртэн туох да сана[а] тахсыбат этэ, оттон киһи кинилэри хай- дах эрэ холбу[у] тутта, кинилэр тиллэн кэллилэр, тиллэн кэлэн саҥардылар: «Тыл» диэн. Ити санаан көрдөххө дьикти буолбат дуо! Урутугар кинини туох батта[а]н сып- пытай, билигин буоллаҕына, хантан кэлэн ха[а]лла, кини, хойутугар-да киниттэн туох эмиэ тахсыай? Биһиги инник диэн ыйытабыт, оҕоньорго барытыгар онуоха туох даа на[а]дата суох: кини бэйэтэ хоргуйан өлүмэ[э]йэбин диэн күн айы[ы] ты[ы]нын былдьаһа сыл- дьар, ол киэннэ кини би[и]р да тылы истибэт-да би[и]р да тылы айаҕыттан та­һа[а]р­бат да этэ үлэли[и]р, сылдьар этэ ты[ы]на суох букыба кэриэтэ.178

Оттон истэр кулга[а]хта[а]хтар а[а]н дойдуга ты[ы]на суох букыба кэриэтэ оло- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалруохтарын баҕарбатахтарына истиэхтэ[э]хтэр. Тыл санаа иннигэр баара. Тыл саҥарды[ы] төрө[ө]бүт оҕо уоһуттан тахсар —онон хойукку уруккуну кытта холбоһор, оҕо иньэтин сүрэҕэр чугаһы[ы]р, онтонтаптал тахсар. Таптал тыл икки туох да атын хоппотун хотоллор. Уруккутугар ки-нилэр дьоннору, омуктары холбу[у]ллара. Таптал тыл икки киһини төрө[ө]н үөс­кэ[э]бит сирин күндүргэттэрэлэр. Кини икки даҕаны дьэбириэй омуктары билиэн-тэн бы[ы]һа[а]н төрө[ө]бүт дойдуларыгар тиксэрбитэрэ, онно тобук сир үрдүгэрулахан ­ха[а]н­на[а]х­ бы[ы]һаны[ы] дьыалата оҥоһ[у]лунна. Кириэс үрдүгэр тап-тал тыл буола, ол гынан баран а[а]н-дойду устун Кирдик, Таптал Көҥүл буолантыаһа[а]та. Оноха киһи аймах буолаҕына, тылы таптал кирдик ыккардыттан ара[а]ран кэ­бис­питэ, оччоҕо элбэх ха[а]н, кэмэ суох харах у[у]та тахсар буолла. Тыл дьа[а]ттан-на, киниттэн киһи өлөр буолла. Үрүҥ са[а]баны-аннаҕы кэтэн баран туох эрэ Сүрдэ[э]х тү[ү]н к[у]оратаргау[у]лус­са устун ха[а]ма сылдьан «Тылы кытта Дьыала» — ди[и]рэ, онуоха ити сүр­-дэ[э]х саҥаны истибити барытын тутан ылаллара, — ол киэннэ, ол тутуллубут эрэй­дэ[э]х­тэр бала[а]с или[и]тин анныгар киһи тулуйбат муҥуттан чахчы дьыалаҕасыһ­ ыана суох тылы этэллэрэ. Ол туххары тыл дьыала икки тус туһунан бардылар.Быһы[ы]ны салайар кирдиккэ, кирдиктэ[э]х дьыалаҕа кү[ү]һү биэрэр өй, санаа диэнба[а]р. Оччоҕо өйү дьон тимир сыапка олортулар, — иннэ гынан тыл кирдик иккикиһи истэн эрэ кэ[э]һэр тыаһа буоллулар. Билигин оннук. Ол мэлдьи оннук буолуо суоҕа. Күн а[а]йы час а[а]йы Кэм баран иһэр, ола[а]һан иһэн бэйтин хоту[у]рунан бэлиэтэ[э]н иһэр — а[а]н дойду оҥоһуллубутуттантөһө буолбутун, өй үрдү[ү]р байҕалыгар киһи төһөнү устубутун. Хойут «Аспат».Билиҥҥи буолуо, тыл төлүрүйөө, дьыаланы, өйү кытта арахсыбат би[и]р буолуо.Ин­ньэ гынан баттабыл, сымыйа суох буолуо, бары дьоннор-нору[о]ттар ыарахан ­тү[ү]лл­ э­ритт­ эн уһуктан бэйэ-бэйэтигэр таптаһар — бииргэ төрө[ө]бүт быра[а]тты[ы] курдукили[и]лэрин биэриэхтэрэ. Оччоҕо киһи киһили[и] олоруо. Н. Борих БАСТА[А]Н ДЬОКУ[У]СКАЙГА СҮӨҺҮ КӨРДӨРҮ[Ү]ТЭ66 1912. — №2. — С.30—32. Сэмэнэп күн чэг[и]эн күнүс мунньуһуннулар Той[от]тор, бары кэлбит дьоннуун­түһүлгэ оҥорбут олбор ортотугар баар хаптаһын сарайга. Онно Архиэрэй, хас да аҕа­бытта[а]х буолан ыҥыры[ы]га кэллэ, мэлиэбэн ыллаата сүөһү торолуйарын то­йан,а[а]н-дойду быйаҥа туксарын туһугар. Күбүрнэтэр Тойон, мэлиибэн — бүппүтүн­киэ­нэ, «Бы[ы]стапка» кэмиисиэтин тула олордон, кэпсэтэ бэрт ситэритик туохтуһуттан бу сүөһү көрдөрү[ү]тэ тэриллибитин, атын да городтарга оннук оҥоһу[у]боо­ларын. Быһа эттэххэ, киһи киһиттэн көрөн үөрэнэр үһү барыга. Ким үт[ү]ө сүөһүнүи[и]ппитин көрөн талан үтүктэн, баҕар онтон аты[ы]лаһан, сүөһү тупсар торолу­йар үһү, бэйэтэ тас көрүҥэ, үүтэ, төрөөҕэ да. Ол гэннэ Күбүрнэтэр этэрин бүтэрдэ«Бы[ы]ст­ абка аһылынна» диэн. Дьон мунньуста түспүт эбит. Барылара чөмчөхтөһө сыллйан көрдүлэр, түһүлгэолбор соҕоруу эркинэ толору мунньулубут сүөһүнү. Онно сарай ба[а]р сурахта[а]хсүөһү аайы, оноха баайтала[а]быттар сылгыны туспа с[ү]өһүнү туспа — барытынби[и]рд­ ии эрэ соолунан. Баста[а]н турорбуттар соҕуру сабодтан кэлбит касна аты[ы]рын, аймахтары.Сылгы удьорун, кулунуттан аты[ы]рыгар дылы аҕалбыттар маннаҕы горат иһиттэн,үксэ сиэн, сылгыны, оонна, идэлэ[э]х сэли[и]к, дьоро да баар. Улуустан ки[и]рбэ- 179

1912–1913 тэх. Ынах сүөһүнү аҕыйахтык аҕалбыттар аттыкылар горат да чугаһыттан. Итигэннэ би[и]р ну[у]ча аҕалбыт сибинэлэри, биир ну[у]ча, ку[у]ручча эгэлгэтин.САХА САҤАТА С[ү]өһүттэн ураты көрдөрү[ү]гэ туппуттар «Хотону» бэрт кыра маста[а]х, алта түннүктэ[э]х, сыбаҕа суох сэби. Ол гиэннэ оҥорбуттар олбор ортотугар улахан көлөһө уу куттарар массына диэн, ончу сатала суох сэби. Иккис күнүгэр сүөһү луохту[у]ра, «Бы[ы]стабка» кэмисиэлэрэ мэ[э]рэй­дэ[э]­ бит­тэрэ мунньустубут сүөһүлэри, уҥ[у]охтара үрдүгүн, усталарын т[у]ораларын. Ол г­ ынан суруйтала[а]н испиттэрэ тус туспа бу сүөһүлэр кимэннэрин. Ыанар ынаҕы ыатан­көрөллөр, синнин, эмийдэрин, тымырдарын, чинчиэн көрбүттэрэ. Онно сиби- лигин ыабыт үүттэн ары[ы] оҥорор «Сэпэрэтэр» диэн мас[с]ына баар, оноха ары[ы] оҥорторбуттара. Үһүс күнүгэр күн ортотун саҕана тойоттор, кэмисиэ эмиэ мунньустубуттара. Күбүрнэтэр бэйэтэ или[и] батта[а]н, бары кэмисиэлын, хайҕал суругу биэртэлэ[э]­ битэ. Итигиэннэ үрүҥ көмүс улахан, аччыгый даҕаны; боронса эйм[и]э улаханна[а]х аччыгый да мэдэ[э]лэри биэртэлэбитэ. Харчыннан би[и]р нууччаҕа биэрдилэр 1 мөһөөгү. Сахурдин диэҥҥэ 50 сү[ү]с, — үтө сылгы удьорда[а]хха. Икки нууччаҕа 25 сү[ү]с, иккигэ 10 сү[ү]с. Харчы награда сахаҕа тиксибэтэ. Хайҕал суругу ыллылар сахаттан 4 киһи, биир улахан үрүҥ көмүс мэдэ[э]ли биэрдилэр Тулагы Н.Т. Эбэр- стэбкэ67, ынах сүөһү үтөлэ[э]ххэ. Бүтүүгэ тойоттор эттилэр эһи[и]л маннык «Быыстабка» оҥорохпут диэн, арыый эрдэ Бөтүрөп ыйын саҕана, баччаҕа ордук буол[у]о, ыра[а]х сирдэртэн өгүс ки[и]- риэх этэ диэн. Үс күн тохору маннык көр болла да, тус бэйэм хомойдум. Аҕабар балай эрэ хамны[ы]р харамай үрүҥ тү[ү]лэ[э]х үөрэ, хара тү[ү]лэ[э]х ханы[ы]та баар соҕус этэ, мантан би[и]ри эмэни манна ба[а]йыллары ордорботох эбиппин, акаары буолан арыгыга, халыан буолан ка[а]ртыга ыһан кэбиспиппин. Билигин өйдө[ө]төххө бар- бах маайгыла[а]х эбиппин, кэмсинэбин, — хойут бу курдук дьа[а]быланар суох буо- ларыгар баҕар[а]бын. И.С. Говоровъ СОЛОГУБ ЫРЫАТА Мин байҕалга ба[а]р эрдэхпинэ 1912. — №2. — С.33. Мин борук[у]отум тимирдэ, Мин ыҥырдым Аҕам-аба[а]һыны: Чэ, сол курдук эмиэ бы[ы]һа[а]тым «Абыра[а] бы[ы]һа[а], — Мин өлөбүн! Айыллыбыт эттэ[э]х ты[ы]ммын. Мин уордайбыт, ыкса[а]быт ду[у]һабар Бу а[а]н-дойду сырдык олохпор, Быстах өлүүнү ы[ы]тыма, Бу буоламмын, мин төнүннүм. Эн куһаҕан Аба[а]һы суолларгар «Аҕам-Аба[а]һы, су бу күнтэн, Өлүөхпэр диэри үлэлиэм». Хаһан өлөртөн бы[ы]һанным, Кини истэн, быраҕан-кэ[э]спитэ Мин уордайбыт, ыкса[а]быт ты[ы]ммын Эмэх болбут оҥоччоҕо. Эйиэхэ биэрэн сылдьабын. Онно буллум эрдиилэ[э]х паруһу. Мин эйигин, Аҕам, туой[у]оҕум, Ону буламмын аб[ы]ранным. Бу а[а]н-дойду устун сылдьан, Хара кыры[ы]һы тур[у]ор[у]оҕум, Дьону айы[ы]га киллэрэн. Бүөтүр Чиарных68180

