Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал

АҺЫЫҤКАЛААХ КЫМЫРДАҔАС100 1913. — №3. — С. 22—23. (Үгэ кэпсэ[э]н, Крылоп суруйбута)Ыстаҥкалас аһыыҥка Ким даҕаны ырыамсыйыай? Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалСайыны быһа ырыа дьарыктанна, Онтон аһыыҥка саныы түһэн,Онон кыһын кэлэригэр, — Санаарҕаан, кымырдаҕаскаБэккэ соһуйда-хомойдо. Сыылан кэлэн көрдөһөр.Чэс күөх сибэкки кырыстаах — Ньа[а]дьым барахсан, миигин хаалларыма,Кырдаллар кытаччы бустулар, Миэхэҕэ күүстэ салҕаа,От мас барыта кэҕиннэ, Сааскы сылаас күннэргэ диэриКыһын кэлэ[э]ри кыһайда, Аһат, ириэр даҕаны!.. —Урукку курдук киниэхэҕэ Кымырдаҕас соһуйан ыйытар:От салаатын аайы аһыыр — Ньа[а]дьы, ити хайдаҕый,Аһа аҕыйаата, Сайын эн үлэлэ[э]битиҥ дуо?Олорор дьиэтэ отчоото. — Чыычыыҕыам, үлэлиир бокуой суоҕа,Сайыҥҥы үчүгэй сырдык Мэйиим, санаам иириэр диэри,Сылаас күннэр аастылар Сымнаҕас от быыһыгарБары үчүгэй барыта баранна, Саһан сылдьанКыһын эбэ кыһалҕаны аҕалла Ыллыы ырбайар этим.Тоҥор тобуга — Со-ол! Эн оннук эбиккин дии!..Атчыктыыр айдаана Дууһаҕын умнан тураҥҥынТи[и]йэн кэллэ. Сайыны быһа ыллаан тахсыбыккын,Аһыыҥкабыт ырыата ахсааннанан Ырыа даҕаны үлэ буолар,Көрө көҕүрэ[э]тэ: Аны бараҥҥын үҥкүүлэ[э]н көр.Иһэ быһаҕас (атчык) буолан баран Алаас ыччата ДЬИЭРМАК 1913. — №3. — С. 24—29. (кэпсэ[э]н) II Дьиэрмак каһаактарын кытта отут икки оҥочону тэрийэн, оҥочо аайы сүүрбэлиикиһи буолан, Чусобой өрүһү өрө айаннаатылар. Түөрт күн өрүһү өрө эрдинэн айан-нааннар тиийдилэр Сиэриэбинэй өрүс диэки. Мантан ыла уу айана быһынна. Суолубилэр дьонтон ыйыталаһан биллилэр: сиһи өрө ыттан, сүүрбэччэ көһү кураанаҕынанайаннаан, эмиэ тиийиэх тустаахтар өрүс кытыытыгар. Каһаактар манна тохтоотулар,куорат тутуннулар, туох баар малларын оҥочолоруттан көһөрдүлэр, онтон тэлиэгэсыарҕаны оҥостон, малларын хомуйан сис устун айаннаан бардылар: тыаҕа халыҥыал быһыыта билбэт. Уон күн тухары айаннаан тиийдилэр Дьэрөнэ өрүскэ. Маннасынньана тохтооннор, оҥочолорун оҥостон баран, өрүс сүүрүгүн хоту уһуннулар; биэскүн иһигэр көстөн истилэр киэҥ хочолор, тыалара саа тыаһын истибэтэх түүлэ[э]хкыылынан толору, күөллэрэ балыгынан симиллибит. Алтыс күннэригэр Тура өрүскэустан тиийдилэр. Манна дьон, татаар куораттара даҕаны көстөн истилэр. Биир куоракка чугаһаабыттарын кэннэ Дьиэрмак каһаактарыттан ыйытта: «Ким би-лиэй хайдах быһыылаах, төһө дьоннордоох куоратый?» — диэн. Сүүрбэччэ каһаак буо-лан куоракка тиийэннэр, татаардары куттаан куораттарын ыллылар, сүөһүлэрин да хо-муйан үүртэлэ[э]тилэр. Сорох татаардары кырган өлөрдүлэр, сороҕун тыыннаахтыытутан аҕаллылар. Дьиэрмак тылбааччытынан татаардартан ыйытта: «Туох ааттаах дьонноруй, то­йонноро кимий?» — диэн. Татаардар эттилэр: «Сибиир диэн саарыстыбаҕа олоро- 301

1912–1913 бут, Ыраахтааҕыбыт Кучуум диэн баар». Дьиэрмак татаардаттан үс өйдөөх киһини талан хаалларда суолу ыйдарарга, сорохторун босхолоото. САХА САҤАТА Өрүһү сүүрүк хоту устан бардылар. Таҥнары өрүһү түһэллэрин аайы, өрүстэрэ кэҥэ[э]н, дойдулар туксан иһэллэр, дьон даҕаны түбэһэр буолла, мөлтөх быһы[ы]­ лаах. Өрүс кытыытыгар сэри[и]лэһэн кыайан ылаттаатылар. Биир куоракка үгүс та- таардары кытта ылбыттара биир үтүө мааны кырдьаҕас татаары, ыйыппыттарыгар туох-ханнык киһигиний диэн эттэ, «мин аатым Таусик, ырахтааҕым Кучуум кулута- бын, киниттэн бу куоракка тойонунан туруоруллубутум» диэтэ. Дьиэрмак ыйытан истэ Таусиктан ыра[а]хтааҕытын туһун: «төһө ырааҕый куо- раттара Сиби[и]р Кучуум төһө элбэх сэриитин киһитэ, төһө баайдааҕын?» — Таусик кэпсиир: «Кучуум аан-дойдуга бастыҥ ыра[а]хтааҕы буолар, куората Сиби[и]р диэн ааттаах аан-дойдуга улаханынан ахсааннанар. Бу куоратын дьоно, сүөһүтэ оччо эл- бэх төһө халлаан үрдүгэр сулустар көстөллөр. Кучу[у]м сэриитин күүһэ ахса[а]на суох элбэх, бары ыра[а]хтааҕылар холбоспуттарын-да иһин кыайбаттар». Маныаха Дьиэрмак этэр: «биһиги нуучча омук буолабыт, манна кэллибит эһиги ыра[а]хтааҕыгытын, куораккытын ылан Нуучча ыра[а]хтааҕыта бас билэригэр тиксэ- рэргэ. Миигин кытта кэлбиттэртэн ураты кэннибитигэр ахсаана суох элбэх, барыла- ра саалаахтар, устан иһэллэр. Сааларбыт биһиэнэ маһы курдаттыы хотоллор, эһиги чаачар сааҕыт курдук буолбат. Көр эрэ!» диэтэ. Ити гиэннэ Дьиэрмак саатынан маһы хайытта, каһаактар да ытыалаан барды­лар. Таусик кутталыттан тобугар түстэ. Дьиэрмак киниэхэ этэр: «Кучуум Ыра[а]хтааҕыг­ ар баран кэпсэ[э] барытын көрбүккүн. Бэриннин кини, бэриммэтэҕинэ биһиги кини­ни өлөрүөхпүт». Онтон Таусиги босхолоон ытта. Каһаактар эмиэ устан бардылар, ол аайы Сибиир куоракка чугаһы[ы]ллар. Бу устаннар улахан Тобол өрүскэ киирдилэр, онтон устаннар Бабасан үрэххэ ти[и]йди- лэр. Көрөллөр кытыыга куорат турар, куораты тула элбэх татаар көстөллөр. Ыыттылар тылба[а]ччыты билэ туохха үгүс дьон муньньустубутун. Тылбааччыт төннөн кэлэн этэр: «Бу Кучуум сэри[и]тин киһилэрэ муньустан тураллар. Тойонно- ро Кучу[у]м күтүөтэ Мамиаткул бу[о]лар. Миигин ыҥыран ылан илдьиттэттэ эһиэхэ «айы[ы]та суох төнүннүннэр диэн, истибэтэхтэринэ барыларын ордорбокко кырган өлөртүөм». Дьиэрмак каһаактарын хомуйан кытыыга тахсаннар татаардары ытыалаатылар сааларынан. Саа тыаһын истэн татаардар сырыстылар; каһаактар тэбистэрэн сорох- торун өлөртөөтүлэр, полон ылаттаатылар, арыыйда Мамиаткул бэйэтэ тэскилэ[э]тэ. Оттон каһаактар устан иһэн — киэҥ кү[ү]стэ[э]х сү[ү]рүктэх Иртыыс диэн өрүскэ киирдилэр. Бу өрүһүнэн би[и]р күнү устаннар үтүө оҥоһу[у]лаах куоракка тиийди- лэр тохтоотулар. Каһаактар сатыылаан куорат диэкки чугаһа[а]быттарыгар татаар- дар чаа­чар сааларынан ытыалаан үс киһини бааһыртылар. Дьиэрмак тылба[а]ччыты татаардарга атааран биллэрдэ, куораттарын туттардыннар, ол буоллаҕына биир да киһини ордоруом суоҕа. Тылбааччыт төннөн кэлэн этэр: «онно Кучуум киһитэ олорор, Атик Мурса Качара диэн. Кини сэри[и]тин киһитэ үгүс, этэр, куоратын биэриэ суоҕа». Дьиэрмак каһаактарын хомуйан этэр: — Дьэ, оҕолор, биһиги бу куораты кыайан ылбатахпытына татаардар үөрү[ү]лэри- гэр малааһынныахтара биһигини да ха[а]йыахтара. Утаабакка кинилэр утары бардахпы- тына биһиэхэ ордук буолуо. Тахсыҥ барыбыт күүспүтүн холбоон эмискэ түһүҥ кинилэр үрдүлэригэр. Каһаактар бу сүбэҕэ ки[и]риннилэр. Бары уохтаах татаардар муньустубут этэ. Каһаактар утары истэхтэринэ татаардар чаачар сааларынан ытыалаһан сорохторун өлөртөөтүлэр, сорохторун бааһырдыталаатылар. Каһаактар уордайан татаар ортотугар ки[и]рэннэр түбэспити эрэ өлөртөөтүлэр. Куорат иһигэр каһаактар буллулар элбэх сүөһүнү, тү[ү]лэ[э]ҕи, атын да үтүө малы. Өлбүттэрин көмөн, бэйэлэрэ сыньанан, булбут малы хомунан — эмиэ өрүһү таҥнары уһуннулар. Бөрүккү ырааппатылар, көрдөхтөрүнэ кытыыга куорат курдук ту- рар, сэри[и]тин киһитэ көстөр-көстүбэт кыймаҥнас. Каһаактар тохтоотулар. Дьиэр­ мак муньньах оҥорор диир: «чэ оҕолор, хайтах дии саныыгыт?» 302

Кутталларыттан сорох каһаактар дииллэр: «тоҕо эн биһигини манна аҕаллыҥ? Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалБиһигиттэн үгүс киһини бааһыртылар өлөртүүллэр даҕаны, барыбыт өлөн хаалсык-пыт». Бугурдук диэн ытаатылар. Дьиэрмак сүбэлэһэ[э]ччи бэйэтин доҕор киһитигэр Уйбаан Колсо диэҥҥээтэр — чэрэ эн, хайтах диэн саныыгын?» — Тугу элбэҕи саныамый? — диир Уйбаан Колсо. — Бүгүн өлөрбөтөхтөрүнэ, сар-сын баҕар өлөрүөхтэрэ, сарсын да буолбатын иһин, сылаас оһох үрдүгэр иттэ сытанөлөр ордук дуо? Санаатахпына, биһиги барыбыт кытыыга тахсан, татаардар утарыбарыах тустаахпыт. Таҥара тугу эмэ биэриэ. Дьиэрмак этэр: «Аньыы даҕаны, мохсоҕол Баанньа! Бэрт сөп! Эһиги, оҕолор,каһаак аатыгар сөбө суоххут, дьахталлар быһыылааххыт. Балыгы бултуурга, онтонтатаар дьахталларын куттуурга эһигини илдьэ сылдьыахха арай сөптөөххүт. Көстөнтурар, төнүннэххэ — өлөрүөхтэрэ, ааһа уһуннахха — өлөрүөхтэрэ, манна тохтоон тур-дахпытына — өлөрүөхтэрэ. Барар сир суох буолла. Биирдэ эрэйдэннэххэ, кэнникисынньалаҥ буолуо». Каһаактар дэстилэр: «Эн, Тимэпиэйэбис, биһигиннэ[э]ҕэр ордук өйдөөххүн,биһигиттэн акаарылартан ыйытыма, илт ханна баҕараҕын, иккитэ өлүөхпүт суоҕа.Бииртэн быыһаммыппыт». — Дьэ, оҕолор, истиҥ! — диэтэ Дьиэрмак. — Биһиги бугурдук сүбэлэниэҕиҥ.Кинилэр биһиги төһө киһи баарбытын ахсаанын билбэттэр. Онон биһиги үс бөлөхбуолан тарҕаһыаҕыҥ. Ортоку бөлөх утары барыах тустаах, иккитэ уҥа-хаҥас өттүнэнэргийэн кэннилэриттэн тиийиэх тустаах. Ортокулар чугаһаабыттарыгар саныахтара:бу барылара иһэллэр диэн тахсыахтара. Оччоҕо ойоҕос бааллар кэнниттэн сырсантиийэн кэлэн кыргыах тустаахтар. Сөп дуо, оҕолор? Бу дьоннору өлөртөөбүппүтүнкэннэ кимтэн да куттаныахпыт суоҕа, бэйэбит тойоттор буолуохпут. Сүбэлэспит хоту оҥоһуннулар. Ортоку буолбут каһаактар Дьиэрмагы бэйэтинкытта чугаһаан истэхтэринэ, татаардар саҥа аллайан тура эккирэ[э]тилэр, саһанолорбут сирдэриттэн. Итигирдик буоларын кытта били хаҥас-уҥа өттүнэн эргийбиткаһаактар татаардары кэнниттэн тэбистэрдилэр. Татаардар кутталларыттан тарҕаһасырсыбыттарыгар каһаактар тэбистэрэн кинилэри өлөртөөтүлэр. Бугурдук каһаактар биир тыһыынча биэс сүүс аҕыс уон биир (1581) сылга сэ-тинньи ый сүүрбэ алтыс күнүгэр кыайан киирдилэр татаар омук Ыраахтааҕыта Ку­чуум диэн олорор куоратыгар Сибиир диэн ааттаахха. Мантан ынтах кыра кинэ[э]стэр үҥэн-сүктэн Дьиэрмактан көрдөһөн истилэр.Татаардар төннүтэлэ[э]н олохсуйан бардылар Сибиир сиригэр. Кучуум бэйэтэ Ма­миаткул күтүөтүнэ[э]н өлө утарылаһыаҕын Дьиэрмак диэки кутталыттан, ол-бу сү­бэни була сатаабыттара. Саас уу тотугар, өрүс эстибитин кэннэ, татаардар Дьиэрмакка сүүрэн кэлэнбиллэрдилэр. Мамиаткул элбэх сэрии киһитин хомуйан, эмиэ эн утары иһэр, били-гин Бэгэйэ өрүс кытыытыгар турар. Дьиэрмак каһаактарын хомуйан, өрүстэри туораан, бадарааннары быһа кэһэн,үрүйэлэринэн, тыа систэринэн курдаттаан тиийэн өлөртөөтүлэр элбэх татаардары,Мамиаткулу бэйэтин тутан ылан, тыыннаахтыы аҕаллылар Сибиир куоракка. Бэриммэт татаар аҕыйаата, кинилэри кыайаары сайыны быһа Дьиэрмак батыһасырытта. Ол гиэннэ Иртыыс өрүстэринэн сылдьыталаан, элбэх үтүө сирдэри буланылла. III Дьиэрмак бары үтүө сирдэри булан ылбытын кэннэ, сурук суруйан Строганаб-тарга киһини ыытта. Сурукка суруйар: «Мин Кучуум куоратын ыллым, Мамиаткулутыыннаахтыы полон ыллым. Бары дойду дьонун бэйэм бас билэрбэр киллэрдим,арай каһаактарым өлүтэлэ[э]н аҕыйаатылар: ыытыҥ дьоннордо, бу дойду барам-мат үптэ[э]х сир». Бугурдук суруйан атаарда элбэх ыарахан атыылаах түүлэ[э]ҕи:саһылы, саарбаны, атын да элбэҕи. 303

1912–1913 Дьиэрмак Сибиири дьаһайан олордо. Россыйаттан икки сыл ааһыар диэри киһитин атаарбытыттан көмө көстүбэтэ, Дьиэрмак киһитэ аҕыйаата.САХА САҤАТА Биирдэ татаар Карача диэн ыытар илдьит киһини Дьиэрмакка этэн: — Биһиги эйиэхэ көҥүллэннибит, ногай омук кэлэн биһигини атаҕастыыр, онон буоллаҕына, кулу биһиэхэ көмөтө дьонноргуттан. Күүспүтүн холбоон ногай омугу кыайыах тус­ таахпыт. Эн киһилэргин атаҕастыахпыт суоҕа, онуоха андаҕайабыт. Дьиэрмак тылларыгар итэҕэйэн, Уйбаан Колсону кытта атаарда түөрт уон ки­ һини, кэлбиттэригэр татаардар кырган кэ[э]стилэр. Билигин каһаактар эмиэ ордук аҕыйаатылар. Онтон Бухаара сирин атыыһыттара Дьиэрмагы биллэрдилэр бугурдук диэн: «Биһи­ ги тэриннибит Сибиир куоракка табаар табаардыы. Кучуум сэриитин дьонунуун аара тоһуйан биһигини ыыппат». Дьиэрмак биэс уон киһини ылан барда атыыһыттары босхо- луу. Иртыыс өрүскэ кэлэн Бухаардары булбата. Хоно тохтоотулар, түүн баара хараҥа, самы[ы]рдаах даҕаны. Арай каһаактар сытан саҥардыы утуйбуттарын кэннэ, эмискэ татаардар хантан ылан көстүбүттэрин өлөртөлөөн кэ[э]стилэр. Дьиэрмак атаҕар туран охсуһан барда, бааһыртылар быһаҕынан кини илиитин. Өрүс диэкки тэскилэ[э]н, ууга түһэн көстүбэккэ баран ха[а]лла. Онон кини хайдах өлбүтэ биллимнэ хаалла. Бу бары- та буолта биир тыһы[ы]нча биэс сүүс аҕыс уон төрдүс сылга онус ый алтыс күнүгэр. Атамааннара өлбүтүн кэннэ орпут биир сүүс биэс уон каһаак төнүннүлэр Рос- сыйа сиригэр. Каһаактар Сибиир куораттан тахсалларын эрэ кытта Кучуум уола Алиэй диэн сэри[и] дьонуну[у]н ки[и]рэн олохсуйда. Сэ[э]ркэ[э]н Сэһэн ХАРАҤА СУОЛ КҮ[Ү]ҺЭ 1913. — №3. — С.30—36. (биитэр чычаах тыҥыраҕа хатаммыт сиригэр баһа хатар) Биэс о[о]йнула[а]х Кыра[а]п Толстуой суруйбута Үһүс о[о]йнуута О[о]йнуур дьон: Дь[и]эким Мики[и]ттэ Өкүлү[ү]нэ Аньы[ы]сыйа А[а]ныска Митрэс Бүөтүр дьиэтэ. Кыһын. Иккис о[о]йнуттан тоҕус ый ааспыт. Аньы[ы]сыйа баар, хах таҥаста[а]х иистэнэ олорор. А[а]ныска оһох үрдүгэр сытар. Митрэс, хамначчыт оҕоньор. Митрэс — хамначчыт оҕоньор, солдаат буола сылдьыбыт. Ньа[а]дьы дьахтар — Аньы[ы]сыйа. 1 көстүүтэ М и т р э с (Аргы[ы]й аҕай киирэн сыгыньахтанар). Аа, Айы[ы]м Таҥарам! Хайа, тойоммут кэлэ илик дуу? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Туох да? М и т р э с . Мики[и]ттэни ыйытабын, куоратыттан кэлэ илик дуу? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эчи суох!304

М и т р э с . Эмиэ аһаата диибин. Аа, Айыы Таҥарам! Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал А н ь ы [ ы ] с ы й а . Бурдуккун биэрдиҥ дуо? М и т р э с . Хамыйымынабын, хайтах гыныамый, барытын хамыйдым, отунансабан кэбистим. Мэ[э]нэ хаалларар диэн киһи баар дуо. Аа, Айыым Таҥарам, Ньу-куола бачка! (Атаҕын сыгыньахтанан тутаахтыыр). Кэлиэн уолдьаһан барда. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Туохха тиэтийэй? Харчы баар буолтун кэннэ, оойньомуна-көрүмүнэ тугу гыныаҕай? Биһиги кыыһын кытта сырыттаҕа диибит. М и т р э с . Харчы баар буоллаҕына, көрүлэ[э]минэ тугу гыныаҕай. Өкүлү[ү]нээмиэ тоҕо куораттаспытый? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Баран бэйэтиттэн ыйыт. Туохха таҥнары соһуллубутунмин билэбин дуо? М и т р э с . Тоҕо куоратаабыта буолла! Куоракка үбтэ[э]х киһиэхэ бары бары-та элбэҕин элбэх. Аа, Айыым Таҥарам. А [ а ] н ы с к а . Мин бэйэм иһиппитим ийэ! Саал былаат ылан биэриэм диэ-битэ, тыынынан, ылыам диир; бэйэҥ талан ылаар ди[и]р. Атын баҕайытык киэргэн-нэ: били кэссиэгин, ити гиэннэ бронсуускай былаатын баанна. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Кыыс оҕо сырайа да сааппат эбит. Дьиэтин а[а]нын атыл-лаан тахсаат иҥин арааһынай буолар. Саата суох баҕайы. М и т р э с . Тый, саатар диэн баар дуо? Харчы баар буолтун кэннэ көрүлэ[э]-минэ хайыахтарай. Аа, Айыым Таҥарам! Хайа киэһэ аһылыкпытын аһыахпытыгарилик дуо? (Аньы[ы]сыйа саҥарбат). Бараммын бэйэ уктана түһэбин. (Оһох үрдүгэртахсар). Аа, Айыым Таҥарам! Боҕуруодьуса ийэм! Ньукуола бачка! 2 көстүүтэ Уруккулары кытта Ньа[а]дьы дьахтар Н ь а [ а ] д ь ы (Киирэр). Киһиҥ кэлэ илик дуу? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Суох. Н ь а [ а ] д ь ы . Кэлиэн да сөп буолбут. Хайа биһиги таспытыгар кэлэн оло-роро буол­ аарай. Били Сүөкүлэ этэн эрэрэ, куораттан элбэх бэйэлэ[э]х аттаах дьонкэллилэр диэн. А н ь ы [ ы ] с ы й а . А[а]ныска, А[а]ныска! А [ а ] н ы с к а . Тугуй? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Бар эрэ, баран көр эрэ онно кэлэн олороллоро буолаа-рай, арыгыны хараҕар диэри куттунан баран. А [ а ] н ы с к а (Оһох үрдүттэн ойон түһэн таҥнар). Сибилигин. Н ь а [ а ] д ь ы . Өкүлү[ү]нэтин илдьэ барбыт ду? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оттон кинитэ суох хайдах барыай. Кинини илдьэ бараарыол-бу наада баар буолбут буолар буолбат дуо? Ха[р]чы ылардаах-биэрэрдэ[э]х үһү.Барыта кини буккуура буоллаҕа. Н ь а [ а ] д ь ы (Баһын хамнатар). Э, этимэ даҕаны. А [ а ] н ы с к а (Ааҥҥа). Баар буолахтарына, туох диэмий? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Саҥата суох көрөн эрэ кэл, бааллар дуу, суохтар дуу? А [ а ] н ы с к а . Сибилигин көрөн кэлиэм. (Барар). 3 көстүүтэ Аньы[ы]сыйа, Ньа[а]дьы, ити гиэннэ Митрэс (Өр саҥата суох олороллор) М и т р э с (Сыҥааҕырды[ы]р). Аа, Айы[ы] Таҥара, Ньукуола Баачка! Н ь а [ а ] д ь ы (Соһуйар). Хата киһини соһутта, бу киммитий? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Биһиги хамҥаччыппыт, Митрэс. Н ь а [ а ] д ь ы . Киһини соһутта. Хата умна сыстым, хайа Өкүлү[ү]нэҕитинкиһи ыйытар үһү дуо? А н ь ы [ ы ] с ы й а (Оннуттан остуол аттыгар кэлэр). Оҕоньордоохтон ыйытанкөрөн баран, биллибэтилэр дии, иһиттэхтэрэ буолуо, дьылыы бардылар дии. Кимсөп диэҕэй? 305

1912–1913 Н ь а [ а ] д ь ы . Оттон Сала[а]һыннаахтар ыйыппатахтара дуо? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Сурата сылдьыбыттара да сатаспатахтара. Дьиэлэригэр САХА САҤАТА ылымаары гыннылар. Н ь а [ а ] д ь ы . Кыыс эргэ барарыгар сөп буолбут. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Сөп диэбиккэ дылы, хайтах гынан батарарбын кыайан булумуна бардым буолбат дуо? Эргэ биэриэн сөбүлэ[э]бэт. Бииргэспит онуоха сөп буолан биэрэр хайтах сэгэртэйин кыыһын баҕатын кэпсии илик үһү. Н ь а [ а ] д ь ы . Айыы да бөҕө буолар эбит. Киһи санаабатах суола. Ма[а]чаха аҕата буоллаҕа ити гиэннэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Тугу этиэҥ баарый. Бүтүн хааһах иһигэр киллэрэн кэбис­ тилэр. Айахпын аттым акаары тугу да билбэппин-көрбөппүн, кинилэри уорбалыыр санаабар да суох. Оттон кинилэр уруккуттан булсубуттар эбит, ону билиминэбин эрэ киниэхэ кэлбит эбиппин. Н ь а [ а ] д ь ы . Дьэ бэрт да суол! А н ь ы [ ы ] с ы й а . Онтон кэнники дьэ дьиэлийэн, көрсүһэн бардылар. Тугу этиэм баарай, сэгэртэйим дэлэ-сор диэтэҕиҥ ду. Муҥум бэйэм табта[а]батаҕым баҕас буоллун ду. Н ь а [ а ] д ь ы . Тугу этиэҥ ба[а]рай. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Киниттэн атаҕастатарым-баттатарым абакката-сүбтүкэт­ э дэлэкэнэ суох. Н ь а [ а ] д ь ы . Туох дииллэр, кырбыйа буолбут үһү дуу? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эчи, барыта баар. Урут итирдэр да сымнаҕас этэ. Урут да иһэр этэ истэҕинэ дьөссө ордук таптыыр этэ, оттон билигин дэлби тэпсэн кэбиһэ[э]- ри гынар. Үнүрүүн аспар түспүтүн нэһиилэ араарбытым. Оттон кыыһа буоллаҕына моҕойдооҕор ордук куһаҕан. Итинник сиргидиктэри хайтах сир ийэ уйа сылдьарын бэркиһиибин. Н ь а [ а ] д ь ы . А, э, эрэйгэ да бара[а]хтаабыккын, мин көрдөхпүнэ! Ону ба- рытын хайтах тулуйаҕын бэркиһи[и]бин. Эһиэхэ кэллэҕинэ оһоххо сытар хара муот буолбат этэ дуо, ити гиэннэ боотурҕаары гынар дөссө. Бэйэҥ да олус көҥүл­ ы[ы]таҕ­ ын эбэ[э]т. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Туох баҕайы буолла, абылаабыта дуу, хайа[а]быта дуу, тугу да гыныах санаам кэлбэт эбэ[э]т. Оттон өлүөхсүт хайтах курдук күтүр киһи этэй, оннооҕор ол мин тылбыттан тахсыбат этэ, оттон бу баҕайыга букатын өрө көрүөх санаам кэлбэт. Бэйэтин көрдөрбүн эрэ өйбүттэн тахсан хаалабын, үүтүн тохпут оҕо курдук буолабын. Н ь а [ а ] д ь ы . Э, э, оччоҕо тугу эрэ оҥотторбуттар эбит. Матрынаны оннугу сатааччы дииллэр ди. Кини оҥордоҕо диибин. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Мин бэйэм да оннук буоллаҕа дуу дии саныыбын. Сорох ардыгар мэ[э]нэ абаккаланабын эбэ[э]т, хайтах да гыннарбын кэрэйиэ суох курдук быһы[ы]лаахпын. Оттон бэйэтин көрүүм да өйбүттэн тахсан хаалабын. Н ь а [ а ] д ь ы . Көстөн турар суол оччоҕо, оҥотторбуттар эбит. Ыраахтан буолуо дуо киһи санаатын алдьатар. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эмиэ атаҕым баайыллыбыт курдук буолбут. Оттон ити баҕайыны көрөн кэбис эрэ. Урут хайтах курдук арбайбыт-сарбайбыт акаары баҕайы кыыс этэй? Оттон билигин буоллаҕына көрөн кэбис, хабах курдук үллүбүтүн, киэр- гэммитин, сарайбытын акаары да буоллар хатымсыйарын син билэр. Мин хотуммун диир, бу дьиэ баһын мин билэбин диир. Аҕам миигин киниэхэ эргэ биэриэх буолта диир. Оттон тыла буоллаҕына, Таҥара бы[ы]һаатын киниттэн. Уордайдаҕына дьиэ- ни уотунан убатан кэбиһэ[э]ри гынар. Н ь а [ а ] д ь ы . Эчи, киһи ымсыырбат олоҕор олороохту[у]р эбиккин эбэ[э]т. Оттон ону дьон күнү[ү]лү[ү]ллэрэ, баай да — баай диэн. Баай да эрэйтэн-кыһалҕат­ тан маппат эбит. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Күнү[ү]лүүр да баайдара сөбүнэн буолан эрэр. Барыта уулар тохтор быһы[ы]ла[а]х, харчыны туох да мэ[э]нэ матайдаан эрэр. 306