Суругу көрө[ө]ччү дьон! Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал 1912. — №2. — С.34—35. Мин сурук ыллым тү[ү]лэ[э]х аты[ы]тын туһун Нисэгороскай Дьа[а]рбаҥтан, олтуһун суруналгытыгар таһа[а]рыҥ диэн көрдөһөбүн. Нисэгороскай Дьа[а]рбаҥтан миэхэ суругунан билиннэ ааспыт төрдүньү ый­гатү[ү]лэ[э]х аты[ы]та мөлтөх диэн, былыры[ы]ҥҥыга холото суох диэн. Ти[и]ҥ ти­ри[и]тэ кэлбит 3000000 тири[и]гэ диэри, онтон үксэ хараҥа тү[ү]лэ[э]ҕэ. Ну[у]ча улахан аты[ы]һыттара бөдөҥнүк атыылаһыахтарын тардынаннар, туойкучугуй кучугуйдук бытырдатан ылаллар үһү. Омук аты[ы]һыттара буоллаҕынаолордо[о]ҕор сэниэлэрэ суох ди[и]ллэр. Обскай ти[и]ҥ суоҕун үрдүнэн Слобоскай-дар 200000 тири[и]ни эрэ ылбыттар: Амыр ти[и]ҥин 61-63 харчы, Дьоку[у]скай киэ­нин 63-64 харчы. Энисиэйискэй күбүөрнүйэ ти[и]ҥин тири[и]тэ олох да аҕыйах үһү. Ону ыйытарда хотон суох үһү. Иньэ гынан төрдүньү 19 күнүгэр диэри омук аты[ы]һыттара ылбыттар: кугасти[и]ҥи 300000-ны, бүтүн ти[и]ҥи 43 харчы, уорҕатын 26-35 харчы. Ол киэннэ кыракыйдан таҥас иһигэр барда 200 ти[и]ҥ тири[и]тэ. Дьоку[у]скай ти[и]ҥин тири[и]тин дьа[а]рбаҥ сыҕарымар би[и]р 65-66 барыади[и]ллэр, улахан аты[ы]һыттар оннук сыананы ууран тураллар үһү. Москуомаҕа сим-би[и]р Ирбит дьа[а]рмаҥын сыаната турар; ти[и]ҥ 58-60 харчы. Хата атын тири[и] сыаната онно көтөҕүлүннэ ди[и]ллэр — ну[у]ча саһылын, бэ­лиэлэ[э]ҕин, солоҥдотун, үүһүн, бөрөтүн тири[и]лэрэ. Бэлиэлэ[э]х (кырына[а]с)барбыт — 2-50 харчы, 3 сүүс. Саһыл 15 сүүс, куница 17 сү[ү]с, росумаха 15 сү[ү]с,ү[ү]с 32 сү[ү]с; Сиби[и]р ү[ү]һэ 35 сү[ү]с, бөрө 12 сү[ү]с, сиби[и]р киэнэ — 16 сү[ү]с. Куобах эмиэ үрдэ[э]бит: 29-30, былыры[ы]н барбыта 23-24. Бараан оҕотун тири[и]тэ барда уона 115-140 солкуобай. Ис гынара 165 сү[ү]с,Москуома гиэнинэ[э]ҕэр сүүс гыммыт биэһинэ[э]ҕэр ыараханнык. Кырса тири[и]тэ, кырына[а]с имиллибэтэҕэ ол кэмҥэ табыла биллэ [и]лик этэ,сиби[и]р дьоно хойута[а]н кэлэ илик буоланнар. Н. Элиэйникэп69 ТҮҮЛЭ[Э]Х, МУОС ХОМУУРА 1912. — №2. — С.35. Булуҥтан Антыыпын икки Микиипэрэп икки, Саньыкыап, Дарыбыанап70 атында­ҕаны атыыһыттар таһаарбыт түүлэ[э]хтэрин, муостарын эргиэнэ маннык. Кысса­буурд­ ук батан истэ: Лиэпсиг диэн ньйиэмэс омук куоратын атыыһыттара 3600-үү ыл-лылар, Малчаанап икки Быыкоп (кытай) икки 2200, Хоруомап балтараа тыһыччаны,Куснарыап 1100, Малчаанап икки Быыкоп 1200 буут уу оҕуһун муоһун аты[ы]ласты-лар. Кысса 23-тү сү[ү]һүттэн 25-тиитигэр тиийэ муос буоллаҕына буута 52 сүүһүттэн53-түүтүгэр тиийэ барда. Кысса даҕаны муос даҕаны иллэрэ сылла[а]ҕар буо­луохбэл диэтэр былырыыҥытына[а]ҕар аҕыйа[а]та. Былырыын 16000 кысса, 1400 буутуу оҕуһун муоһа кэлтэ, иллэрэ[э] сыл 25000 кысса, 1900 буут муос аты[ы]ламмыта.Бачча хомуур ачаабытыттан сыана көтөҕүлүннэ диэххэ сөп: бу куорат сыанатын ому-на Москуоба сыанатыттан буолбатах. Тоҥконуоҕаптар кырынааһы 2 сүүс 35 хаччытыттан 2 сүүс 40 хаччытыгар ыллы-лар. Бу баппыт кырынаас урукку сылларынан холоон көрдөххө аҕыйах этэ. Саһыл куолутунан мөлтөх. Халыма кугас саһыла 15 сүүһүттэн ыла 15 сүүс 50хаччытыгар диэри барар. Ти[и]ҥҥэ отто сыана: Аллан хара ти[и]ҥэ 55-тии, Халыма тииҥэ 57 хаччы, со-ломо 120 хаччы. 181

1912–1913 Билиҥҥи куорат сыаната Билигин куораппытыгар сыана буурдук буолан турар: оруос бурдук буута 155 САХА САҤАТА харчы, сэлиэһинэй 280 харчы, би[и]р арыы 95 харчы, эт муунтата 10-11 харчы. Тылба[а]ччыт НУУЧЧА ОЛОҔУН КӨРҮ[Ү]ТЭ 1912. — №2. — С.36—37. Сэттэ төгүрүк сыл аннара[а] өттүнэ[э]ҕи 1905 сылга ну[у]ча государстыбат­ ын иһигэр бары дьон барыта долгуйан хамнаабыттара: улаханыттан кыратыгар дылы кырдьаҕаһыттан эдэригэр дылы; раасынай баабырыка хара үлэһиттэрэ, ити гэнэ баа­бырыкалаах улахан баайдар даҕаны. Ол долгуйан хамнаабыттарын биричи[и]нэтэ диэн буолта бу туһуттан: урукку нуучча госудаарыстыбытын олоҕун сокуонун көннөрүөххэ диэн. Ол бириэмэҕэ ну[у]­ ча­ыраахта[а]ҕыта Дьопуон омугу кытта сэри[и]лэһэр этэ. Онон ол бириэмэ саамай сөптө[ө]х курдук көстүбүтэ ну[у]ча норуотун көрү[ү]түгэр; сокуон, бары норуоттан сөбүлэти[и]лэ[э]х буолар гына ити гэнэ бары норуоттан талыллыбыт дьокутааттар дьонтон тардыллар харчыны бэйэлэрэ бас билэн дьаһайар гына соҕотох тойонорго эрэ бас биллэрбэт гына көрдөһүөххэ сөп диэн. Быһатын эттэххэ маннык майгынан саҥа сокуону тэрийэххэ сөп диэн, дьон баҕарбыта. Дьэ маннык майгы буолтун көрөн Бырабитэлстыба тарҕаппыта саҥа сокуону ол гэнэ биллэрбитэ бары норуокка бу дьон олоҕун көннөрөргө суут аһыллар Госудаар- стыбаннай Дума диэн онно норуоттан дьокута[а]т ыҥырыллар диэн. ДумаОалһтыулххлааррыытгтаарнд6ьо1/к2устыа[лаб]туоылҥлыа.рИантиэырэклкалрэдры. гар үс Дума уларыйан ааны төрдүс Маҥнай Дума аһыллыытыгар ну[у]ча Госудаарыстыбата норуотка бэрт элбэх үтүөнү оҥоруох олох ча[а]һыгар буоллаҕына көҥүлү биэрийэх буолта дьон даҕаны бэркэ эрэнэн итэҕэйэн көһүппүттэрэ. Дьэ ол эрэ[э]ри биһиги санаабытыгар дьон көһүппүтүн курдук буолбата. Бу алта сыл-сыл аҥаарын тухары Дуума маннай добугуорда[а]бытын курдук туох да норуот олоҕор көннөрү[ү]нү оҥорбото. Маннык майгы буолта биллэн турар туохтана би[и]ринэн буоллаҕына норуот өттүттэн талыллыбыт дьокута[а]ттар аҕыйах буоланнар онон саҥарбыт саҥалара мэ[э]нэ хаалан испитэ. Иккиһинэн буоллаҕына дьокута[а]т буолтара, ба[а]й кыра норуот кыһалҕатын на[а]датын билбэт да билиэхтэрин да баҕарбат дьон, ити гэнэ үсүһүнэн буоллаҕына — ба[а]йдарга санаалаах дьоннор этилэр. Дьэ онон бу билиҥи Думаттан даҕаны дьон кыһалҕатын толоруон биллибэт урук- ку Думалар тугу да оҥорботохторун быһы[ы]тынан. Билигин Расыйаҕа дьокута[а]т талыллан эрэр, онон дьоҥҥо, бүтүн Государстыба үрдүгэр бэрт на[а]дала[а]х би- риэмэ буолла, ол даа эрэ[э]ри ханна даҕаны им-дьим турар, ханна даҕаны туох да саҥа-иҥэ суох. Оннук быһыы буолла, биир өттүнэн, кыра норуот, холобур туох да үтүө суол оҥоһулларыгар эрэммэт, иккис өттүнэн буоллаҕына, кыра дьон кыһалҕатын-на[а]­ датын билэр, харыстаһар-көмүскэһэр киһи Думаҕа хотон киириэ суох диэн. Билигин Расыйаҕа талан эрэллэр, настайааһай дьокута[а]т буолары тал­ а[а]ч- чыкт­ ары. Ол туһун билигин тэлигирэмэттэн көрдөххө, үксүн аҥара талыллыбыттар дьо­ кута[а]тынан аҕабыттар. Дьэ онон бу саҥа аһылла[а]ры гынан эрэр Дуума, хайтах да буолуо диэн этиэх- хэ сатаммат. Арай этиэххэ сөп оттон бу Дума саҥа дьаһалыттан норуот олоҕо туп- саа ини ини оҕолор. 182

Онон суоч-соҕотох биһиги баҕарарбыт ымсы[ы]рарбыт эрэ диэн буолар, хайтах Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалэмэ саатар Дуума аччыгый аҥара, бары дьон биһиги да олохпут чааһын куттаммак-ка саҥарар, кэпси[и]р дьокута[а]ттар түбэстэллэр диэн. Б. Ньукулайап БУОСПА ДИЭН ЫАРЫ[Ы] 1912. — №2. — С.38—40. Былыргы улахан буоспа диэни истибэтэх аҕыйах буол[у]о. Хайтах да кини умнул-луой: бүтүн дэриэминэннэн, аҕа у[у]һунан, нэһилиэгинэн дьон быстыбыта эбэ[э]т!Ол сүрдэ[э]х сылга куттабылларыттан, ты[ы]ннарын харыстабылыгар — оҕоло[о]хоҕо­тун, иньэлэ[э]х иньэтин, ойохто[о]х ойоҕун быраҕа быраҕа, атах мэ[э]нэ барал-лара; оннук куотаннар сим-би[и]р бы[ы]һамматтар этэ, — ханна эмит баран син ох-тор этилэр. Бу улахан буоспаҕа төһө эмит кэргэннэ[э]х дьиэ бүтүннүү сабылланха[а]лан буруота би[и]р сассыарда тахсыбат буолан хаалара; дьонноро буоллаҕына,көмүөх харайыах киһи суох буолан сыппыт сирдэригэр сытан ха[а]лаллара. Инньэгынан төһө эмэ хаарыан бэйэлэ[э]хтэрбит сүппүттэрэ. Саха кинини бэрт улахануорда[а]х хотун диэн а[а]тты[ы]р, буоспаҕа охтубут киһини «хотуннабыт» ди[и]ллэр. Буоспа билигин да ба[а]р, өрүс баһыгар атаҕар билигин да дьон ыалдьа турар,өлөллөр даҕаны, ол да эрэ[э]ри буоспа билигин олус куттала суох былыргыга холо[о]-тоххо, кү[ү]һэ уоҕа мөлтө[ө]н, сүрэ сүтэн турар. Туох туһуттан буоспа мөлтө[ө]бүтүнкиһи эрэ билбэтэ буолуо диэн ол туһун кэпсэ[э]ри гынабыт. Баста[а]н истэ түһүҥ,хайтах быһы[ы]лаахтык буоспа киһини охторорун, төрдө хантан кэлбитин. Буоспа бэрт былыргыттан ба[а]р ыары[ы], сыстыганна[а]ҕа даҕаны оччоттонбиллэр. Саамай маҥнай кини сахаҕа ну[у]чалары кытта кэлсибит была[а]ннаах,манна буоспаҕа ыалдьа сылдьан кэлэллэрэ буолуо, онтон сыстан, тарҕанан истэҕэди, сорох ыарыы өрт курдук э, барда да баран иһэр, кэнники туох да кы[а]йан тох-тото тарпат буолар. Буоспа киһиттэн бэйэтиттэн эрэ сыстыбат — ыалдьыбыт дьон туппут сэптэ-риттэн, таҥныбыт таҥастарыттан да сыстар; дэлэҕэ даҕаны, саха буоспаны ыалтаныалга, ыалы аһарбакка эрэ, сылдьар хотун диэн а[а]ттыа дуо! Оттон буоспа туоҕуйдиэтэргит үөрэх чааһынан көрдөххө буоспа буолар: туох даҕаны сүрдэ[э]х кыра,киһи хараҕар таба көстүбэт, арай хас да тыһы[ы]нча төгүл ула[а]тыннарар таһыннанкөрүллэр, салгыны кытта көтө сылдьар, киһи этин са[а]һыгар ки[и]рэн иҥэн хааларүөн. Бары сыстыганна[а]х дьаҥ барыта оннук. Ол үөн ыалдьыбыт киһиттэн ду, ыалдьыбыт киһи сэбиттэн, таҥаһыттан ду,би[и]­тэр ыалдьыбыт ыалга сылдьыбыт киһиттэн ду — киһиэхэ иҥэн, киһи этигэрх­ аан­ ыгар үөскү[ү]р уон түөрт хонукка диэри, киһини ыарыппакка, киниэхэ биллибэк-кэ эрэ. ­Буос­па ол да сылдьан бэрт сыстыганна[а]х буолар; ол иһин луохту[у]рдарбуоспала[а]быт дьиэтин иһигэр баар — көрөргө өлүөр да дьону ханна да атын ыал-га сырытыннарбака ха[а]йаллар. Дьэ буоспа үөнэ ол курдук икки нэдиэлэ туххары биллибэккэ үөскэ[э]н баранкөрөргө өлүөр киһини эмискэ охторон түһэрэр, киһи оччоҕо кыайан атаҕар сылдьы-бат, ынчыктыы, ынчыктыы сытар буолан ха[а]лар. Атын киһи или[и]тинэн туттаҕына, этэ туох да сүрдэ[э]х итии буолар, ол даэрэ[э]ри ыалдьар киһи тоҥор, титири[и]р, төһө да дьиэ ити[и]тигэр, төһө да үллүккэирбэт. Киһи гиэнэ төбөтө ыалдьар, сиһэ ыалдьар быстаары гыныар диэри; күөмэйэумайар, дэлби утатар; аһы көрүөн баҕарбат, аһаан да көрдөҕүнэ ас амтанын билбэтайаҕа; хойуккуннан киһи өйүн-төйүн сүтэрэн үлүгүдэйэр. Үс күн туххары оннук буолар. Төрдүс күнүгэр этэ убайара, тоҥоро мөлтүүр,ол мөлтүүрүгэр түбэһэ этин дэлби кыһыл ымынах сабыыр. Ымынаҕа баста[а]н тах-сар төбөтүгэр, сүүһүгэр, сырайыгар, мо[о]ньугар, ол курдук аллара түһэн, киһини 183