Н ь а [ а ] д ь ы . Оттон ону баҕас тоҕо мэ[э]нэ көҥүл ыытаҕын, харчы бэйэҥ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалкиэнэ буолбат дуо? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Тугу этиэҥ баарай, маны баҕас билбэтим буоллун ханныкду! Бэйэм сыыстым эбэ[э]т. Н ь а [ а ] д ь ы . Мин бэйэм буолларбын суут сууту көрүөм этэ. Харчы буол­лаҕына бэйэҥ киэнэ буолбат дуо? Ону кини хайтах мэ[э]нэ ыскайдыыр кимтэн дакөҥүлэ суох. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Э, эчи аны ону ааҕаллар диэтэҕин ду? Н ь а [ а ] д ь ы . Дьэ буорайбыккын мөлтүөбүккүн даҕаны, доҕоччукам! А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эчикийэ мөлтө[ө]бүнэбин, хайтах мөлтөөбөт буолуомуй.Эрэй бөҕөнү көрдөрөр буолтун кэннэ. Илиммин-арҕаабын билбэт буоллум эбэ[э]т.Э, э, сорукайым да ба[а]р эбит. Н ь а [ а ] д ь ы . Хайа киһи иһэр дуу? (Иһилли[и]р. Аан аһыллар, ки[и]рэрД­ ьиэким оҕоньор). 4 көстүүтэ Уруккулары кытта Дьиэким Д ь и э к и м (Таҥараҕа үҥэр, атаҕын тэбэнэн баран, сыгыньахтанар). Дороо­болоруҥ хайтах туох олороҕут? Дорообо Ньа[а]дьы. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Дорообо тэ[э]тэ. Дьиэҕиттэн кэллиҥ ду? Д ь и э к и м . Ол курдук, баран кэли[и]м эрэ уолбар диэтим, ол курдук, уол-бар диэтэҕим дии. Хойут кэ[э]лтим, аһылыкпын аһаан баран, хаардаан-сирдэ[э]н олкурдук, киһи хаамарыгар мэһэйдэ[э]х, иньэ гынан ол курдук хойутаан хааллым. От-тон оҕом дьиэтигэр баар дуо? Оҕом! А н ь ы [ ы ] с ы й а . Суох, куораттаабыта. Д ь и э к и м (Лааппыга олорор). Наадалаах этим киниэхэ ол курдук, наадабаар этэ. Үнүрүүн кэпсэ[э]битим бэйэтигэр, ол курдук кыһалҕабытын, аппыт өлөнхаалла диэн. Хайдах эмэ, ол курдук ат тэриммит киһи сөп буолуо эбит. Ол иһин минкэллэҕим диибин, ол курдук. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Мики[и]ттэ бэйэтэ да кэпсэ[э]битэ; кэллэҕинэ сүбэ­лэ­һиэхпит буоллаҕа диибин. (Туран оһох диэкки барар). Аһаан эр, оҕоньор, онуоходылы кэлиэ, Митрэс, Митрэс, түһэн аһаа. М и т р э с . Аа Айыым Таҥарам, Ньукуола бачка! А н ь ы [ ы ] с ы й а . Түс аһаа. Н ь а [ а ] д ь ы . Бэйэ мин барабын, бырастыйдарыҥ. 5 көстүүтэ Дьиэким, Аньы[ы]сыйа, ити гиэннэ Митрэс М и т р э с (Түһэр). Утуйбуппун өйдөөмүнэ ха[а]лбыппын. Аа Айыым Таҥарам,Ньукуола баачка! Дорообо, Дьиэким оҕоньор! Д ь и э к и м . Аа... Митрэс эбиккин дуу! Хайтаҕый эн ол курдук буоллаҕыҥ дуу? М и т р э с . Оттон бу Мики[и]ттэҕэ, эн уолгар сылдьабын. Д ь и э к и м . Ыы! Иньэ гынан, ол курдук мин уолум хамначчыттаммыт эбитэбэ[э]т. М и т р э с . Урут куоракка аты[ы]һыкка олоро сылдьыбытым да, барыбын барыарыгы иһэн кэбиспитим. Иньэ гынан манна таҕыстым, туох да тулугум суох, кэпсэ-тэн кэбистим (Сыҥаҕырдыыр). Аа Айыым Таҥарам. Д ь и э к и м . Оттон бэйэтэ ол курдук Мики[и]ттэ тугу гынар бэйэтэ? Туох он-нук баар үһү. Ол курдук хамначчыт наада буолар бэйэтиттэн ураты. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Туох баар буолуой? Урут син кыайар этэ ди аны дьарыгаатын буолбута, ол иһин хамначчыттанар буоллаҕа. М и т р э с . Харчы баар буолтун кэннэ хайдах гыныаҕай. Д ь и э к и м . Бостуой ол курдук гынар буоллаҕа ди[и]бин, ол курдук букатынбостуой. Букатын наадата суох суол! Самаарыйан хааллаҕа диибин. 307

1912–1913 А н ь ы [ ы ] с ы й а . Букатын быһыыта уларыйан хаалла, букатын ыал буолар- бытыттан а[а]стыбыт.САХА САҤАТА Д ь и э к и м . Буоллаҕа ол курдук. Киһи хайдах эмэ ордук буолаарай диир да, онтукаҥ ол курдук атын буолан хаалар. Баай киһини үтүөҕэ тиксэрбэт, киһи дьа[а]- лы буолан хаалар. М и т р э с . Көҥүл буолан баран хайдах гыныай, оннооҕор тот ыт ордук ытыры[ы]к буолар. Оттон мин тотон баран, хайдах курдук дьа[а]быламыппын. Икки нэдиэлэ туххары тугу да өйдө[ө]бөккө билбэт буолан хаалбыппын-дии бэстилиэнэй баркым барыар диэри. Туоҕум да суох буоламмын арыгыбын бырахпытым. Билигин кэбиһэ сылдьабын. Сах ыллын кинини. Д ь и э к и м . Оттон дьахтарыҥ эйэнэ ханнаный? М и т р э с . Дьахтарым миэнэ, доҕорум оннук буола сылдьар. Киэргэмсэҕэ диэн ааттаах, сырайа аҥар иэдэһэ күөх да баламат буоллар, сыҥа[а]ҕа хайнастыгас да буоллар. Оттон өлүөр бэйэтин саахар да маньаҕа көрүөҥ суоҕа. Д ь и э к и м . Тый ол хайдах баҕайыный? М и т р э с . Саллаат оҕото онтон ордук тугу гыныай? Сөптөөх олоҕор олордоҕо диибин (Саҥата суох олорор). Д ь и э к и м (Аньы[ы]сыйаттан). Мики[и]ттэ куоратыгар тоҕо киирдэ, туох на[а]далаах дуу, тугу аты[ы]лаары дуу? А н ь ы [ ы ] с ы й а (иһитин тарда-тарда). Эчи кураанаҕынан ки[и]ртэ. Харчы наада буолбут ону ыла кииртэ. Д ь и э к и м (Аһыыр). Ол харчыны ол курдук эмиэ туохха туттаары наада буоллугут? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Суох туохха да туттаары гыммаппыт. Аҕыйах 20-30 сүүс наада буолтугар кииртэ. Д ь и э к и м . Оттон тоҕо ылаҕыт ону да? Бүгүн ол курдук ылыаххыт, сарсын ылыаххыт ол курдук, харчыгыт бараммат дуо? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Э, ол быстах харчы бэйэбит киэнэ чөмүччү турар. Д ь и э к и м . Бүтүн дуо? Хайтах оннук буолар? Эһиги ыла туруоххут буоллаҕа, ол курдук оттон харчыгыт эбиллэ турар буоллаҕа. Бурдугу ду тугу ду ампаарга кутан баран ылан истэххэ, ол курдук эбиллэн иһиэ буолар дуу? Эйигин албыннаан этэр. СААС КЭЛИ[И]ТЭ 1913. — №3. — С.37. Петръ Черныхъ Тыалбыт тымныыбыт намтаата, Хаарбыт харааран барда, Күммүт биһиэнэ уһаата, Күммүт халлаантан көрдө. Саас да кэлиитэ буоллаҕа, Хаарбыт, кыһыммыт баран, Мууспут үрэххэ устуоҕа, Оппут ү[ү]нүө, көҕөрөн. Күөх да хонууга, арыыга Хаарбыт харааран у[у]луо, Баай Таҥарабыт сырдыга Түүн да намтаабат буолла. Мас да ойуурга күҕөрүөҕэ, Күөх саҥыйаҕы кэтиэ. Аттар, ынахтар күрүөҕэ Суохтар, хонууга баран.308

НУ[У]ЧЧАЛАР САТАБЫЛЛАРА Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал 1913. — №3. — С.38—39. Бу аҕыйах сыллааҕыга Рассыыйа — дьоппуоннары кытта сэри[и]лэһэ сыл-дьыбыта. Онно нууччалар чааһынай сэри[и] ордук куһаҕан буолан кыаттарбыттар:­сэри[и] тойотт­ оро дьаһаллара куһаҕаныттан, туттар сэптэрэ, аһыыр астара кэрэ-гэйиттэн, куһаҕаныттан: саамай улахан биричиинэтэ буолар бу сэрии таҥаһын-аһын тэрийэ[э]чи тойоттор куһаҕаннарыттан, кинилэр бэйэлэрин эрэ иннилэринөйдүүллэрин дьаһанан, норуот уобсай дьыала иннигэр сылдьыбаттарыттан хонуу дауу да кыргыһы[ы]тыгар бэрт дөбөҥнүк бэрт хомолтолоохтук кыаттарбыттара. Дьоп-пуон судаарстыба дойдута аҥаардас аҕыс тыһыынча кыбадратнай көстөн ордук, от-тон Россыйа киэнэ түөрт сүүстэн ордук. Дьоппуон киһитэ 60 мөлүйөн, оттон Рос-сыйа киэнэ 160 мөлүйөн. Бу маннык аҕыйах буолан баран нууччалары кыайбытта-ра бэрт буолбат дуо? Дьоппуоннар бары үөрэхтэ[э]хтэр, тойотторо үөрэх ча[а]һыгарбэрт кыһаны[ы]лаах, норуот харчытын туох да наадата остойута суох суолларгаматайда[а]баттар. Дьоппуон Россыйатааҕар дьоннорунан үс төгүлүнэн аҕыйахтарда, үөрэх ча[а]һынан бастаан тураллар: оскуолалара да элбэх, үөрэхтэ[э]х-өйдөөхда дьонноро элбэх. Кинигэлэрэ, сурунааллара, хаһыаттара Россыйа киэнинэҕэрбыдан элбэх. Кинилэр улахан тойотторо, миниистэрдэр даҕаны, норуот бы[ы]-бардаабыт дэбирнэйдэригэр туохха баҕарар эппиэт биэрэллэр, оттон биһиэхэбуоллаҕына миниистэр тугу да оҥорбутун иһин Судаастыбанай Дуумабыт хайдахда гыммат. Онно Парлааман (биһиги Судаарстыбанай Дуумабыт курдук) улахан,хайа да со­куон Парла[а]мана суох тахсыбат, оттон биһиэхэ буоллаҕына Дуумалаах­пыт да иһин чинха атына буолар, бу судаарстыбанай Сэбиэт баар, ити гиэннэитилэр үрдүлэринэн миниистэрдэр сэбиэттэрэ ба[а]р. Кинилэр биир Парлаа-маннаахтар да олохторо үчүгэй, үөрэхтэрэ ордук, онтон биһиги икки парлааман-наахпыт да куһаҕан. Ну[у]ччалар былыр Элэ[э]скэ (Эмиэрикэҕэ) диэн сири бас билэ сылдьыбытта-ра. Ол сири мэ[э]лэ куһаҕан сир курдук санааннар эмиэрикэннэргэ 14 мөлүйөҥҥэаты[ы]лаан кэбиспиттэрэ. Ону ылан бараннар эмиэрикэннэр аҕыйах сылынан бэртэлбэх кыһыл көмүс баар сирин булбуттара — ол Элэ[э]скэҕэ. Сахалы[ы]н диэн муораары[ы]тын аҥарын нууччалар Дьоппуоҥҥа биэртэрэ — сэрии ороскуотун төлөөннөр.Ол онно билигин дьоппуоннар туох да сүрдэ[э]х элбэх балыгы бултууллар. Кыра ба-лыгынан дөссө бурдук сирин көннөрөллөр, уоҕа тахсан хаалбыт сиргэ ыһаннар олсири уохтаах ү[ү]нүлэ[э]х оҥороллор. Оттон нууччалар Сахалыынтан туох да туһаны таһаарбатахтар — арай хаатыргаэрэ сирэ буолан сылдьыбыта. Дьоппуоннар ити гэннэ Амыр үрэх төрдүгэр бултуох добугуордаах этилэр. Оннобилигин туох баар оборуоту барытын дьоппуоннар атыыһыттара тутан олороллордиэн кэпси[и]ллэр. Сол курдук эмиэ Камчааткаҕа. Сити үс (Амыр үрэх төрдө, Саха­лыын арыы, Камчатка) сир балыгынан туох да сүрдэ[э]х баайдар. Маннык үчүгэй сир-дэри, ара[а]һынай ба[а]йдаах-туһалаах дойдулары туора омуктар бас билэн, кыайан-хотон олороллор. Кыҥырдыа ытчата САҺЫЛЛААХ ТИ[И]ГИР КЫ[Ы]Л 1913. — №3. — С.39—40. Би[и]рдэ ти[и]гир кыылга саһыл этпитэ: Эн күүскүн күүстэммит, сү[ү]рү[ү]гүнсү[ү]рүүлэммит киһи баар ини диэн. — Онтон атыммар баҕарбаккын дуу? диэн оноха ти[и]гирэ ыйыппыта. Ити гиэннэ киһи баҕарарын өйдө[ө]бөппүн диэбитэ саһыла. 309

1912–1913 — Онуоха ти[и]гирэ эппитэ: «Мин эриэн өҥмүн сөбүлэ[э]бэккин дуо? Мин тири[и]м өҥө — эн иһин эриэнигэр бэркэ уолдьаһыа этэ: истиин-тастыын албын САХА САҤАТА буолуоҥ этэ. — Эн тири[и]н өҥө от мас өҥө өҥнөнөн албын өҥ. Мин таһым албын буолуон баҕарбаппын. Иһим эриэнэ кистэлэ үчүгэй таспар биллибэтэ. Таҥара Тойон тири[и]м оннугар көтөр тү[ү]түнэн симиирэ буоллар мин улаханнык махтаныа этим» саһыла иннэ диэбитэ. Обойукоб101 «САХА САҤАТА» СУР[У]НА[А]Л РЭДЭКСИЙ[Э]ТИГЭР! 1913. — №3. — С.10. Биһиги, Дьоку[у]скай дьоно, Туомскай куоракка үөрэнэ[э]ччилэр, бу суругунан «Саха саҥата» сурунаалы төрүттэ[э]бит дьоҥҥо махталы ыытабыт, үчүгэй тэрилтэҕэ кирдьик сүрэхпититтэн үтүө кэнэҕэскини, кэскили саныыбыт. Мантан антах бу, бар дьоҥҥо улахан туһалаах дьыала — киэҥ кэтит, кирдьик суолу буллуҥ, дириҥ уолбат сү[ү]рүктэх үрэҕинэн. Билигин эн маҥҥайгы кырыс көтөҕөр үлэ ааспытын кэннэ — силис ылан, силигилэ[э]н бар дьоҥҥо туһатын биллэрдин. Аныгы үйэҕэ саха олоҕо күнтэн күҥҥэ уларыйан, урукку судургу быһыы-майгы сүтэн турдаҕына бу суруна[а]л хараҥа түүҥҥэ араҥас сулус курдук суолу ыйыаҕа муммат ыллыкка килэриэҕэ. Норуот орту- тугар сырдык үөрэх тэлгэниитин, бары баттал ааһарын, олох туксарын туһа диэн бу суруна[а]лга тыл этилиннин, кэпсэннин. Туомскай унибэрситиэтигэр аһыллыбыт Дьокуускай Сэмэлэчэстибэтэ Прэдсэдээтэл: Өндрөй Күөрэкин Праблыаньа члиннэрэ: Уйбаан Скрэбин Ньукулай Симмэр Редакторъ: Н.Г. Соловьев САХА САҤАТА 1913. — №3. — С.11. Ежемесячный прогрессивный и независимый журнал на якутском языке 2-й год издания ОТКРЫТА ПОДПИСКА НА 1913 год. 2-й год издания Задача журнала пробудить национальное самосознание якутского племени и приобщить его к мировой культуре и прогрессу. Программа журнала • Распоряжения Правительства. • Передовые статьи. • Статьи по вопросам местной жизни. • Оригинальные и переводные беллетристические произведения • Образцы народного устного творчества. • Поучение якутского фольклора. • Научное обозрение. • Заграничные известия. • Обозрение русской жизни. 310

• Отчет Государственной Думы и Совета. Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал • Заседание Якутской Городской Думы. • Судебные отчеты и юридические хроники. • Торгово-промышленные известия. • Среди журналов и газет. • Местная хроника. • Корреспонденция. • Телеграфные известия о выдающихся событиях (агентские и собственные). • Ответы на вопросы. • Письма в редакцию. • Библиография. • Почтовый ящик. • Объявления. ПОДПИСНАЯ ЦЕНА НА ЖУРНАЛ «САХА САҤАТА» на год 6 руб., полгода — 8 руб. 50 коп., на 1 месяц — 70 коп. Подписка принимается в книжном магазине Г.Г. Игумнова, Якутск, Полиц. ул.в редакции журнала, Якутск, Полиц. ул. д. М.Е. Федоровой. Прием объявлений. Редактор Н.Г. Соловьев Издат. Товарищество «Якут»

БЫҺААРЫЫЛАРБыһаарыылар 1. «Якутский край» — «Саха дойду- йыыга сытан баран уон сылга Илин та» хаһыат маҥнайгы нүөмэрэ 1907 с. от Сиб­ ииргэ көскө уурул­л­ ан, Саха сиригэр ыйын 1 к. (саҥа стилинэн от ыйын 14 к.) кэлби­тэ. 1899  с. Дьокуускайга Кыһыл тахсыбыта. Сахалыы тылынан маҥнайгы Ки­риэс­ бал­ ыыһ­ атын быр­ ааһа буолбута, хаһыаты таһаарарга В.М. Ионов, В.В. Ни- фель­дшерскэй ос­куоланы төр­ үттэспитэ. кифоров, П.А.  Кушнарев, В.В.  Жаров, Олохтоох бэч­ ээк­кэ эл­бэхтик суру­йара. М.В.  Сабунаев, Н.Е.  Афанасьев, С.А.  Ко- 1906  с. куорат Дууматын мунн­ ьаҕын ыс­ рякин уо.д.а. кыттыспыттара. пыт 200 ки­һилээх бөлөх тэри­йээччитэ, 1917  с. куорат Дуу­м­ атын чил­ иэн­ э, Кут- Ионов Всеволод Михайлович (1851— тал суох буолуутун комитетын бэрэссэ­ 1922) — Саха сиригэр көскө олорбут дээ­тэлэ. 1918—1919 сс. Си­биирдээҕи сыы­лы­най, народник. Астрахань к. төр­ өө­ областной Дуума депутата (Томскай к.). бүтэ.­ Пет­ ерб­ урдааҕы технологическай­ 1919 с. кулун тутар ыйтан Томскай губер- инс­ титукка­үөрэм­митэ. 1883 с. Саха уоба­ ниятын Земскэй управатын бэрэссэдээ- ла­һыг­ ар көс­кө­ыытыл­лыбыта. Саха тылын­ тэлин солбуйааччы. дириҥник үөрэп­пит­ э.­ Хас да этнографи­ ческай үлэлэри суруй­бута, Э.К.  Пекар­ Афанасьев Николай Егорович (1877— скайга сахалыы тылдьы­ты­ оҥорорго кө­ 1956) Дьокуускай к. төрөөбүтэ. Дьок­ уус­ мөлөспүтэ. И.М.  Сибиряков (1894—1­ 896) кай  к. прогимназиятыгар үөрэммитэ. Өр уонн­ а Айаан —Ньылхан (1904) экспеди­ сылга Ам­ма, Арҕаа Хаҥалас, Дьок­ уус­кай цияларын кыттыылааҕа. Боот­ у­руус­кай­ оскуолаларыгар учууталынан, РайОНО улуу­һугар 7 сыл, Дьокуускайга 5 сыл оҕо­ инс­ пекторынан, методиһынан, үөрэх нар­ лору үөрэтиинэн дьарыктаммыта. 1910 с. комун­солб­ уйааччынан үлэлээбитэ. 1917 с. Киин Россияҕа көспүтэ. саха ос­куол­ атыгар аналлаах­бастак­ ы­буку­ баары, 1922  с. «Ааҕар кинигэни»,­ 1925— Кушнарев Петр Акепсимович (1877— 1927  сс. үс чаастаах «Саҥа олох» үөрэх 1942) — I гильдиялаах атыыһыт. Дьок­ уус­кай­­­ пособиетын оҥорсубута. куоракка «Наследники А.М.  Куш­нарева»­ атыы-эргиэн дьиэтин, «Северное торгово- Корякин Семен Алексеевич­ Бүл­ үү­ промышленное то­вар­ ищ­ ество» тэрилтэни­ гэ атыыһыт дьиэ кэргэнигэр тө­рөө­бүтэ, тэрийсибитэ. Та­баар­ ­атыытынан, иэс казак. Дьо­куускай к. прогимназия­тыгар биэр­ иин­ эн, балыгы, күн­дү­ түүл­ ээҕи, сэ- үөрэм­митэ. «Якут­ский край» — «Саха дой- лии муоһун эргитиинэн дьар­ ык­тамм­ ыта. дута» хаһыакка сир­ эй ре­дак­тор буоларын 1942 с. Кытайга Циндао куо­ракка­өлб­ үтэ. таһынан, хонт­ уо­ра­сэбиэд­ иссэйин, завхоз, корректор,­печатн­ ик, наборщ­ ик үлэлэрин Жаров Василий Васильевич — толороро. 1917  с. Бүлүү  к. КОБ (Коми- Дьокуус­кай к. дьахтар гимназиятыгар­ тет общественной безопасности) бэ­рэс­ нуучч­ а тылын, литерату­ра­тын уонна айыл­ сэдээтэли­нэн үлэлээбитэ.­1919 с. Колчак ҕа үөрэҕин учууталынан үлэлээбитэ. был­ ааһын кэмин­ ээ­ҕи милиция началь­ 1905  с. (ыам ыйа—атырдьах ыйа) Саха нигын бы­һыытынан тутуллубута, 1920  с. си­ригэр «Бюллетень Петербургского те­ кү­бүөр­ ү­нэ­тээ­ҕи ревтрибу­нал уурааҕынан леграфного­агентства» диэн бастакы­чаа­ «Бү­лүүтээҕи саа­ҕы­бар»­ кытт­ ыы­лааҕ­ ын һынай хаһыаты таһаарса сылдьыбыта. быһ­ ыы­тынан болдьоҕо суох­кы­һалаҥ үлэ­ 1907 с. чааһынай типографияны тэр­ ий­ ҕэ ууруллубута. сибитэ. 2. Хоһоон ааптара ыйыллыбатах. Сабунаев Михаил­ Васильевич  — Чинч­ ий­ ээччилэр Г.У. Эргис, Г.М.  Васи- сыы­л­ ынай. МГУ-га меди­цинскэй факуль­ льев, С.П.  Ойунс­ кая, Д.К. Сивцев-Суорун текка үөрэммитэ. 1892 с. биир сыл­ хаа­312

Омоллоон бигэргэтэллэринэн, айымньы гиэн уонна промышленность миниисти-П.А.  Ох­лопков-Наара Суох «Олохтоох со- рэ (1905—1906, 1909). 1896 с. Нижнэйкуон оҥоһуллуо» диэн биллэр ырыатын Новгород к. буолбут Бүтүн Россиятааҕывариана буолар. Ырыа­һыт бу айымньытын быыс­т­ апка генеральнай комиссара. Госу-аан бастаан 1905 с., «Сахалар ­союз­тарын» дарственнай сүбэ чилиэнэ.тэрийээччилэри хаайбыттарын у­ таат­ а, 8. Махсын Кабалиэбыскай — МаксимДьок­ уускай к. норуот мунньаҕын дьиэти- Максимович Ковалевскай (1851—1916)гэр ыллаабыт. — биллиилээх учуонай, историк, юрист.Петр Аммосович Охлопков-Наара I Государственнай дуума уонна Госу­Суох (1858—1942) — Саха сиригэр киэҥ­ дарственнай сүбэ чилиэнэ, Санкт-Пе­тер­ник билл­ и­бит олоҥхоһут, сэһэнньит. Бо­ бурдааҕы Императорскай академия ака-роҕон улууһун Суот­ту­ нэһи­лиэ­гиттэн демига.төр­­ үтт­­ ээх. Эдэри­гэр­ Бо­дойб­ онон,­ Бул­ у­­­ 9. Саха диэн псевдонимынан В.В. Ни­ҥун­ ан, Дьааҥынан, Дьо­кууск­ ай­ ынан­ тэ­ кифоров, П.А. Афанасьев, И.С. Говор­ ов су-лэһ­ ийэн сылдьыбыт. Уонт­ ан­ тах­са­ олоҥ­ руйбуттарын туһунан чинчийээч­чилэр бэ-хол­ оох. «Бэрт киһи Бэриэт­ Бэр­гэн»­ лиэтииллэр. В.В. Никифоров айар үлэтинолоҥх­ ото 1906 с. Дьокуускайга­испэктээх чинчи­йээччилэр (И. Клиорина, Н. Копы-быһ­ ыы­ты­нан оонньомм­ ута. Бэйэтэ ити ту- рин) бигэргэтэллэринэн Саха, Еко диэнруорууга артыыс­ бы­һыытынан кытт­ ыы­ны псевдонимнарынан суруйуулар үгүстэрэылбыта. Нор­ уокка кини туһунан киэҥник В.В. Никифоров-Күлүмнүүр киэннэрэ.тарҕаммыт кэпсээннэргэ олоҕ­ уран Иван 10. Тимофеев Нико­лай ИвановичГоголев «Наара Суох» комедияны суруй- (1864—1941) — Сунтаар улууһ­ ун кулубата,бута. суруй­ ааччы М.Н. Тимофеев-Тер­ еш­кин3. Дьөгөр Ньукулайап — Николаев аҕа­та. 1875—1878 сс. Сунтаар народнайЕгор Дмитриевич I (1858—1888) Боо­ту­ училище­тыгар үөрэммитэ. 1899 с. II Нөөр­ үк­ Быһаарыыларруус­кай­улууһугар төрөөбүтэ. Дьо­куус­кайга тээйи нэ­һи­лиэгин кинээһэ. 1905—1908 сс.про­гимназияҕа үөрэн­ эр кэмигэр полит­ Сунтаар­улуу­һун ку­лубата.­ Улуус суруксу-сыылы­найд­ ары кытары бодоруспута.­ та буола сылд­ ьыбыта.­1883  с. Алекс­ андр III ыраахтааҕы коро­ Иккис киһинэн В.В. Никифоров ах-на­циятыгар­ Сах­ а уобалаһыттан талыллан тыллар.кыттыбыта. 1885—1888  сс. Боот­ урууск­ ай­ 11. 1883 с. Александр III корон­ а­улуу­һун кулубата. Е.Д.  Ник­ о­лаев­ полит­ цият­ ыг­ ар сахаттан депутат быһыытынансыы­лынайдары өйөөһүҥ­ҥэ,­ үөрэх тар­ҕа­ барбыт Боот­ уруускай улууһун кулубатаныыт­ ыгар, земскэй бэйэни сал­ ай­ ы­ныы­га Е.Д. Николаев ыам ыйын 15 к. ис дьыала­дьаныһан үлэлэспитэ. миниис­тиригэр Д.А. Толстойга Саха сири-4. Д.А. грап Толстуой — Дмитрий гэр көскө ыытыыны тохтотор туһунан сурукАндреевич Толстой (1823—1889) — госу­ киллэрбитэ. 1885 с. сэтинньи 16 к. Иркут-дарс­ твеннай деятель, историк, Россияҕа скай генерал-гу­бернатора А.П.  Игнатьев-но­руот үөрэҕин (1866—1880), ис дьыала ка «Об экономичес­ком положении яку-(1882—1889) миниистирэ. Государствен- тов и их нуждах» диэн суругу киллэрби-най сүб­ э чилиэнэ, сенатор. тэ. 1886 с. сайыныгар граф А.П. Игнатьев5. Нэһилиэнник — Николай II Алек- Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта. А.П.  Иг­сандрович (1868—1918). нат­ ьев өйөбүлүнэн, 1887 с. кулун ту­тар­6. Горемыкын — Горемыкин Алек- 27  к. мин­ иис­тирдэр комитеттара Сахасандр Дмитриевич (1832—1904)  — ба­ уобал­ аһыгар ыытыллар холуобунай­бур­ уй­йыаннай уонна государственнай деят­ ель. даах­тар ахсааннарын кө­ҕүрэтэр туһунан1889  с. Иркутс­ кай ге­не­рал-губерн­ атор­ ы­ бал­ аһ­ ыан­ньан­ ы ылыммыта.нан, 1900  с. Гос­ уд­ ар­ственн­ ай Сүбэ чи- 12. Тааттаҕа нуучча революционералиэн­­ инэн анаммыта.­1903 с. Дьо­кууск­ ай к. Петр Алексеевы өлөрүү туһунан этиллэр.дуумата Саха уобалаһын олоҕор ахсаабат 13. «Сахалар союзтара» 1905—кыһамньытын иһин киниэ­хэ­ Бочуотт­ аах 1906  сс. ыпсыыларыгар Дьокуускай куо­олохтоох аатын иҥэрэр ­уураах ылым­мыта. ракка маҥ­найг­ ы нуучча революциятын7. В.И. Тэмирэсэп — Василий Ива- саб­ ыдыалынан тэ­риллибитэ. Чилиэнинэннович Тимирязев (1849—1919) — госу- икки сүүстэн тахса­ киһи суруйтарбыта.дарственнай деятель, Россияҕа атыы-эр­ Сорох улууска олохтоох комитеттар тэ- 313

Быһаарыылар риллибиттэрэ. Киин комитет­ талыллыбы- тыа­хаһ­ аайыстыбатын түмс­ үүтүн чилиэнэ. та. 1906 с. тохсунньу 18 к. Киин комитет 1912 с. буолбут Сахалар­ сийиэс­тэр­ игэр­ чи­лиэннэрэ хаайыллыбыттара. Сойуус са- Дүпсүн улууһуттан депутат. 1914  с. улуу­ лалтата а­ раас болдьоххо хаайыыга уурул­ һугар Дьэгэтэк диэн сиргэ зоологическай лубута. музейы тэрийбитэ. 14. Сахалар союзтарын салалтата: Омуосап — Аммосов Иван Ивано- Попов Илья Алексеевич-Ылдьаа вич (1865—1907) Мэҥэ улууһун II Мэлдьэх- кулу­ба (1867—1909) Мэҥэ улууһун Ал- си нэһилиэгиттэн төрүттээх. Улууһугар ку- тан нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьокуускай­ к. лубалыы сылдьыбыта. Күндүл диэн сиргэ уолаттар прогимназ­ иял­ арын бүтэрб­ итэ. таҥара дьиэтин туттарбыта. Дьокуускайга 1896 с. Николай II ыраахт­ ааҕы коронация- прогимназияны бүтэрбитэ сабаҕаланар. тыгар кыттыбыта. И.А. Попов 1898 с. Мэҥэ 1907 с. Дьокуускай к. өлбүтэ. улууһун Бүтэйдээҕэр бэйэтин үбү­нэн оскуо­ ла туттарбыта. Мэҥэ улууһугар ку­лубанан Силэпсиэп — Слепцов Дмитрий талыллан үлэлээбитэ. 1905  с. В.В.  Ни­ Иван­ о­вич-Бачыгыратар уола (1867?— ки­форовтыын­ уонна И.С.  Говоровтыын­ 1933) Мэҥэ улууһун III Мэлдьэхси нэһи­лиэ­ «Сырд­ ык», «Общество народных чтений», гэр төрөөбүтэ. Дьо­куус­кай к. прогимна­ «Об­щес­тво попечения о на­родн­ ом обра- зият­ ын бүтэрбитэ. Мэҥ­ э улууһун кулуба­та. зовании» диэн обществолары­ тэ­рийс­ и­ Бэйэтин улууһугар «Са­хал­­ ар союзтарын» битэ. Хоһоон сур­ уйара,­ нууч­ча суруйаач- са­лаат­ ын тэрийбитэ. 1912 с. Сахалар си­ чыларын айымньылар­ ын тыл­бааст­ ыыра. йиэстэрин кыттыылааҕа. 1913 с. Саха си- «Сахалар союзтарын» Киин ком­ ит­ етын­чи- рин делегациятыгар кии­рэн,­ П.Н.  Со- лиэнин быһыытынан сууттанан, аҕыс ый кольниковы уонна В.В.  Никифоровы кыт- хаайыыга олорбута. 1909 с. өлбүтэ. та Санкт-Петербурга буолбут Романовтар Никиипэрэп — Никифоров Василий династиялара 300 сыла туолуутугар анал- Ва­сильевич-Күлүмнүүр. лаах тэрээһиҥҥэ кыттыбыта. 1921 с. контр­ Куобарап — Говоров Иннокентий­ революционнай үлэт­ ин иһин икки сыл кы­ Степанович (1856—1925) Бороҕон улууһун һал­ аҥ үлэҕэ ууруллубута. 1933 с. көскө II Өлт­ өх нэһилиэгиттэн төрүттээх. Бороҕон сылдьан өлбүтэ. улуу­һугар, Дьокуускайга суруксутунан, учууталынан­үлэлээбитэ. 1908 с. Уобалас Котуопсап — Готовцев Николай Бырабылыанньа­тыгар тылбаасчытынан, Андреевич Байаҕантай улууһуттан төрүт­ суукка үҥсүһэр дьоҥҥ­ о сүбэһитинэн сыл- тээх. Сахалар союзтарын тэрийсээччи. дьыбыта. Саха сиригэр «Сыр­датыы уоп- А.Е. Ку­л­ аковскай 1916 с. Бодойбо би­риис­ састыбатын» («Общество просвещения») кэтигэр учууталлыы сылдьан, алтынньы, тэрийсибитэ, бу уопсастыба баст­ акы бэ- сэтинньи ыйдарга Н.А. Готовцева ик­ки рэссэдээтэлэ. 1916 с. диэри Саха сирин суругу суруйбута биллэр. Онно Алексей бары улахан түмсүүлэригэр, сийиэстэри- Елисеевич: «Не имея денег, я не выхожу гэр, мунньахтарыгар Бороҕон улууһун бэ- из дома и ничего не знаю о Бодайбин- рэстэбиитэлин быһыытынан сылдьыбыта. ской жизни… После твоего отъезда хво- Апанаасыйап — Афанасьев Петр рал долго», — диэн суруйбут. Алек­сеевич-Бөтүрүүсэ кулуба (1868— 1925) Дүпс­ үн улууһугар I Өспөх нэһилиэгэр Артамыанап — Артамонов Василий төрөөбүт­ э. 1878—1882 сс. Дьокуускайга Фо­мич-Өрө тэбэр Бааска (1871—1923) классичес­кай гимн­ азияҕа үөрэммитэ. Илин Ха­ҥаластан төрүттээх. «Сахалар 1893—1896 сс. Дүп­сүн улууһун кулуба- союзт­ арын» кыт­тыылааҕа. Дьокуускайга та. 1896 с. Николай II ыраах­тааҕ­ ы коро- Набережнай­ уулуссаҕа уонна Глухой пе- нациятыгар кыттыбыта. В.В. Никифоров­ реулокка турар дьиэлэрдээҕэ. Өксөкүлээх ыҥы­рыы­тын­ ан­1896 с. Нижнэй Новгород- Өлөксөй киниэхэ анабыл хо­һоон­ноох. ка ы­ ытылл­ ыбыт Бү­түн Россиятааҕы про- 1919 с. Г.В.  Никифоровтыын Саха сирин мышленнай уонна уус-уран быыстапкаҕа тас өттүгэр тахсан, Харбиҥҥа тиийбитэ. Саха сирин экспозиция­ты­гар анаан 1923 с. өлбүтэ. экспонаттары­ хомуй­ ууг­ а үлэлээбитэ уон- на бу быыстапка­ аһыл­лыы­тыг­ ар сылдьы- Кырбыыкын — Скрыбыкин Николай­ быта. 1899  с. Саха сири­гэр тэриллибит­ Ник­ олаевич 1876 с. Арҕаа Хаҥалас I Оду­ну­ нэ­һилиэгиттэн төрүттээх, кинээс Кулады­ Ньукулай уола. Түүлээҕинэн эргинэр­ атыыһ­ ыт бы­һыытынан биллэрэ. Куор­ акк­ а маҕаһ­ ыын­нааҕ­ а, хас да куортамҥа ­биэр­ эр314

дьиэлээҕэ, бэйэтин дьиэтэ Аппа уҥуор­ иһинэн үлэлиир Антропология уонна этно-(Залокка) баара. Кыра үөрэхтээх. Сэбиэс­ графия музейыгар хотугу норуоттар боп-кэй бы­лаас бастакы сылларыгар баайа пуруостарыгар научнай консультанынанолоччу туордаммыта. үлэлээбитэ. 1932 с. кулун тутар 31 к. өл­15. Уйбан Басылыйап — Васильев бүтэ. Талааннаах худуоһунньук, фолькло-Иван Гаврильевич Илин Хаҥалас улууһун рист, этнограф этэ.Нөөр­ үк­тээйи нэһилиэгиттэн төрүттээх. Ньукулай Ыстапаанап — СтепановДьок­ уус­кайг­ а уолаттар прогимназияларын Ни­колай Федорович Илин Хаҥалас улуу­бүтэрбитэ. Биллэр атыыһыт. Куорат дуума- һун Дог­доҥо нэһилиэгиттэн төрүттээх.тын чилиэ­нэ, Саха уобалаһын түрмэлэргэ Улуус­ су­рук­сута. Дьонугар-сэргэтигэркомитетын директора,­ Дьокуускай куорат олоҥ­хоһут, ырыаһ­­ ыт быһыытынан билли-Бочуоттаах­ олохт­ ооҕо. 1906  с. тохсунньу­ бит киһи.4 к. «Сахалар союзтарын» бастакы тэрээ­ Боропуокай Ньукулайап — Проко­һин мунньаҕар Киин комитет чил­ иэнинэн пий Иовлевич Николаев Илин Хаҥа­талыллыбыта. Маҥн­ айг­ ы сахалыы­ ис­пэк­ ласт­ ан төр­ үт­тээх, оччолорго Өктөм нэһи­тээхтэргэ артыыс уонна декорат­ ор-худ­ уо­ лиэгин суруксу­та. Гражданскай сэрииһунньук быһыытынан кыттыыны ылара. саҕ­ ана үрүҥнэр ытан өлөр­бүттэрэ биллэр.Уйбан Апанаасыйап — Иван Фе- Митрэй Парпыанап — Парфеновдорович Афанасьев (1887—1942) Дүп­ Дмитрий Васильевич (1883—?) Арҕаасүн­тэн төр­ үтт­ ээх. Дьокуускайдааҕы про­ Хаҥ­ алас Дьэр (Уулаах Аан) нэһилиэгиттэнгимназияны­ бүт­ эрб­ итэ. В.В.  Никифор­ ов­ төрүттээх. 1897—1903 сс. Дьокуускайдааҕыкыыһын Еленаны кэргэн ылан, биэс оҕо­ реальнай училищеҕа үөрэммит. Алтыс кы-ломм­ уттара. 1928  с. Новосибирскай хаа­ лаастан ситэр­ и үөрэммэккэ уурайбыт.йыытыгар В.В. Никифоровтыын ­биирг­ э 1904 с. саҥа аһыллыбыт Хочо (Сунт­ аар)түб­ эспиттэрэ. Болдьоҕун толорон баран, биир кылаастаах училищетын учууталы- БыһаарыыларИркутскайга олохсуйбута, ыал ­буолб­ ута. нан, сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбитэ.«Заготскот» тэрилтэҕэ үлэлээбитэ. Иркут- 1906 с. Хочо улууһун мунньаҕар Н. Попо-скай к. өлбүтэ. втан «Сахалар союзтарын» барылын ыланПалыкарп Силэпсиэп — Слепцов дьоҥҥо тарҕаппыта, улуус биллэр-көстөрПо­ликарп Иванович-Ньоомньоон уола дьонун мунньан мунньах тэрийбит эрээри,(1868—1924) Таатта улууһун Уус Амма нэ­ дьон-сэргэ өйөөбөтөх. Олунньу саҥатыгарһилиэгиттэн төрүттээх. Чурапчы икки кы­ тутуллан хаайыллыбыта.лааст­­ аах училищетын, онтон Дьокууск­ ай к. Борокуопай Артахаанап — Прокопийпрогимназиятын бүтэрбитэ. Меценат.­ Михайлович Артаханов (Уаров) ПоповБоо­туруускай улууһугар суруксуттаабыта.­ (1879—1916) Сунтаар Уолбутугар төрөө­Улууск­ а маҥнайгы оскуолалар аһылл­ ыы­ бүтэ. 1916 с. ахсынньы 11 к. 37 сааһы­гарларыгар көмөлөспүтэ. Колчак былааһа өлбүтэ. Элгээйи Предтеченскэй таҥара­кыайб­ ытыгар 1918—1919 сс. Таатта улуу­ тын дьиэн таһыгар көмүллүбүтэ.һугар земскэй управа бэрэссэдээтэлэ 16. Баал уола, ыспыраабынньык —­буолб­ ута. Кэлин Охотскайга күрээбитэ. Валь Михаил Иванович — Уобаластааҕы1924 с. өлбүтэ. уп­равл­ ен­ ие чиновнига. Уус-уран уоннаБөөтүр Силэпсиэп — Слепцов крае­вед­чес­кай литератураны мунньара,­Петр Вонифатьевич (1876—1932) Боо- баай библ­­ иот­ е­калааҕа биллэр. Литератур­туруускай улуу­һун I Дьохсоҕон нэһилиэгэр най ааҕыы­лар киэһэлэрин тэрийэрэ.­ Сэ-төрөөбүтэ. ­Ытык Күөлгэ протоиерей­ биэскэй бы­лаас кэнниттэн дьиэтэ, барыД.Д. Попов чааһынай оскуол­ атыгар, онтон тутуулара былд­ ьа­нан, куо­рат сэбиэтигэрсалг­ ыы В.М. Ионовка­үөрэм­митэ. 1922 с. бэриллибиттэрэ.Бүтүн Саха сиринээҕи Учред­ ительнэй си­ 17. Булаатап күбүрүнээтэр — Була-йиэс­кэ кыттыбыта. 1922, 1924, 1926 сс. тов Виктор Николаевич — 1903—1906 сс.Саха Киин Ситэриилээх Комитетын чилиэ- Саха уобалаһы­н губернатора. Дьокуус­кайг­анэ. 1925 с. Саха КСК-тын уурааҕынан хоту «Романовка сэбилэниилээх бырач­ ыаһ­ ын»­олохтоох кыра омуктарга көмөлөһөр ко- хам батт­ ааб­ ыта, «Сахалар союзтарын» кыт­митет бэрэссэдээтэлин солбуйааччы­нан, тыылаахта­рын хаайтарбыта, дьүүллэппитэ.онтон кэ­лин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээ­ 18. Сиэмистибэ — Россия империя­битэ. ССРС Наукаларын Академиятын тыгар олохтоох бэйэни салайыныы быы­ 315

Быһаарыылар барынай уоргана (земскэй мунньахтар, олохтоох омуктар түмс­ үүл­ э­рин утарара. земскэй управалар). 1864 с. буолбут зем- 1930 с. Соловкига өлбүтэ биллэр. скэй реформа түмүг­ эр киирб­ итэ. 1914  с. земстволар Европейскай Россия 43 күбүө­ 22. «Хобуоччу» фельетоҥҥа үөһэ ах- рүнэтигэр бааллара. Земстволар үлэлэрэ тыллар монархист М.С. Шеломов хаарыл- Өктөөп революцият­ ын кэннэ тохтообута. лыбыт. 1904 с. ахсынньы 12 күнүгэр Николай II ыраахтааҕы Сибииргэ земскэй тэриллии- 23. Нөрүктэй, Нөөрүктээйи — Ти­ лэри киллэрэр туһунан ыйаах таһаарбыта. мофеев-Терешкин Михаил Нико­лаевич В.В. Никифоров земскэй бэйэни сала­ (1883—1957) — суруй­ аачч­ ы, поэт, публи­ йыныы идеятын олоххо киллэриигэ күүскэ цист. Сунтаар улууһун II Нөөрүктээйи үлэлээбитэ. нэһ­ илиэгэр төрөөбүтэ. 1896  с. биир кыл­ ааст­­ аах начальнай училищены бү­тэр­ 19. Хабырылла Никиипэрэп  — Ни­ битэ. Ол сыл Дьокууск­ айга духовнай учи­ кифоров Гаврил Васильевич-Ман­ лещаҕа үөрэммитэ. 1903—1907 сс. Сиэй­ э ньыатт­ аах уола (1871—?) — I гильдиялаах церковнай-приходской, Кутана оскуола- атыыһыт, меценат. Илин Хаҥалас улууһун лар­ ыгар учууталлаабыта, нэһилиэк, улуус Тыыллыма­ нэ­һил­ иэгиттэн төрүттээх. суруксу­тунан үлэлээбитэ. 1916 с. Сунтаар Төрөөбүт нор­ уо­та­ үөрэх­тэниитигэр анаан улууһун кулубатынан быыбардаммыта. Ре- элбэх үбү сиэр­тиб­ э­лээб­ ит­ э. Дьокуускай волюция кэн­нит­тэн атыы-эргиэн эйгэтигэр куоракка хас да­ ос­куол­ ан­ ы, нэ­һи­лиэгэр үлэлээбитэ. 1922 с. ыытыл­лыб­ ыт САССР приходской оск­ уо­лан­ ы,­ мөс­сүйүөнү тут­ бастакы Учредительнэй сийиэһин деле- тарбыта. Аҕата В.С.  Ник­ иф­ ор­ о­вы-Ман­ гата, 1924 с. САССР Киин Ситэриилээх­ ньыат­тааҕы кытары казна­чейс­ твоҕа аҕыс комитетын чилиэнэ. Аҕа дойду сэриитин тыһыынча солкуобайы уган, нэ­һилиэгин кэмигэр М.Н.  Тимофеев-Тер­ еш­кин суру­ олохт­ оохторун нолуоктан босхолообута. йааччы быһыытынан киэҥник биллибитэ. Эмиграцияҕа өлбүтэ. 24. В.М. Ионов Э.К. Пекарскайга­ 20. Турухан — Красноярскай кы­ суругар­хаһыат сахалыы нүөмэрдэрэ үчү­ раайга­баар өрүс, Енисей хаҥас салаа­т­ а. гэйдик баралл­ арын, дьон-сэр­гэ ордук­ Турухан­скай сэлиэнньэ XVII үйэҕэ үөскээ­ Орос­ ин «Остуор­ у­йатын» туһуттан атыы­ бит. Түүл­ ээҕ­ инэн эргинэр атыы суолун лаһ­ ал­ларын суруйар:­ «Сказка» Оросина кытыытыгар турар. Кэлин Саҥа Мангазея вся разошлась. У меня расхватали тот- диэн ааттаах куорат буолбута. 1930-с сс. час же по получении. Покупают и номера Туруханскай кыраайга сыылынайдар анал «Якутского края»… из-за якутского текста. лааҕырдара баар буола сылдьыбыта. Спрос на якутскую литературу значитель- но растет. Но сил мало…» Онон, айымньы 21. Солуомап — Шеломов Михаил ааптара, оччолорго сир боппуруоһугар эл- Степанович (Солуомап кулуба) (1864(76) бэхтэ үлэлэспит Нил Оросин буолуон сөп —1930) Боотуруускай улууһун Алаҕар нэ­ диэн сабаҕалыыбыт. һилиэ­гитт­ эн­тө­рүттээх. 1911 с. Алаҕар нэ­ һилиэгин кин­ ээ­һи­нэн талыллыбыта. 1912 с. 25. Кэпсээн ааптара Серошевскай Саха уоба­лаһ­ ын туо­ра­урдустарын (иноро- Вацлав Леопольдович (1858—1945) — децтарын) сий­ иэһ­ и­гэр кытт­ ыыны ылбыта. этнограф, суруйааччы, публицист. 1880— 300-чэ ынах, 500-чэ сылгы сүөһүлээҕэ, си- 1892 сс. Саха сиригэр көскө олорбута. биинньэни, кууруссаны, кролигы­ иитэрэ, «Якуты. Опыт этнографического иссле- оҕуруот аһын үүннэриинэн, бурдук ыһыы­ дования» диэн бөдөҥ н­ аучнай үлэни су- тынан дьарыктанара. Тоҕус сыл Бооту­ руйбута. Кини бу кэпсээнэ аан бас­таан руус­кай улууһун кулубатынан талылла 1900 с. бэчээттэммитэ. сыл­дьыбыта. Нэһилиэнньэ олоҕун тупса­ рыы­га, курааны утары охсуһууга, балыга 26. Сэ[э]ккэ[э]н Сэһэн — В.В. Ники- суох күөлгэ собону ыытыыга үгүс сыра- форов биир псевдонима. тын биэрбитэ. Дьок­ ууск­ ай—Охуоскай те- леграф линиятын тардыыга кыттыспыта. 27. Неустроев Константин Гавр­ и­ 1905 с. «Союз истинно русских якутов» льев­ ич-Урсик (1858—1883) — саха баста- диэн түмсүүнү тэрий­битэ. Союз саха оҕо­ кы үрдүк үөрэхтээх­тэ­ритт­ эн биирдэстэрэ, то төрөөбүт тылынан­ үөрэнэрин бопсо- народоволец револ­ юц­ ионер. Дьокуускай ро, сахалыы оскуолал­ ар аһылл­ алларын, куоракка төрөөбүт­ э. 1873 с. Дьокууск­ ай­ дааҕы прогимназиян­ ы,­1877 с. Иркутскай­ дааҕы классическай гимна­зияны, онтон 1881 с. Петербурдааҕы унив­ ер­ситет фи­316

зи­ко-математическай факультетын бүтэр­ үбүн наркомунан анаммыта. КСК чилиэ-битэ. Ити күһүн Сибииргэ төннөн, Ир­ нэ этэ. 1925 с. «Алданзолото» трест хон-кут­скайд­ ааҕы эр дьон гимназияларын­ туоратын Правление­тын управляющайы­преподав­ ателинэн үлэлээбитэ. Бу кэмтэн нан үлэлээбитэ. 1938  с. репрессияҕаыла кини революционнай үлэтэ саҕал­ ам­ түб­ эспитэ.мыта. 1882 с. тутуллан хаайыллыбыта. 30. Тыгын Дархан (XVI үйэ 80-с1883 с. сэтинньи 7 к. үүнэр түүнүгэр сс.—1632) — XVII үйэ саҥатыгар атын уус­ытыллыбыта. тартан биллэ чорбойбут хаҥаластар аҕа28. «Бүлүү ырыата» айымньыны Нөө­ у­ устарын баһылыга.рүк­тээйи (төрөөбүт сирин аата) псевдо­ 31. Бэрт Хара — Тыгын тойон кэминним­ ынан М.Н. Тимофеев-Терешкин та­ саҕанааҕы норуот номоҕун геройа. Мүрүһаар­тарб­ ыта диэн учуонай В. Анисимов күө­лүттэн чугас Кыыс Хаҥа алааһыгарсуру­йар:­«Бу хоһоон хараҕа суох суруйаач­ олор­бут.­Дьадаҥы эмээхсин уола, балык-чы­­дьылҕатыгар улахан охсуулаах буолбу- сыт, булчут.­ Күүһүнэн-уоҕунан, таба ыта-та. Кинини 1952 с. «Башарин дьыалаты- рынан, быһыйын­ ан сөхтөрөн, Тыгын То­гар» сыһыаран сорох эдэр суруйааччылар йон күтүөтэ буолбута диэн үһүйээҥҥэбуржуазнай национализмҥа уонна фоль- кэпсэнэр.клорунан үлүһүйүүгэ күтүрээн, норуот 32. Макаарый аккыырай — Павловөстөөҕө В.В. Никифоровы-Күлүмнүүрү өрө Михаил Михайлович-Макарий (1867—туппутун баламаттык кириитикэлээбиттэ- ?) — Дьо­куускай уонна Бүлүү епискобарэ. Онно бэрт кытаанах санаалаах киһи (17.01.1905—01.05.1909). Саха сиригэрмэктиэтигэр ытамньыйбыта дииллэрэ». 1905—1909 сс. үлэл­ ээбитэ. 1909 с. Казан-29. «Якутский край» — «Саха олоҕо» скай епархия Свияж­скай манастыырыгардиэн хаһыат маҥнайгы нүөмэрэ 1908  с. көспүтэ.олунн­ ьу­ 16  к. тахсыбыта. Редактор  — 33. Инородец — ХIХ үйэ саҥатыттан БыһаарыыларВ.Ин. Попов, таһаа­раач­чы — А.А. Семенов. Сибиир но­руот­тара православнай итэҕэлиПопов Василий Иннокентьевич (?— ылы­нан,­ нууч­ча­ нэһилиэнньэтин кытары1919) Иркутскайга духовнай семинарияны­ биир итэ­ҕэл­лэмм­ иттэрэ. Онон атын итэ­бүт­ эрб­ итэ. Таҥара дьиэтигэр аҕабытынан, ҕэллээх буолаллара уура­йан, туора урдус1880-с сс. Чурапчы народнай­училищеты- (инородец) ааттаммыттара. Ити иннинэ­гар тах­сан үлэл­ ээбитэ. Бу кэмҥэ киниэхэ ХVII үйэҕэ — атын дойду олохтоохтороП.  Соколь­ников үөрэм­митэ. Э.К.  Пекар- (иноземец), XVIII в. — туспа итэҕэллээхскай тылдьыт­ ыгар кө­мөл­ өспүтэ. 1884 с. (иноверец) дэнэр этилэр.чыыныттан-хаан­ ыттан букат­ ыннаахтык ак­ 34. Чиэт Чалпаанап (Чет Челпанов) —каас­танан баран,­атыыһыттаан сылдьыбы- калмык проповеднига уонна кини иитиэх­та. Кэлин Сэрбэ­кэ атыыһыт тэрийбит куо- кыыһа Чугул бурханизм үөрэҕин төрүт­рат бааныгар үлэлээбитэ. тээч­чилэринэн ааҕыллаллар.Семенов Алексей Алексеевич 35. Сталыпын — Столыпин Петр(1882—1938) — урбаанньыт, общественнай Аркадьевич (1868—1911).деятель. Забайкальскай уобал­ ас Тамир с. 36. Строганап краап — Строганов-төрөөбүтэ. Кяхт­ аҕа түөрт кы­лаас­таах учи- тар — поморскай бааһынайдарыттан тах-лищены бүтэрэн баран, мировой­ суукка сыбыт, XVI—ХХ үйэлэргэ бөдөҥ сири бассуруксутунан, учуутал­ ы­нан, «Коковин уон- билээч­чилэри, биллэр государственнайна Басов» атыы-эргиэн дьиэтигэр бухгал- деятеллэри биэрбит удьуор. XVIII үйэттэнтерынан, управ­ляющайын­ ан үлэлээбитэ. Российскай империя бароннара уонна1905 с. «Бири­кээсч­ икт­ эр уопсаст­ ы­ба­ла­ графтара.рын» тэрийсибитэ.­А.М. Горьк­ а­йы кытары 37. Миддиэндорп — Миддендорфбилсэрэ, Л.Н.  Тол­стой­дуун­ суруйсара. Александр Федорович (1815—1894)  —Дьокуускайга телефоннай, элек­трическэй нууч­ча айанньыта, общественнай дея­тель,стан­циялары, Иркутскай—Дьокууск­ ай авиа­ учуонай­ Пе­тер­бурдааҕы наукалар ака-лин­ ия­ны, Уус Кукка тии­йэр тимир­ суол, де­мия­ларын дьиҥн­ ээх чилиэнэ. 1842—водохранилище боппуруостарын туруор- 1845  сс. Наукалар­ Ака­демияларын Си­субута. 1918  с. «Якутское товарищество биирдээҕи экспедиция­тын­ сал­ айбыта.розничной торговли» диэн к­ оо­перативнай Экспедиция Таймыыры чин­чий­бит­ э,­ Ени-тэрилтэни тэрийбитэ. 1923 с. САССР сей­скэй, Красноярскай, Иркутскай, Дьо­ 317