1912–1913 саба сүүрэн кэһэр. Ымынаҕа иккис күнүгэр, маҥнайгы охтубутуттан аахтахха ал- тыс күнүгэр, улаатан дьэҥкэрэр ууланан. Дьөрсө үс хонон баран ымынаҕын уута САХА САҤАТА ириҥэрэр, ортото хоруоҥка курдук өҥнөнөн хаалар, онон саха этэр «маатыска си- мэт­ э» диэн. Ымынаҕа ирэҥэрэрин саҕана киһи этэ эмиэ убайан кэлэр, төбөтө ыал- дьар, өйүн-төйүн сүтэрэр — үлүгүнэйэр, арыт ойон туруталы[ы]р, мэ[э]нэ баллы­гы­ ры[ы]р. Этэ сүүлэ иһэн хаалар. Буоспа ымынаҕа киһиэхэ тас тири[и]тигэр эрэ тахсыбат: күөмэйигэр, ха­быр­ ҕат­ ыгар, куртаҕар, оһоҕоһугар тахсыталы[ы]р. Арыт буоспа симэн, киһи хараҕа суох,­дьүлэй буолан ха[а]лар оннук буолбут дьон элбэхтэр, арыт эһиги да көрөргүт буол­ уо.­ Ол симэбит бириэмэтигэр өлөр киһи дьэ өлөр. Оттон үтүөрэр киһи гиэнэ ыалдьыаҕыттан иккис нэдиэлэтигэр ымынаҕа хатан хах буолан хаалар, ол кэнниттэн балтараа нэдиэлэ буолан баран хоҥнон хаҕа түһэн хаалар. Хаҕын онно баста[а]н харатыҥы буолар хойут кубарыйан килэрийэн хаалар. Улаханнык буоспалаабыт ки­ һи этэ эриэн-бураан буолан хаалар. Ымынаҕа хатарын саҕана киһи этэ умайара­ у[у]рай­ ар, онон үтүөрэн барар. Арай этэ кыһыйар, ону тулуйбакка киһи дэлби тарба- нар. Ити итинник киһи ыалдьар буоспаҕа. Сорох икки ардыгар буоспаҥ киһини ор- дук улаханнык ылар. Оннук ыарахан буоспа ымынаҕа хара буолар ха[а]н туран, он- нук буоспаны хара бу[о]спа диэн аттыллар. Оҕордук хара буоспала[а]н охтубут киһи барыта 5-6 күнүгэр өлөр. Дьэ итигирдик улахан, кутталла[а]х дьаҥ буолар этэ буоспа. Оттон билигин буоспаҥ былыргытын курдук куттала мөлтө[ө]н турар үөрэҕинэн буоспаҕа «быһы[ы]» диэни буланнар. Былыр сү[ү]счэкэ сыл анараа өттүгэр буоспаҥ кырдьыга даҕаны куттала[а]х ыары[ы] этэ. Билиҥҥи халиэра, чума курдук куттанар этилэр. Ол кут- таналлара да сөп этэ. Буоспа кими да харыста[а]бат этэ. Киниттэн ким да куоппат этэ, кыра простой хамначчыттан Ыра[а]хта[а]ҕыга тиийэ өлөллөрө. Примиэрин эт- тэхэ, былыр өлөн турар ну[у]ча Ыра[а]хта[а]ҕыта Бөтүр II диэн. Нуучча даҕаны, омук даҕаны бүтүн дэриэбинэнэн, куоратынан бары быстар этилэр. Былыргы буоспа ар- хыбатыгар баар бугурдук кэпсэ[э]н: Гринландийа диэн омук дойдутугар баара эби- тэ үһү би[и]р сир 2000 ду[у]һалаах, ол дьонтон буоспа кэнниттэн ха[а]лбыт аҥардас сэттэ киһи. (Сорҕото буол[у]о). Мэстиникэп71 Суругу көрө[ө]ччү Мэхэ[э]лэ оҕото Митрэй Никипэрэб 184

185 Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал

1912–1913 1912. — №3. — С. 0. САХА САҤАТА РЕДАКЦИЯ ЖУРНАЛА «САХА САҤАТА» приняла для печатания текста сис­ тему знаковъ академика Бетлинга, какъ вполне отвечающую требованиямъ якутской фонетики. Однако, многие читатели, знающие одну только русскую грамоту, очень часто затрудняются въ выговоре техъ несколькихъ новыхъ зна- ковъ, которыхъ въ силу необходимости пришлось ввести великому изследо- вателю языка. Въ виду этого, думаемъ, что небесполезно будетъ, если дать краткое объяснение выговора этихъ знаковъ съ присовокуплениемъ двухъ основныхъ законовъ якутскаго языка, которые имеютъ большое руководящее значение въ начертании словъ. ВЫГОВОРЪ ГЛАСНЫХЪ Гласные а, о и у произносятся какъ и русские а, о и у, но они смягчаются по- средствомъ постановки надъ ними двухъ точекъ въ ä, ö и ÿ. Такое изображение зву- ков, Бетлингъ позаимствовалъ изъ своего родного немецкаго языка. ä выговари­ вается какъ русское э въ слове этотъ, иногда же какъ звукъ средний между русски- ми е и я в словахъ село и семя. Напр. äт, кäлäр, дäхсi, чäчiр. ö выговаривается приблизительно какъ русское ё въ слове ледъ, напр. сöтöл, кöтöр. ÿ произносится почти как русское ю въ слове сюда, напр. ÿтÿр, кÿтÿр. i соответствуетъ русскому и въ слове книга, мина, но i после гласного, соответ- ствуетъ русскому й, напр. ороi, чохоi. ВЫГОВОРЪ СОГЛАСНЫХЪ j соответствуетъ русскому й если стоитъ между гласными, напр. аjа, уjа, хаjа; если же j стоитъ после согласного, то онъ смягчаетъ этотъ последний, напр. нjургуһун. Впрочемъ такое значение j придали позднейшие изследователи якутско- го языка. Бетлингъ же въ такихъ случаяхъ прибегалъ к помощи знака ҆. Напр., он пи- сал н҆ургуһун, на҆ лбан. j есть въ носъ произношенный j, напр., хаjах, аjах. l звучитъ какъ русский л въ слове пуля, напр., кölö, тölкö. Ṵ приблизительно передается черезъ дж, если ж произнести, не отделяя от д. Напр., Ṵол, Ṵүлэй, Ṵаһал. j есть jо выговаривающийся и какъ Ṵ, напр., jокуускай произносится и jокуускай и Ṵокуускай. Ҕ звучитъ похоже на русский г въ слове благо. Напр., дорҕоон, дулҕа. Ҥ есть носовой н, приблизительно соответствуетъ русскому нг, если г произ- нести не отделяя отъ н, впрочемъ тогда этотъ звукъ выговариваетъ какъ ҕ. Напр., маҥан, маҕан. Употребляются еще знаки: - и .҆ Черта надъ гласною обозначаетъ долготу, напр., āн, а в этомъ слове выговаривается протяжно. Знакъ ҆ обозначаетъ пропускъ гласнаго, напр., аҕалымынар҆ ä вместо аҕалымына äрä. Все слова якутского языка составлены каждое или исключительно изъ гортан- ныхъ (а, о, у, ы) или исключительно из небных (ä, ö, ÿ, i) гласныхъ в разныхъ сочета- нияхъ с согласными. Это такъ называемый первый законъ гармонии гласныхъ. Второй законъ гармонии гласныхъ состоит въ томъ, что после широкого гласна- го (а, ä, о, ö) въ непосредственно за нимъ следующемъ слоге можетъ стоять только тот же широкий или соответствующий ему узкий (ы, i, у, ÿ); после узкаго гласнаго въ непо- 186

средственно за нимъ следующемъ слоге ставится тот же узкий или соответствующийему широкий.Первый слог Второй слог Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал а а, ы ä ä, i о о, у ö ö, ÿ ы ы, а у у, а i i, ä ÿ ÿ, ä МУ[У]СТА[А]Х МУОРА КЫТЫ[Ы]ТА 1912. — №3. — С. 1—2. Би[и]р тыһы[ы]нча тоҕус сү[ү]с аҕыс (1908) сылга Уркускай Дьэнарал Күбүрнэ­тэр ыйыты[ы] оҥостубута үрдүр суд сиртэн Сэбиэт Министрэп диэнтэн. Бладибос­ток куораттан ыла му[у]ста[а]х муораннан порукуот сылдьарыгар, бу порукуот Ку-лума өрүс төрдүгэр таарыйан тиийэх туста[а]х биһиги өрүспүт Лиэнэ төрдүгэр. Ми-нис­тэрдэр сүбэлэһэн буллулар кырдьык порукуот бу икки өрүс төрдүлэригэр тиийэнсылдьара сөптө[ө]ҕүн. Бастыҥа онон таһа[а]рдылар: Эмэрэкэн ааллара Чукча сири-гэр тиийэн тарҕаталлар бэйэлэрин табаардарын мэнэйгэ. Чукчалартан тү[ү]лэ[э]ҕихомуйан атын да малларын ылан: иккиһин нуучча табаарын тарҕатары Кулума онтонбиһиги сирбитигэр Эмэрэкэннэр табаарданан сылдьыбатыннар диэн. Хайтах быһы[ы]ла[а]х ол дойду муора порукуота сылдьарыгар диэн ыйытыыоҥорбуттарыгар — уу айанын чааһын билэр — Гидрограпиччиэскай Упраблиэнийатугу да билбэт буолбут. Бу туһуттан Муора Министэрстыбата тэрийдэ эспэди-сийэни би[и]р тыһы[ы]нча тоҕус сү[ү]с уон (1910) сылга хотугу му[у]ста[а]х муорабыһы[ы]тын үөрэхтэ[э]х дьоннорунан билэргэ. Сол дьылга Бөтөрбү[ү]р куораккаоҥортордулар му[у]ста[а]х муораҕа сылдьар икки аалы: «Таймыр» олгиэнэ «Бай-гач» диэни. Бу ааллар — Биэрингоп — тумуһугар тиийэн олохсуйан көрөх билиэхт­ ус­та[а]хт­ ар­хайа кэмҥэ, муус муора кыты[ы]тыттан арахсан, суолу биэрэрин. Си-тигирдик кэтэһэн, би[и]р тыһы[ы]нча тоҕус сү[ү]с уон би[и]р (1911) сылга, эспэ-дисийэ тиийбитэ Кулума өрүһүн төрдүгэр таарыйа эргийэн ылбыта — Брангиэл —ары[ы]ны ыраах­ хоту баары; кинилэр инилэринэ би[и]р да ну[у]ч[ч]а аала тиийэнсылдьыбатаҕа, эмэрэкэннэр булбуттарын кэн[н]э. Быйылгы дьылга — Таймыр — аал ти[и]йэ сырытта — Лиэнэ төрдүгэр; булаарыдириҥ сири ааллар муора өттүттэн ки[и]рэн өксөйөллөрүгэр. Ситигирдик эспэди-сийэ тойоно Дьиэнарал-Мойор Сэргэйэп муора диэккиттэн сырытта, өрүс төрдүгэркөрүстэ Дьоку[у]скайтан бу сайын барбыт эспэдисийэ тойонун Ниалобы. Бу эспэди-сийэ үлэһиттэрэ, барылара олохтоох дьоннор наймыласпыттара, аал иһигэр ки[и]-рэн көрүтэлэ[э]тилэр бары сэри[и] тэриирин. Бу мантан биһиэхэ үөрүөххэ сөп; эгинэгин биһиги көрбөтөх билбэтэх на[а]дала[а]х табаардар кэлитэлиэхтэрэ, чэбчэки дабуолуо диэн сэрэйэллэр. Бу сайын «Сиэбэр» порукуот Дьоку[у]скайтан балыкты[ы] баран, таарыйа өрүстөрдүгэр саҥа балык сыстар кумахтары көрдү[ү] сылдьыбыта. Сааскы уу түспүтүнкэннэ «Сиэбэр» порукуот булла дириҥ муораҕа ки[и]рэр өрүс би[и]р саҥа салаа-тын; урут бу салааны билбэт этилэр, той — Лиэнэ — порукуот муораҕа киирэрэ «Бы-коп» тумулун өттүтэн. Бу саҥа салаа дириҥэ уу түспүтүн кэннэ, үс саһааҥҥа ти[и]-йэр; балык хойу[у]та, бөдөҥө онно баар үһү биһиги диэки, Булун чугаһынан, кыра-та өксөйөр ди[и]ллэр. 187