Быһаарыылар куус­кай куораттары таарыйбыта. 1848  с. Т.Е. Харытыанап — Харитонов Тро- А.Ф. Мидд­ ендорф «Путешествие на север фим Егорович-Доропууска Байаҕантай и восток Сибири» кинигэтин үһүс туомун улууһуттан төрүттээх. бастакы кинигэтигэр А.Я. Уваровскай ах- тыылара уонна сахалыы суруйуулара аан В.Я. Силэпсиэп — Василий Яков- бастаан бэч­ ээттэммиттэрэ. левич Слепцов-Хайа Харбыыр уола 1860-с  сс. төрөөбүт, Мэҥэ Тараҕайыттан 38. Пекарскай Эдуард Карлович төрүттээх. П.  Подбельскай үөрэнээччитэ. (1858—1934) — ССРС Наукаларын Акаде- Дьокуускай к. уолаттар прогимназияларын миятын чилиэн-корреспондена (1927), Бо- бүтэрбитэ. 1898  с. Уобаластааҕы суук­ка чуоттаах академига (1931), лексикограф, адвокатынан үлэлээбитэ. Саха сиригэр тыа фольклорист, этнограф. Социал-рево­ хаһаайыстыбатын маҥнайг­ ы обществотын лю­цио­нердар парт­ иял­ арын чилиэнэ этэ. тэрийсибитэ. Государственнай Дуумаҕа Саха сиригэр 1881 с. көскө кэлбитэ­уонна кандидатынан туруорулла сылдьыбыта.­ Боотуруускай улуу­һун I Игидэй нэ­һи­лиэг­ эр Мэҥ­ э улууһугар сурук­сутунан, кулубанан­ олорбута. Манна «Саха тылын тыл­дьыта» үлэлээбитэ. Биллиилээх меценат.­ Бүтэй­ бөдөҥ үлэтин саҕалаабыта. 1894—1896 сс. дээххэ маҥнайгы оскуоланы, балыы­һаны Сибиря­ковскай экспедиция үлэтигэр кыт­ туттарбыта. Сибиряковскай­ экспед­ иция тыс­пыта. 1903 с. Айаан—Ньылхан эксп­ е­ кыттыылааҕа. Фольк­ лор м­ а­тырыйаалын ди­циятыгар үлэлээбитэ. 1905 г. Петер- хомуйбутун учуонайд­ ар­ В.Л.  Се­ро­шев­ бурга кө­һөн, ­Нууч­ча музейын этнографи- скай, Н.А.  Виташевскай, Д.М.  Пав­лин­ ов ческай салаа­тыгар, Антропология уонна туһаммыттара. этнография муз­ ейы­гар үлэл­ ээбитэ. 1914— 1917 сс. «Саха тылын тылдьыта» (1907— Ксенофонтов Василий Никифоро­ 1930) бөдөҥ үлэтин таһынан «Образцы вич — (1888—1944), Арҕаа Хаҥалас улуу­ народной литературы якутов» хас да та­ һугар III Малдьаҕар нэһилиэгэр (Тиит һаарыылаах хомуурунньукка саха тылынан Арыыга) төрөө­бүтэ. Нөмүгүттэн төрүттээх уус-уран айымньыларын бэчээттэппитэ. Е.М Кириллованы кэргэн ылан, тоҕус оҕо­ ну атахтарыгар туруорбуттара. Ксенофон- 39. 1908 с. кулун тутар 21 к. Дьокуус­ тов В.Н. Дьо­кууск­ айга уонтан тахса дьиэни кайга улуустар уонна буоластар бэрэс­ туттарбыта. Өр сылларга Арҕаа Хаҥаласка тэбиит­ элл­ эрин сийиэһэ аһыллыбыта. Си­ бырааба чилиэнинэн үлэлээбитэ, кулуба- йиэс­ сир түҥэтигин, олорор дьиэни туп- нан талылла сылдьыбыта. 1944 с. Дьо­ сарыы, о.д.а. боппу­руост­ ары көрбүтэ. куус­кай куоракка өлбүтэ. В.В.  Никифоров этии киллэриитинэн тыл этиитэ, кэпсэтии саха тыл­ ын­ ан барбыта. А.Д. Сөрүөкэп — Широких Алексей Дмитриевич (1882—?) Арҕаа Хаҥалас 40. Мунньахха кыттыыны ылбыт дьо­ улуу­һуттан төрүттээх. Учуутал. Хахсык­нэ­ ку­таатт­ ар: һилиэгэр са­ҥа оскуола туттарбыта. 1917 с. ыла уобал­ ас политическ­ ай олоҕор кыт- Говоров Иннокентий Семенович, тар. Бааһ­ ынай-ино­родческай хамыыһыйа Слепцов Дмитрий Иванович, Слеп- бэрэссэдээтэлин сол­бу­йааччы, Федера­ цов Иван Иванович, Никифоров Ва- листар партияларын (Якутский трудовой силий Васильевич, Афанасьев Петр союз федералистов) киин комитетын бэ­ Алексее­вич, Шеломов Михаил Степа- рэссэдээтэлэ. Бүтүн Саха сирин­ Сэ­биэт­ нович, Слепцов Поликарп Иванович, тэрин I—V сий­ иэстэрин делегата. Баст­ акы Васильев Иван Гаврильевич тустары- сийиэс тэрийбит Киин Ситэрии­лээх Ко- нан үөһэ көр. митетын солбуйар бэрэссэдээтэлэ. I—V си­йиэстэр КСК-ын чи­лиэнэ. ССРС КСК Н.С. Силипсиэп — Слепцов Николай Национальностар Сэбиэттэригэр талылла Симонович (1877—1946). Таатта улууһут­ сылдьыбыта. Бүтүн Россиятааҕы Сэбиэт­ тан (Уол­ба) төрүттээх. В.М. Ионов оскуо­ тэр сийиэстэрин делегата. Олоҕо суо­ латыгар үөрэммитэ. Эдэри­гэр­ Н.О. Кри­ ҕунан буруйданан, хаайылла сылдьыбыта. во­шапкиҥҥа сур­ ук­сутунан сылд­ ьы­быта. Сибиряковскай эк­с­педиция кытт­ ыылааҕа. А.П. Рэсэнскэй — Рязанскай Афа­ Э.К. Пекарскай тылд­ ьытыгар кө­мө­лөс­пүтэ. насий Петрович (1873—1930) — Амма Сахалар 1912 с. ­ыытыл­лыбыт си­йиэс­ улууһун III Чакыр нэһилиэгиттэн төрүттээх. тэр­ ин кыт­тыы­лааҕа. 1917  с. Бай­ аҕ­ антай Дьокуускайга реальнай училище 4 кылаа­ улуу­һун кул­ убата этэ. 1922 с. Дьааҥ­ ы­га һын бүтэрбитэ. 1912 с. Амма туспа улуус­ көһөн олохсуйбута.318

буол­бутугар, А.  Рязанскай маҥнайгы Бөктүстэп — Феоктистов Н.С. Нам Быһаарыыларкулу­банан талыллыбыта. Сахалар 1912 с. улууһуттан төрүттээх, революция иннинэ­сий­ иэс­тэрин кыттыылааҕа. Сэбиэск­ эй­ Дьок­ уускай куоракка ыытыллыбыт элбэхбы­лааска наркомзем чилиэ­нэ­ буол­бута.­ тэр­ ээһ­ иннэр, мунньахтар кыттыылаахтара.1929 с. тутуллан Соловки лааҕ­ ыр­ ыг­ ар­утаар­ ыллыбыта. Аара түрмэҕэ өлбүтэ. Бурнасыап — Илья Прокопьевич Бурнашев (1862—190?) Бороҕон улууһ­ ут­ Колодэсникэп — Колодезников Па- тан тө­рүттээх. Дьокуускай к. прогимна­вел Степанович (1873—1943) — Өлтөх зиятын бүтэрбит­ э. Иркутскайга клас­си­нэ­һил­ иэг­ иттэн төрүттээх. 1900 с. Бороҕон чес­кай гимназияҕа үөрэнэр сылларыгарулуу­һун ку­лубата. Саха сирин Саха сирин биир дой­дулааҕа К.  Неустроев-Урсик тэ-НА президенэ И.И. Колодезников эһэтин рийбит «Народная Воля» тэрилтэтин чи-И.С. Колодезников бииргэ төрөөбут сур- лиэнэ буолбута.дьа. Сэбиэскэй был­ аас кэмигэр кулаак­тааһыҥҥа түбэспитэ. Кэлин­Дьок­ уускай к. Калактыанап — Галактионов Дмит­киирэн тутууга үлэлээ­битэ. рий Филиппович — Бороҕон улууһун ку- лубата. Сабарай нэһилиэгин ки­нээ­һэ. Бөлөнүскэй — Белолюбскай Матвей Хараҥа төрдө диэн сиргэ дьаам­ дьиэ-Митрофанович-Маппый суруксут Хаҥа­ тин тутара. Бээ­рийэ цер­ковнай-прих­ од­лас улуу­һун кумахтаах Маалтаанытыттан ской оскуолатын попе­чителэ этэ. 1920  с.төрүтт­ ээх. Үһүс хос эһэтэ Софрон Сыра- Дүпсүн улууһугар Ча­раҥай начальнай ос­нов эбитэ үһү. Үөрэхтэнэн, Маҥаныга ки- куо­латын арыйыыг­ а алгыс тылын этэннээс Я. Капитоновка суруксуттаабыта. аал уоту аһаппыт. Уола Иван ДмитриевичБү­лүү, Нам, Кэбээйи улууст­ арын кэрийэ Ытык Күөл церковнай-приходской ос­куо­сылдьан, дьон үҥсүүтүн, дьыала-куолу ку­ латыгар А.И. Софроновы үөрэппитэ.мааҕытын толороро биллэр. Силэпсиэп — Слепцов Федор Мар­ Кэрэкин — Корякин Иннокентий Ни- ков­ ич-Мааркабыс (1868—1932) — Мэҥэкифорович Арҕаа Хаҥалас Таалаҕа олох- улууһ­ ун Тараҕай нэһилиэгин киһитэ.тоох Никифор Корякин ииппит уола. Бэр- Атыыһ­ ыт. Сахалар 1912 с. сий­ иэс­тэ­риндьигэстээххэ революция инн­ инэ таҥара кыт­тыылааҕа.дьиэтин туттарбыта, сэ­биэск­ эй­ былаас­маҥнайгы сылларыгар оройуон (Горнай) Басаарын — Башарин Илья Ник­ и­тэриллиитин туруулаһан, «Автономная фо­рович — Боотуруускай улууһун Ачч­ аҕарЯкут­ ия» хаһыакка элбэх ыстаты­йаны бэ­ (I­ Хатылы) нэһилиэгиттэн төрүттээх. Чу­чээтт­ эппитэ. Үрүҥнэргэ кө­мөлөстө диэн рапч­ ыт­ ааҕ­ ы народнай училищены бү­тэр­Туруханскай кыраайга көскө утаарыллы- битэ. Улуус­су­руксута буола сылдьы­быта.быта. Дойдутугар эргиллэн кэлэн, «Крас- Сахалар 1912  с. сийиэстэрин кытт­ ыы­ная Якутия» санаторийга үлэлээбитэ. лааҕ­ а. 1917  с. КОБ (общ­ ест­ воҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин) бэрэссэдээ- Сибсэп — Сивцев Степан Ефи­мо­ тэлинэн талыллыбыта. А.Е.  Кулаковскайвич-Ыстапааһа кулуба (1850—1920-с сс. «Интеллигенцияҕа суругун»­иккис вариан­ ынбүт­ үүлэрэ) — Нам улууһун Хатыҥ Арыы аадырыстаабыт дьонуттан­биирдэстэрэ.нэһил­ иэг­ иттэн төрүттээх. 1892—1894,1897—1899, 1902—1904, 1911—? сс. Нам Силэпсиэп — Слепцов Григорий Во­улууһун кулубата. 1912 с. сахалар си­ ни­фатьевич-Балапаат уола (1874—1932)йиэс­тэрин кыттыылааҕа. Нам улууһун ба­ Боо­туруускай (Таатта) улууһун I Дьох­соҕонлыыһатын, икки кылаас­таах учил­ ищетын нэһилиэгиттэн төрүттээх. 23 саас­тааҕартут­ ууларын саҕалаппыта. Бочуоттаах инородец аатын ылбыта. Хас­ та да нэһилиэккэ ыстаарыстанан талыл­ Иккис Сибсэп Нам Хатыҥ Арыытыт- ла сылдьыбыта. Сахалар 1912 с. си­йиэс­тан төрүттээх Сивцев Егор Ионович-Маа­ тэрин кыттыылааҕа. 1922 с. Бүтүн Сахалыкай буолуон сөп. 1916 с. Дьо­кууск­­ ай сирин Сэбиэттэрин тэрийэр сийиэстэри­куо­ракка сэт­ ин­ньиг­э буолбут тойоттор мун- гэр­ делегат. 1920—1926  сс. Таатта­ улуу­ньахтарын кыт­тыыл­ ааҕа. 1925 с. өлбүтэ. һун народнай судьуйата. 1927 с. кулаак­ тааһыҥҥа түбэспитэ. И.С. Говоров (Евдо- Сапасникап — Шапошников Мих­ аил кия) күтүөтэ.Петрович — Нам I Модутуттан төрүттээх.Ынах Эмиийэ диэн сиргэ олохтоох этэ. Ньуоструйап — Дмитрий ИвановичРеволюция иннинэ улуус суруксута буола Неуст­ роев-Суоннаайы Амма Бөтүҥүттэнсылдьыбыта. төр­ үт­тээх. А.Е. Кулаковскай доҕоро. 319

Быһаарыылар Буурсап — Бурцев Григорий Петро­ лөрүн таһынан, болбуот бэбиинэһин толо- вич-Кириисэ суруксут (1888—?) — Бо­ роллоро, ол аата салалта, таҥара дьиэтин, ро­ҕон улууһ­ ун Бэрт Ууһун нэһилиэгиттэн суут үлэһиттэрин, полицейскайдар, эм­ төрүттээх, үөрэхт­ ээх, ааттаах­ ырыаһыт, чит­тэр айаннарын көлөнөн х­ ааччыйыах сы­тыы-хотуу, орто баай киһи. Г.В.  Ксе- т­ устаахтара. нофонтовы кытары билсэрэ. «Урааҥ­хай- сахалар» I томугар кини тылыттан «Солук 42. Акула — Кулаковскай Алексей Боотур» үһүйээн киирбитэ. 1931 с. Ново- Елис­ еевич (1877—1926) (Акула — А/лексей­ сибирскай диэки көскө утаарыллыбыта, Кула/ковскай) маҥнайгы псевдонима. сиэ­мэни үүннэрэр совхозка үлэлээбитэ биллэр. 43. «Төрүү илигиттэн кыраныылаах» хоһоон — Алексей Кулаковскай аан маҥ­ Мэсникиэп — Местников Андрей най бэчээттэппит тус бэйэтин айымньыта. Гав­рильевич-Хабырыллабыс суруксут Кэлин бу айымньы поэт икки чаастаах­ (1878—1950) — Бороҕон улууһун суруксута «Ырыа-хоһоон» (1924—1925) хомуурун­ньу­ Мөһүн­ньү­күөп, Хабырылла суруксут диэн гар «Төрүү илигиттэн түҥнэри төлкө­лөп­ ааттары­нан киэҥн­ ик биллибит Местников пүт» диэн аатын­ ан байытыллан, чочуйул- Гаврил­ Анд­ реев­ ич улахан уола. Бахсыга лан бэчээттэммитэ уонна «1913 с. Бүлүүгэ церковнай-прих­ одской, онтон Дьокуус­ суруллубута» диэн бэлиэлээҕэ. кайг­­ а духовнай ос­куол­ аларга үөрэммитэ. Өлтөх нэһилиэгэр су­рук­сутунан, ки­нээ­һи­ 44. Левитская О.П. — медицина­ нэн үлэл­ ээбитэ. Сэ­биэск­ эй­ былаас­ сыл­ док­тор­ а, офтальмолог быраас. 1908 с. Пе- ларыгар улууска салай­ ар үлэҕэ сылдьан тербуртан Дьокуускайга кэлэн, бэс ыйын 1931 с. сайыныгар хаайыл­лыбыта. Ново­ 24 — атырдьах ыйын 8   к. нэ­һилиэнньэ сиб­ ирс­ кайга көскө сылдьыбыта. 1934  с. туругун көрөр медиктэр икки киһилээх дойдутуг­ ар эргиллибитэ. Фольклору хо- (Н.В. Гринева) этэрээттэрин састаабыгар муйуунан дьар­ ык­таммыта. Сорох маты- үлэлээбитэ. Губернатор И.И.  Крафт көр­ рыйаалларын Г.В.  Ксен­ офонтовка биэр- дө­һүүтүнэн кэлэн, бырааст­ ар Өлүөхүмэҕэ битэ биллэр. уонна Дьокуускайга биир ый устата 4000 ыарыһаҕы көрбүттэрэ, эмтээбиттэрэ. Ки- Ласарап — Лазарев Николай нилэр үлэлэрин туһунан И.И.  Крафт ман- Констант­ инович (1870—?) Дүпсүн улууһун нык бэлиэтээбитэ: «Работоспособность Тэбиик нэ­һилиэгэр төрөөбүтэ. Өлүө­хүмэ врачей, их сердечное, участливое отно- уокуругар көмүс бириискэти­гэр­ үлэлээн шение к больным и исключительная опыт- кыаҕырбыта, кэлин билл­ эр­атыыһыт буол- ность в деле излечения глазных болезней бута. изумили местное общество, впервые по- знавшее, что могут люди, беззаветно пре- Сиэпиэлиэп — Шепелев Василий данные своему делу. Несмотря на то, что (Бокуруопскай) — кулуба. деятельность глазного отряда совпала с полевыми работами, глазные больные Соколуоп (Бокуруопскай). Хаҥалас толпами осаждали отряд, а вылеченные улуу­һун историятын кэпсиир кинигэлэргэ прозревшие разносили со слезами уми- 1897—1901 сс. Соколовтар Табаҕа стан­ ления по якутской земле весть о чудесах, циятын­тутан олорбуттара диэн суруллар. творимых отрядом. По церквям служили Олор истэригэр I империалистическай сэ- молебни о здравии врачей-исцелителей рии кытт­ ыылааҕа П.А.  Соколов, биэс ту- глазных недугов». руу уоллаах Н.А. Соколов бааллар. 45. Нил — Исаакович Николай Фе­ Бабылыскай бааһынайдара Бары- дор­ ович-Нил (1799—1874) — 1838 с.  — сап, Осипсап, Дулсап, Ананийап, Шмы­ 1853 с. диэри Иркутскай, Нерчинскэй, рыап — билиҥҥи Мэҥэ Хаҥалас улууһун Дьо­куускай ар­хиепискоба. Павловскай­ сэлиэнньэтигэр көскө кэлбит старовердар удьуорд­ ара ­буол­ уохт­ арын 46. Хамчаатка архыырайа Лэгиэн- сөп. тэй — Архиепископ Иннокентий (Вениа­ минов) (1797—1879) — Сибиир, Дальнай 41. Болбуот — кыра нолуок,­бэбиин­ эс Восток уонна Нуучча Америкатын биллэр (повинность, эбээһинэс) көрүҥэ. Нууч­ча мис­сион­ е­ра, Синод чилиэнэ, лингвист- бааһынайдара, сахалар харчынан нолу- учуо­най, этно­лог,­ Нууч­ча географичес­ ок төл­ үүлл­ эрин таһынан, дьиэ-уот, суол, кай уопсастыбатын­ Боч­ уот­таах чилиэнэ. о.д.а. бэбиин­ эстээхтэрэ. Олохтоохт­ ор­нэ­ 1853—1860 сс. Дьокуус­кай к­ уор­ акка олор- һилиэк сирин-уотун, суолун-ииһин кө­рөл­320

бута. Кини Синодтан кө­ҥүлл­ эт­ эн,­ Саха ­санаалааҕа этэ. Мазепа аатыттан Крым­уобалаһыгар туспа епархия арыллы­быта. хаан­ ын­ уонна Турция султаанын кытары­Иннокентий Вениаминов манна олорор көрс­ үб­ үтэ. Мазепа өлбүтүн кэннэ кылгаскэмигэр таҥара дьиэтигэр аан бастаан­ кэмҥэ гетманынан талылла сылдьыбыта.сахалыы тылынан сулууспа ыытыллыбы- 1716  с. Гамбурга тутуллубута, 1717 с.та, кини көҕүлээһининэн таҥара үөрэҕин Саха сиригэр көскө ыытыл­лыбыта. Дека-кинигэлэрэ­са­халыы тылбаастаммыттара, брист К.Ф. Рылеев кин­ и туһунан «Война-бастакы гражд­ анс­ кай кинигэлэр бэчээт- ровскай» (1824—1925) поэманы суруйбу-тэммиттэрэ. та. Дьокуускайга өлбүтэ.47. Миитрэй Хитуруоб — Дьэни- 52. Чернышевскай Николай Гаври­сэй  — протоиерей Дионисий (Дмитрий лович (1828—1889) — суруйааччы, публи­Васильевич) Хитров (1818—1896) Рязань цист, литературнай кириитик, экономист,куораттан төрүттээх. 1841 с. Дьокуус­кай рево­люц­ ион­ер-демократ. 1853 с. «Совре­куоракка ананан кэлбитэ. Саха сиригэр 43 мен­ник», ­о.д.а.­Пе­тер­бурдааҕ­ ы сурунаал­сыл олорбута. Баст­ аан таҥара дьиэтигэр ларга­ үлэл­ ээ­битэ.­ 1871—1883  сс. Сахааҕабытынан, онтон духовнай семинария сиригэр Бүлүүгэ көскө олор­бута. 1883  с.ректорынан үлэлээбитэ. 1867—1884  сс. Астрахань куоракка­көһ­ ө­рүллүбүтэ. 1889 с.Саха сирин епархиятын еписк­ оба. Саха- Саратов куоракка өлбүтэ.лыы церковнай азбука уонна грамматика 53. Подбельскай Папий Павловичааптара. Дионисий Хитров «Краткая грам- (1859—1889) А.И.  Желябов салалтаты­матика якутского языка» диэн үлэтэ 1858 с. нан «Нар­ одная воля» куруһуокка дьа­рык­Москваҕа синодальнай типографияҕа бэ- таммыта.­ 1881  с. үөрэх министрэ Сабу-чээттэнэн тахсыбыта. Императорскай ровы сирэйгэ ох­сон, хаайыллыбыта, ИлинНуучча географическай уопсастыбатын Сибииргэ биэс сыл­га көскө ууруллубу-чи­лиэнэ. та. Элбэх саха ыччатын үөрэххэ уһуйбута. Быһаарыылар48. Скриписин күбэрнээтэр — Скры- Сыылкатын бол­дьоҕо бүтэн, дойдулаары,пицын Владимир Николаевич (1848— өрүс суола аһыл­ларын кэтэһэ сылдьан,1928)  — Саха уобалаһын губернатора­ мэник буул­дьаҕа табыллан өлбүтэ. Уола(23.04.1892—29.08.1903). Сир­ реформа- Вадим РСФСР почт­ атын уонна телеграбынтын бырайыагын көҕ­ ү­лээччи. 1899 с. сири народнай комиссара буола сылдьыбыта.кылааһынан, сааһ­ ын­ ан,­ эр киһитинэн, 54. Кыраапт — Крафт Иван Ивановичдьах­тарынан араарбакка, дууһ­ анан тэҥн­ ик (1861—1914) — 1907—1913 сс. Саха уоба­түҥэтэр докумуону — «Инс­ трук­ция о поряд- лаһ­ ын губернатора. Саха уобалаһын сай-ке уравнительного распределения в на- дыытыгар улахан кылаатын киллэрбитэ.слеге (или селении) земель между обще- 1913 с. Енисей губернаторынан анаммы-ственниками в соответствии с податным и та. 1914 с. Петербурга өлбүтэ. Дьокуускайповинностным платежами» оҥотторбута. куорат Бочуоттаах олохтооҕо.Интэриэстэрин күөмчүлэтэн, ити рефор- 55. Сибэтилиискэй — Светлицкэйманы киэҥ сири бас билээччилэр утар- Кон­стантин Николаевич (1842—?) —быттара. 1903  с. Сенат «Инструкцияны» 1885—1889 сс. Саха уобалаһын губерна-көтүрбүтэ. тора. Олохтоох­нэһи­лиэн­ньэҕэ мөлтөх са-49. «Нэһилиэк иһигэр сири тэҥнээн быдыаллаахтарын ыйан туран, уобаласкатүҥэттэр унстуруксы[й]а» — «Инструкция­ кэлэр сыылынайдар ахсааннарын аччата-о порядке уравнительного распределения ры туруорсубута. Дьокуус­кайга үлэл­ иирв наслеге (или селении) земель между об­ сылларыгар оҕо приютун биб­лиотекатын,щес­твенниками в соответствии с подат- дьиэтэ-уота суох дьоҥҥо аналлаах «Хо-ным и повинностным платежами» — Саха нор» дьиэни (ночлежка) арыйтарбыта.уобал­ а­һын губернатора В.Н.  Скрыпицын 1889 с. Иркутскай губернаторынан анам-салалта­тынан оҥоһуллубут докумуон. мыта.50. Масыапа — Мазепа Иван Сте- 56. «Саха саҥата» диэн бастакы­са-панович (1639—1709) — государственнай халыы тыллаах сурунаалы В.В. Никифо­уонна политическай деятель. 1704 с. Украи­ ров тэрийэн таһаарбыта. 1912 с. балаҕанна Запорожскай сэриилэрин гетмана. ыйын 1 к. 1913 с. кулун тутар 1 к. диэри51. Масыапа сиэнэ — Андрей Вой­на­ сурунаал 7 нүөмэрэ 500-түү экземпляры-ров­скай (?—1740) — гетман Мазепа­биир нан бэчээттэммитэ. 321

Быһаарыылар 57. Харыс уола Былас Былатыан ка тылбаасчытынан үлэлээбитэ. 1918  с. псевдонимынан Ушницкай Платон Афа­ «Холбос»­ атыы-эргиэн түмсүүтүн тэрий­ насье­вич (1881—1940) суруйбута сабаҕ­ а­ битэ, салайбыта. «Саха омук» уопсас­ты­ ланар. Дүпсүн улууһугар төрөөбүтэ. Дьо- баны тэрийсибитэ, кыраайы үөрэтэр салаа­ куускайга духовнай семинарияҕа уонна салайаачч­ ыта, тылбаас салаатын чилиэнэ Ка­заҥҥа учуутал семинариятыгар үөрэм­ этэ. 1921 с. Саха сирин күбүөрүнэтин рев- митэ. Казань куоракка үөрэнэр кэмигэр комун саст­ аабыгар партията суохтар аат- революция диэки санаалаах эдэр ыч- тарыттан киллэриллибитэ. 1922—1926 сс. чат куруһуогар сылдьан, революционнай Москваҕа Центросоюзка үлэлээбитэ. өйг­ ө-санааҕа уһуйуллубута. 1906 с. үөрэ­ САССР Киин ситэриилээх комитетын чи­ ҕин бүт­ эрэн, Дүпсүн, Нам улуустарыгар лиэнинэн, атыы-эргиэн наркомун эбээ­ учуутал­лаа­быта. Ушницкай — М.К. Аммо- һи­нэһин толорооччунан талылла­ сылдьы- сов бастакы у­ чуут­ ала. быта. 1933 с. Москваҕа «Союзпушнина», «Союззолотопродснаб» тэрилтэлэргэ эко­ 58. Рууга — Таҥара дьиэтин бас номиһынан үлэлээбитэ. 1938 с. сымыйа- билэр­ сирэ, ходуһата. Таҥара суолугар нан буруйданан ытарга ууруллубута. иэс төлөө­һү­нү эмиэ маннык ааттыыллар. 63. Сахалар сийиэстэрэ 1912 с. 59. Айаан—Ньылхан экспедицията атырдьах ыйын 25 — балаҕан ыйын 2 күн­ инженер В. Кудрявцев салалтатынан 1912 с. нэригэр буолбута. Илин Хаҥалас, Арҕаа Айаан—Ньылхан суолун чинчийбит экспе- Хаҥалас, Нам, Боотуруускай, Амма, Мэ­ диция. ҥэ, Бороҕон, Байаҕ­ ант­ ай, Дүпсүн улуус­ тар­­ ыттан, Өлүөхүмэ, Бүлүү уокурукта­ 60. Миитэрэй Никиипэрэб — Ни- рыттан уонна Дьокуускайтан 45 делегат кифоров Дмитрий Михайлович-Да­ба­ уонна губернатор И.И. Крафт, Саха уоку­ йааҥкы (1883—1965) — «Саха саҥата» ругун ыспыраабынньыга Н.Л. Ходалевич сурунаал бас­так­ ы редактора. Бороҕон кытт­ ыбыттара. Итини таһынан Е.М. Ега- улуу­һун I Лөгөй нэһ­ илиэгэр төрөөбүтэ. сов, Н.О. Кривошапкин, Р.Ф. Кулаковскай, Худуоһунньук уонна­ маҥн­ айгы идэтийбит Е.М.  Молотков, Е.Д. Николаев, С.А. Нов- муосчут быһыытынан бил­лэр. Бээрийэҕэ городов, В.Х.  Слепцов уо.д.а. 40-ча киһи уонна Мүрүгэ церковнай-прих­ одской ыҥырыллан сылдьыбыта. Мунньах бэ- оск­ уолаҕа үөрэммитэ. 1909—1911 сс. рэссэдээтэлинэн В.В.  Ник­ ифоровы кис­ К.И.  Неуст­ роев уонна А.И.  Говоров диэн тэл­ эҥ куоластааһынынан биир санаанан муосчуттары кытары Москва уобалаһыгар талбыттара. Кини көҥүлүнэн куоракка Сергиев-Посадка нуучча биллэр маастара үөрэ­нэр саха ыччатыгар мунньахха сыл- И.С.  Хрустачевка уһанарга, кыһарга уһу­ дьар, истэр кыах бэриллибитэ. Бэрэссэ- йуллубута. 1917 с. мамонт муоһунан оҥо­ дээтэл көмөлөһөөччүтүнэн А.Е.  Капито- рууга үөрэнэ Японияҕа барбыта. Токиоҕа нов, П.Н. Сокольников уонна суруксутунан биир ый буолаат, дойдутугар төнн­ өн кэл- А.Е. Кулаковскай, Р.И. Оросин, П.И. Слеп- битэ. 1938 с. хаайыл­ла сылдьыбыта. 1940 с. цов талыллыбыттара. Сийиэскэ саха но­ Дьокуускайга Ем.  Ярославскай аатынан руо­тун олоҕун оччотооҕу тыын боппу­руос­ кыраайы үөрэтэр музейга үлэлээбитэ. тара: Романовтар династ­ ияларын 300 сы- ССРС худуо­һунньуктарын Союһун чилиэнэ. лын бэлиэтээһин; Ро­ман­ овтар династия- ларын 300 сылы­нан­эҕэрдэлии барар дьо- 61. Г.Г. Йугумнаб — Игумнов Григо- ну талыы; Нэ­һи­лиэнньэ сутааһына уонна рий Герасимович (1869—1941) — эргиэм- иэскэ киириит­ э; Олохтоох нэһилиэнньэ си­ сик. Дьокуускайга 1886 с. кэлбитэ, эргиэ- ри туһа­ныыта; Дьокуускайдааҕы реаль­най нинэн дьарыктаммыта. Куоракка бас­так­ ы училище үөрэнээччилэригэр ыраах­тааҕы чааһынай кинигэ маҕаһ­ ыы­нын аспыта. нэ­һи­лиэнньигин аатынан истипиэндийэ Бэчээт Губагентствотын сотрудни­гы­н­ ан бал­ а­һыан­ньатын бырайыагын уларытыы,­ (1920), Политпросвет үлэһитинэн (1923), о.д.а. дьүүлл­ эһиллибиттэрэ. Сийиэс САССР СНК Обменпуунун сэбиэдиссэ­ Санкт-Петерб­ ур­га­ Ром­ ановтар дин­ ас­тия­ йинэн үлэлээбитэ. 1935 с. Воронежскай ла­рын 300 сылын бэлиэ­тээһиҥҥэ кытта у­ обаласка көспүтэ. барар Саха сирин делегацият­ ын сас­таа­ быгар Д.И. Слепцову, П.Н. Со­кольни­ковы, 62. Тыа оҕото — Гаврилов Кузь- А.Е.  Капитоновы уонна кинилэргэ сүбэ­ ма Осипович (1890—1938) Мэҥэ улууһун Тара­ҕай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1912 с. Дьо- куускайга реальнай училищены бүтэр­битэ. Эргиэн фирматыгар суотчутунан,­ суук­322

һитинэн, суруксутунан В.В.  Никифоровы сан ыал буолбута. Кинилэртэн саха бил- Быһаарыыларталбыта. Ыстатыйаны «Тылбааччыт диэн лэр мелодиһа, ырыаһыта Валерий Ноевпсевдонимынан В.В. Никифоров суруйбут. төрөөбүтэ. Ырыа Ылдьаа бииргэ төрөөбүт балта Амма киһитиг­ эр эргэ тахсыбыт. Ки- 64. Борукопай Сокуолуньукап — нилэртэн төрөөбүт Устин Нохсоороп сахаСо­кольн­ иков Прокопий Нестерович­ норуотун биир уһулуччу­лаах артыыһа,(1865—1917)  — Боотуруускай улуу­һутт­ ан­ олоҥхоһута уонна ырыаһыта буолбута.төрүттээх. Сахаттан бастакы­ быраас.­ Чу­рап­чы икки кылаас­таах учил­ и­ще­тын бүт­ э­ 66. Сүөһү иитиитин бастакы быыс­рэн баран, Дьок­ ууск­ айга­ прог­ имн­ аз­ ия­ҕа тапката Дьокуускайга 1913 с. балаҕанүөрэммитэ. 1899  с. Москва универстите- ыйын 1  к. ыытыллыбыта. Быыстапканытын бүтэрбитэ. 1910—1913 сс. Чурапчы­ба­ губернатор И.И.  Крафт аспыта, Мелетийлыыһ­ атыгар үлэлээбитэ, балыыһа дьиэ­тин епис­коп, олохтоох тойоттор, атыыһыттартуттарбыта. Л.Н.  Толстой көрдөһүүтүнэн сылдьыбыттара. Соборнай болуоссаккаофициальнай итэҕэли утарсан көскө хас да павильон, саха хотоно, «Альфа Но-ыытыл­л­ ыбыт дьоҥҥо көмөлөспүтэ. Рома- бель» сэппэрээтэр анал көрдөрүүгэ тур-нов­тар династияларын 300 сылын бэ­лиэ­ буттар. Быыстапкаҕа барыта 24 ынахтээһиҥҥэ Саха сирин депутациятын чи- сүөһ­ ү, 36 сылгы, сибиинньэ, дьиэ көтөрөлиэн­­ ин быһыытынан кыттыыны ылбыта. көрдөрүллүбүт. Маны таһынан, сүөһүттэн ылыллар бородууксуйа (арыы, и­ эдьэ­гэй, Өндүрүйээн Хапытыанап — Ка­пи­ үүт), сүөһүнү көрүүгэ-харайыыга туттуллартонов Андриан Егорович (1886—1928?) — тэрил туруоруллубут. Быыс­тапка түм­ ү­Өлүөх­ үмэҕэ олохтоох баай тойон, кулуба. гүнэн кыайыы­лаахтарга мэтээллэр уоннаДьокуус­кай куоракка классическай про- хайҕал лиистэр туттарыллыбыттар. 6—10гимназияны бүтэрбитэ. Бочуоттаах ми- саастаах 26—30 буут тыыннаах­ ыйаа­ров­ ой судьуйа. Колчак кэмигэр Өлүөхүмэ һыннаах 3—4 саха боруода көлө оҕустаруокуругун земскэй управатын бэрэссэ- дьон биһирэбилин ылбыттар.дээт­ элэ. Сахалар 1912 с. сийиэстэри-гэр бэрэссэдээтэли солбуйааччынан та- 67. Н.Т. Эбэрстэб — Эверстов Ни-лыллыбыта. Романовтар династияларын колай Тимофеевич-Кытаайап уола300 сылын бэлиэтиир­депутацияҕа чилиэ­ (1862—?) Мэҥэ Мэлдьэхсититтэн төрүт­нинэн талыллыбыта, ол эрээр­ и туох эрэ тээх. 1879 с. Дьок­ уускай к. прогимназия­төрүөтүнэн барбатаҕа. тын бүтэрбитэ. Мэҥэ улууһун кулубаты- нан талылла сылдьыбыта. Тулагыга бур- Арамаан Оруоһун — Оросин Роман дугу ыһар улахан хаһаайыстыбаны (1900),Иванович (1892—1922) — Тааттаттан тө­ үүт ферматын (1919) тэрийэ сылдьыбы-рүт­тээх. Нэһ­ ил­ иэгэр уонна улууһугар су- та. 1921  с. революцияны утарар үлэтинрукс­ утунан үлэ­лээбитэ. 1917 с. «Көҥүл» иһин икки сыл кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубу-сойууһу тэрийсибитэ. Федералистар пар­ та. 1922 с. муус устар 16—27 күннэригэртияларын, «Саха аймах» уопсастыба­ чи- И. Строд этэрээтэ Эверстов уһаайбатыгарлиэнэ этэ. 1923 с. тахсыбыт­«Ааҕар ки­ни­ хорҕойбут үрүҥнэри кытары сэриилэһиитэгэҕэ» тылбаастара, кэп­сээннэр­ э­киирбит- гражданскай­ сэрии ис­ториятыгар «Эвер-тэрэ. 1920 с. Губревком сирг­ э­ са­лаатын стов дьиэтин таһынааҕы кыр­гыһыы» диэнчилиэнинэн, сэбиэдиссэйинэн үлэл­ ээ­ аатынан биллэр.битэ. 1920 с. «Оруоһун сааҕыбара» диэндьыалаҕа буруйданан, Саха сирин тас 68. Бүөтүр Чиарных — Черных Петрөттүгэр көскө утаарыллыбыта. 1922 с. Никодимович-Якутскай (1882—1933)Томскай куоракка өлбүтэ. Охот­скай уокуругар Инскэй сэлиэнньэҕэ төр­ өө­бүтэ. 1894  с. ийэтин уонна балтын 65. Ырыа Ылдьаа — Кононов Илья кы­тары Дьокуус­кайга көһөн кэлбитэ. Ду­Платонович (1875—1939) Чурапчы улуу­ хов­най училищеҕа, онтон семинарияҕаһун Чак­ ыр нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Уран­ үөрэм­митэ. Куорат кэнсэлээрийэтигэртылл­­ аах ырыаһыт, хоһоонньут быһыы­тын­ ан су­рук­сутунан үлэлиир сылларыгар сыы­биллибитэ. Ырыа Ылдьаа биир дой­дул­ ааҕа лы­найдары кытары чугастык билсибитэ.С.С.  Яковлев-Эрилик Эристиин­ «Буу­ра 1909  с. «Тихие струны» диэн ааттаах хо­Дохсун» олоҥхону киниттэн истибит. һооннор­ ун хомуурунньуга­ тахсыбыта.­Ырыа Ылдьаа инитэ Манньыат Баһылай «Саха саҥата» сурунаалга анаан­«Кыһын»,кыра кыыһа Аммаҕа Алтан нэһилиэгэр «Саас кэлиитэ», «Сологуб ырыата» диэнВласий Ноев диэн киһиэхэ кэргэн тах- 323

хоһооннору сахалыы суруйан бэ­чээт­тэп­ колай II коронациятыгар бара сылдьыбы- питэ. 1925—1928  сс. тахса сылдьыбыт­ та. Дьокуускайга Набережнай (Чернышев- «Якутские зарницы» суру­наалы төрүт­ скай) уулуссаҕа улахан дьиэлээҕэ. 1930-с тэсп­ итэ. А.Ф.  Бояровы кытары­ кыттыһан, сс. кулаактааһыҥҥа түбэһэн баран, Амма П.А.  Ойуунуск­ ай «Кыһыл Ойуунун» тыл­ Наахаратыгар аймахтарыгар тахсан оло- баастаабыта. рон өлбүтэ. 69. Н. Элиэйникэп — Олейников 71. Мэстиникэп — Местников Ва- Николай Ефимович Бодойбо к. төрөө­ силий Гаврильевич, Дьокуускайдааҕы бүт­ э. Омскайга фельдшерскэй оскуолаҕа фельдшер­скэй-акушерскай оскуола 1909 с. үөрэмм­ и­тэ. Иркутскайга социал-де­мо­ бастакы выпускнига. Кинини кытары крат­ ическай тэр­ илт­ эҕэ кыттыытын иһин бииргэ ити үөрэх тэрилтэтин Николай Вол­ бур­ уйданан, 1908  с. Саха сиригэр көскө ков, Николай Утенков бүтэрбиттэрэ. кэлбитэ. «Ленский край» диэн күн аайы 72. Көстөкүүн Оруоһун — Оросин тахсар хаһыат редакторынан үлэ­лээ­битэ. Константин Григорьевич (1858—1903) 1913—1916 сс. «Ленс­ кие волны» уус-уран Тааттаҕа төрүт уус баай ыалга төрөөбүтэ. Бар публицистическай сурунаалы тэри­йбитэ. дьонугар ырыаһыт-тойуксут, олоҥ­хоһут, «Вокло» диэн псевдонимынан суру­йара. аһыныгас майгылаах, баттыгаһа суох ки­ 1915 с. «Библиографическ­ ий указатель һи быһыытынан биллибитэ. Бэйэтин дьиэ­ статей, напеч­ ат­ анных в «Якутских епар- тигэр-уотугар биллэр ырыаһыттары, олоҥ­ хиальных ведомостях»­ диэн ыйынньыгы хоһуттары мунньан, ырыа­ны, олоҥхону таһаарбыта. су­руйар үгэстээҕэ. Политсыылынайдар 70. Никифоров Гаврил Васильевич- Э.К. Пекарскай, В.М. Ионов, Н.А. Вита- Ман­ньыаттаах уола (1871—1945 с. кэн­ шевскай, В.Ф. Трощанскай өрүү киниэ- нит­тэн) — Илин Ха­ҥал­ ас улууһун Тыыл­лыма­ хэ сылдьар, доҕордоһор этилэр. 1895 с.Быһаарыылар нэһилиэгиттэн төрүтт­ ээх. I гильд­ иялаах Э.К.  Пекарскай көрдөһүүтүнэн «Дьулуру­ атыы­һыт,­ меценат. Өлүөнэ кө­мүс­тээх би- йар Ньургун Боотур» олоҥхону суруйан риискэлэригэр түүлээҕинэн уонна этинэн биэрбитэ. Үлэ «Образцы народной лите- эргинэрэ. ратуры якутов» хомуурунньукка, онтон кэ- Санников Яков Фёдорович (1844— лин 1947  с. Г.У.  Эргис көрүүтүнэн туспа 1908) Усуйаанаҕа төрөөбүтэ. Аатырбыт кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Ытык айанньыт Яков Санников төрөппүт сиэнэ. Күөл таҥаратын дьиэтин аҕы­раадатын II гиль­дия­лаах атыыһыт, айанньыт. 1886 с. иһигэр көмүллүбүтэ. доктор Бунге экспедициятыгар, 1894  с. 73. Кырап Спэрэнскэй — Михаил Ляхов арыыларыгар барон Э. Толль Ми­хай­лович Сперанскай (1772—1839) — Ф.  Нан­сеҥҥа анаан аһылык ыскылаатын нууч­ча общественнай уонна судаарысты- тутар­ ыгар көмөлөспүтэ. баннай деятелэ. Александр I ыраахтааҕы Антипин Иван Прокопьевич 1878 с. реформаторскай үлэтин иилээн-саҕалаан Илин Хаҥалас улууһун II Наахара нэһи­ тэрийбитэ. Сибиир генерал-губернатора. лиэ­гэр төрөөбүтэ. Дьокуускай  к. прогим­ 74. Д.А. Клиэмэнс — Дмитрий назиятын бүтэрбитэ. II гильдиялаах­ Александрович Клеменц (1848—1914) атыыһыт. Бочуот­таах инородец. нуучча этнограба, археолог, географ, ре­ В.Н.  Ксеноф­ онтов күтүөтэ. Г.В.  Ни­киф­ о­ волюционер-народник. Сибииргэ көскө ров-Ман­ньыаттаах уолун кытар­ ы Дьо­куус­ олор­бут кэмнэриг­ эр Сибиир уонна Монго- кай к. уонна хоту улуус­тарга хас да маҕ­ а­ лия норуоттарын олохт­ о­рун-дьаһахтарын һыын­наахтара. Москва,­ Санкт-Пет­ ер­бург­ үөрэппитэ, экспедиция­ларга сылдьыбыта, к­ уо­ратт­ арга, кыраныысса таһыг­ ар сыл­ үгүс музейы тэрийсибитэ. Дьок­ уускайга дьыт­ а­лааб­ ыта. Сэбиэскэй кэмҥэ Якутторг музей тэриллиитигэр көмөлөспүтэ. Ин­диг­ иирд­ ээҕи салаатын сэбиэдиссэйи- 75. Ньукулай Кырбысапкын — Кри­ нэн үлэлээбитэ. 1928 с. тутуллан хаайыл- во­шапк­ ин Николай Осипович (1832— лыбыта. 1926)  — боч­ уоттаах инородец. Атыыһ­ ыт, Дарыбыа­нап Илин Хаҥалас улууһун биллэр меценат. Байаҕантай улуу­һун Өй­ билл­ эр баайа,­атыыһыт Ларионов Михаил­ мөк­ өөн-Бороҕон нэһилиэгин чач­чыын­ а­ Прох­ орович-Биэс уола буолуон сөп. Хап­ ты­нан, ки­нээһинэн талылла сылдьыбыта.­ таҕ­ айга Олом Күөлүгэр олохтооҕо. 1896 с. Та­ҥара дьиэ­лэрин, үрэх муосталарын­ту­ Саха сирин депутациятыгар киирсэн, Ни- туу­га, Өймөк­ өөн­земскэй училищетын кө­324

рүүгэ-хар­ айыыга элб­ эх харчыны анаабы- 83. Балкаан бастакы сэриитэ 1912та. 1912 с. Дьокуускай куор­ акка тус үбүнэн —1913  сс. буолбута. Бу сэрии­гэ Болга-икки этээстээх оскуола дьиэтин туттарбы- рия, Греция, Сербия, Черного­рия госу­та. Экспедициялар үлэлэрин, киин сиргэ дарстволара, Балканскай союзка түмс­ эн,биир дойдулаахтарын айанын үгүстүк то- Осм­ анскай империяны — Турцияны утарылуйсара, кыаммат-түгэммэт дьоҥҥо кө­ сэ­риилэспиттэрэ.мөлөһөрө кэпсээҥҥэ сылдьар. 84. Слепцов Петр Петрович (1865—76. Ө.Х. — (Өлөксөй Хулахуоскай) 1920) Баайаҕаттан төрүттээх. Церковнай-А.Е. Кулаковскай инициала. Кини сийиэс прих­ од­ской оскуоланы бүтэрбитэ. 1903—маҥн­ айгы күнүгэр сылдьан баран, үлэҕэ 1904  сс. нэһ­ илиэгэр кинээстээбитэ.анаммыт сиригэр — Бүлүүгэ бүтэһик бо- 1909—1912  сс. Бай­ аҕантай улууһун кулу-рокуотунан дьиэ кэргэнин илдьэ айаннаа­ батынан талылл­ ан үлэл­ ээбитэ. Уолатта-быта дэнэр. ра Михаил уонна­Василий­1922 с. буолбут77. О.Э. — делегаттар уонна ыҥы­ повстанческай хам­сааһ­ ыҥ­ҥа кыттыбытта-рыы­лаах ыалдьыттар ортолоруттан ман- ра. Амнистия кэннэ­М.П. Слеп­цов-Отооропнык инициаллаах Охонооһой Эрэһээнис­ Совнарком сэкир­ э­тээрэ, Саха суругун Сү­кэй (Рязанскай А.П.) буолуон сөп. бэтин уонна Литер­ ат­ ур­най-тылб­ аас­тыыр78. Аттат-Ноурупос, Ноуруопос  — хамыыһыйа чилиэнэ, 1 сүһүөхтээх оскуо­Анем­подист Иван­ ович Софронов лаҕ­ а учуутал этэ. 1928—1933 с. Соловец­(1886—1935). кай лааҕырга олорон, болдьоҕун толору79. Крылов Иван Андреевич (1769— бор­ уостаан, төрөөбүт дойдутугар төн­нү­1844) «Крестьянин и работник» үгэтин бүт­ э. Василий эмиэ көскө утаарыллыбы-А.И. Софр­ онов кэпсээн форматынан тыл­ та, ол кэннэ дойдутугар эргиллэн кэлбитэ.баастаабыта. 85. Иван Алексеевич Степанов-80. Алас-Ытчата — А.И. Софронов Ньал­ ыас Уйбаан — Саһыл нэһилиэгин Быһаарыыларбиир маҥнайгы псевдонима. кинээһэ, 1912—1915 сс. Байаҕантай улуу­81. Софронов А.И. «Төрөөбүт дойду» һун кулубата. Күүһүнэн-уоҕунан, айанньы-хоһооно 1912 с. суруллубута. Суруйааччы тынан аатырбыт киһи. Кыаммат-түг­ эмм­ эт­бэчээккэ тахсыбыт бастакы айымньыта. биир дойдулаахтарыгар үгүстүк көмө­лөс­82. Слепцов Афанасий Спиридоно- пүт, тулаайахтары ииппит амарах санаа­вич  — Нам улууһун Бөтүҥ нэһилиэгиттэн лаах киһи быһыытынан биллэр. 1925 с. бан­төрүттээх. Сылгы, ынах сүөһүнэн байбыт. дьыыттары эйэлэһиннэрэр хамыыһыйаҕаАттакылартан үөрэнэн, сэлиэһинэй, ньэчи- сирд­ ьи­тинэн киирэн, А.Е.  Кулаковскайымиэн үрдүк үүнүүт­ үн ситиспит, нэһилиэгэр кыта­ры Өймөкөөҥҥө сылдьыспыта.маҥнайгы миэл­ иҥс­ эни туттарбыт киһи. 86. Софронов Василий Иванович­Ларионов Михаил Николаевич- (1882—1928) — Боотуруускай (Таатта)Мэ­хээ­лискэ — Илин Хаҥалас улууһун II улуу­һут­тан төрүттээх. Биллиилээх учуутал.­Тыыллыма нэһилиэгин кинээһэ, биллэр А.И.  Софронов улахан убайа. Чурапчы­баай. Революция иннинэ убайын кытары биир кылааст­ аах народнай училищетын,бурдук ыһар киэҥ бааһыналаахтара, үгүс­ онтон салгыы реальнай училищены бүтэр­оттуур сири бас билэллэрэ. Түннүк Анна­ битэ. 1904 с. Кириэс Халдьаайы, Чычы-диэн сиргэ баар дьиэтин 1900 с. арыл­ мах, Чөркөөх, Ытык Күөл оскуолаларыгарлыбыт Хаптаҕайдааҕ­ ы церковнай-при­ход­ үлэлээбитэ. 1925 с. кулун тутар 3 к. РКП(б)ской оскуолаҕа туран биэрбитэ. уонна комсомол Тааттатааҕы ячейкалараЛарионов Кирилл Николаевич  — бэйэлэрин холбоһуктаах мунньахтарынанИлин Хаҥалас улууһун Хаптаҕай нэһил­ иэ­ В.И.  Софроновы Үлэ Геройа оҥороргогиттэн төр­ үтт­ ээх. Илин Хаҥалас улууһун II ­уураах таһааран туруорсубуттара.Тыыллыма­ нэһилиэгин кинээһэ, улуус ку- Өндүрүөйэп учуутал диэн ити кэмҥэлубата. Ини-бии­ Ларионовтартан улахан- Бай­ аҕантай улууһугар үлэ­лээ­бит, нууччанара. Сахалар 1912 сыл­лааҕы сийиэстэ- тылын үөрэппит Г.Ф. Андреев, эбэтэр Эри-рин кыттыылааҕа. Нэ­һил­ иэг­ эр оскуола лик Эрис­тиин ­«Маа­рыкчаан ыччаттара»­арыллыбытыгар попечитель бы­һыытынан айымньытыгар Чинарин учуутал прототи-үгүс көмөнү оҥорбута. ба буолбут Чычымах оск­ уол­ атын учууталаЖирков Николай Михайлович — Николай Трофимович Андреев буолуохта-Арҕаа Хаҥалас Өрсүй нэһилиэгин кинээһэ. рын сөп. 325

87. Пихтин Митрофан Васильевич 100000 чумазых против 1200 тысяч рос­ Дьокуускайга уезтааҕы училищены бүт­ эр­ сиян», — диэн тыл эппитэ. битэ. Дьокуускай к. Дууматын чилиэ­нэ, 92. Тимофеев Николай Иванович меценат. А.И.  Громова күтүөтэ, кини Ир­ (1864—1941) — Сунтаар II Нөөрүктээйи нэ­ кут­скайга баар Атыытын дьиэтин салай- һил­ иэгиттэн төрүттээх. Сунтаар народнай быта. Дьок­ уускайга дьах­тар гимназиятын учи­лищетын маҥнайгы выпускнига (1875— аһыыны көҕүлээбитэ. 1897 с. дьиэ кэргэ- 1878). Улуус суруксутунан үлэлээбитэ. II нин кытары Москва к. көһөн, түү­лээ­ҕинэн Нөөрүктээйи нэһилиэгин кинээһэ (1899), эргинэр дьаарбаҥкаларга үлэл­ эспитэ. Сунтаар улууһун кулубата (1905—1908). Дьо­кууск­ ай к. Бочуоттаах олох­тооҕо. Бүлүү өрүһүнэн эргиэнигэр анаан «Сынок» 88. Готовцев Пантелеймон Егоро­ борокуоту аан бас­таан сырытыннарбы- вич (1856—1920) Байаҕантай улууһугар та. Суруйааччы М.Н. Тим­ офеев-Терешкин Хаҥ­ а­лас нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1874  с. аҕата. Дьок­ уус­кай­ уобал­ ас управатыгар сурук­ 93. Соловьев Николай Гераси- сут­таабы­та.­ 1888  с. быыбарынай, 1906— мо­вич — сурунаал иккис редактора. Кү­ 1911 сс. Хаҥ­ а­лас нэһи­лиэг­ ин кинээһэ лүмнүүр чугас доҕоро, Илин Хаҥалас этэ. Байаҕантай нэһ­ и­лиэгин бастакынан улуу­һун биллэр тойоно Иван Герасимович үөрэпп­ ит, чинчийбит­ матырыйаалын Си­ Соловьев бииргэ төрөөбүт быраата Нико- бир­ яковскай­ экспеди­ция­ (1849—1896) лай буолуо диэн сабаҕаланар. кыт­тыылааҕа политс­ ыы­лынай Л.Г. Левен- 94. Оонньуулаах Уйбаан — Кула­ тальга биэрбитэ биллэр. Тандаҕа цер­ков­ ковскай Иван Елисеевич (1865—1921) най-приходской ос­куоланы астарбыта. Бооту­руускай улууһун II Дьохсоҕон нэ­ Э.К.  Пекарскай саха тыл­ ын тылдьытын­ һи­лиэгиттэн төрүттээх. А.Е.  Кулаковскай оҥороругар улаханнык­кө­мөл­ өспүтэ. Кини ­бииргэ төрөөбүт убайа. Саха фольклорунБыһаарыылар хомуйбут, мусп­ ут үһү­йээн­нэрэ уонна билээччи, аатырбыт ырыаһыт, тойуксут. сэһэннэрэ Г.В. Ксенофонтов, Д.И.  Дьяч­ «Са­йын кэлиитэ», «Таатта ырыата», о.д.а. ковскай-Сэһэн Боло научнай үлэ­лэ­ригэр ырыа­лард­ аах.­ 1913 с. саҥа тэриллибит киирбиттэрэ. Сахалар 1912 с. I сийиэстэ- Таатта­ улууһун кулубатынан талыллыбы- рин делегата. та. И.Е.  Кулаковскай нэһилиэнньэттэн 89. «Уот тыыннаах улахан оҥочо» ­сиэр­т­ ибэ хомуйан, улуус быраабатын, А.Е.  Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй фельдшерскэй пуун, икки кылаас­таах учи- «Боро­куот аал» хоһоонун бастакы вариа- лище ­дьиэл­ эрин туттарбыта. 1921 с. күһүн на. Хоһоон 1910 с. Биитим суолугар су- Чурапчы Амматыгар ытыллан өлбүтэ. руллубута. Ааптар 1924 с. хоһоонун ула- 95. С.Н. — Новгородов Семен рытан, тупсаран бэчээттэппитэ. Андрее­вич (1892—1924) Боотуруускай 90. «Таҥараҕа үҥээхтээбиттэр» («По­ улуу­һун II Хатылы нэһилиэгиттэн төрүттээх. молились богу») кэпсээн ааптара Шиш- Чурапч­ ы оскуолатыгар үөрэммитэ, 1905 с. ков Вячеслав Яковлевич (1873—1945) — Дьок­ уус­кай­к. реальнай училищены бү­тэр­ нуучча биллэр суруйааччыта. «Угрюм-ре­ битэ. Бүл­ үүтээҕи түөрт кылаастаах учи­ ка» роман ааптара.­ «Таҥараҕа үҥээх­тээ­ лищеҕа үлэ­лээбитэ. Пе­терб­ урдааҕы уни­ биттэр» кэпсээни А.И.  Соф­ронов тыл­ верситет Илиҥҥи факультетын­бүтэрб­ итэ. бааст­­ аабыта биллэр. В.М. Ионов оҥорбут букубаарын төрд­ үт­ 91. Кэпсээҥҥэ «Союз истинно рус- тэн уларытарга, тупсарарга ылсан­ үлэ­ ских якутов» уопсастыбаны тэрийбит лээб­ итэ уонна 1917 с. балаҕан ыйыгар­ М.С.  Ше­ломов­ уонна семинария учуута- «Са­халыы сурук-бичик» диэн букубаары ла Соловьев хаарыллыбыттар. «Якутская Н.Е.  Афа­насьевтыын латыын алпаабыты­ окраин­ а» хаһыат 1912  с. алтынньы 27 к. нан бэч­ ээт­тэтэн таһааран, төрөөбүт тылы нүөм­ эригэр суруллу­бутунан, итэҕэл кини- оскуо­лаҕ­ а үөрэтиигэ олук уурбута. Уни­ гэлэрин сахалыы тыл­баас­тааһыҥҥ­ а анам- верситекка­үөрэнэр сылла­рыгар Э.К. Пе- мыт мунньахха семинария учуутала Соло- карскай «Саха тылын тылдьы­тын» оҥо­ вьев: «К чему создавать искусственную руутугар көмөлөспүтэ. 1923 с. үөрэҕ­ ин грамоту ради диких племен, пусть пре- ситиһиилээхтик бүтэрэн, Илиҥҥи тыл­ смыкаются, если не хотят подлаживать- лары чинчийэр институкка үлэҕэ киирбитэ. ся под русский дух. Стыдно поддержи- «Бастааҥҥы сурук-бичик» (1922), «Сурук- вать варварский язык дикарей. Что значит бичик» (1923) үөрэнэр кинигэлэри уонна326

«Ааҕар кинигэни» (1923) таһаартарбыта. бут хас да пьесатыттан «Тыа дьахтара»1924 с. Ленинград к. өлбүтэ. түөрт оонньуулаах пьесата Д.  Большев96. Сосин Тит Егорович (1887— ре­жиссердааһынынан 1925 с. сэтинньи 8 к.1941) Мэҥэ улууһугар Моорук нэһилиэ­ Народнай театр сценатыгар турбута.гэр төрөөбүтэ. Дьокуускайга икки кылаас­ 98. Дьиэрмак — Ермак Тимофеевичтаах учуу­тал о­ нтон биэлс­ эр­ оскуолала- (1530/1540—1585) — казак атамаана.рын бүтэрбитэ. Амма, Бу­луҥ, Т­ аат­та,­Нам, 99. Кымыстаһыы псевдонимынанӨлүөхүмэ, Мэҥэ Хаҥалас улуус­тарыгар Поря­дин Афанасий Семенович (1870—үлэл­ ээбитэ. Сосин Т.Е. доруобу­йа харыс­ 1956) суруйбута сабаҕаланар. А.С. Поря­табылын туһунан сахалыы суруйууну­ дин Мэҥэ улуу­һун Моорук нэһилиэгэрса­ҕалаабыта. 7 кинигэни сахалыы ты- тө­рөөбүтэ. Дьо­куус­кайга миссионерскайлы­нан бэчээттэппитэ. Бастакы кинигэтэ­­ оскуолаҕа үөрэнэ сылдьыбыт. Төрөөбүт1913 с. тахсыбыта. 1923 с. Абалаах­ күө­ нэ­һилиэгэр суруксуттаабыта, Мэҥэ улуу­лүгэр экспедиция тэрийбитэ, Абалаахха һугар кулубалаабыта. 1925 сылтан сахадьону эмтээһини тэрийэр үлэни саҕал­ аа­ кэпсээннэрин, таабырыннарын, остуо­быта. 1925—1928 сс. Саха сиригэр доруо­ ру­й­ аларын, олоҥхолорун суру­йан, сахабуйа харыс­табылыгар нарк­ омун солб­ у­ фольклорун хому­йааччы быһыыт­ ынанйааччынан үлэлээбитэ. киэҥник биллибитэ.97. Кыҥырдыа ойуун ычча­та­псев- 100. Нуучча үгэһитэ И.А. Крыловдонимынан Игнатьев Александр­ Яковле­ «Стрекоза и Муравей» үгэтэ А.И. Софроноввич­ (?—1927) суруйбута сабаҕаланар. (Алаас ыччата) тылбааһыгар «Аһыыҥка­А.Я. Игнат­ ьев Таатта Тыараһатыгар төр­ өө­ лаах кымырд­ а­ҕас» диэн 1913 с. «Саха са­бүтэ. Лит­ ер­ а­турн­ ай-тылбаастыыр хам­ ыы­ ҥата» суру­наал 3 №-гэр тахсыбыта.һыйа (1924—1925  сс.) сэкирэтээринэн 101. Обойуукап псевдонимынан Ти­үлэлээбитэ. Суруналыыс, тылб­ аасчыт, хо­ моф­ еев-Терешкин Михаил Николаевич Быһаарыыларһоонн­ ьут быһыытынан биллибитэ. Суруй- (1883—1957) суруйбута биллэр.