1912–1913 Сыл аайы үөрэхтэ[э]х дьоннор кэлэн, биһиги дойдубутугар буланнар сир — уу баай[ы]н, дьон олоҕун тупсарар кыһалҕатыгар. Билигин бырайыак оҥостоллор ­ти­мир суолу Дьоку[у]скай обулаһыгар чугаһатарга. Тимир суолу тиэрдиэхтэрин баҕа­рал­ лар, көрдөһү[ү] да баран турар үрдүк су[у]т сиргэ Дьоку[у]скай аты[ы]һытта­ры­ тан, Тулун дэриэбнэттэн туоратан Уст-Кутаҕа биһиги өрүспүтүгэр баар диэр­ иэбнэ­ ҕэ д­ иэри. Отчоҕо баары соҕоруттан кэлэр табаар чэпчиэ, айан да чааһыгар суола ­улаханнык кылгы[ы]р, сайын порукуоттар тиийэр буолуохтара аналла[а]х тохту[у]р сир[д]эригэр. Сэ[э]кэй сурах, атын да наадала[а]х биллэри[и] түргэник тиийдин диэн тиэлиэг­ рап быатын Бүлү[ү] куратыгар диэри сиэтэн иһэллэр: быйылгы сайыҥа Дьиэрба дьа[а]­мытан ыла тиэртилэр Сунтар пыраабатыгар диэри. Онтон тэлиэгэ холкутук сылдьарыгар суолу кэҥэтэн оҥорон иһэллэр Дьоку[у]скайтан Бүлү[ү] куоратыгар. Бу барыта буолар биһиги олохпут тупсарыгар. Сэ[э]ккэ[э]н Сэһэн БУОСПА ДИЭН ЫАРЫ[Ы] 1912. — №3. — С. 3—5. (сороҕо)САХА САҤАТА Итинник сүрдэ[э]х ыары[ы]ттан дьону бы[ы]һаата Ааҥглыйа луохтура Эдуард Дьиэннэр — диэн — быһар сүбэни булан. Ол быһы[ы] диэни кини булбута сү[ү]стэн тахха сыл буолла, аҕыйах сылла[а]хха сү[ү]с сыла туолбутугар сир үрдүгэр улахан үөрү[ү] көтү[ү] буолта. «Быһыы» диэни бу курдук бултара. Улахан буоспалар саҕана, дьон барыта ыал- дьар этилэр. Арай ыалдьыбат этилэр ыарыйбыттарын да иһин чэпчэкитик ынах ыаччы дьахталлар. Ону дьоннор оду[у]ла[а]н көрө сылдьан хойут өйдө[ө]бүттэрэ сүөһү буоспаҕа эми[и]йэ ыадьдьар үһү, хата киһитэ[э]ҕэр чэпчэкитик. Ол ыадьдьа сылдьар ынах эми[и]йэ ба[а]һырбытыттан били ыаччы дьахталларга сыстар; хата ­буосп­ а ынахтан сыстыбыт дьонноро хотон ыалдьыбатар кининнэн. Били Дьиэннэр диэн луохту[у]р, уруккуттан да буоспа эмин көрдөһө сылдьар буолан, маны истэн дьиктирги[и]р, дьиктиргэ[э]н холо[о]н, боруобала[а]н көрүөн баҕарар. Ону кини маннык гыммыт. — Ыалдьыбыт ынах эмийиттэн ириҥэтин ылан эл- бэх дьоҥҥо бысталабыт. Ол быстала[а]бытыгар быһыллыбыт дьон эттэрэ бааһыра түһэр үһү быһыллыбыт сиринэн: бааһа син буоспа ымынаҕар боҕуодьулуура үһү, со- тору ол баас киһини ыарыппакка эрэ оһон ха[а]лара үһү. Ол быһыллыбыт дьоннор, Дьиэннэр луохту[у]р, көрдөҕүнэ, буоспаҕа охтубаттар үһү, оҕуттахтарына даҕаны чэпчэкитик ыалдьан тураллар үһү. Дьиэннэр оччоҕо ол чааһын атын да луохтуурдарга этэр, атыттар ону боруо­ бала[а]н көрөн баран бэркэ сөбүлү[ү]ллэр. Онтон өксө хойут, куру[у]к ымынахта[а]х ынах көстүбэтин иһин, ордук даҕаны дьоҕурда[а]ҕын быһы[ы]тынан, ынах эми[и]йиттэн ыланар томуйах өрөҕөтүн тү[ү]­түн бириэйдэ[э]н бараннар бэрт чыча[а]стык хайыта суруйталаннар ыгыныахтан биэ­ рэллэр. Оҕурдук томуйахха быһы[ы] быспыттара ылбытын, кыһыйан ыланар кыра таас иһиккэ кутаннар дьэ ити билигин түҥэтэллэр сир а[а]йы. Онон аҥардас сү[ү]с сыл иһигэр мөлтө[ө]тө, былыргы курдук ки[и]рбит эрэ си- ригэр ты[ы]нна[а]ҕы барытын быһа[а]ра ха[а]лла. Ити итигирдик быһы[ы] руоса­лага билигин сир үрдүнэн барытынан биллэн биһирэ[э]н быһы[ы] быстарбат диэн дьон аҕыйах. Былыр баста[а]н быһалларыгар бэринэн биэрбэккэлэр оҕо­ло[о]хт­ ор оҕолорун ыты[ы]-ыты[ы] үүрдэри[и]ннэн кэлэн быстараллара. Оҕордук туох эмэ үчүгэй да ­суолл­ ар барыта баста[а]н бэрт көрдөһү[ү]нэн, а[а]ттабылынан, онно бэрим[м]этэх- тэргэ кү[ү]һүнэн сөбүлэтэллэрэ. Ол да быһы[ы]тынан буоллаҕа буолу, бу биһиги188

сахалар онно[о]ҕор билиҥҥэ дылы алыс быһы[ы]га сэргэ[э]бэппит. Ол иһин ити Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалбылыры[ы]ҥҥа дылы буоспала[а]н үгүс дьон өллүлэр. Биир быһы[ы] киһи үйэтин туххары барбат, алта сыл буола буола саҥа быста-рыахха на[а]да — алта сылынан быһар кү[ү]һэ мөлтү[ү]р. Ол курдук киһи барытабыст­ аран иһэрэ буоллар буоспаны кыайыахпыт этэ. Киһи барыта быстарар бириэ-мэтигэр тиийдэхпитинэ буоспа олох сүтүө. Буоспаны быһаллар бы[ы]кайка[а]н быһыы быһаҕынан, киһи или[и]тин тири[и]­тин хас да сиринэн тарбыы түһэн баран, били «Быһы[ы]ны» быһахтарын төбөтүнэнсото түһэн биэрэллэр. Ол соппут сиригэр үһүс күнүгэр тахсар буоспа ымынаҕынкурдук кыһыл ымынах, алтыс күнүгэр умунаҕа уутуйар, тохсус күнүгэр ымынаҕынуута ириҥэрэр, уон иккис күнүгэр ымынаҕа хатар; онтон би[и]р нэдиэлэ буолан ба-ран, хаҕа түһэр, ол түспүт сирин онно туртайан хаалар. Быспыт киһилэрэ үһүс-төрдүс күнүгэр үгэрсийэр кыратык, этэ убайар; ол сото-ру ааһар. Ол да эрэ[э]ри бэрт кыра оҕоҕо, би[и]тэр ыарытыган киһиэхэ быһар арытдэҥнэ[э]х буолар ол иһин сэрэлтэтин кэпси[и] түһэ[э]ри гынабын. Буоспаны оҕоҕо быһар сөп са[а]май маҥнайгы дьылын иһигэр, ыары[ы]тынкыһыйарын билэн тарба[а]н кэспэт эрдэҕинэ. Ол эрэ[э]ри са[а]май маҥнайгы үсыйын иһигэр, чугаһынан буоспа суох буоллаҕына, быстарбакка син, арычча сэниэ-лэниэр дылы. Быһа[а]ччы кэллэҕинэ оҕоҕут бэрт да кыратык ыадьдьар буоллаҕынаэтэр буолуҥ, ону кини бэйэтэ билиэ быһарын быспатын. Буоспаны быһыаххыт аҕай иннигэр оҕону, улахан да киһини на[а]да су[у]йох-ха үчүгэйдик харытын баста[а]ннар. Ол киэннэ үчүгэй ыра[а]с ырба[а]хыны кэтэр-диэххэ на[а]да. Киртэн, кирдэ[э]х таҥастан быһы[ы] сү[ү]лэ иһэн ха[а]лар, бэркэ майа[а]­чылы[ы]р киһини. Онуоха сорохтор үөрэллэр быһы[ы]быт улаханнык ыллаҕа диэн.Сорох киһи кыһыйарыттан быһы[ы]тын дэлби тарбанан кэбиһэр, ону быһы[ы]таылан эрдэҕинэ ыра[а]с сымнаҕас өрбөҕүнэн ба[а]йыҥ. Ханна киһи буоспалы[ы]рынкытта ол киһи дьиэтигэр да ба[а]р дьонноро, чугас да эргиннэ[э]хтэрэ түргэнникб­ уос­паны быстаран кэбиһиэхтэ[э]хтэр. Урукку эппипинэн буоспа киһи этигэр ха[а]-ныгар иҥэн баран киһини икки нэдиэлэ тухары ыарыппака саһан сылдьан, үөскүүр. Ол бэриэмэтигэр быстахха быһы[ы] икки-үс хонугунан ылан барар, онон ки­һи иһигэр да ба[а]р буоспа мөлтү[ү]р, улаханнык да охторуох чэпчэкитик ылар.Быһатын эттэххэ быһы[ы] ымынаҕа буоспа гиэнинэҕэр би[и]р, икки да хонугунанэрдэ таҕыстаҕына улаханнык мөлтөтөр. Быһы[ы] ол курдук буосалаах. Онон мин баҕарар баҕам, ымсы[ы]рар ымсы[ы]м буолар — а[а]н дойдуттанбуос­па кыаттаран сүтэрэ ү[ү]рүллэрэ буолар диэн. Онно[о]ҕор ити ханнык эмит сү[ү]с сыл иһигэр, ону даҕаны дьон сэнэ[э]рбэ-тин инигэр, буоспа мөлтө[ө]тө. Онон мин дьон и[ти]ни букатын билэн иһиэ ким да­ха[а]лб­ ак­ка оҕолу[у]н оҕоньорду[у]н алталы[ы] сыл буола-буола быстаран иһиэдиэн, онон буоспа букатын сүтүө диэн итэҕэйэбин. Мэстиникэп 189

СИР ИЙЭ АЙЫЛЛЫБЫТ ЫРЫАТА 1912. — №3. — С. 6—16.1912–1913 Уубуттан ороммуттан тураммын Айхаллаах араҕас маҥан халла[а]н диэкиттэн, Уон харчы саҕа Уруйдаах уйусхал маҥан халла[а]н диэкиттэнСАХА САҤАТА Уу харахпынан Тоҕус уон тоҕус Дьөһөгөй айы[ы]һыт Уҥоргута биллибэт улу[у] дойду улаҕа Үмүрүйэн, мустан, дьүөгэлэһэн түһэн тураннар, Өттүн диэки оду[у]лаан көрөн турдум. Тууранан тускула[а]н оҥорбуттар үһү. Ол көрөн турдахпына, тус илин диэкиттэн Тоҕус уон тоҕус кумах үрэх буолан Эттэ[э]х ат кутуругун эрби[и] быһа баттаабыт Кү[ө]ҕүнэн, көйгүөрэн ки[и]рэннэр Холбоһон тоҕус үөстэ[э]х курдук, Тоҥмот муора буоллун диэбиттэрэ үһү Эргэнэ хара тыа ис кыры[ы]тыгар Аҕыс уон аҕыс айыы Эрдэҕэстэй уларым эриэхэлэ[э]н Аралла[а]ннаан, артыаллаһан тураннар Сии олорор түөһүн эбирин курдук, Айхалла[а]н, алҕа[а]н айбыттар үһү; Эҕэрдэлэ[э]х илин халлаан эҥийэтин Аҕыс уон аҕыс тарбах салаа, Дьэрҕэ үрэх буолан, диэкиттэн Артыаллаһан амах уута буолан Эбир дьаҕыл былыт ийиэнигийэн таҕыста, Асхарыйа устан ки[и]рэн Сылаас салгын тыыннанан, «Аҕыс үөстэ[э]х Арат байҕал Ити[и] тыал илдьиттэнэн, Буол» диэн айбыттар үһү, Күөх унаар урсуннанан, Сэттэ уон сэттэ Ийэхсит ийэлэрбит Өҥүрүк куйас үктэллэнэн, Силистэ[э]н, мутуктаан, сиэмэлэ[э]н Ийэхсит хотун илбиргэстэ[э]х аартыга Эгэргэлэ[э]н тураннар эппиттэр үһү; Сэттэ уон сэттэ диэрэкэн үрэх буолан, арылынна; Силис уута булан сиэлэн, хааман, А[й]ыыһыт хотун салбырастаах аартыга Дьигиһийэн дьирби[и]тэ[э]н киирэн Сэттэ үөстэ[э]х арылынна; Сиэрэҥ далай буоллун диэн эппиттэр үһү. Дьөһөгөй тойон уруйдаах суола тобулуна Эт-татай, эр дьалы, оҕолор! Диэ! Өйдүөн, санаан көрөн турдум Ол көрөн турдахпына, Тоҥмот муора тулаламмыт эбит, II Итии муора эркиннэммит эбит, Му[у]ста[а]х муора дурдулламмыт эбит, Кү[ү]стэ[э]х тыал күөннэммит, Хара байҕал сынды[ы]стаммыт эбит, Үллэр чаҕылҕан дапсылҕаламмыт эбит; Күөх байҕал үһүлэммит эбит, Орой бу[у]рай о[о]ньо[о]бут, Муора туйгун күүстэ[э]х балыга Буура дохсун сүлбүт эбит; Хара былыт ханы[ы]лаһан, олохтоммут эбит, Үрүҥ былыт үөрдүһэн. Сиртэн ситимэ суох, Кыһыл былыт кыттыһан, Хал[л]аантан тардылыга суох, Хоҥор былыт холбоһон, Эргич[и]йэр иэрчэҕэ биллибэт, Уулаах былыт иэннийэн ньалҕарыйан баран, Холлорукту[у]р көлүөһэтэ көстүбэт, Муора уута булкуллан тахсар эбит, Босхо болот мас курдук Байҕал уута баарыстанан Устан күөгэлдь[и]йэ сылдьара көстүбэт, Балкыйан бааллаан тахсан Нуучча киһи аалын ку[р]дук Күүстэ[э]х тыал сүгэн көтөҕөн сылдьан Айаннаан сылдьара биллибэт, Сир ийэ сибэткитэ манан ситтин диэн; Абыралла[а]х аһыны[ы]лаах аан ийэ дойду Сиэмэлэннин диэн, Бу курдук оҥоһуллубут эбит. Алтан сиидэ хараҕын курдугунан — Чэ доҕор! Ырыа киһи ыллаатахпына, Таҥнары саккыраан тохтон О[о]ньу[у]лаах киһи туойдахпына; Онон оҥоһуллубут эбит. Бу курдук туох оҥордоҕой диэн III Өйдүөн-санаан көрөн турдум; Ол көрөн турдахпына Өрө көрөн турдум; Бу Саха-киһи көрөр Ол ынара[а]ҥы диэкки өттүн Сандаҕала[а]х маҥан халлааным диэкки Өрө көрөн таһаардахпына Аҕыс хардаҕастаах араҕас маҥан халаан Араҥала[а]быт анды-кус самы[ы]тын курдук190