Бэчээт уонна уус-уран литература көрүҥүнэн (жанрынан)ыйынньык

«Саха дойдута», «Саха олоҕо» хаһыаттарДокумуон аата Кинигэ сирэйэ Редакция ыстатыйата Бэчээт уонна уус-уран литература көрүҥүнэн (жанрынан) ыйынньыкЫстатыйа (сахалыы хаһыат туһунан) 10-11Ыра[а]хта[а]ҕы ыйа[а]ҕа 30Сиэмистибэ диэн туоҕуй? 31-32, 35, 37-38, 42-44, 48-50, 53-64Олох тупсарыгар баҕарбат сахалар 36Көстөкү[ү]н Хабрылабыс Ньоуструойаб 70-71Ыраахтааҕы суолун тарды[ы]та 91-93Урууга туһа 114-116Ньуучча олоҕо былыргытыттан билиҥҥэ диэри 117-119, 122-126, 129-131, 134-135, 148-150Бэсириэдиник сири дьоҥҥо үллэрэн биэрэрэ 127-128Саҥа дьыл 147-148Тохсунньу ый 8 күнэ 150-152 Ааптар ыстатыйатаКуһаҕан уол. (Государственнай Д­ уума туһунан) 11-13Саха. От ыйын 26 күнэ 14-15Саха. Атырдьах ыйын 2 күнэ 15-16Саха. Атырдьах ыйын 5 күнэ 16-17Саха. Атырдьах ыйын 9 күнэ 17-18Саха. Атырдьах ыйын 23 күнэ 18-20Саха. Атырдьах ыйын 30 күнэ 23-25Саха. Алтыньы ый 21 күнэ 27-28Ньу[у]ча. Сэтиньи 19 күнэ 39Ясашный. Суол туһа 73Еко. Эмиэрикэнскэй тимир суола 73-74Еко. Кулун тутар уон иккис күнэ 81-82Еко. Ньу[у]чча госудаарстыбатын олоҕо 82-84, 87-88Нөөрүктээйи. Бүлү[ү]ттэн ы[ы]тыллыбыт сурук 85-87Еко. Ньууча госудаарстыбата 103-104Сиэн оҕо. Сү[ү]с сылга сирин иккитэ түҥэттэр нэһилиэк 116-117Сиэн Оҕо. [У]нстуруксыйа чааһынан тыл 119-121Бөтүн. Малдьаҕар, Өлүөкүмэ окуруугата 121-122Сиэн Оҕо. Дьокутааттарынан сири көрдөрөр 126-127Еко. Сэттиньи ый 10 күнэ 131-133Сиэн Оҕо. Бурдук сирин дьүүлэ 133-134Сиэн Оҕо. Дьокутааттар сири бу курдук көрдөхтөрүнэ хайтах буолуо этэй? 135-136Еко. Сэттиньи ый сүүрбэ сэттис күнэ 136-139Ураанхай. Ахсыньы ый 15 күнэ 144-146Кэпсээн (фельетон-кэпсээн, остуоруйа-кэпсээн, монолог-кэпсээн, фельетон)Хобуоччу 44-45Остуоруйа 50-52, 55-64Ха[а]йы[ы]ла[а]х 64-67Остолуопап үөрэҕэ 68Сэһэн 128-129Калмык олоҕуттан Уочарка 76-78 329

Ырыа-хоһоонБэчээт уонна уус-уран литература көрүҥүнэн (жанрынан) ыйынньык Батталлаах дьаһал, үтүргэннэ[э]х дьү[ү]л 13-14 Таатта ырыата 34 Хоһо[о]н 67 Бүлү[ү] ырыата 72-73 Кулун тутар 23 күнэ 88-89 Абааһы андаҕара 96-97 Төрү[ү] илигиттэн кыраны[ы]лаах 98-99 Саха ырыата 112-113 Драма Манчаары түөкүн 21-23, 25-27 Манчаары 80-81, 84-85 Манчаары түөкүн 99-102, 104-113 Саха төрдө Тыгын Норуот сэһэнэ Саха сойууһун дьү[ү]лэ Аҕыс улу[у]с муньаҕа 71-72 75-76, 78-80 Мунньах боротокуола 28-34, 38, 40, 47-48, 52, 54-55 46, 89-91, 93-95, 98 Докумуон Скрипиисин күбэрнээтэр унстуруксуйата 139-144 Корреспонденция Бүлүүттэн ыытыллыбыт сурук 41-42 Бүлүү оокругатыттан кэлбит сурук 46 Информация Биллэри[и] («Саха дойдута хаһыат тахсарын туһунан») 11 Сонун сурах (1-й Дьохсоҕоҥҥо буолбут быһылаан туһунан) 37 Хаһыат биллэри[и]тэ (хаһыакка суруйар дьон ханна олороллорун 42 быһааран суруйалларын туһунан) 46-47 Хаһыат биллэри[и]тэ (хаһыакка киирбит суруктары редакция көрөн, 59 көннөрөн бэчээттиирин туһунан) 73 Хаһыат биллэри[и]тэ («Остуоруйа» хат бэчээттэнэрин туһунан) 107 Хаһыат биллэри[и]тэ (хаһыакка суруйар дьоҥҥо махтал) 113 Хараҕа суохтар тустарыгар (Дьокуускай уобалаһыгар харахтара ыал- 116 дьар дьону эмтээһини тэрийии туһунан) 118 А[а]ҕааччыларга (хаһыакка сахалыы суруйуу туһатын туһунан) 148 Суруйа[а]ччылар истэн билэллэригэр (хаһыакка суруйуу ирдэбилин туһунан) Эбии тыл «А[а]ҕааччыларга» (Государственнай Дума үлэтин сырдатыы туһунан) («Саха олоҕо» хаһыат ис хоһоонун туһунан)330

«Саха саҥата» сурунаалДокумуон аата Кинигэ сирэйэ Редакция ыстатыйатаСуруйа[а]ччы дьонтонъ 155-156Рууга туһа 160«Саха саҥата» Бетлингк суругунан 186-187(графикатынан) бэчээттэнэрин туһунан Бэчээт уонна уус-уран литература көрүҥүнэн (жанрынан) ыйынньык Ааптар ыстатыйатаН. Борихъ. Ускуола туһата 157-159В.И. Попоб. Нылхан-Айаан эспэдиисийэтин туһа 160, 175Тылбааччыт. Өлүхү[ө]мэни кытта манна[а]ҕы тоҕус улу[у]с сахатын 176-177, 204-206муньаҕа 178-179Н. Борих. Тыл 179-180И.С. Говоровъ. Баста[а]н Дьоку[у]скайга сүөһү көрдөрү[ү]тэ 181Н. Элиэйникэп. Суругу көрөөччү дьон! (Нисэгороскай Дьаарбаҥка 181-182туһунан) 182-183Тылба[а]ччыт. Түүлээх, муос хомуура 183-184, 188-189Б. Ньукула[а]йап. Нуучча олоҕун көрү[ү]тэ 187-188Мэстиникэп. Буоспа диэн ыары[ы] 198-204, 215-224Сэ[э]ккэ[э]н Сэһэн. Му[у]ста[а]х муора кыты[ы]та 207, 224-225, 258-259И.С. Говоровъ. Саха олоҕун дьаһайар сокуон туһа 225-226Сэ[э]ркэ[э]н Сэһэн. Омук олоҕуттан 226-228Н. Чокуур. Сир ноһуомну[у]р туһа 231-233Мэстиникэп. Арыгы буортута 239-240Ура[а]ҥхай. Байаҕантай улууһун олоҕо, мунньаҕа даҕаны 245-249, 270-273П. Готовцев. Дьа[а]м суолун туһата хорумнута даҕаны 249-251, 266-268Т.Е. Сосинъ. Куһаҕан ыары[ы] (Ну[у]чча умунаҕа) 263-264С.Н. Дьокуускайга үөрэх улаатыыта 265-266Р. Та[а]тта улу[у]һун арахсы[ы]та 273-274Бүргэс Бүөтүр. Хайтах киһи учу[у]тал буолуон сөбүй 274-275Н. Борихъ. Тойоттор үлэхтэрэ 275-276Кыҥырдыа ойуун ыччата. Истипиэнди[й]э чааһа 292-293Кыҥырдыа ойуун ыччата. Саха сирин олоҕун чааһа 299-300Кымыстаһы[ы]. Хайтах былыр бу дойдуга бурдук үөскэ[э]битин 309кэпсээнэБүргэс Бүөтүр. Биһиги ускуолаларбытКыҥырдыа ытчата. Ну[у]ччалар сатабыллараКэпсээн (уочарка-кэпсээн, монолог-кэпсээн, остуоруйа-кэпсээн, үгэ-кэпсээн)Харыс уола Былас Былатыан. Муньньах 156-157, 173-174,Тыа оҕото. Аата, уол даҕаны буолбат 228-230, 293-297Суруксут тылбааһа. Дуона суохтан улахан тахсар 170-172Аттат-Ноурупос. Кэпсээн 193Сэ[э]ккэ[э]н Сэһэн тылбааһа. Киһи 206-207Тыа оҕото. Оҕолоох ыалтан онно[о]ҕор уот иччитэ үөрэр 208Ноуруопос. Сөлүкү[ү]н кэпсэ[э]нэ 212-214Тыа Оҕото. Кэччэгэйтэн кэттэгэй хамыйахта[а]х басыһар 237-238В.Шишков. Таҥараҕа үҥэ[э]хтэ[э]биттэр (А.И.Софронов тылбааһа) 242-245Суруксут тылбааһа. Буруйдаммыт ымсыы 252-256Сыыла сыдьдьан сыа[р]ха быатын кэбийэ[э]ччи. Буокас тү[ү]л 256Куоратчыт. Алдьархай 257Тыа оҕото. Эрдэ ынах төрү[ү]р кэмэ буолла 264-265 268-269 331

Бурдук уута бойун бухатыыр 276-277 Аата-Суох. Мэнипиэс ырыата 277 Сэ[э]ркээн Сэһэн. Дьиэрмак 278-279, 301-304 Суруксут. Сибиэн туһа 291-292 Обойукоб. Саһыллаах ти[и]гир кы[ы]л 309-310 Үгэ (үгэ-кэпсээн) Уйба[а]н Крылыап. Үгэ кэпсээн (Алаас-Ытчатын тылбааһа) 208 Крылов. Аһыыҥкалаах кымырдаҕас (Алаас ыччатын тылбааһа) 301Бэчээт уонна уус-уран литература көрүҥүнэн (жанрынан) ыйынньык Ырыа-хоһоон Ырыалаах Ыстапаан. Сайын 159 Ырыа-Ыдьдьаа. Та[а]тта ырыата 177-178 Көстөкүүн Оруоһун. Сир ийэ айыллыбыт ырыата 190-193 Бүөтүр Чиарных. Сологуб ырыата 180 Аттат Ноурупос. Төрө[ө]бүт дойду 214-215 П.Черныхъ. Кыһын 239 А.Е.Кулаковскай. Уот тыыннаах улахан оҥочо 241 О[о]йньу[у]ла[а]х Уйба[а]н. Сут ырыата 262-263 О[о]ньу[у]лаах Уйбаан. Хонон турарбыт ырыата 297-299 Петръ Черныхъ. Саас кэли[и]тэ 308 Драма Кыраап Толстуой. Хараҥа суол кү[ү]һэ 163-170, 193-198, 279-289, 304-308 Норуот тылынан уус-уран айымньыта Ну[у]чча өһүн хоһо[о]но 172 Ну[у]чча та[а]бырына 172 Ойу[у]н тойуга 239 Корреспонденция Г. Чөппин. Ботуруускай улуустан 161 Саха. Оскуола туһата 233-234 Дьадаҥы киһи. Руга диэн 234 И.Н. Готовцевъ. Улуустан суруктар 259 Тимофеев Н.И. Рэдэ[э]ксийэҕэ кэлбит суруктар 260 Өндрөй Күөрэкин, Уйбаан Скрээбин, Ньукулай 310 Симмэр. «Саха саҥата» сурнал рэдэ[э]ксийт­ игэр! Информация Биллэри[и] («Саха саҥата» диэн сахалыы сурук тахсарын 161 уонна кини сыанатын туһунан) Биллэри[и] («Саха дойдутун уһуга» хаһыат туһунан) 161, 210 Сиби[и]р сураҕа 175 Суруйа[а]ччы дьонтон (Таайар ахсаан, оонньуу туһунан) 210 А[а]ҕа[а]ччылар суруктарыгар 234 Суруйааччыларга 235 Ол-бу 235 А[а]ҕа[а]ччыларга 237 Үһүс нүөмэргэ тахсыбыт ахсаан үөрэхтэрин та[а]йбыт дьон 260 ааттара Логическай оонньуу Са[а]татар ахсаан үөрэҕэ 209, 259

Сахалыы бэчээтисториятыгарсыһыаннаахыстатыйалар

НАЧАЛЬНЫЕ РОСТКИ ЯКУТСКОЙ НАЦИОНАЛЬНОЙ ПЕЧАТИ И ЖУРНАЛИСТИКИсахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар Несмотря на социальный и национальный С.К. Дмитриев гнет, жестокий полицейский произвол, издав- на проявлялось стремление якутов и других высмеивался тойон-монархист, пытавшийся в народностей края к культурному развитию, к годы столыпинской реакции сколотить черно- письменности и печати. Политические ссыль- сотенную организацию «истинно русских яку- ные, представители революционной русской тов». Основа фельетона не вымышленная. Та- интеллигенции вдохновляли малочисленную кую верноподданническую организацию в кон- якутскую интеллигенцию на деятельность, на- це 1906 г. пытался создать один из крупней- правленную на просвещение родного народа. ших тойонов Ботурусского улуса, ярый мо- Но препятствием на пути осуществления их нархист Шеломов. Сатирическая «Остуоруйа» лучших стремлений оказывалась антинарод- («Сказка») изобличала землевладельца, капи- ная, колонизаторская политика царизма. Цар- талиста, попа, чиновника, вылупившихся из ские власти не только не оказывали ни малей- змеиного яйца царя-чудовища, которые, без- шей государственной поддержки, но ставили жалостно эксплуатируя бедняка Павла, ведут всевозможные цензурные «рогатки», запреты паразитический образ жизни. для культурной деятельности. Только в период революционного подъ- Под влиянием первой русской револю- ема, начавшегося после Ленского расстрела, ции 1905—1907 гг. в Якутии заметно усили- с большим трудом удалось получить разре- лась борьба за просвещение народа, за соз- шение на издание на якутском языке первого дание национальной литературы и печати. В ежемесячного общественно-политического и те годы газетам «Якутский край» и «Якутская литературно-художественного журнала «Саха жизнь» удалось впервые заложить основу на- саҥата» («Голос якута»), который начал выхо- циональной периодической печати и журнали- дить с 1 сентября 1912 г. Журнал выпускало стики. За 1907—1908 гг. эти газеты выпустили товарищество печатного дела «Якут», печатал- около 70 номеров якутского отдела. Они пе- ся в типографии «Якутской окраины». Его по- чатались на бетлингковском алфавите в виде стоянными сотрудниками стали А.Е. Кулаков- отдельных листков-приложений, литературных ский, А.И. Софронов, С.А. Новгородов и др. страниц или уголков под теми же названия- ми, под которыми издавались и русские газе- Выход первого якутского журнала вы- ты: «Саха дойдута» («Якутский край») и «Саха звал интерес общественности и за предела- олоҕо» (Якутская жизнь»), и по существу ста- ми Якутии. Например, томская газета «Си- ли первыми якутскими газетами. В них печа- бирская жизнь» писала: «1 сентября в Якут- тались переводы некоторых статей «Якутского ске вышло новое периодическое издание края» и «Якутской жизни» на общественно- — «Якутская речь» («Саха саҥата»), целью политические темы, произведения якутской которого редакция ставит пропаганду раз- литературы и народного творчества, корре- вития грамотности, заботу о нуждах инород- спонденции с мест и информационный мате- ческого населения и нравственном воспита- риал. Статьи по общественно-политическим нии читателя. В первом номере помещены: вопросам были проникнуты буржуазно- рассказ из инородческой жизни («Сход»), ст. либеральными требованиями представитель- «О пользе школы», «О ружном сборе», «Аяно- ства от Якутской области в Государственной Нельканская экспедиция (по докладу г. Соко- думе, земского самоуправления и т. п. лова), кор-ция из Ботурусского улуса о недо- роде и посевах, о выставке животноводства В 1908 г; в № 19 «Саха олоҕо» появился и отчет «С якутского съезда». якутский перевод «Демона» М.Ю. Лермонто- ва, сделанный А.Е. Кулаковским. Большой ин- Своей главной задачей редакция журнала терес представляют произведения анонимных «Саха саҥата» ставила «пробудить националь- авторов, довольно острые по своему содер- ное самосознание якутского племени и при- жанию. В фельетоне «Хобуоччу» («Доносчик») общить его к мировой культуре и прогрессу». Изучение отдельных номеров журнала показы- вает, что он действительно играл известную роль в борьбе за культурное развитие якут-334

ского народа. В 1912 г. вышло четыре номе- Придавая большое значение журналу в сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйаларра журнала, из которых нами обнаружен толь- развитии культуры якутского народа под бла-ко второй номер. Сохранились еще два номе- готворным влиянием великой русской культу-ра, изданных в 1913 г. ры, С.А. Новгородов впоследствии писал: «Из статей, помещенных на страницах журнала В журнале напечатаны перевод «Власть «Саха саҥата» сверх имеющихся там образцовтьмы» Л.Н. Толстого, произведения А.Е. Кула- народной словесности, заслуживают особен-ковского, А.И. Софронова, С.А. Новгородова и ного внимания по чистоте языка статьи белле-П.Н. Черных-Якутского. В образцах народного тристического и публицистического характе-творчества, рассказах и стихах, опубликован- ра, а также те статьи научного содержания, ко-ных в журнале, показан быт якутов, их стрем- торые трактовали об оспе и сифилисе, о зна-ление к светлому будущему, разоблачались чении рационального удобрения земли, о раз-жадность и паразитизм тойонов и купцов. рушающем действии водки на организм, о ро- сте образования в г. Якутске (статистические «Саха саҥата» опубликовал одно из луч- данные), об обязанностях учителя».ших произведений дореволюционной худо-жественной литературы якутов — стихотво- К сожалению, первый якутский журналрение «Төрөөбүт дойду» («Родина») А.И. Со- оказался недолговечным. Как бы предчувствуяфронова. Поэт, отразив неописуемо тяжелую близкий печальный конец, его редакция, об-участь обездоленного родного народа, выра- ращаясь к читателям, писала: «Пятый месяц,жает мечту о наступлении счастливых времен. как выходит наш журнал. Трудно издавать его, почти невозможно, но добрые люди помога- О, Родина! ют нам, кто советом, кто деньгами. Сейчас Родная ширь! якутский народ бедствует, слишком страдает Ты, как пленный богатырь, от нищеты ввиду неустройства своей жизни». Лежишь под тяжестью оков После семи выпусков, в марте 1913 г. журнал У ледовитых берегов. по цензурным причинам и из-за недостатка Ты мучишься в кошмарном сне. средств прекратил свое существование. Отра- Твой стон тревожит сердце мне. жая великодержавно-шовинистическую поли- Но верю я, твой час придет, тику царского самодержавия, «Якутская окра- Проснется бедный мой народ, ина», сообщая о закрытии якутского журна- И разлетятся силы мглы — ла, поучительно заявляла: «Русская культура Оковы зла и кабалы. породила культуру якутскую, посему следует Все люди гибнущих племен, развивать первую, а не идти вспять». Коммен- Все, кто сегодня угнетен, тарии излишни. Объединятся на борьбу — Пойдут решать свою судьбу. В 1912 г., незадолго до закрытия «Саха Всей силой чувства и ума. саҥата», в Якутске состоялось совещание чле- Я верю, что погибнет тьма! нов православно-миссионерского общества по вопросам транскрипции перевода на якут- В записи и литературной обработке С.А. ский язык церковных книг. Преподаватель се-Новгородова напечатаны «Песня о лете» (№ минарии Соловьев тогда цинично заявил: «К1 за 1912 г.), «Песня о реке Татте» (№ 2 за чему создавать искусственную грамоту ради1912 г.), «Песня про голодный год» (№ 2 за диких племен, пусть пресмыкаются, если не1913 г) и стихотворение «День да ночь — сут- хотят подлаживаться под русский дух. Стыд-ки прочь» (№3 за 1913 г.). Первые две песни но поддерживать варварский язык дикарей.в ярких, сочных красках жизнерадостно вос- Что значит 100.000 чумазых против 1.200 ты-певают природу родного края. Известно, что сяч россиян». Трудно подыскать другие слова,до революции периодически наступавшие которые бы так откровенно и нагло выражалинеурожайные годы приносили много горя и реакционную русификаторскую политику цар-страдания народным массам Якутии. Обра- ского самодержавия.тившись к этой злободневной теме, глубоковолновавшей тогда весь народ, С.А. Новго- Так жестокая колониальная политика ца-родов в «Песне про голодный год» народны- ризма тормозила развитие национальнойми выразительными средствами описал за- культуры, письменности и печати «инород-сушливый 1910 г. Песня реалистична, в ней цев», сводила на нет даже робкие попыткиярко выражены социальные мотивы. Сочув- соз­дания газет и журналов на якутском языке.ствие автора на стороне бедноты, людейтруда, которые в результате засухи и неуро- Однако по мере назревания революци-жая хлеба и трав еще больше разоряются и онных событий в. стране, а также в результа-попадают в безвыходную кабалу к богачам. В те революционной деятельности политссылки,стихотворении «День да ночь — сутки прочь» главным образом, большевиков, постепенноизображен ночной Якутск, остроумно высме- поднималось и классовое самосознание тру-яны картежники и пьяницы. 335

сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар дящихся масс Якутии. Среди них исподволь го, угнетенного народа, о создании письмен- росло и крепло стремление к освобождению ности и печати в условиях эксплуататорского от национального и социального гнета. царско-тойонского строя были, конечно, не- осуществимы. Только большевистская пар- Вместе с тем среди якутского населения тия во главе с В.И. Лениным всегда указыва- усиливался живой интерес к правдивому пе- ла единственно правильный, революционный чатному слову, которое могло бы защитить его путь социального и культурного возрождения от гнета и произвола эксплуататоров и чинов- угнетенных народов России на основе уста- ников, приобщить к свету и знаниям. Это впол- новления диктатуры пролетариата и победы не естественное и понятное стремление тру- социализма и коммунизма. дящихся якутов хорошо отра­зила однодневная газета «День печати в Якутске», выпущенная «Рабочая печать России, — писал В.И. 18 мая 1915 г. Она отмечала учащающееся по- Ленин в 1914 г.,— имеет за собой почти ве- явление в редакциях газеты, журнала якутов- ковую историю — сначала подготовительную, бедняков с жалобами на тойона-угнетателя, т.е. историю не рабочего, не пролетарского, на попа, бесстыдно требующего большой а «обще-демократического», т. е. буржуазно- мзды за выполнение церковных обрядов, на демократического освободительного движе- старосту-мошенника, на несправедливое рас- ния, — а затем свою собственную, двадцатилет- пределение земель и т. д. И когда им указыва- нюю историю пролетарского движения, проле- ют, что следует обратиться к мировому судье, тарской демократии или социал-демократии». в областное управление и т. п., то жалобщики При этом Владимир Ильич указывал, что «ни- возражают: «Нет, нет... Газета пусть напишет». где в мире пролетарское движение не рожда- лось и не могло родиться «сразу», в чистом Вопрос о ведении культурной работы на классовом виде, явиться на свет готовым, родном языке коренного населения, о созда- как Минерва из головы Юпитера. Лишь дол- нии национальной письменности и печати уси- гой борьбой и тяжелым трудом самых передо- ленно ставился в период назревания рево- вых рабочих, всех сознательных рабочих да- люционных событий 1917 г. В статье «Основ- валось выделение и упрочение пролетарско- ные задачи якутской интеллигенции», напоми- го классового движения из всяческих мелко- ная о выходивших некоторое время газетах буржуазных примесей, ограничений, узостей, «Саха дойдута», «Саха олоҕо» и журнале «Саха извращений». Принципиальные методологи- саҥата» и опубликованных в них оригинальных ческие указания В.И. Ленина по историогра- и переводных художественных произведениях, фии большевистской печати имеют неоцени- С.А. Новгородов называл их «драгоценным за- мое значение для характеристики дореволю- родышем» будущей якутской литературы. Он ционной прогрессивной якутской прессы, соз- считал необходимым распространение знаний данной главным образом усилиями революци- по различным отраслям наук и выпуск газет, онной политссылки, как предыстории местной журналов и сборников на якутском языке, воз- партийно-советской печати. можно более широкого направления. Однако мечты передовых людей доре- волюционной Якутии о просвещении темно- КРАТКИЕ ВЫВОДЫ Одним из показателей культурно- якутской ссылке марксистов, возникла неле- исторического развития отсталой, наиболее гальная социал-демократическая печать, как отдаленной от центра окраины царской Рос- оружие пропаганды целей и задач револю- сии — Якутии является возникновение перио- ционной социал-демократии (журналы «Вест- дической печати во второй половине XIX века. ник ссылки» и «Маяк»). К этому же периоду от- Однако тогда царская администрация насаж- носится распространение среди колоний по- дала только печать официальную, церковную литссыльных и отдельных жителей ленинской и монархического направления. «Искры» и ее выступления о Якутии. Нелегальная печать народнической по- Наряду с этим в Якутске издавались ле- литссылки (конец XIX в.) возникла в виде руко- гальные общественные газеты («Якутский писных статей и прокламаций, главным обра- край», «Якутская жизнь», «Якутская мысль»). зом, как средство общения между ссыльными Они освещали мрачную действительность, и революционерами. критиковали царскую администрацию, разо- блачали тойонат, показывали нужды и страда- Накануне и в период первой русской ре- ния якутского народа. волюции 1905—1907 гг., после появления в336

Но дореволюционная прогрессивная, де- турной работы на родном языке коренно-мократическая печать Якутии была самой без- го населения. Под влиянием событий первойзащитной и бесправной печатью даже в усло- русской революции здесь появились первыевиях самодержавной России. Царская админи- ростки национальной периодической печа-страция ставила всевозможные препятствия, ти и журналистики. Но при царско-тойон­скойцензурные «рогатки», усиливала полицейские власти, при наличии всевозможных препят-преследования и затевала судебные процес- ствий и ограничений, попытки развиватьсы, чтобы заглушить развитие демократиче- нацио­нальную письменность и литературу,ской печати и подавить революционное дви- издавать якутские книги, газеты и журналыжение трудящихся масс. оказались­безуспешными. До революции в Якутии велась длитель-ная, упорная борьба за право ведения куль- //Дмитриев, С.К. Партийно-советская печать Якутии сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар в первые годы Советской власти(1917—1925 гг.). —Якутск: Якутское книжное издательство, 1964. — С. 40—46. «САХА САҤАТА»(Тахсыбыта 80 сыла туолуутугар) Г.В. Попов 80 сыл анараа өттүгэр 1912 сыл ба­лаҕан «Сахалар союзтарын» бэрт сотору ыспытта- ра, Киин Комитет чилиэннэрэ бары хаа­йыы­ыйын маҥнайгы күнүгэр сахалыы тылынан­ га быраҕыллыбыттара. (Документы о револю- ционных событиях 1905 —1907 гг. в Якутии,аан бастакы сурунаал тахсыбыта. Аата «Саха Якутск, 1957, с. 161—175).саҥата». Ханнык баҕарар норуот тылынан­аан 1907—1909 сылларга бобуллан тохтуу-тох­ туу «Якутский край» хаһыат тахса сылдьы­быта.бастакы сурунаал тахсыыта кини общест­ вен­ Боптохторуна аата уларыйан тахсар­ а: «Якут- ская жизнь», «Якутская мысль». Бу хаһыаттарнай-культурнай олоҕор бэрт улахан суолта­лаах «Саха дойдута», «Саха олоҕо», «Саха санаата» диэн сахалыы муннуктаах, страницалаах эбэ-событиенан буолар. тэр кыбытыктаах этилэр. Бу хаһыаттар сахалыы 1912 сыл Саха сирин общественнай, салааларыгар араас характердаах матыры­ йаал бэчээттэнэрэ, ол иһигэр саха бастакы су-культ­ урнай олоҕор ханнык быһыы-майгы баһ­ ы­ руйааччыларын уус-уран айым­ньылара, норуотлыырай? Бу кэм нуучча икки улуу революция­ ырыалара, остуоруйалар. Дьиҥинэн, ити саха-тын (1905—1907 уонна 1917 сыллааҕы Олун­ лыы муннуктары, страницалары, кыбытыкта-ньутааҕы революция) икки ардынааҕы быыс ры бастакы сахалыы хаһыаттарынан ааҕыаххакэм этэ. Нуучча бастакы революциятын сабы- сөп. Хомойуох иһин, үйэлэрэ уһаабакка сабыл-дыалынан оччотооҕу Саха сирин культурнай лан испиттэрэ.олоҕор балачча сэргэхсийии буолбута. Ол кур-дук 1905 сыллаахха Василий Васильевич Ники- Ити сылларга сахалыы олоҥхонон оҥо­һул­форов, Иннокентий Степанович Говоров, Илья лубут спектакллары самодеятельность туруо­Алексеевич Попов көҕүлээһиннэринэн «Саха руута саҕаламмыта. Ол курдук 1906 сыллаах­хауобалаһыгар үөрэҕи тарҕатыы обществота» тохсунньу 3 күнүгэр Приказчиктар общество-(кылгатан: «Үөрэхтээһин обществота» — «Сыр- ларын кулуубугар П.А. Охлопков-Наара Суохдык») тэриллибитэ. Ити үс киһи правление са- «Бэриэт Бэргэн» олоҥхотунан туруоруллубута.стаабыгар талыллыбыттар (И.С.  Клиорина, О Сүрүн толорооччулар П.А. Охлопков-Наар­ а­судьбе пьесы В.В.  Никифорова «Разбойник Суох бэйэтэ уонна М.Н. Андросова-Ионов­ а­эти-Манчары», Якутск, 1991, с. 9). 1906 сыллаахха лэр. 1906 сыл күһүнүгэр В.В. Никифоров­«Ман-тохсунньуга «Сахалар союзтара» тэриллэр. чаары түөкүн» пьесата туруоруллубута. 1907Бу союз устаабыгар (программатыгар) кэккэ­ сыл кулун тутар 2 күнүгэр эмиэ ити кулууп­по­литическай, экономическай бырааптары ка «Кулун кугас аттаах Кулантай бухат­ ыыр»сит­ и­һэри бэйэтин соруктарын быһыытынан диэн олоҥхонон спектакль туруоруллубута.­туруор­ уммута. «Сахалар союзтарын» үлэтин Ол эрээри итинтэн салгыы сахалыы спек-сал­ а­арга Киин Комитет талыллыбыт. Онно 10киһи киирбитэ: В.В.  Никифоров, И.С.  Гово-ров, И.А.  Попов, П.А.  Афанасьев, И.Г.  Васи­льев, В.Ф. Артамонов, В.Н.  Ксенофонтов,И.И. Аммосов, П.В. Слепцов, Н.Н. Скрыбыкин. 337

сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар такль туруоруллубатаҕа. 1908 сыллаахха саха- дьиҥинэн ыллахха, киэр хаһыйан кэллибит. лыы суруллубут драматическай айымньылары Киһи хомойор суола. сценаҕа туруоруу бобуллубута. Оттон, дьиҥинэн буоллаҕына, «Саха са­ Оччотооҕу аҕыйах ахсааннаах саха интел- ҥа­тын» тэрийэн таһаарааччылар сурунаал ин- лигенцията саха оҕолорун оскуолаҕа төрөөбүт нигэр туох соругу-сыалы туруорар этилэрий? тылларынан үөрэтэри туруорсуута туох да тү­ Ити соруктар сурунаал бастакы нүөмэрин ик- мүккэ тиэрдибэтэҕэ, тиэрдэр да кыаҕа cyoҕa. кис страницатыгар сурулла сылдьаллар: «Са- 1905 сыллаахха Саха уобалаһын губернатора амай бастаан туохтан да ордук кыһанар кы­ маннык суруйбута: «Учреждение школ с препо- һаныыбыт буолуоҕа: үөрэх тэлгэнэн дьон даванием на якутском языке и искусственное суруг­ у билэллэригэр. Бу суол, биһиги санаа- создание якутской грамотности, литературы­ бытыгар, ситиллиэ этэ дьон ускуоланы элбэх- и библиотек принесет не пользу делу про- тик тэрийэн, оҕолорун кыһанан үөрэтэллэрэ свещения, а вред» (История Якутской АССР, ­буол­лар, итигэннэ бу дойду үөрэҕин бүтэрбит М., т. II 1957, с. 347). Оттон 1912 сыллаахха оҕолор үрдүк үөрэххэ баралларыгар — үбүнэн миссионердар (кинилэр саха норуотун өйүгэр- салгыыллара буоллар, истипиэндийэ диэн санаатыгар христианскай итэҕэли дириҥник ааттаан. Иккис суол кыһаныыбыт буолуоҕа бэ­ иҥэрэр туһугар таҥара үөрэҕин кинигэлэрин йэбит туттунан олорор дьаһалбыт көнөрүгэр, сахалыы тылбаастаан бэчээттииллэрэ, духов- кырдьыктаах дьүүл дьүүллэнэн баттабыл- най семинарияҕа саха тылын үөрэтэллэрэ) ата­ҕастабыл аччыырыгар. Үсүһүнэн, биһиги сүбэ мунньахтарыгар Дьокуускайдааҕы духов­ күүс­пүт тиийэринэн кичэйэн көрүөхпүт бэйэ- най семинария преподавателэ П.М. Соло- бит наадабытын, кыһалҕабытын бэйэбит би- вьев маннык эппитэ: «К чему создавать искус- лэн, сүбэбитин-санаабытын холбоон, олох- ственную грамоту среди племен, пусть пре- пут тупсан дьон кыһалҕата-эрэйэ суох оло- смыкаются, если не хотят подлаживаться под роллоругар. Төрдүһүнэн, биһиги кыһаныахпыт русский дух. Стыдно поддерживать варвар- дьон майгыта-сигилитэ тупсан көнөрүгэр, ский язык. Что значат сто тысяч чумазых про- куһаҕан быһыы-майгы хааларыгар. Бэсиһинэн, тив одного миллиона двухсот тысяч россиян» былыр­гы бэйэбит төрүт өбүгэлэрбит хайдах- (эмиэ онно). Дьэ, итинник өй-санаа оччотооҕу туох­ быһыылаахтарын-майгылаахтарын билэн­ Саха сирин салайар уонна үөрэтэр эргимтэлэ- иһитиннэрэргэ баҕалаахпыт. Онтон тилэх кэн- ригэр бүрүүкээн турдаҕына, тугу эмэ ситиһэр нигэр дьон да аралдьыйан күлэр-оонньуур күчүмэҕэйэ көстөн турар суол. с­ уолл­ арын хаалларыахпыт суоҕа». Ол да иһин 1897 сыллааҕы биэрэпис «Саха саҥата» сурунаал таһаарыллыбыт, түмүгүнэн сахалар ортолоругар ааҕар-суруйар ситиһэ сатыахтаах сыаллара-соруктара итин- кыахтаах 0,7% киһи баара. Ити бырыһыан никтэр. Бу соруктар туолбуттара, бу ааһыл­лы­ 1917 сыллааҕы биэрэпискэ нэһиилэ 2% тиий­ быт суол диэн бүгүҥҥү күн биһиги, хомой­ уох битэ. Саха сиригэр үөрэхтээх киһитээҕэр иһин, этэрбитигэр толору кыахтар с­ уох­тар. соххор-доҕолоҥ элбэх этэ. Онон, 1905—1907 «Саха саҥата» сурунаалы көҕүлээн, тэри­ сыллардааҕы: нуучча бастакы революциятын йэн­ таһаарааччылар бэйэлэрин иннилэригэр­ саҕана уонна кэнниттэн Саха сирин культур- тур­ уор­ уммут соруктара билигин да тирээн най олоҕор тахсыбыт сэргэхсийии 1912 сыл- турар­ соруктар буолбатахтар диир кыахтаах- лаахха толору уостубута. пыт дуо? Суох. Ити соруктар билигин өссө ор- дук сытыытык турдахтарына эрэ биһиги но- Дьэ, «Саха саҥата» сурунаал тахсы- руот­ быһыытынан бэйэбит сирэйбитин, ура- быт бириэмэтэ ити курдук этэ. Ити эрээри бу ты­бытын сүтэрбэт турукка тиийдибит. Чахчы бириэмэҕэ аҕыйах да буоллар, үрдүк уонна өтө көрүүлээх, киэҥ далааһыннаах, патриоттуу­ орто үөрэхтээх (сүнньүнэн Дьокуускайдааҕы санаалаах, норуоттарын туһугар чахчы бэри- эр дьон прогимназиятын бүтэрбит) чахчы ниилээхтик үлэлиир өйдөөх-санаалаах дьон чаҕылхай уонна патриоттуу санаалаах интел- итинник үрдүк, өлбөт-сүппэт соруктары бэйэ- лигеннэр бөлөхтөрө үүммүтэ. Бу дьон үгүс лэрин иннилэригэр туруорунан, олору ситиһэ моһолу туораан, элбэх эрэйинэн, сиэртибэ сат­ ыахтарын сөп. харчытынан (билиҥҥи тылынан эттэххэ, баай спонсордар көмөлөрүнэн) «Саха саҥата» суру- «Саха саҥата» сурунаал автордарын кол- наалы таһаарары ситиспиттэрэ. Бу оччотооҕу лектива балай эмэ киэҥ. Уопсайа 30 киһи су- Саха сирин, саха омугун общественнай, куль- руйбут матырыйаала бэчээттэнэн тахсыбыт.­ турнай oлоҕop сүҥкэн суолталаах событие этэ. Ол иһигэр кэлин саха уһулуччулаах классик­су- Ону биһиги аныаха диэри тиэрдэ сыаналаабак- руйааччылара буола үүммүт дьон: А.Е.  Кул­ а­ ка, «Саха саҥата» сурунаал буржуазнай на­цио­ ковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй «Борокуот аал» налистар уйалара этэ диэн, сурунаалы бэйэ- диэн хоһоонун бастакы вариана «Уот тыыннаах тин да, тэрийээччилэри, автор быһыытынан улахан оҥочо» диэн ааттанан тахсыбыта. Ба- кыттыбыт да дьону үөрэппэккэ, чинчийбэккэ, стакы вариана билиҥҥи «Борокуот аалтан» кэ-338

эмэйинэн, тылынан-өһүнэн, уус-уран өттүнэн мэрэ тахсыбыт «Саха саҥата» сурунаалга оч­ сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйаларуратылардаах. Ону ааҕааччылар А.Е. Кулаков- чотооҕута саҥа сайдан, үүнэн-үөскээн эрэрскай 1957, 1978 сылларга тахсыбыт «Ырыа- саха литературатын бары жанрдара бэчээт-хоһоон» кинигэлэригэр «Борокуот аал» хоһоону тэммиттэрэ. Бу биһиги литературабыт салгыыхос быһаарыыга «Уот тыыннаах улахан оҥочо» сайдарыгар бастакы тирэх буолбут сурунаалы-хоһоон толору тексэ баарын тэҥнии тутан дө­ нан көстүөхтээх.бөҥнүк булуохтарын сөп. Сурунаалга тахсыбыт атын суруйуулар Манна саха литературатын иккис бөдөҥ автордара үксүгэр псевдонимынан илии бат­классига А.И. Софронов үс айымньыта («Кэп- тыыл­лар эбит. Үөһэ эппиппит курдук, баччааҥ­сээн», «Сүлүүкүн кэпсээнэ» уонна «Төрөөбүт ҥа диэри «Саха саҥатын» анаан үөрэтии,дойду» хоһооно) тахсыбыттара, Икки бастакы чинчи­йии суоҕуттан билигин бу псевдонимнарайымньыта кэпсээннэр. Бу А.И. Софронов бэ- кэтэхтэригэр кимнээх тураллара биһиэхэ бил-чээккэ тахсыбыт бастакы кэпсээннэрэ. Кини либэт. Ол иһигэр сурунаал актыыбынай автор-«Төрөөбүт дойду» хоһооно урут да, билигин дара бааллар. Холобур, Сээккээн Сэһэн диэнда уус-уран өттүнэн, идейнэй, патриотическай киһи 6 суруйуута, Кыҥырдыа ойуун ыччата диэнтосхолунан саха литературатын кыһыл көмүс киһи 5 суруйуута, Н. Борих 3 суруйуута, Су-фондугар киирэр, аатырыан аатырар ­айымньы. руксут 2 суруйуута тахсыбыттар. Ону таһынан Г. Чоппин, Саха, Сыыла сылдьан сыapҕa быа­ Үһүс саха норуотугар киэҥник билли­бит тын кэбийээччи, Куоратчыт, Бүргэс Бүөтүр,киһинэн Кузьма Осипович Гаврилов (1890—1938) Кымыстаһыы, Алаас ыччата, С.Н., Р., Харысбуолар. Кини Тыа оҕото диэн псевдонимынан уола Былас Былатыан, Урааҥхай, Дьадаҥытүөрт кэпсээни бэчээттэппитэ: «Аата уол даҕаны киһи диэн псевдонимнаах дьоннор суруйуула-буолбатаҕын», «Оҕолоох ыалтан­ оннооҕор уот ра бэчээттэммиттэр. Аҕыйах киһи бэйэлэриниччитэ үөрэр», «Кэччэгэйтэн кэлтэгэй хамы­ ааттарынан илии баттаабыттар, ол иһигэр бил-йахтаах басыһар», «Эрдэ ынах төрүүр кэмэ лэр дьон: И.С. Говоров, Т.Е. Сосин, И.Н. Го-буолла». Оччотооҕу тыа сирин сахаларын олох- товцев, Н. Элиэйникэп, Б. Ньукулаайап о. д. а.торо, өйдөрө-санаалара, сиэрдэрэ-туомнараолус үчүгэйдик, киһи көрөн турарын курдук, «Саха саҥата» сурунаал тематиката сүр­о­ йуу­ламмыт. Өскөтүн К.О. Гаврилов (Тыа oҕoтo) дээх киэҥ. Бастатан, үөрэх, оскуола туһунансуруйарын бырахпатаҕа буоллар, саха биир суруллар: «Ускуола туһата» Н. Борих, «Ахсаан­биллэр прозаига буола үүнэрэ саарбаҕаламмат. үөрэҕэ», «Улуустан суруктар (оскуола туһа)» Саха, «Хайтах киһи учуутал буолуон сөбүй?», «Саха саҥатыгар» Петр Никодимович­Чер­ «Биһиги ускуолаларбыт» Бүргэс Бүөтүр; Дьо-ных-Якутскай сахалыы суруйбут хо­һоонноро куускайга үөрэх улаатыыта» С.Н.,; «Истипиэн-«Сайын», «Кыһын кэлиитэ», «Сологуб ырыата» дьийэ чааһа» Кыҥырдыа ойуун ыччата суру­аан бастаан күнү көрбүттэрэ. йуулара. Көстөрүн курдук үөрэх, оскуола араас­ боппуруостара сырдатыллыбыттар. Холобур,­ Бу сурунаалга Василий Васильевич Ники- «Дьокуускайга үөрэх улаатыыта» диэҥҥэ Дьо­форов Л.Н. Толстой «Власть тьмы» пьесатын куускайдааҕы реальнай училищеҕа, духовнай«Хараҥа суол күүһэ» — диэн тылбаастаабыта 4 семинарияҕа, кыргыттар гимназияларыгар,нүөмэргэ бэчээттэммитэ. Тылбаас үрдүк уус- куораттааҕы училищеҕа сылларынан хас оҕоуран таһымнааҕын бэлиэтиир наада. үөрэммитэ, онтон хаһа нууччата, хаһа сахата, төһөтө ханнык сословиеҕа киирэрэ сыыппара- Биллиилээх норуот ырыаһыттарыттан- ларынан көрдөрүллүбүт.олоҥх­ оһуттарыттан Константин Григорьевич­Орос­ ин (билигин хрестоматияларга киирэн­ ос­ Биир сүрүн теманан эмп-том, медицина­куол­ аҕа үөрэтиллэр «Дьулуруйар Ньургун­ Боо­ боппуруостара буолаллар. Местников диэнтур» олоҥхону суруйбут киһи) «Сир ийэ айыл­ ки­һи «Буоспа ыарыы» (икки нүөмэргэ), «Арыгы­лыбыт ырыата» диэн улахан поэмата. Иван буортута» диэн ыстатыйалара, Аата суох диэнЕлисеевич Кулаковскай-Оонньуулаах Уй­баан киһи «Бурдук уута буойун бухатыыр» диэн ыс­(1865—1922) — Алексей Елисеевич­Кулаковскай- татыйата, Т.Е. Сосин «Куһаҕан ыарыы (нууччаӨксөкүлээх Өлөксөй бииргэ тө­рөөб­ үт убайа — умунаҕа)» (икки нүөмэргэ) тахсыбыттар. Ыста-«Сут ырыата», «Хонон турарбыт­ ырыата» диэн тыйалар бары олус үчүгэйдик, өйдөнүмтүөтүкырыалара тахсыбыттара. Бу айымньылар кэ- суруллубуттар. Местников, Аата суох кэлинлин Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон «Caxa фоль- медицина боппуруоһунан ыстатыйалары сал-клора» диэн 1970 сыллаахха тахсыбыт хомуу- гыы суруйбуттара биһиэхэ биллибэт. Оттонрунньугар бэчээттэммиттэрэ. Балары таһынан Т.Е. Сосин санитария, олоҕу-дьаһаҕы чэбди-Ырыалаах Ыстапаан, Ырыа Ылдьаа диэн норуот гирдии, араас ыарыылар тустарынан суруйа­ырыаһыттарын айымньылара бааллар. рын­ олоҕун устата тохтоппотоҕо. Медицина тематыгар кини биэс кинигэни, элбэх ыста- Уус-уран айымньылартан өссө И.А.  Кры­ тыйаны бэчээттэппитэ. «Куһаҕан ыарыы» диэнлов­ икки үгэтин тылбаастара, «Таҥараҕа­үҥээхт­ ээб­ иттэр» диэн уус-уран очерк о.д.а.бааллар. Онон, бу кылгас кэмҥэ 7 эрэ нүө­ 339

сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар «Саха саҥата» сурунаал икки нүөмэригэр бэ- бу сурунаал биһиги культурабыт историятыгар чээттэппит үлэтэ 1913 сыллаахха туспа кини- биир чаҕылхай көстүү. Ону ол к­ урдук өйдөөн ту- гэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Ити 1913 сыл- ран, биһиги киниттэн, киэр хайыһар туспут суох. лаахха бэчээттэммит собус-соҕотох кинигэ этэ. «Саха саҥатын», сурунаалы таһаарааччылары, Онон, Тит Егорович Сосины биһиги саха но­ сурунаал актыыбынай корреспонденнарын би­ руот­ ун аан бастакы медицинскэй сырдатаач- һи­ги үөрэтэр, чинчийэр, норуот киэҥ билии- чытын курдук көрүөхпүтүн наада. тигэр таһаарар иэстээх курдук сананыахтаах- пыт. Культурабыт историятын маннык чаҕылхай Балары таһынан «Саха саҥата» сурунаал көстүүтүн билбэппит хомолтолоох. тематикатыгар киирэллэр: тыа хаһаайыстыба­ та, суут-сокуон, Саха сирин улуустарыттан «Саха саҥата» ый аайы тахсара. 1912 сыл араас сонуннар, Сибиир, Россия, аан дойду балаҕан ыйыттан 1913 сыл кулун тутарга диэ- араас муннуктарын туһунан суруйуулар, науч- ри сурунаал 7 нүөмэрэ тахсан баран, салгыы най экспедициялар, дьаам сүүрдүүтэ, араас тахсар кыаҕа суох буолан тохтообута. Араас билл­ эриилэр о. д. а. бэчээттэнэллэрэ. мэһэй, моһол оннук элбэҕэ уонна кыайан туо- раныллыбат этилэрэ. Көстөрүн курдук, «Саха саҥата» сурунаал­ тематиката киэҥ. Оччотооҕу олох бары өттүн ха- «Саха саҥата» сурунаалы билиҥҥэ диэ- барга кыһаныы баара көстөр. Онон, сурунаал ри сахалыы ааҕааччы билбэт. Ол иһин суру- чахчы улахан биллэрэр суолталааҕа чуолкай. наал тахсыбыта 80 сыла туолбутунан сибээс­ тээн ааҕааччылар киэҥ араҥаларыгар баста- «Саха саҥата» сахалыы тахсыбыт бастакы кы барыллааһын иһитиннэрии быһыытынан бу сурунаал буоларынан историческай эрэ суол­ ыстатыйа сурулунна. талаах буолбатах. Үөһэ этиллибитт­ эртэн ураты // Чолбон. — 1993. — 2 №. — С. 154—158. Из статьи: ВОЗНИКНОВЕНИЕ ПЕЧАТИ В НАЦИОНАЛЬНЫХ РЕГИОНАХ СИБИРИ И ДАЛЬНЕГО ВОСТОКА …Приближение революционной грозы О.Д. Якимов 1905 г. привело в движение все слои россий- ского общества, в том числе и в колониаль- ства» на русском языке. Первый номер поя- ных ее окраинах. Уловив общественное на- вился 5 мая 1905 г. Это была первая в Яку- строение, якутский губернатор И.И. Крафт и тии частная газета. Сообщения агентства пу- его окружение взяли в свои руки информиро- бликовались в ней в том виде, в каком они вание населения о важнейших событиях, про- поступали в Якутск. «Бюллетень» имел 600 исходивших в России и за ее пределами. Раз- подписчиков и продавался в розницу, что дел газеты «Якутские областные ведомости», позволяло полностью покрыть расходы на в котором освещалась деятельность государ- издание. ственных структур, общественная жизнь в Рос- сии, Сибири и на Дальнем Востоке, был рас- …Однако «Бюллетень» не стал лишь част- ширен до половины объема издания. При этом ным эпизодом в истории печати Якутии. Его о некоторых событиях умалчивалось или ин- редакция выступила инициатором издания формация о них подавалась в усеченном виде. частной общественно-политической газеты Поступавшие в Якутск телеграммы Санкт- «Якутский край — Саха дойдута», первый но- Петербургского агентства губернатор редак- мер которой датирован 1 июля 1907 г. День- тировал перед их опубликованием лично. ги на приобретение типографского оборудо- вания и выпуск газеты дали купец П.А. Куш- Естественно, это вызывало недоволь- нарев и якутский тойон В.В. Никифоров. Кро- ство прежде всего среди местной интелли- ме уже названных В.М. Ионова, В.В. Жарова и генции. Родилась идея издания независи- Н.Е. Афанасьева в редакцию входила группа мой от властных структур информационной политссыльных, в основном эсеров. Позднее в газеты. Закончившему срок ссылки народни- редакцию был принят меньшевик Н.Е. Олейни- ку В.М. Ионову, учителям В.В. Жарову и Н.Е. ков. В создании газеты социал-демократы не Афанасьеву и другим русским и якутским ин- участвовали. теллигентам удалось собрать у частных лиц деньги на покупку в Иркутске типографского Целями «Якутского края — Саха дойдута» оборудования и наладить выпуск «Бюллетеня были следующие: «1. Обслуживать область пе- Санкт-Петербургского телеграфного агент- чатным словом. Все, направленное к выясне- нию нужд и потребностей всех слоев населе- ния, будет занимать в газете первое место. 2. Установить связь между Россией и областью.340

Все крупные события российской жизни най- гов в других национальных регионах Сибири и сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалардут себе оценку в нашей газете»*. Дальнего Востока. Читатели находили на страницах газеты Названия газет на якутском языке поме-статьи по экономике и истории края, просве- щались на третьей, четвертой или даже вось-щению и медицинскому обслуживанию корен- мой страницах, в зависимости от объема номе-ного населения и т.д. Публиковалась обшир- ра в целом и публикуемого на якутском языкеная информация из различных городов Сиби- материала. Из 142 сохранившихся номеров га-ри и Дальнего Востока. Широко были пред- зет только 55 не содержали якутских текстов.ставлены сообщения Санкт-Петербургскоготелеграфного агентства. Критические стрелы, Публикации на якутском языке носили впусть и не отравленные революционным ядом, основном просветительский характер. Печата-направлялись в сторону Государственной лась также информация о деятельности админи-думы, иркутского генерал-губернатора и мест- страции и разного рода инструкции, регламен-ной администрации. В критическом тоне гово- тирующие отдельные стороны общественнойрилось о тяжелом положении якутской дерев- жизни и деятельности улусной администрации.ни. Газета сочувственно относилась к жертвамполитических репрессий, оказавшимся в по- …Февральскую революцию область встре­литической ссылке в Якутии. тила имея только одно частное издание­ — га- зету «Якутские вопросы», владельцем и редак- Даже являясь либеральным изданием, га- тором которой являлся влиятельный в Якутиизета «Якутский край — Саха дойдута» не избе- общественный деятель В.В. Никифоров.жала преследования властей. За полгода сво-его существования (последний номер вышел …Газета «Якутские вопросы» была самой24 января 1908 г.) она один раз подверглась крупной по объему из всех частных газет, выхо-крупному штрафу и трижды редактор газеты — дивших в дооктябрьское время в Якутии. Ни одноместный якут С.А. Корякин — отбывал по ре- другое издание не уделяло столь пристальногошению суда срок наказания в тюрьме. внимания вопросам политического и правового положения коренного населения, местного са- Это было время, когда волна обществен- моуправления «инородцев». Особенностью газе-ного подъема шла на убыль и уже раскручи- ты было и то, что она редактировалась крупны-вался маховик репрессий. Царизм возвращал ми якутскими интеллигентами В.В. Никифоровымобратно то, что вырвала у него из рук рево- и Г.В. Ксенофонтовым, которые не только хоро-люция 1905 г. Понятно, что и администрация шо понимали социально-политическое и право-Якутской области косо смотрела даже на ли- вое положение якутского населения, но и выдви-беральное издание. Нужен был только повод. гали собственные идеи по изменению такого по-И он нашелся — 24 января 1908 г. газета опу- ложения. К сотрудничеству в газете редакторыбликовала «крамольное» стихотворение «Из привлекли, можно сказать, цвет якутской наци-плена». Этот номер газеты стал последним. ональной интеллигенции, которой импонировало стремление редакции «пролить свет на разные Возродилась она под другим названием — стороны инородческого быта, определить бли-«Якутская жизнь — Саха олоҕо». Первый но- жайшие культурные задачи якутской жизни»**.мер ее вышел уже 16 февраля 1908 г. Составредакции почти не изменился. Только редак- …В 1912—1913 гг. в Якутске короткое вре-торами являлись подставные лица — сначала мя Товариществом печатного и издательскогосвященник-расстрига В.И. Попов, а потом не- дела «Якут» выпускался на якутском языке общ­ ес­грамотный кучер частного врача А.И. Климен- твенно-политический и литературный журналтов. Это не было курьезом. За малейшие на- «Саха саҥата» («Якутская речь»). Редакция стре-рушения закона о печати редактора по суду милась «пробудить национальное самосознаниеотправляли за решетку, редакция же платила якутского племени и приобщить его к мировойему приличное денежное вознаграждение за культуре и прогрессу»*** путем распространениякаждый проведенный в тюрьме день. грамотности и нравственного воспитания. …В историографии периодической пе- В марте 1913 г. после выхода седьмогочати Якутии дооктябрьского времени утверж­ номера издание журнала было прекращенодаетс­ я, что первые независимые издания воз- из-за финансовых затруднений.никли здесь на русском языке, но публикова-лись отдельные материалы на языке коренно- // Якимов, О.Д. Печать национальных регионовго населения. В действительности же газеты Сибири и Дальнего Востока: От возникновения«Якутский край — Саха дойдута» и «Якутскаяжизнь — Саха олоҕо» были изданиями на рус- до наших дней. — Новосибирск: Наука.ском и якутском языках. Этому не было анало- Сибирская издательская фирма РАН, 2000. — С. 44—48. * Якутский край — Саха дойдута. — 1907. — 1 июля. ** Якутские вопросы. — 1916. — 3 сент. *** Цит. по: Дмитриев, С.К. Партийно-советская печать Якутии в первые годы советской власти. — Якутск, 1964. — С. 41. 341

РОЛЬ В.В. НИКИФОРОВА В СТАНОВЛЕНИИ И РАСПРОСТРАНЕНИИ ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ И НАЦИОНАЛЬНОЙ ПЕЧАТИ В ЯКУТИИсахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар За время, прошедшее после советского А.Н. Жирков периода истории Якутии, появилось несколь- ко добротных монографий, посвященных ис- или же давно назревших мер, направленных на следованию непростого процесса зарождения известную демократизацию общественных от- и развития дореволюционной печати и изда- ношений в государстве. Одним из таких реше- тельского дела в области1. Новые публикации ний стала либерализация печатного дела. Ука- позволили пересмотреть сложившиеся в до- зами «О предначертаниях к усовершенствова- революционный и советский периоды офици- нию государственного порядка» от 12 декабря альные оценки роли и значения первых перио- 1904 г. и «О временных правилах о повремен- дических изданий, значительно обогатили со- ных изданиях» от 24 ноября 1905 г. была отме- держательную часть истории печатного дела нена предварительная, как общая, так и духов- в Якутии дооктябрьского периода. Во многом ная, цензура периодической (повременной) с появлением указанных исследований стало печати, а также административные и залого- возможным воссоздать более объективную и вые взыскания как «излишние стеснения» де- целостную картину зарождения и распростра- ятельности печатных изданий. Отныне органы нения периодической печати, выявить, наря- печати могли быть привлечены к ответствен- ду с общими закономерностями, региональ- ности только по вступившему в силу решению ные особенности возникновения и деятельно- суда. Принятыми установлениями был разре- сти различных видов демократической прес- шен заявительный порядок создания перио- сы, проследить и показать предпосылки ста- дической печати, что обусловило появление новления национальной печати в Якутии. и быстрое распространение в империи раз- личных частных и общественных изданий как Вместе с тем сравнительная скудность светского, так и религиозного направления, и противоречивость доступных источников и в общем потоке которых значительное место материалов по этой малоизученной теме об- стала занимать либерально-­демократическая уславливает потребность в дальнейшем рас- печать. ширении и углублении исследований, уточне- нии спорных или незавершенных сюжетов, а в Следует в основном согласиться с утверж- нашем конкретном случае — в выяснении роли дением, что «мысль об издании свободной га- В.В. Никифорова, одного из наиболее дея- зеты в Якутске возникала, конечно, не раз и до тельных участников демократических событий этого у той или иной группы жителей Якутска, начала ХХ века в области, в возникновении и постоянных и приезжих, в том числе и у поли- распространении как демократической, так и тических ссыльных. Не находилось материаль- национальной печати в Якутии. ных средств, не было и необходимых условий для того, чтобы осуществить эту идею»3. Если Первым периодическим журнальным из- под необходимым условием автор цитируе- данием в Якутской области явились «Якутские мых воспоминаний подразумевал благоприят- епархиальные ведомости» — официальный пе- ную общественно-­политическую ситуацию, то чатный орган якутской православной епархии. таковая в целом сложилась на волне событий Журнал издавался с апреля 1887 г. по декабрь 1905—1907 гг.: возросла общественная актив- 1917 г., в течение тридцати лет. Первая в крае ность населения и потребность в свободном печатная газета «Якутские областные ведомо- публичном волеизъявлении, возникла необхо- сти» — официальный орган областного прав- димость в более системном и устойчивом вли- ления — появилась в январе 1892 г. и выходи- янии на общественно-п­ олитические процес- ла вплоть до декабря 1919 г., в течение двад- сы, были сняты административные ограниче- цати семи лет. Указанными изданиями практи- ния для создания независимой печати. В то чески исчерпывается перечень официальной же время следует особо отметить, что демо- печати в дореволюционной Якутии2. По суще- кратическая печать в Якутии появилась с неко- ству, эти два органа представляли всю пери- торым запозданием и издание первой легаль- одическую печать области в целом, вплоть до ной независимой газеты совпало по времени событий 1905—1907 гг. с роспуском в июне 1907 г. II Государствен- ной думы и началом реакции, вследствие чего В поисках оптимальных решений внутрен- первые якутские газеты и журналы с момен- него обустройства империи в условиях надви- та своего возникновения попали под жесткий гающихся перемен в начале ХХ века царское контроль местных властей, постоянные адми- правительство предприняло ряд упреждающих нистративные и судебные преследования. Это342