Араҕас халлаан анара өттүн диэки Өйдүөн санаан турдахпына: Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалЭмиэ өрө көрөн турдум. Бу көстөр күөх маҥан халла[а]ныОол турдахпына, Үрүҥ маҥан күнүнэн кииннэ[э]н оҥорбут эбитТоҕус хардыҕастаах добун дьулуо Үргэл сулуһунан өһүөлэ[э]бит эбит,Маҥан халла[а]н туйгун дьулайыгар, Эҥэр сулуһунан эркиннэ[э]бит эбитТуналҕанна[а]х туһатын үрдүгэр Чолбон сулуһунан туттарбыт эбитКилбэннэ[э]х-чэлгиэннэ[э]х тэлгэһэтин иһигэр Араҥас сулуһунан тартарбыт эбит;Орду[у]ланан олорор; Бары аата ахсаана биллибэт,Ү[ү]т күөл үктэлэ[э]х, Үксэ-дьүүлэ көстүбэтҮ[ү]т аас бэйэлэ[э]х, Үгүс сулуһунан ойуула[а]н оҥорбут эбит;Үкэр куйа[а]с тыыннаах, Киэҥ халлааны боччоҕотохКөҥдөй күөх от торуоскала[а]х, Ый тэһииннэ[э]н туттун диэн оҥорбут эбит,Сэбирдэхтэ[э]х от талбала[а]х, Диэмин ыллы[ы]рын ылла[а]тым да,Ү[ү]т таас бэйэлэ[э]х Этэрин эттим да,Үрүҥ Аар тойон Саҥарарын саҥардым даҮрүҥ Арылы хотун Туох диэхпин сата[а]н билбэтимДиэн ба[а]р эбиттэр. Киэҥ халла[а]н сиртэнОл буолан баран аҕыс халлаан Ситии саҕа ситимин билбэтим,Аҕатынан аатырар эбит, Үөһэттэн сап саҕаТоҕус хал[л]аан тойонунан оҥоһуллубут эбит, Тардылыгын көрбөтүм,Сэттэ халлаан ийэтинэн этиллибит эбит, Орто дойдуттан оҕуруо саҕаАйыы аймаҕыттан Тутулугун көрбөтүм,Күн улу[у]һун дьонуттан Холобура бачча диэнБарыларыттан тойонноро бу Үрүҥ Аар, Үрдүгэ, киэҥэ, туоратаИйэлэрэ бу Үрүҥ Арылы икки эбиттэр. Маннык диэхпин билбэтим.Дьэ эбит диэмин IVБу уолан баранар уула[а]х, Буор тэллэхтэ[э]х,Охтон баранар маста[а]х, Кумах ардайдаах,Ойон тахсар күннэ[э]х, Туой түгэхтэ[э]х эбит,Орто бороҥ дойду Орто дойду дьолло[о]х киһитинДьоллоох туой булгуньаҕын Сүөһүтүн ииттин диэнИлин күөнүн үрдүгэр турдум. От үрэхтэринэн ойуола[а]быт эбит,Ол тураммын өйдүөн, Кү[ү]стэ[э]х сүүрдэ[э]х сүүрүктэ[э]х үрэхтэринэнСанаан көрөн турдум. Олохтонон оҥоһуллубут эбит.Ол турдахпына Аҕыс иилэ[э]х саҕалаах,Ой хара тыаны олохтонон, Айхал-мичэл аҥа муҥаОт үрэҕи урсуннанан Аан ийэ дойду араҕас маҥанОйон тахсар үс өргөстөөх Таһылгытын диэкки анааран турдум;Үрүҥ маҥан күн, Тоҕус иилэ[э]х саҕалаах, толомонОйон тахсан кэллэ; Туруу дьаҕыл дойду дурдатынҮс дойду үрдүнэн үллэрэ көрдө, Өйдө[ө]н көрөн турдум;Таас хайаны дьарҕааланан, Сэттэ и[и]лэ[э]х сиэр күрүс,Дайҕыл хара тыаны тайанан, Сиэҕи дьаҕыл дойду диэккиАҕыс өргөстөөх аламай маҥан күн Сиэттэрэ көрөн турдум.Сандаарыйа, чаҕылыйа тахсан тиийэн кэллэ, Ол көрөн турдахпынаАҕыс дойду үрдүн арҕара көрдө. Анды куһум аҥа[а]рыйа көтөн сиппэт,Онтон оду[у]ла[а]н турдум; Арыы-сыа таҥнары таммалы[ы] турарБуор хайа булуҥнаммыт эбит, Ала[а]стардаах эбит;Таас хайа дьайҥнаммыт эбит, Туруйа кыылым тула көтөн,Сытар хайа сындыыстаммыт эбит, Тулатын булбат туой маҥанСүүнэ хайа өһүөлэммит эбит, Туруу хочолордоох эбит:Кыра хайа тэллэхтэммит эбит, Кырыыпалыы диэн ыллыыр,Мас хайа баҕаналаммыт эбит, Кыҥкыначчы диэн саҥарар;Кэрди[и]с хайа дьэрэкэ[э]ннэммит эбит, Кырааск[ал]аах атахтаах,Му[у]ста[а]х хайа мура[а]ннаммыт эбит, Хылдьы[ы]лаах харахтаах,Бу орто дойду оҥоһуллубут эбит: Кынатын төбөтүгэр харалаахОт кырыстаах, Кытылыктай кыылым 191

Кырыйа-тарыйа көтөн Аҕыс салаалаах ача күөх от, Кытыытын булбат Үс салаалаах үкэр күөх от, Кылбараҥ маҥан сыһыылаах эбит; Тоҕус салаалаах лохуора күөх от, Чылыгырас сэбирдэхтэ[э]х Сэттэ салаалаах бэртиэмэ күөх от Хороҥкалыыр төбөлөөх Отордоох эбит. Күөх унаар нуолур оттоох эбит:1912–1913 VСАХА САҤАТА Онтон өйдө[ө]н-санаан турдум, Булур дьоруо кулун мо[о]ньун оруутунан Сатыы хайа аннын диэкки анааран көрдүм, охсуллар Ол көрдөхпүнэ: эттэ[э]х ат кутуругун Эрби[и] быһа баттаабыт курдук Моток солко мутукчалаах эбит, Эргэнэ хара тыалаах эбит, Тардыы көмүс курдук талахтаах эбит, Соноҕостой атым кутуругун Эрийии көмүс курдук иэрчэхтэ[э]х эбит, Добдоччу быһа баттаабыт курдук Борооску торбуйах саҕа отонно[о]х эбит, Хара тыалаах эбит; Тиҥэһэ оҕус саҕа дьэйэннэ[э]х эбит, Илин-кэлин кэбиһэрдэ[э]х, Кур оҕус саҕа дөлөһүөннэ[э]х эбит, Бэдэр саҕынньахтаах, Бургунас ынах саҕа мойноҕонноох эбит, Буобура бууктаах сонно[о]х дьахталар Кыһыл саһыл кымньы[ы]лаах эбит, Хары хараларыттан хапсан, Кэрэмэс саһыл талбалаах эбит, Илии илиилэриттэн сиэттиһэн Буур тайах ойнуулаах эбит. Үҥкүүлэһэн иһэллэрин курдук Сырҕан эһэ тэллэхтэ[э]х эбит, Арыы хатыҥ чараҥнардах эбит; Сур бөрө оронноох эбит, Сиэр дьоруо кулун сиһин оруутунан охсуллар Кырса-саһыл сыттыктаах эбит, Сиэрэй солко сэбирдэхтэ[э]х эбит. Күөх ти[и]ҥ суорҕаннаах эбит, Үгүс үтүө дьон үөмэлэһэн туралларын курдук Киис тириитэ дэбдьиргэлэ[э]х эбит, Үрдүк ойу[у]р үтүрүһэн ү[ү]нэн тахсыбыттар Баай хара тыа маннык баайдаах эбит. эбит, VI Бу өйдүөн көрөн турдум: Улу[у] сордоҥ балыктарынан Сү[ү]рүктэ[э]х сүүнэ үрэхтэр Долгулдьйа турар эбиттэр, Хайдах буолаллар эбит диэн Хапсаҕай сырыылаах хаты[ы]с балыктарынан Көрөн турдахпына — Хаамсан мэҥилдь[и]йэ, эппэҥнии Аҕыс үөстэнэн аралла[а]ннар, Мэндэ[э]рийэ тураллар эбиттэр, Айманан, аатыран, айгыстан, Үксэ дьү[ү]лэ биллибэт, Хайах ары[ы]та буолбут, Аата ахса[а]на көстүбэт, Асхаарыйан, айдаан барар эбит, Үгүс үтүө бааралаһан бааллаан Тоҕус үөстэнэн сүөгэй арыыта буолан Сылдьар ку[у]гунаһан холбоһон турар Сөрүөстэ уста дьүрүһүттэ турар эбит, Уһун дуорай хомолордоох эбиттэр; Үс үөстэнэн бүтүн арыы буолан Киэҥ таас дьалха[а]ннаах чаргылардаах Мөлбөһүйэ уста турар эбит, Күндү мааматннай муос курдук эбиттэр; Чайдаах эбиттэр, Ааспыттар мантан аһаабыт эбиттэр, Кыһыл көмүс курдук кытылла[а]х эбиттэр. Хоргуйбуттар мантан тохто[о]ннор Эрийии көмүс курдук эриллибит эбиттэр. Бу сүүрүктэ[э]х өрүс үрэхтэр туругурбут эбиттэр, Сүртэн сүүнэ тойон балыктарынан Тоҥ быһыт манна туксубут, Долгуннура тураллар эбит, И[и]рэ ту[у] манна эргийбит эбит, Бу аата буолар туйгун туона Дьоллоох үрэхтэр диэн буолаллар үһү бу курдук. VII Бу абыраллаах аһаныылаах аан ийэ дойдум, Сиэрэй солко киистэтин киэргэтиммит эбит, Бу курдук оҥоһуллубут эбит, — Унаар-манаар олохтоммут эбит, Үрүҥ-Аар тойон аҕакайбыт Уйгу-быйыҥ үктүллэммит эбит; Аһынан туран айбыт эбит; Кэтит кэһии тэллэхтэммит эбит, Бу Аан-ийэ-дойдум нарын көмүс курдук Чөҥөрө чүөмпэ курдук Чаппара[а]ҕын тардыммыт эбит; Дириҥ далай түһүлгэлэ[э]х эбит, Солко долгун суһуоҕун туксарыммыт эбит, Ала[а]с сыһыы быһаҕаһын саҕа192

Араҕас чэчир дэбиргэлэ[э]х эбит, Тоҕус сиэллэ[э]х чороон иһиккэ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалКөҕөлчөр биэ көйөлгөтө Орулуос кус сымы[ы]тын курдукУлан биэ уйгута, Арыылаах кымыһы кутан туранМаҥан биэ бы[ы]ппаҕа, Тоҕус халла[а]ҥҥа уруйдаабыттар үһү:Кыртас биэ кымыһа, Чопчу бастаах манна чуоҕуспуттар эбит;Сэттэ сиринэн сиэллэ[э]х, Оноолоох сонноох оро[о]спуттар мустубуттарСири иһит сириэдийбит,Тоҕус сиринэн ойу[у]ла[а]х эбит;Чороон иһит чуоҕуйбут эбит, Би[и]ллэ[э]х сонноох манна билсибитАлта сиринэн тарбах ойуулаахЫмыйа ыксаласпыт эбит, эбиттэр,Кэрди[и]с ойуулаах Саха аймаҕа, былыргы дьон былатаКэриэн ымыйа кэккэлэспит эбиттэр, Онон мустан төбүрүөннэһэн,Маҥан биэ быһаҕаһын саҕа Төгүллэһэн ааһаллар эбит,Айгырастаах сими[и]рдэр баараласпыт Тоҥмут манна иттэр эбит, Хоргуйбут манна туругуран, эбиттэр, Тохто[о]н аһыыр эбит.Сүүнэ хатыҥынан оһуорду[у] ойуула[а]х Бу аата эбир хамыйаҕынанКүбэй күндү хамнатарда[а]х үһү, Эбир ыһыах оҥорбуттар үһү.Ороһулаан төрүөбүт улан кулун Бу күҥҥэ-дьылга,Уҥуохту[у]н ойуллаҕас кутуругунан Бу бэриэмэҕэ, бу чааска бары айыллыбыт,Тоҕус халлаҥҥа уруйдаан туран Аан-ийэ-дойду барыта биир эбит. (Көстөкүүн Оруоһун суруйбута)72 ДУОНА СУОХТАН УЛАХАН ТАХСАР (тылбаас) 1912. — №3. — С. 16. Биир буччут тыа устун иһэн, көҥдөй тииткэ үгүс мүөтү булбут. Бу мүөтүн киникуоракка иппит, бу гынна атыыһыка булуубун атыылас диэбит. Атыыһыт мүөтү ам-сайа турдаҕына, хас даҕаны таммак сиргэ түспүт. Саксырҕалар көтөн кэлэнэр бутаммактарга олоро түспүттэр. Атыыһыт кыычата (мааската) саксырҕалары тута[а]­ры ойон түспүт. Бутчут ыта эмиэ сүрдэ[э]х түргэнник кыыча үрдүгэр түһэн, кини-ни тырыта тыытан кэбиспит. Атыыһыт сүрдэ[э]хтик уордайан, ыарахан сыыйыы ти-миринэн ыты өлөрөн кэбиспит. Бутчут, ытын туохта[а]ҕар даҕаны ордорор буолан,атыыһыты кытта охсуһан барбыт. Өлүү быатыгар бутчут доҕотторо, атыыһыт даҕаныгиэннэрэ, маны биллбиттэр. Кинилэр тиэтэйэ-саарыйа сыссан кэллбиттэр. Ол кэ-ниттэн дуолан охсуһуу буолбут. Бу охсуһууга хас даҕаны киһи өлбүт. Бу барыта аҕыйах таммах мүөтэн буолбут. Суруксут ХАРАҤА СУОЛ КҮҮҺЭ 1912. — №3. — С. 17—25. (биитэр чыычаах тыҥыраҕа хатаммыт сиригэр баһа хатар) Биэс ойнуулаах Кыраап Толстуой суруйбута А н ь ы [ ы ] с ы й а. Эн, Дь[и]эким оҕоньор, биһигини ордук истэр буол, кэмбиһиги билбиппитин этэр буолуохпут. Д ь [ и ] э к и м. Оттон Таҥара, Таҥара туох диэҕэй! Кини да киһи буолбат дуо,кыыс? Кини да Таҥараҕа син киһи буоллаҕа ди[и]бин, соҕурдук. Оттон эн сана[а]-ҕар хайдаҕый? 193

1912–1913 М а т р ы н а . Чэ кэлиили[и] кэбтэҕа ди[и]бин! Б ү ө т ү р . Оттон Дь[и]эким оҕоньор, кыргыттар да тылларын алыс итэҕэиэххэ САХА САҤАТА сатаммат. Оҕоҕут ты[ы]нна[а]х буоллаҕа диибин. Манна баар буолбат дуо? Ыҥыран ылан үчүгэйдик ыйытыҥ, кырдьык суол ду, сымыйэ суол ду? Айы[ы]ны би[й]этигэр ылыныа суоҕа. Ылыҥ ыҥырыҥ эрэ уолу! (Аньы[ы]сыйа турар). Эт эрэ аҕаҥ ыҥырар диэ (Аньы[ы]сыйа тахсар). Уон иккис көстү[ү]тэ Уруккулар. Аньы[ы]сыйата суох. М а т р ы н а . Дьэ ити, сэгэртэйэм, бэрт сөпкө быһаардыҥ, у[у]ннан куппут курдук эттиҥ, уол эттин бэйэтэ. Аныгы үйэҕэ кү[ү]стэринэн ойох ылан биэрбэттэр ди[и]ллэр. Бэйэтэ биллин буолбат буоллаҕына хайаабыт да иһин ылара суох, бос­ туой аатын алдьатыа. Мин санаабар, дьиэҕэ олорбутун курдук олорон тойонугар сылдьыа этэ. Сай[ы]нын да ылыа суоҕа этибит, ол кэриэтэ киһини хамнастыа эти- бин. Оттон эн биһиэхэ уонча сү[ү]стэ аҕал итигэннэ кини олорбутун курдук олордун. Б ү ө т ү р . Ол туһа туһунан буоллаҕа, тэгил-тэгил буолуох туста[а]х. Биири бүтэрэн баран атыны кэпсэтиллиэ буоллаҕа. Д ь [ и ] э к и м . Мин онон этэбин-э Бүөтүр, хайдах эмэ, соҕурдук, көнөрө[ө]­ рөй диэн. Бэйэҥ эрэ сана[а]ҥ курдук үчүгэй буола[а]рай диэн, соҕурдук Таҥараҕын умнан кэбиһэҕин: ордук буолуо ди[и]гин. Бэйэҕэр эргинэ тардан ылаары гынаҕын да, онтукаҥ кэлэн мо[о]йгуттан и[и]листэ түһэр буоллаҕа; хайтах эмэ үчүгэй буолаа­ рай ди[и]бит да онтукабыт куһаҕан буолан хаалар, Таҥарата суох. Б ү ө т ү р . Оннук буолумна! Таҥарата суох хайтах сатаныай. Д ь [ и ] э к и м . Барыта тиэрэ буолан иһэр, оттон майгы, Таҥара ыйа[а]ҕын хоту бардаҕына, соҕурдук, киһи бэйэтэ үөрбүт көппүт курдук буолар. Сол курдук сана[а]бытым буоллаҕа, уолбар ойох ылан биэрэн айы[ы]ттан бы[ы]һыам диэн, кини дьиэлэ[э]ҕэр соҕурдук олоруо майгы быһы[ы]тынан диэн, соҕурдук куоракка ки[и]рэн эрэйдэнэн көрүөм. Үлэ барахсан көстүө этэ буоллаҕа. Таҥара ыйа[а]ҕын быһы[ы]тынан, соҕурдук үчүгэй буолуо этэ буоллаҕа. Кини тула[а]йах буола[а]хта[а]- таҕа ди[и]бин. Холобура сай[ы]н аты[ы]һыт бирикэ[э]счигиттэн мас ылбыппыт! Албынныахпыт ди сана[а]ммыт. Кинини албынна[а]тыбыт да Таҥараны соҕурдук, кыайан албынна[а]батыбыт! Онон буоллаҕына. Уон үһүс көстү[ү]тэ Уруккулары кытта Мики[и]ттэлэ[э]х А[а]ныска. М и к и [ и ] т т э . Ыҥырбыккыт дуо? (Олорор табах тарда[а]ры гынар). Б ү ө т ү р (Аргыый-аҕай мөҕөр быһыыннан). Хайтах майгыны билбэккин дуо? Эйигин аҕаҥ ыҥырар буолбат дуо, онтон табаҕынан ойну[у] олор[о]ҕун. Кэл бэт- тэх — тур (Мики[и]ттэ күлбүтүнэн ойно[о]бутунан кэлэн остуол аттыгар турар). Д ь [ и ] э к и м . Холобурун эттэххэ, соҕурдук, эйихэ, Мики[и]ттэ, үҥү[ү], үҥү[ү] баар. М и к и [ и ] т т э . Кимтэн үҥү[ү] ки[и]рдэ? Д ь [ и ] э к и м . Үҥү[ү] дуо? Бу тула[а]йах кы[ы]стан үҥү[ү] баар. Сол кинит- тэн эй[и]хэ баар, Мары[ы]наттан. М и к и [ и ] т т э (күлэ-күлэ). Дьикти баҕайы, доҕор. Ол ким эмиэ үҥэр буо- лар буоллаҕай? Кини бэйэтэ, эттэ дуо эйиэхэ? Д ь [ и ] э к и м . Эйигиттэн мин билигин, соҕурдук ыйытабын эбэ[э]т онно эн, соҕурдук, этиэх тустаххын. Кыһын тыл бэрсэн тылгытын тутуспуккут дуо, суох ду? М и к и [ и ] т т э . Тугу ыйытаргытын тугу да өйбөр түһэрбэппин. Д ь [ и ] э к и м . Оттон эн кинини кытта соҕурдук сылдьыспытыҥ ду, о[о]ньос­ путун ду суох ду? М и к и [ и ] т т э . Туох суох буолуой. Киһи олоро сата[а]н киһини эрэ кытта ойну[у]р-күлэр баҕайыта. Ити гэннэ атын туох да суох. 194

Б ү ө т ү р . Ноко, Мики[и]ттэ, эн ол-бу буолума, аҕаҥ тугу ыйытарын көнөтүнэн Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалкырдьыгын эт. Д ь [ и ] э к и м (Дьоһумсуйан туран). Мики[и]ттэ! Дьонтон кистиэбитиҥ иһинТаҥараттан кистиэҥ суоҕа. Эн Мики[и]ттэ өйдө[ө]н соҕурдук сымыйанан этиэмэ.Тула[а]йаҕы киһи эрэ атаҕастыаҕа. Кини тула[а]йах буолар эн үчүгэйин талан эт. М и к и [ и ] т т э . Тугу этиэмий туох да суох. Букатын ту[у]ра туох да суохди[и]бин, итигэннэ этэрим суох. (Кы[ы]һыран баран) Кини тугу баҕарар этиэҕэ.Өлбүт киһи курдук өрө балый[ы]аҕа. Оттон кини тоҕо балыйбат Мики[и]ттэ уолаСүөдэркэни? Аны киһи киһини кытта ойнуо да суох ди. Кини туох диэтэ? Д ь [ и ] э к и м . Көр сэрэн эрэ Мики[и]ттэ! Кырдьыга сымыйата тахсыа. Кыр-дьык ду сымыйа ду? М и к и [ и ] т т э (Атын сир диэки). Бу хатылыннахтарын көр эрэ. (Дь[и]эк­ им­ҥэ) Этэбин эбэ[э]т тугу да билбэппин диэн. Мин кинини тугу да гына иликпин диэн.(Уордайан туран). Таҥара баарына мин субу турар сирбиттэн уларыйымым. (Ки­рэстэнэр). Тугу да билбэппин. (Саҥата суох тохто[о]н баран, Мики[и]ттэ ордуккыыһыран туран этэр). Эһиги миэхэ кинини ойох ылан биэрэ[э]ри гыммыккыт эбитди[и]бин? Бу туох үлүгэрий кырдьык даҕаны. Аны киһи киһиэхэ күүһүнэн ойох даылан биэрэрэ ха[а]лан турар. Быһа эттэххэ. Оттон итигэннэ мин андаҕайдым буол-бат дуо тугу да билбэппин диэн. М а т р ы н а (Эригэр). Көр эрэ итини мас ака[а]ры тугу киниэхэ баллыгы­ры[ы]­лар да ону барытын кини итэҕэйэн иһэр. Бостуой оҕоҕун эрэ са[а]кка кил­лэрдиҥ. Ол кэриэтэ олорбутун курдук тойонугар олордун. Тойон биһиэхэ билигинкыһалҕабытыгар туттарбытыгар уон сү[ү]стэ биэрдин эрэ. Күнэ туоллаҕына. Б ү ө т ү р . Дьэ хайдаҕый Дь[и]эким оҕоньор? Д ь [ и ] э к и м (Тылыттан таҥалайын охсон баран уолугар). Сэрэн Мики[и]тт­ эатаҕыстаммыт харах уута соҕурдук сыыһа түһүө суоҕа, киһи баһын үрдүгэр түһүө.Сэрэн эрэ, хайдах эмэ алҕас буола[а]рай. М и к и [ и ] т т э . Тугу миэхэ көрдөрөҕүн көрүөҥ буоллар көр бэйэҥ (Олорор). А [ а ] н ы с к а . Бэйэ баран ийэбэр этэбин (Сү[ү]рэн ха[а]лар). Уон төрдүс көстү[ү]тэ Бүөтүр, Дь[и]эким, Матрына, Мики[и]ттэ. М а т р ы н а (Бүөтүргэ). Дьэ ити барыта ити курдук буолан иһэр Бүөтүр. Бул­ку[у]рда[а]х баҕайы оҕоньор диэтэҕиҥ туох өйүгэр көтөн түһэр да, ону кэли[и]ли[и]кэбэ сылдьар: бостуой хата эйигин эрэйдэ[э]тибит. Уол олорбутун курдук эй[и]хэолордун. Тут кинини киһи гын. Б ү ө т ү р . Онон хайдаҕый, Дь[и]эким оҕоньор? Д ь [ и ] э к и м . Тугуй мин, соҕурдук уолу хайҕа[а]баппын, мин көннөрү, соҕур­дук баҕарбытым. М а т р ы н а . Алыс тиэрэ ма[а]ры билкуйан барда. Олорбутун курдук олордунэбэ[э]т. Бэйэҕэ да кэлэн тугу гыныай, бэйэбит да кыанаа инибит. Б ү ө т ү р . Ол эрэ баар, оҕоньор Дь[и]эким, эн сайнын ылар буоллаххына кинимиэхэ кыһын на[а]дата суох. Олорор буоллаҕына төгүрүк сыл олордун. М а т р ы н а . Төгүрүк сылга кэпсэтимнэ. Биһиги дьиэбитигэр үлэ саҕана ык­са[а]тахпытына наймылыахпыт да буоллаҕа ди[и]бин, оттон уол олордун эһиэхэ, энбилигин биһиэхэ уонна кулу. Б ү ө т ү р . Онон дөссө аны би[и]р сылга биэрэҕит дуо? Д ь [ и ] э к и м (Өрө ты[ы]нан баран). Хайдах гыныахпытый, арай, соҕурдукитинник буоллаҕына, соҕурдук буоларыгар ти[и]йдэҕэ. М а т р ы н а . Эмиэ би[и]р сылга, Митрийэбтэн Митрийэбкэ диэри. Хамнаһыноттон биһигини бэйэҥ да баттыаҥ дуо, билигин эрэ уонна аҕал. Өрүһүй биһигини(Туран үҥэр). 195

1912–1913 Уон биэһис көстү[ү]тэ САХА САҤАТА Уруккулары кытта Аньы[ы]сыйа, А[а]ныска. А н ь ы [ ы ] с ы й а (Ки[и]рэн тэйэ сиргэ олорор). Б ү ө т ү р . Оннук буоллаҕына буоллун, хата бараммыт би[и]рди[и]тэ иһиэхпит ду? Барыах Дь[и]эким оҕоньор, арыгыта иһиэх. Д ь [ и ] э к и м . Испэппин эбэ[э]т арыгыны испэт баҕайым. Б ү ө т ү р . Оччоҕо баран чайда иһиэх. Д ь [ и ] э к и м . Чайга саҕырыйыахпыт. Чай буоллаҕына сөп. Б ү ө т ү р . Дьахталлар да истиннэр. Эн Мики[и]ттэ с[ү]өһүлэргин көрүтэлэ[э], солуомаларын хамыйан биэр. М и к и [ и ] т т э . Сөп. (Барылара бараллар, Микитэттэн ураты, хараҥаран эрэр). Уон алтыс көстү[ү]тэ Мики[и]ттэ соҕотоҕун. М и к и т э (Табах тардар). Көрүҥ эрэ хатылыннахтарын, кэпсиэ да кэпсиэ кыргыттары кытта хайдах сылдьыбыт[ы]ҥый диэн ону барытын остуоруйа­ла[а]­ тахха алыс өр буолуо эбэ[э]т. Ойох ыл ди[и]ллэр. Оттон барыларын ыллахпына хайа алыс элбэх буолуохтара эбэ[э]т. Ойоххо алыс кыһана иликпин; билигин да ойохто[о]х киһиттэн итэҕэс буолбатахпын, киһи эрэ ымсы[ы]рар. Туох эмиэ тэһэ аньан Таҥараҕа кирэстэннэҕим буоллаҕа буолла. Иньэ гынан ах-гына түһэрдим эбэ[э]т. Сымыйанан андаҕайар айы[ы] буолар ди[и]ллэр да, син би[и]р буолбат баҕайы ду. Барыта сымыйа тыл буолуо эбэ[э]т. Быһа эттэххэ. Уон сэттис көстү[ү]тэ Мики[и]ттэ Өкүлү[ү]нэлиин. Ө к ү л ү [ ү ] н э (Сонно[о]х ки[и]рэн быатын у[у]рар, итигэннэ чула[а]ҥҥа ба­ рар). Саатар уотта убаппаккын. М и к и [ и ] т т э . Эйигин көрөрү дуо? Мин эйгин көннөрү да көрөбүн. Ө к ү л ү [ ү ] н э . Сах ыллын эйигин. Уон ахсыс көстү[ү]тэ Уруккулары кытта А[а]ныска. А [ а ] н ы с к а (Сү[ү]рэн ки[и]рэн Мики[и]ттэҕэ сибигинэйэр). Мики[и]ттэ кэ­ лэ тарт, эйигин би[и]р киһи ыйытар, би[и]р тыынынан. М и к и [ и ] т т э . Ол хайа киһиний? А [ а ] н ы с к а . Тимир суол Мары[ы]ната. Дьиэ муннугар турар. М и к и [ и ] т т э . Албынна[а]ма. А [ а ] н ы с к а . Би[и]р ты[ы]нынан. М и к и [ и ] т т э . Туох на[а]да буолбут киниэхэ. А [ а ] н ы с к а . Эйигин кэллин ди[и]р. Мин Мики[и]ттэҕэ би[и]р эрэ тылы этиэх­тэ[э]хпин диир. Мин ыйыттахпына эппэт. Көннөрү ыйытар эрэ кырдьык дуо иһи­гиттэн арахсар диэн ди[и]р. Мин этэбин: суох аҕата ара[а]ран ойох ылан биэрэ[э]ри гыммытын буолбата ди[и]бин, биһиэхэ дөссө би[и]р сыл олорор. Онно кини этэр: Таҥара туһугар ы[ы]т кинини миэхэ. Мин киниэхэ хайата буоллар, би[и]р тылы этиэхтэ[э]хпин диир. Өр баҕайы кү[ү]ттэ. Чэ бар да киниэхэ. М и к и [ и ] т т э . Сах ыллын кинини, мин эмиэ тоҕо барыамый киниэхэ. А [ а ] н ы с к а . Кини этэр; кэлбэтэр эрэ мин бэйэм киниэххэ барыам ди[и]р. Би[и]р ты[ы]нынан барыам ди[и]р. М и к и [ и ] т т э . Кутта[а]ма, турбахта[а]н баран барыам. А [ а ] н ы с к а . Би[и]тэр Өкүлү[ү]нэни ойох ылан биэрэ[э]ри гыналлар дуо диир. 196

Ө к ү л ү [ ү ] н э (Хатар сабын кытта Мики[и]ттэҕэ кэлэр). Кимиэхэ Өкүлү[ү]­ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалнэни ойох биэрэ[э]ри гыналлар ди[и]гин? А [ а ] н ы с к а . Мики[и]ттэҕэ. Ө к ү л ү [ ү ] н э . Айыкабын ол ким этэр? М и к и [ и ] т т э . Дьоннор этэллэр эбит ди (Кини диэки көрөр, күлэр). Өкү­лү[ү]­нэ, миэхэ ойох кэлиэн дуо? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Эйиэхэ дуо? Урут барыам этэ, оттон билигин тоҕо барыамый. М и к и [ и ] т т э . Ол билигин тоҕо кэлбэккин? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Оттон эн ми[и]гин таптыаҥ үһү дуо? М и к и [ и ] т т э . Тоҕо тапта[а]бат буолуомуй. Ө к ү л ү [ ү ] н э . Эйигин буойаллар (күлэр). М и к и [ и ] т т э . Ким буойар? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Ма[а]чахам буойбат дуо? Онто суох өрү[ү] мөҕөр этэ, өрү[ү]эйигин кэтэһэр буолбат дуо? М и к и [ и ] т т э (күлэр). Көр эрэ маны барытын кэтэһэ сылдьар эбиккин ди. Ө к ү л ү [ ү ] н э . Мин дуо? Тугу мин кэтэһиэмий? Мин хараҕым суох дуо.Ма[а]ҥын аҕабын сордо[о]н аҕай биэрдэ эбэ[э]т. Аба[а]һы кы[ы]һа, сырайа тыҥатахсан. (Чула[а]ҥҥа тахсар). А [ а ] н ы с к а . Мики[и]ттэ кэл көр эрэ. (Түннүгүнэн көрөр). Иһэр би[и]рты[ы]н­ ынан, сол кини. Бэйэ барабын. (Барар). Уон тохсус көстү[ү]тэ Мики[и]ттэ, Өкүлү[ү]нэ чула[а]н иһигэр ба[а]р, Мары[ы]на. М а р ы [ ы ] н а (Ки[и]рэр). Хайа бу туох айы[ы]ла[а]х буолуҥ? М и к и [ и ] т т э . Суох, тугу да гына иликпин, тугу гынан эрэбин? М а р ы [ ы ] н а . Быраҕаары гынаҕын дуо! М и к и [ и ] т т э (Уордайан турар). Дьэ, бу туох баҕайыный, тоҕо эмиэ ман-на кэллиҥ? М а р ы [ ы ] н а . Ты[ы]й Мики[и]ттэ? М и к и [ и ] т т э . Дьиибэлэ[э]х да баҕайылар, доҕор. Тоҕо кэллиҥ. М а р ы [ ы ] н а . Мики[и]ттэ! М и к и [ и ] т т э . Дьэ туох ба[а]рый. Мики[и]ттэ да Мики[и]ттэ! Ба[а]р буо-лумна ханна б­ арыай! Туох на[а]да буолан кэллиҥ, баар ди[и]бин. М а р ы [ ы ] н а . Итинэн буоллаҕына умнан, быраҕан кэбиһэри гыммыккынди[и]бин. М и к и [ и ] т т э . Тугу умуннараҕын? Бэйэлэрэ да билбэттэр. Муннукка туранкэтэһэр, Аньы[ы]сыйа ыт[ыы]р. Онно барбатах буолтум кэннэ эмиэ туох на[а]даный.Мин эй[и]хэ кыһаммат буоллаҕым ди[и]бин. Итигэннэ туох ба[а]рый, бара тур. М а р ы [ ы ] н а . На[а]датын суох буолбутум эбит ди аны! Эн тылгын итэҕэйэнэрэнэн тапта[а]быт айы[ы]лаах эбиппин ди. Билигин күлэн элэктэ[э]н баран на[а]-дата суох буолбуппун эбэ[э]т. М и к и [ и ] т т э . Бука барыта туох да туһата суох суол саҥараҕын, букатын туохда ымйаммат суолу. Аҕабар да кэпсиэбиккин. Таҥара туһугар бар, араҕыс мий­ игиттэн. М а р ы [ ы ] н а . Бэйэҥ да билэҕин мин эйигиттэн атын киһини кими датапты[ы] иликпин. Ойох ылларгын, ылбатаргын даҕаны мин алыс сана[а]ргыасуоҕа этим. Мин эйиэхэ туох да буруйу оҥоро иликпин. Дьэ туох иннигэр ми[и]гинбырахтыҥ? Тоҕо? М и к и [ и ] т т э . Дьэ тугу манна абылы[ы]-самылы[ы] тутуохпутуй? Бара тур.Тугу да кыайан өйдүөбэттэр! М а р ы [ ы ] н а . Ордук абакката, кыһы[ы]та баар эбэ[э]т, албынна[а]бык­кы­на[а]­ҕар, ойох да ылбатаххын[аа]ҕар, тапта[а]бат да буолбуккуна[а]ҕар, ми[и]гинатынҥа атас­таспытыҥ — мин билэбин эбэ[э]т кимин! М и к и [ и ] т т э (уордайан ынан кэлэр). Эһигини кытта киһи кэпсэтэн үтүөнүбулуо суох. Бар ди[и]бин эбэ[э]т, айы[ы]га киһини киллэримэ. 197

1912–1913 М а р ы ы н а . Айы[ы]га да? Хайдах гына[а]ры гынаҕын, сыньа[а]ры гынаҕын дуо? Чэ мэ сыс! Сырайгын тоҕо туора туттуҥ? Э, Мики[и]ттэ! САХА САҤАТА М и к и [ и ] т т э . Саат буолуо суоҕа дуо дьон иһиттэҕинэ. Тугу барбаҕы баран лахсыйаҕын. М а р ы [ ы ] н а . Бүтэрдэҕиҥ ити эрэ буоллаҕа былыргыны былыт саптын диэ­ тэҕиҥ. Умун ди[и]р буоллаҕыҥ! Чэ Мики[и]ттэ, бэйэ умна[а]йаҕын. Мин с­ а[а]п­пын харыста[а]батыҥ хараҕым у[у]туна[а]ҕар ордук. Эн ону албынна[а]тыҥ, тэбис­тиҥ. Ту­ла[а]йаҕы аһымматыҥ (ыты[ы]р) быраҕан кэбистиҥ. Өлөрдөҕүҥ, өһөрдөҕ[ү]ҥ да, мин эйиэхэ өһүөмчүлэ[э]бэппин. Таҥара тойоннуо. Ордугу буллаххына умна[а]р, итэҕэһи буллаххына ахта[а]р. Суох ахтыаҥ-э Микитэ! Чэ бырастый, оннук буоллаҕына — тап­ та[а]тым да этэ. Чэ кэриэспитин бырастылаһыах (Баһыттан тутан угура[а]ры гынар). М и к и [ и ] т т э (Мүлчү көтөр). Э! Эһигини кытта кэпсэтэн диэн. Барыаххын баҕарбат буоллаххына хаал манна мин бары[ы]м. М а р ы [ ы ] н а (Ыһыты[ы]р). Хара сордо[о]х! (А[а]ҥҥа) Таҥара эйигиттэн иэс­тиэҕэ! (Ыты[ы]-ыты[ы] тахсар). Сү[ү]рбэ көстү[ү]тэ Мики[и]ттэ Өкүлү[ү]нэлиин. Ө к ү л ү [ ү ] н э (Чула[а]нтан тахсар). Чэ ыккын даҕаны, доҕор, Мики[и]ттэ! М и к и [ и ] т т э . Туох ба[а]рый? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Улуйаахта[а]та даҕаны (Ыты[ы]р). М и к и [ и ] т т э . Оттон эн туох буоллуҥ? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Туох буоллуҥ да? Атаҕаста[а]тыҥ буолбат дуо? Миигин да ити курдук гыныаҥ буоллаҕа ди[и]бин, хара сордо[о]х (Чула[а]ҥҥа тахсар). Сү[ү]рбэ би[и]рис көстү[ү]тэ Мики[и]ттэ соҕотоҕун. М и к и [ и ] т т э (Баста[а]н сана[р]бат). Ити и[и]рэ[э]ни көр эрэ. Дьахталлар баҕайылар сахар курдук минньигэс буолан бараннар, кинилэри кытта булкустаххы- на, букатын алдьархай. (Бы[ы]с түһэр). САХА ОЛОҔУН ДЬАҺАЙАР СОКУОН ТУҺА 1912. — №3. — С. 26—36. 1910 сылга уоблас тойотторо сүбэ оҥорбуттара. — «Пройэк» — саха омук дьаһанан олорор сокуонун уларытарга, улуус аайыттан анабыл киһи ыҥыттаан ол пройэк быһыыта «Криэсийэн» дьү[ү]лүн курдугу аны[ы]рга, көспөккө би[и]р сир- гэ олохту[у]рга. Онно би[и]р эрэ саха барыта туспа санааларын этэн суруйбутта- ра, маннык: Күбүрнэтэр Тойон ыҥырбытынан бэрт улахан сүбэ тэриллибит эбит, төрүттэ[э]х үлэ түмүллүбүт, билигин дьаһаллан олорор тутаах сокуону уларытаары: — ону билэн тураммыт, саҥа таһа[а]ран эрэр дьаһалгыт барыбыт олоҕун халбарыппакка хабы- рыйа — туру[у]һу, биһигиннэ[э]ҕэр буолуох, бары Сиби[и]р үрдүнэн; манан биһиги, ыҥырыллыбыппыт быһыытынан, сүрэхпит гиэнин курдук аһынабыт, өйбүт ситэ- рин туххары этиэхпит, билэрбитин. Бу сүбэлэһэр пройэк бүтүннүүтүн майгытын, кэрди[и]-кэрди[и]лэрин даҕаны туһун. I Баччаҕа тиэрдэн олорбут сокуон — «положение объ инородцахъ» диэн, 1822 сылга тэриллибит эбит. Ордук өйө сөҕүмэр улахан өйдө[ө]х — Сиби[и]р Киэниэрэл 198

Күбүрнэтэр, «Кырап Спэрэнскэй»73 дьаһайбыт. — Бу сокуон бэрт үтүө абыралла[а]х Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалбиһиэхэ, билиҥҥэ дылы тыын биэрэрэ ха[а]лбат. Бука ордук — өйө үтүөтүн булабыт манныктары: баста[а]н, туоҕунан да уобсас­тыба дьон олоҕун долгуппат, ханыгы да. «Положение об инородцахъ» ыйар уоб-састыба дьон бэйэлэрэ олохторун дьаһанан көрүнэн туттар гына; ол кэннэ ончусыһыарбат дьон олоҕун туһунан ханнык эмэ уларытыыны-тэлэрити[и]ни, барытынбэйэлэрэ тэринэллэригэр биэрэр 26 кэрдиискэ бэлиэтэммитэ ыйар; «көһө-көһөолорор кочобой» омуктар бурдук үүннэрэллэрэ тэнийбэтин да иһин атын дьон(криэс­ иэн) дьү[ү]лүгэр ончу холбонуо суохтара, кинилэр онуохха көҥүллэ[э]бэтбуолахтарына; бүттүмүччэ кинилэр кыттыспыттар ханнык эмэ атын кылааска —дьү[ү]лгэ. Маннык сокуон үтүө абыралын өйдү[ү]ллэр, арай кининнэн көмүскэнэн харыс­танан олорооччулар. Ааспыт үйэ ортотун саҕана, саха олорор быһыытын ирдэ[э]ч-­чилэр, саханы үмүрү тутан олоро[о]ччуларды[ы]н даҕаны этиэ биллибит көрдүбүтдииллэрэ — ол курдук; бу дьон кочиобой олохторо уларыйбат. Кинилэр — сахаларолохторо тупсуохтара эбит сир үлэли[и]р идэҕэ холбостохторуна көспөккө би[и]рсиргэ олохтонор «осиадлай» буолар эбиттэрэ буоллар. Оннук үтүөнү тэрийэн са-ханы абыры[ы]р уохтарыгар билигин туттан олорор олохпутун кү[ү]стэринэн көтүрэохсоору гымыттара. Арай ону ити 26 кэрдиискэ баар буолан мэһэйдэ[э]н кэбиспитэ, кинилэр субу-руччу туксаран кэбиһиэхтэрин. Ол кэннэ саҥарды[ы] көстүбүтэ быһа хото саҥалаах,омуктар олохторун бэркэ билэ[э]ччи үөрэхтэ[э]х Д.А. Клиэмэнс74 диэн. Ол үөрэхтэ[э]хтылын уугутунан, эгининэн туоһула[а]н така[а]стаабыта: кочобой олох ончу харыс­таабат олох туксуутун, үөрэх күөрэйи[и]тин. Хайа олорор дойду, сир сигилитэ тустуспа, тымны[ы]лаах-ити[и]лэ[э]х, уулаах-тыалаах диэбитэ ол боллаҕына, көһө көһөолорор тупсуоҕа диэн харахха аспыт курдук чахчытын сэһэргэ[э]битэ. Онтон ыла буахтан аһарбыт сокуон абырала ордук ыра[а]стык биллибитэ (Ити 26 кэрди[и] хайаэтиитэ онно манна үтүөх батаах оҥорумаҥ диэн). Иккиһэ. Билигин баар олохтон олордор «Положение об инородцах» ыб ыра[а]скырдьыга ыйар: бу дьон саха омук, криһиэнэ дьадаҥытын да иһин, букатынкриһиэннэ[э]ҕэр атыннык тэни[й]эн олорорун быһы[ы]тынан, биэриллэр кинилэр-гэ  — сахаҕа дьү[ү]ллү[ү]р быһы[ы] маннык олохторун дьүүллүн бэйэлэрин маанымайгыларын батыһыннаран, олохторун үтио сигилитин хоту салайар буоллуннаркырдьыгы чахчы санаан. Итинник дьүүлүнэн тутулла олордохторуна, олохторо тук-субат буолуо суоҕа; дьүүл быһы[ы]та тэҥниэҕэ, бөҕөргүөҕэ, киһ[и]ни батта[а]бат­киэ­бинэн олохторо көстүүтүнэн, өйдөрө хоторунан туттунуохтара. Уһугар үсүһэ. — Са[а]май ордук хата үчүгэй «положение» гиэнэ көстөр онтон;көҥүлү ыйа тутан олорор дойдубут туһун, ханык аймах (улу[у]с) былыргыттан бла­диэй гымыт — бас билбит — солор бэйэлэрэ эрэ түҥэттиниэхтэр. Кочобой олох сүөһүиити[и]тэ бодьууста[а]х буолар, онон эрэ тыынна[а]х олоруллар; ол быһы[ы]тынансириҥ да ана[а]н сыта тубус тора атын буолар, дьон да олоҕо туксаара күөрэйэрэ,сиртэн көнөкөн үчүгэй кырыста[а]х буоллаҕына абыраны[а], кыараҕас, ү[ү]нү[ү]тэмөлтөх сирдэ[э]х алдьанар (мэ[э]рэйдэн түҥэти сатанматын туһа). Дьэ бу маннык үс сүрүн төлкөлө[ө]х буолар баччаҕа тиэрдэн олордор сокуон­«положение об инородцахъ» диэн. Билигин даҕаны бу сокуон биһиэхэ аб[ы]ралаолохпутугар аччыы илик. Хата биһиги санаабытыгар баҕарабыт, бу төрүт сокуоммуттуругуруоҕун, тэнийэҕин, ол курдук үтүөтэ биһигини балыйбыт. Ол эрэ[э]ри холбуу эттэхэ, биһиги билбэппит диэбэппит билиҥи бириэмэбыһы[ы]тын. Хайдах эмэ үтүө төлкөлө[ө]х, олохто[о]х буоллар, төрүт сокуоммут.Кини даҕаны тоҕо эмиэ уларыйымна тулуйума[а]ры гынар, күн аайы эгэлгэ олоххо,ты[ы]ннаах буолуу кыһалҕата үксэ[э]н иһэр, кэҥи[и]р. Онон биһиги уорбалы[ы]-быт ол курдук: кырдьык даҕаны бу төрүт сокуоммут «положение об инородцахъ»хат дьаһайан көрдөххө сатаныһы, эбэ түһэн, көҕүрэтэ түһэн төлкөтүн олоҕун эрэтүөрэҥнэппэкэ, алдьаппака арай ону биһиги баҕарабыт. Көстөн турара маннык: ити-ни хат оҥоһуу буоллаҕына, арай бу курдук оҥорохха сөп буол[у]о этэ. 199

1912–1913 1. Хайдах даҕаны уларытыллыа суох туста[а]х, саха көһө көһө олороро (кочобой олох) бэйэтэ сөбүлэ[э]бэт, көҥүллэ[э]бэт буоллаҕына, баҕар холбу[у] соҕус чөмчөх САХА САҤАТА ыал буолан олорор буолбуттарын да гиэннэ. 2. Саха бэйэтин икки ардыгар ылсы[ы]-биэрси[и], кэпсэти[и] куолута оннугар ха[а]лыах туста[а]х хайдах билиҥҥи быһы[ы] курдук дьүүлэ даҕаны. 3. Саха сууттарын үрдүгэр көрү[ү], үмүрү тутуута, буолуох туста[а]х аҥардас дьүүл быһы[ы]тын, майгытын салайар эрэ курдук, сүннүн ыйар дьаһалы тартым- на, ханнык эмэ саха бэйэтин дьүүлүгэр сөптө[ө]х суолга булкуһумна эрэ. Итирдик үлэхпит тахсар оннук көстөн турар быһыылартан. Маҥнайгыта буоллаҕына; кочобой олох билигин сыл бриэмэтигэр көһө түһэринэн эрэ буолбат, тус туспа ыал буолталы[ы]р даҕанынан. Биһиги санаабытыгар, сирбит си- гилитэ дьон олоҕун салайар. Билиҥи бириэмэҕэ олохтоммут сирбит сигилитэ оннук; би[и]р сиргэ көспөкө, чөмчөхтөһө даҕаны олорбут иннигэр син кочобой олох быһы[ы]- та, сүөһүнэн иитимдьини оҥосторго сирбит уйар — уһун кыһыҥҥа от, сайын мэччирэҥ тиийбит курдук буолар. Онон буоллаҕына аҥардасты[ы] таһыттан көрүнэн, ханнык да обсастыбаны кочобойга, анаталы[ы]р көнө курдук көстүө буолуо да. Дьыҥ кырдьыга ханнык кыла[а]ска дьону анаталы[ы]р бэрт үгүс причинэлэ[э]х буолбат дуо. Ол кэриэ- тэ хата баҕарыыла[а]х суол ба[а]р: би[и]р класттан би[и]ргэ уларыталы[ы]ры оҥорор буолуохха, бэйэлэрэ онуоха көҥүллү[ү]р баҕарар буоллахтарына, бу уларыйар дьон. Иккиһиннэн. Кырдьык дьүүл быһы[ы]та, букатын чип чинха атын сигилилэ[э]х, куолула[а]х, уобсастыбалар гиэннэрэ, тубус туора олохто[о]х дьоннор тустара, сөп түбэспэт Импиэрийэ иһинэ[э]ҕи дьон кырдьык дьү[ү]ллэрин быһыытыгар. Онон ки- ниэхэ (сахаҕа) туспа сууд, бэйэтин куолутунан көрөн кырдьык дьүүлү тэрийэ[э]ччи, тумнубакка бэрт наадала[а]х. — Саха суута, саха куолутунан олохтон дьүүллэ[э]ччи буолан, нуучча суутугар туспа төлкө олохто[о]ххо, туттарыллыа суох туста[а]х. Уһугар, үсүһүнэн. Биһиги уорбалы[ы] саны[ы]быт ол курдук: саха дьүүллэн дьа­ һайа олордо[о]ччуларын, тойотторун, су[у]ттарын, кинилэр сахалыы дьүүллү[ү]ллэ- рин быһыытынан, олохто[о]х сир сигилитин батыһыннаран көрү[ү]тэ истиитэ диэн ­буол­ уох туста[а]х аҥардасты[ы] тас өттүттэн салайыынан, быһы[ы] майгы өттүнэн. Оттон саха бэйэтин дьүүлүгэр сөптө[ө]х суолга былаастахха, дьон уобсастыба олоҕун иһигэр ыйар кэрдэр буоллахха, сатаныа суоҕа, ханнык эмэ туһа ситиллиэ суоҕа. Дьиҥэ букатын чыҥҥха атын олоххо иитиллибит, туспа өйдө[ө]х санаала[а]х дьону, бэйэлэрин олохторун иһигэр туора киһи, нуучча да буоллар, сатыаҕа д[у]о сиэтэр ыйар буоллаҕына. Бэрт да үтүөнү саны[ы]р өрүкүйэр буолбутун да иһин, онтукта- ра үктүрүй[ү]э эбэ[э]т, икки өттүттэн өйдүөбэттэн, би[и]тэр дьиҥ муньахтан­үөс­күөх туста[а]х ханнык эмэ үлүгүрдэ[э]х дьүүл, сатанан абрахтаммат айда[а]н аҥа[а]рдас­ ты. Маныктары өйдө[ө]н туран, биһиги саны[ы]быт ол курдук: Дьоку[у]скай Уобласка, «Крисийиэн Тойоно» диэн, тойонно[о]х суду (пройэкка — этэргит курдук) аһараллар кинилэргэ эрэммити (үтүөнү тэнитиэхтэрэ диэн аҕаларгытын) ситэ­риэхт­ эрэ буолуо до. Эбэн эттэххэ биһиги санаабытыгар онуоха тиэрдэр причинэ да аҕыйах курдук. Би- лигин сириэдиэн олорор (Сиэмискэй) «Окружная Полиция» бары саха өттүн, тойонун, көрөрө-истэрэ син буолуо суоҕа дуо, бу аҕалар «Начальник­таах» кэриэтин: кинилэр бүтэриэхтэрэ оһоруохтара ди[и]р суоллары толоруо суоҕа до; хата бу окруснай поли- сийэ, билигин сууд курдук ууруу уурарын саха дьыалатыгар ону ара[а]рдахха, тойон өттүн эрэ (саха гиэнин) ыарын дьарыйарын ха[а]лларан. Ол-гиэннэ саха суудтаһарын үрдүк стиэпэнин, «кассаси[й]а» диэни «Окруснай Суд» ылара эбитэ буоллар (Криэ­ сиэнс­ кэй Началник диэн оннугар Окруснай Полис­ и[­й]ан­ ы ха[а]лларар туһа дьыала- тын аччатан). Маҥнайгы чөпчүлэ[э]н бэлиэ тыллары таһа[а]р­ ан баран, биһиги этэргэ тиийэбит бу көрүллэр пройэк оҥоһуллубут «Положенийа» кэрди[и]һин аайы. II Кочиобой дьону мөрүөрэр быһы[ы]лар, салааһыннар. 1. Аҕа уустарын нэһилиэккэ холбоотту[у]р, нэһилиэги улу[у]ска, оҥоһуллар дьүү­ лүнэн, олохторун көрөн, сирдэри чинчилэ[э]н, сирдэрин түҥэтэл[л]эрин быһ­ ыы­ 200