обстоятельство предопределило сравнитель- кифорова во многих делах и начинаниях. Еще сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйаларную непродолжительность их существования находясь в тюрьме под следствием по делу ои накладывало на инициаторов и сотрудни- «Союзе якутов», В.В. Никифоров с В.М. Ионо-ков первых газет и журналов повышенную сте- вым обсуждал «Правила о применении в Якут-пень ответственности, требовало определен- ской области Положения о выборах в Государ-ной смелости и готовности к различным пре- ственную думу и дополнительных к нему уза-следованиям и лишениям. конений» с целью переиздания их для общего ознакомления5. Как бы то ни было, снятие администра-тивных барьеров на создание печатных ор- Когда на основании Манифеста от 3 июняганов демократически настроенная часть об- 1907 г. участию представителей от окраин-щественности области встретила с известной ных территорий, включая Якутскую область,степенью готовности и постаралась использо- в выборах в Государственную думу было от-вать для решения тех или иных насущных во- казано, местная интеллигенция, «потрясен-просов, понимание и подход к которым у раз- ная и оскорбленная» подобным решением,личных слоев общества значительно отлича- предприняла «энергичные действия» с тре-лись. бованием представительства от якутов в Го- сударственную думу. Одним из действенных На фоне революционных потрясений способов разъяснения населению цели своих1905—1907 гг. внимание якутского общества устремлений для нее стала периодическая пе-(прежде всего политических ссыльных и мест- чать, и в особенности печать, издаваемая наной интеллигенции) было приковано больше якутском языке.всего к трем важнейшим событиям: начатым вимперии демократическим преобразованиям, В связи с ликвидацией «Союза якутов»,Русско-я­ понской войне, ход которой в офи- арестом его руководства и изъятием програм-циальной печати освещался крайне односто- мы «Союза» с требованием о представитель-ронне, что вызывало активное недовольство стве якутов в Государственную думу возник-в обществе, желающем получать о ней досто- ла необходимость в срочном изыскании ино-верную информацию, и выборам в Государ- го способа распространения требований на-ственную думу, впервые учрежденную в Рос- циональной интеллигенции, с которыми онисийской империи в соответствии с Манифе- вполне резонно старались ознакомить воз-стом от 6 августа 1905 г. При этом, если по- можно большее число прежде всего местноголитическая ссылка с переменным интересом населения. В этих вопросах стремления В.М.вовлекалась во все эти события, якутская ин- Ионова и В.В. Никифорова совпадали цели-теллигенция старалась использовать ситуа- ком. «Необходимо оборудовать дело как мож-цию для достижения больших прав и свобод но скорее, — писал В.М. Ионов еще в августедля инородческого населения, добиваясь ши- 1906 г. в Петербург Э.К. Пекарскому, — ибо врокого распространения просвещения, введе- марте (1907 г.) должны быть окружные выбо-ния в области земского самоуправления как ры, а к этому времени должна быть газета»6.государственно-­общественного института,способного обеспечить известную самостоя- Таким образом, ведущей целью органи-тельность якутскому населению в решении во- зации негосударственной периодической пе-просов внутреннего обустройства, коренной чати в Якутской области стало стремление креформы земельных отношений с учетом ин- правдивому, более объективному ознакомле-тересов местного населения, прямого участия нию населения с процессами, происходящимив институтах государственной власти и управ- в империи и на ее окраинах, создание свобод­ления, включая представительство в Государ- ной трибуны для публичного волеизъявленияственной думе. По инициативе В.В. Никифо- и условий для формирования общественно-рова требование о «представлении права яку- го мнения о настоящем и будущем обустрой-там иметь своего отдельного представителя в стве Российского государства. Наряду с этим,Государственной думе» было включено в про- якутская интеллигенция собиралась исполь-грамму «Союза якутов», созданного в январе зовать независимую печать в целях реализа-1906 г. в г. Якутске4. Кандидатура В.В. Ники- ции своих просветительских идей, повыше-форова в качестве претендента на место пред- ния общественно-­политического самосозна-ставителя от якутов в Государственной думе ния местного населения, разъяснения смыс-воспринималась вполне реальной как членами ла происходящих в российском обществе пе-«Союза якутов», так и значительной частью по- ремен и возможных последствий этих собы-литических ссыльных, наиболее влиятельными тий для местных народов, ознакомления с це-представителями которых в те годы были В.М. лью предпринимаемых ими усилий по обрете-Ионов и М.В. Сабунаев, близкие знакомые и в нию больших прав и свобод для своего наро-целом последовательные сторонники В.В. Ни- да. Во всех этих вопросах она надеялась зару- читься поддержкой местного населения. Оче- 343

сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар видно, что якутская национальная интеллиген- сле закрытия трех первых независимых газет: ция стала одним из основных поборников и «Якутская жизнь» — «Саха оло±о», «Якутский активным участником создания демократиче- край»  — «Саха дойдута» и «Якутская мысль», ской печати в Якутской области. С другой сто- осенью 1909 г. типография «с молотка» пе- роны, стремление В.В. Никифорова и его еди- рекочевала в «амбар» купца П.А. Кушнарева, номышленников создать, наряду с общедемо- где пролежала, по всей видимости, до конца кратической прессой, такой же независимый и 1911  г., когда ее получил А.А. Семенов и за- более доступный для абсолютной части насе- писал на имя своей жены Н.П. Семеновой10. ления печатный орган находило понимание и Других первичных сведений о владельцах ти- живой отклик среди большинства представи- пографии не имеется. телей политической ссылки и либерально на- строенной местной интеллигенции. Между тем совладельцем новой типогра- фии изначально являлся В.В. Никифоров. Еще Областная типография, в которой печа- летом 1906 г. он совместно с П.А. Кушнаре- тались официальные издания «Якутские епар- вым взял на себя основные расходы на при- хиальные ведомости» и «Якутские областные обретение типографии, став тем самым од- ведомости», была небольшой и маломощной.­ ним из ее крупных совладельцев. А с учетом Данное обстоятельство служило удобным того, что П.А. Кушнарев редко вмешивался в предлогом для формального отказа местной деятельность типографии и в содержание из- администрацией в печатании первых негосу- даваемой в ней продукции, В.В. Никифоров с дарственных газет и журналов. Для организа- момента появления первых независимых га- ции негосударственной печати в области не- зет в июле 1907 г. и с некоторыми переры- обходимо было основать новую, негосудар- вами вплоть до 1917 г. оказывал значитель- ственную типографию. Работу по ее созда- ное влияние на концепцию и содержательную нию возглавили В.М. Ионов, А.А. Семенов и часть издаваемых в тот период газет и жур- В.В.  Никифоров. Совместно с местным куп- налов, входил в состав редколлегий, участво- цом П.А. Кушнаревым В.В. Никифоров внес вал в назначении редакторов и издателей, ак- большую часть средств на приобретение ти- тивно выступал во многих из них со статьями пографии. По свидетельству Н.Е. Афанасье- и другими материалами как на русском, так и ва, П.А. Кушнарев и В.В. Никифоров передали на якутском языках. Очевидно, что безуслов- на покупку типографии 2 100 руб. (по 1200 и ное долевое участие в приобретении типо- 900 руб. соответственно), сумму, достаточную графии и поддержка ее работы в дальнейшем «для покупки в Иркутске и доставки в Якутск были необходимы В.В. Никифорову и его еди- одной маленькой типографской машины си- номышленникам для осуществления изначаль- стемы «Американка» или «Бостонка» и необ- ного замысла основать, наряду с демократи- ходимого на первое время количества бума- ческой печатью, национальное периодическое ги, а также типографского шрифта и тому по- издание, на якутском языке. Одним из основ- добного»7. ных условий финансовой поддержки, оказан- ной В.В. Никифоровым, стало приобретение Типография была доставлена в Якутск ле- вместе с типографией дополнительного обо- том 1907 г. и размещена в новом доме купца рудования для производства печати на якут- Борисова на Преображенской улице, где она ском языке. Новый типографский шрифт на находилась вплоть до осени 1909 г., т.е. до за- якутском языке был составлен на основе ал- крытия газеты «Якутская мысль» и прекраще- фавита, разработанного академиком О.Н. Бет- ния деятельности типографии и передачи ее лингком в середине XIX в., «как вполне отвеча- П.А. Кушнареву. В последующем местонахож- ющего требованиям якутской фонетики» и из- дение типографии несколько раз менялось. готовлен по заказу в крупнейшем по тем вре- Летом 1912 г. В.В. Никифоров разместил ее менам полиграфическом предприятии в Рос- в своем доме, там же в первое время находи- сийской империи — компании «Словолитни лась редакция новой газеты «Якутская окра- О.И. Леман в СанктП­ етербурге»11. ина». Новая владелица Н.П. Семенова поме- стила типографию в доме С.С. Шахурдина на Первая в истории Якутии негосударствен- Большой улице, где та располагалась с июля ная «политическая, общественная и литератур- 1912 г. по сентябрь 1913 г., затем перенесла в ная» газета «Якутский край» — «Саха дойдута» Гостиный двор по этой же улице. В этом зда- начала издаваться с 1 июля (по новому стилю нии типография размещалась до конца 1916 г. с 14 июля) 1907 г. Газета выходила два раза в неделю, на русском и на якутском языках, с По версии Н.Е. Афанасьева, владель- 1 июля 1907 г. по 24 января 1908 г., всего вы- цем новой типографии первоначально стал шло 57 номеров, в том числе «Саха оло±о» — В.В. Жаров8. В других частях своих воспоми- 35 номеров. Решениями Якутского окружного наний Н.Е. Афанасьев все же уточняет, что суда от 24 января 1908 г. издание газеты было Жаров был владельцем «номинальным»9. По-344

приостановлено, а от 29 января — запреще- общественно-­политической газеты «Якутский сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйаларно, ее редактор приговорен к тюремному за- край» — «Саха дойдута» также является В.В.ключению. Однако уже 31 января А.А. Семено- Никифоров14. На это косвенно указывают какву удалось получить у губернатора И.И. Краф- структура, так и содержание передовой ста-та разрешение на издание следующей, также тьи, а также стиль изложения. Автор пишет обдвуязычной газеты «Якутская жизнь» — «Саха отличии «отдаленной», «морозной» якутскойоло±о». С момента появления 16 февраля 1908 земли и ее населения от жизни в метрополииг. до прекращения деятельности опять же по («в центре империи»), говорит о «происходя-решению суда за «вредное направление» 12 щем разрушении устоявшегося веками укладаянваря 1909 г. был издан 91 номер этой газе- старой жизни», когда «вступают в противобор-ты, в том числе «Саха оло±о» — 39 номеров. ство старые устои и новое, правда жизни», оТретья независимая газета «Якутская мысль» необходимости «не сидеть сложа руки» в ожи-была русскоязычной. С 5 февраля по 24 сен- дании «грядущих перемен», о необходимоститября 1909 г. вышло 26 номеров. Газета также «объединения лучших мыслей для достиже-оказалась закрытой по решению суда. ния лучшей участи». Газета, по мнению авто- ра передовой статьи, призвана «всеми своими В.В. Никифоров формально не мог вхо- силами» ознакомить людей с происходящимидить в состав редакций первых трех незави- переменами в жизни общества, «узнать прав-симых газет. В период их издания он нахо- ду народа» и довести до них «правду жизни»15.дился под следствием по делу о «Союзе яку-тов», длительное время содержался в тюрьме, После закрытия по решению суда газе-и его прямое участие в руководстве легаль- ты «Якутская жизнь» — «Саха оло±о» и разгонаных печатных изданий не допускалось. Одна- местной администрацией значительной частико он принимал самое деятельное участие в ее сотрудников В.В. Никифоров предпринялсудьбе своего детища. По неполным данным усилия для организации третьей газеты. Оче-(многие свои статьи В.В. Никифоров не под- видно, не без его прямого вмешательства из-писывал или помещал под различными псев- дателем новой газеты «Якутская мысль» быладонимами, авторство некоторых из них явля- утверждена учительница начальных классовется спорным) В.В. Никифоров в газете «Якут- М.Е. Николаева — дочь головы Ботурусскогоский край» — «Саха дойдута» опубликовал 11 улуса Е.Д. Николаева I­, известного обществен-крупных статей на русском и якутском язы- ного деятеля, друга В.В. Никифорова и уро-ках, некоторые из которых печатались с про- женки Дюпсюнского улуса А.А. Афанасьевой,должением (в 5—10 номерах). Такой же объем родной сестры В.А. Афанасьевой — супругиматериалов он поместил в следующей газете В.В. Никифорова. Впоследствии М.Е. Никола-«Якутская жизнь» — «Саха оло±о». В этих га- ева стала переводчицей драмы В.В. Никифо-зетах впервые была опубликована написанная рова «Манчаары». Хотя вследствие разногла-им в 1906 г. в якутской тюрьме пьеса «Манчаа- сий с редакцией (М.Е. Тулупов) В.В. Никифо-ры» — первое драматическое произведение на ров вскоре отошел от сотрудничества, досто-якутском языке. верность его участия в создании данной газе- ты неоспорима. С закрытием газеты «Якутский край» —«Саха дойдута» В.В. Никифоров принял живое В сентябре 1909 г. оказалась под запре-участие в организации ее преемницы12. По ре- том и третья газета, и вплоть до июля 1912шению редакции он написал передовую ста- г. издание независимых газет в Якутии былотью в первом номере новой газеты «Якутская приостановлено. Помимо усиления админи-жизнь» — «Саха оло±о», в которой подробно стративного нажима в годы реакции, упадокизложил концепцию и задачи зарождающейся независимой печати был обусловлен внутрен-демократической прессы в Якутии. Независи- ними распрями и идеологическими противо-мая печать, по мысли В.В. Никифорова, долж- речиями среди и без того небольшой по чис-на донести до «отдаленной и изолированной», ленности и весьма разноречивой прослойки«скованной морозами, нищетой и невеже- общества, представляющего в тот период де-ством… спящей тяжелым, упорным, мертвым мократически настроенную часть населениясном» земли и ее жителей «отзвуки новой, мо- области.лодой, прекрасной жизни», «развитие интере-са к печатному слову», «чтобы печатное слово Когда в июне 1912 г. удалось вновь запо-проникло в самые глухие, заброшенные углы лучить типографию у П.А. Кушнарева, ее поме-области», привлечь к сотрудничеству и под- стили в доме В.В. Никифорова. Тогда же на-держке печатного издания широкие слои об- чалась подготовка к изданию новой, четвер-щества13. той по счету общественно-­политической газе- ты «Якутская окраина», а В.В. Никифоров од- Представляется, что автором передовой новременно с этим приступил к осуществле-статьи в первых номерах первой двуязычной нию давно вынашиваемого замысла издать 345

сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар независимый общественно-­политический и риалов, их общественно-­политическое содер- литературно-­художественный журнал на якут- жание. Журнал периодически выступал со ста- ском языке, который на деле стал бы залогом тьями и материалами, порой остро полеми- зарождения национального печатного дела в ческими, об общественно­-политической си- Якутии, способствовал бы распространению туации в улусах и округах Якутской области, демократической общественно-­политической в Российской империи и за ее пределами, о мысли среди местного населения, проведе- правовом и социально-­экономическом поло- нию идей национальной консолидации якут- жении якутского населения и путях улучшения ского общества. условий их жизнедеятельности, о необходимо- сти активного участия якутского населения в Такой журнал появился 1 сентября 1912 г. событиях и процессах, происходящих в рос- «Саха саІата» («Голос якута») явился первым сийском обществе. журнальным изданием на якутском языке, а также первым независимым демократическим В журнале «Саха саІата» впервые был журналом в Якутии, изданным типографским напечатан первоначальный вариант извест- способом16. Официально основателем журна- ного стихотворения «Борокуот аал» («Паро- ла выступило объединение («товарищество») ход») А.Е.  Кулаковского под названием «Уот печатного дела «Саха» под руководством тыыннаах улахан оІочо» («Большая огнедыша- В.В.  Никифорова, которое впоследствии ста- щая лодка»), также впервые были напечатаны ло основным его издателем. Редакторами ра- стихотворение «Т³р³³бµт дойду» («Родина») ботали молодые сподвижники В.В. Никифоро- А.И.  Софронова, его рассказы «С³лµкµн кэп- ва Д.М. Никифоров-Д­ абайаанкы и Н.Г. Соло- сээнэ» («Рассказ шликуна») и «Кэпсээн» («Рас- вьев. С 1 сентября 1912 г. до закрытия 1 мар- сказ»), перевод басни «Стрекоза и муравей» та 1913 г. было издано 7 номеров, объем каж- И.А.  Крылова, четыре рассказа К.О.  Гаврило- дого номера составлял 40—55 страниц. ва, поэма «Сир айыллыбыт ырыата» («Песнь о сотворении земли») К.Г.  Оросина, ориги- Основатели журнала с первых же номе- нальные произведения И.Е.  Кулаковского, ров приступили к реализации своих замыслов. М.Н.  Тимофеева­-Терешкина, К.А.  Сокольни- Для этого было необходимо, по мнению из- ко­ва и других. Здесь же впервые были опу- дателей, способствовать повсеместному рас- бликованы пьеса «Власть тьмы» Л.Н. Толстого пространению письменной грамоты и просве- в переводе В.В.  Никифорова, переводы дру- щения, «пробуждению национального самосо- гих произведений русских писателей. Первый знания и приобщению его к мировой культуре якутский журнал «Саха саІата» стал ведущим и прогрессу», «консолидации (объединению национальным изданием в дореволюционной усилий) на основе осознания своих исконных Якутии, деятельность которого явилась замет- интересов для улучшения существующего по- ным событием в общественно-­политической ложения народа». К изданию журнала привле- жизни Якутской области, Сибири и Российской кались представители местного­населения, на- империи. На страницах первых газет и журна- циональной интеллигенции­и той­ оната, в числе ла на якутском языке пробовали перо, отта- которых известные в будущем общественно-­ чивали мастерство будущие классики якутской политические деятели,­ выдающиеся масте- литературы, шло становление основ якутского ра художественного слова, писатели и поэты: литературного языка, якутской журналистики А.Е.  Кулаковский, А.И. Софронов, С.А. Нов- и якутского культуроведения, закладывались городов, К.О.  Гаврилов, П.Н. Сокольников, устойчивые связи с русской литературно­ Н.Г. Оросин, А.К. Сокольников, Г.В. Ксенофон- художественной культурой. тов, А.С. Порядин, М.Н.  Тимофеев-­Терешкин, И.С. Говоров, Т.Е. Сосин, И.Н. Готовцев и дру- Следует отметить, что как в трех пер- гие17. вых независимых газетах, так и в последую- щих общедемократических изданиях основной Издание первого журнала на якутском костяк их сотрудников оставался достаточ- языке стало заметным событием, на которое но устойчивым по своему составу. Осознание обратили внимание в других регионах Рос- этой особенности демократической печати в сийской империи18. В соответствии с изна- Якутии представляется существенным, так чальным замыслом основатели постарались как в содержательной части независимых га- сделать журнал многожанровым общественно­ зет и журналов объективно отражались идей- политическим и литературно-­художественным ные устремления учредителей, членов ред- независимым изданием. В журнале уделялось коллегии, а также наиболее активных сотруд- большое внимание теме просвещения, рас- ников, авторов основных корреспонденций. В пространения грамоты среди местного насе- деятельности первых трех независимых газет ления, проблемам здоровья, медицины, про- «Якутский край» — «Саха дойдута», «Якутская филактики заболеваний, вопросам культуры. жизнь» — «Саха оло±о» и «Якутская мысль» ак- Обширна была география публикуемых мате-346

тивное участие принимали ссыльный народо- жизнь» — «Саха оло±о», «Якутская окраина», сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйаларволец В.М. Ионов, учитель женской гимназии, «Ленский край», журнал «Ленские волны»),в будущем левый эсер В.В. Жаров, ссыльные А.И. Софронов (газеты «Якутский край» — «Са­эсеры В.П. Цветков и А.Д. Добросмыслов, врач ха дойдута», «Якутская жизнь» — «Саха оло±о»,и адвокат, ссыльный народоволец М.В. Сабу- «Якутская окраина», журнал «Саха саІата»),наев, его однопартиец С.Ф. Михалевич, фель- П.И. Слепцов (газеты «Якутская жизнь», «Якут-дшер, член РСДРП меньшевик Н.Е.  Олейни- ская окраина», «Якутские вопросы»), К.А. Со-ков, служащий торговой фирмы «Коковин и кольников (газеты «Якутская жизнь» — «СахаБасов» А.А. Семенов, потомок русских старо- оло±о», «Якутская окраина», «Якутские вопро-жилов учитель Н.Е. Афанасьев, сблизивший- сы», журнал «Саха саІата»), а также К.О. Гав-ся с ссыльными эсерами, отказавшийся от рилов, Г.В. Ксенофонтов, П.А. Афанасьев и не-духовного сана вилюйский казак С.А.  Коря- которые другие19.кин, а также группа представителей местнойинтеллигенции и тойонатства: Е.М.  Егасов, В.В. Никифоров принимал самое непо-А.В. Давыдов, П.Н. Сокольников, Н.Г. Оросин, средственное участие в создании и деятель-П.А.  Афанасьев, М.Н.  Тимофеев-Терешкин, ности практически всех дореволюционных не-А.Е. Кулаковский, А.И. Софронов, К.А. Соколь- зависимых изданий 1907—1916 гг. и как круп-ников, В.В. Никифоров и другие. Когда спу- ный совладелец типографии, и как активныйстя три года после закрытия «Якутской мыс- сотрудник, член редакционных коллегий. По-ли» появилась в 1912 г. новая независимая га- мимо прямого своего участия, В.В. Никифоровзета «Якутская окраина», ведущую роль в ней приобщал к сотрудничеству в газетах и журна-занял ссыльный меньшевик Н.Е. Олейников. лах представителей местной и национальнойВместе с ним в этой газете сотрудничала зна- интеллигенции, политических ссыльных, по-чительная часть бывших издателей и активи- стоянно оказывал финансовую поддержку ти-стов трех ранее закрытых газет, включая на- пографии и газетам, приобщал к этой деятель-родников, эсеров, меньшевиков и в особен- ности своих «друзей-якутов», других «богатыхности представителей местной интеллигенции жертвователей», организовывал помощь по-во главе с В.В. Никифоровым. Подобная пре- средством общественных объединений, това-емственность прослеживается и в последую- риществ, создателем (учредителем) или чле-щих периодических изданиях, появившихся в ном которых он являлся20. В передовых статьях1914—1916 гг.: газетах «Якутское хозяйство», первых трех независимых газет и газеты «Якут-«Ленский край» и «Якутские вопросы», в жур- ские вопросы» В.В. Никифоров изложил своеналах «Ленские волны», «Якутское хозяйство» видение значения и основных задач новой пе-и «Саха саІата». чати в Якутской области, сплачивал вокруг этих идей представителей местной и нацио- Наиболее активными сотрудниками и кор­ нальной интеллигенции, активно сотрудничалрес­пондентами первых демократических­газ­ ет с либерально­-демократической частью якут-и журналов на протяжении длительного­време- ской политической ссылки. Его полемическиени являлись М.В. Сабунаев (газеты­«Якутский статьи на общественно-­политическую темати-край» — «Саха дойдута», «Якутская жизнь»  — ку, по правовым и социально-э­ кономическим«Саха оло±о», «Якутская мысль», «Якутская вопросам, обзоры, сообщения, консультации,окраина», «Ленский край», журнал «Ленские воззвания, культурологические, краеведче-волны»), Н.Е.  Афанасьев (газеты «Якутская ские материалы, художественные произведе-жизнь» — «Саха оло±о», «Якутский край»  — ния и переводы публиковались практически во«Саха дойдута», «Якутская мысль», «Якут­ские всех независимых изданиях дореволюционно-вопросы»), Н.Е. Олейников (газеты «Якут- го периода (газеты «Якутский край» — «Сахаская жизнь», «Якутская окраина», «День печа- дойдута», «Якутская жизнь» — «Саха оло±о»,ти в Якутске», «Ленский край», журналы «Саха «Якутская мысль», «Якутская окраина», «Лен-саІата», «Ленские волны»), А.А. Семенов (га- ский край», журналы «Саха саІата», «Ленскиезеты «Якутская мысль», «Якутская­ ок­раина»), волны»).П.Н. Черных (газеты «Якутская окраин­ а», журна-лы «Саха саІата», «Ленские­вол­ны»), Е.М. Ега- Накануне революционных событий 1917сов (газеты «Якутский край» — «Саха дойдута», г. В.В. Никифоров предпринял последнюю по-«Якутская жизнь»  — «Саха оло±о», «Якутская пытку объединить еще более поляризованныемысль», «Якутская окраин­ а»), М.Н. Ти­мофеев- к тому времени общественно­-политическиеТерешкин (газеты­ «Якутский край»  — «Саха течения, в особенности местную, националь-дойдута», «Якутская жизнь» — «Саха оло±о», ную интеллигенцию, вокруг идей либерально-«Якутская мысль», «Якутская окраина», жур- демократического обустройства общества.нал «Саха саІата»), А.Е.  Кулаковский (газеты После основательной подготовки, происхо-«Якутский край» — «Саха дойдута», «Якутская дившей в условиях реального размежева- ния и расстановки политических сил накану- 347

сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар не грядущих событий, В.В. Никифоров с лета сы главной массы населения области», «про- 1916 г. приступил к изданию общественно-­ лить свет в разные стороны инородческого политической русскоязычной газеты «Якутские быта, определить ближайшие культурные за- вопросы» под своим редакторством. Первона- дачи в якутской жизни», способствовать «про- чально газета выходила еженедельно, с 10-г­ о грессивному и поступательному ходу местной номера (с 3 сентября 1916 г.) стала выходить жизни и к постепенному приобщению ее к об- два раза в неделю, с ежедневным выпуском щим культурным началам»22. бюллетеней Петроградского телеграфного агентства, объявлений (рекламы) и различной Как определяющий фактор успешного хроники. С первых дней (1 номер газеты вы- приобщения местного населения к сложив- шел 2 июля 1916 г.) до ее закрытия 4 марта шимся реалиям современной жизни и гря- 1917 г. издателем и редактором газеты являл- дущих перемен В.В. Никифоров рассматри- ся В.В. Никифоров. вал широкое и по возможности скорейшее распространение просвещения, вкладывая в Появление новой газеты оказалось весь- это понятие не только осознание полезности ма своевременным, ибо в августе 1916 г. пре- «простой грамоты для громадного большин- кратило свое существование газета «Якутская ства населения», но и необходимости широ- окраина» (издавалась с 15 июля 1912 г. по 25 кой реализации коренным населением права августа 1916 г.), еще раньше перестали вы- на получение специального и высшего обра- ходить газеты «Якутское хозяйство» (в 1914 г. зования. было издано 12 номеров этой газеты) и «День печати в Якутске» (18 мая 1915 г. вышел един- «Давно известно, что чем образованнее ственный номер), последняя независимая га- народ, тем он лучше живет, — писал В.В. Ни- зета «Ленский край» (издавалась с 1 сентября кифоров. — Следовательно, мы должны думать 1915 г. по 25 марта 1916 г., с декабря 1916 о том, чтобы как можно больше было из нашей г. по март 1917 г. печаталась на гектографе) среды, из коренного населения области лю- стала выпускаться нерегулярно. По существу, дей с высшим образованием». «Жизнь власт- Февральскую революцию 1917 г. Якутская об- но требует радикального изменения во взаи- ласть встретила, имея лишь одну независи- моотношениях между отдельными группами, мую демократическую газету «Якутские вопро- классами; жизнь вносит коррективы в обычное сы», издаваемую В.В. Никифоровым и его со- (якутское) право, а для этого нужны нам юри- ратниками. сты из своей же среды… Нам, наконец, и это самое главное, нужно поднять свое правовое Свое видение общественно-политической и экономическое положение, а для этого не- ситуации в Российской империи, возмож- обходимо исследовать, изучать свой родной ных путей улучшения правового и социально­ край; необходимо те мертвые богатства, кои экономического положения якутского народа, покоятся в недрах нашей земли… превратить роли печатного издания в освещении и разъ- в действительное богатство края… Ждать, что яснении этих вопросов В.В. Никифоров изло- кто-­то придет к нам и устроит нашу жизнь, что жил в нескольких передовых статьях, зало- кто-­то поднимет наше благосостояние, нам, не жив тем самым концептуальную основу дея- приходится. Это дело наше, ибо каждый дол- тельности своей газеты. «Цель газеты, — пи- жен ковать свое счастье сам, мы сами долж- сал В.В. Никифоров, — служение культурному ны думать и заботиться о себе». «Нам нужны развитию края, выяснение и освещение мест- врачи, нам нужны учителя, нам нужны юристы, ных нужд, правильное разрешение вопросов, нам, наконец, нужны естественники и вообще связанных с инородческим самоуправлени- работники науки», «только при свете науки и ем, популяризация общественных организа- знания мы вполне рассмотрим свою тепереш- ций, способствующих поднятию благосостоя- нюю жизнь и сумеем устроить новую жизнь»23. ния масс, ознакомление с ходом обществен- ной и политической жизни России и в других В.В. Никифоров оставался верен своим­ странах, и, наконец, широкое место будет от- либерально-­демократическим взглядам на об­ ведено в газете выяснению правового и обще- щес­твенно-­государственное обустройство­ и ственного положения местного инородческого сознательно обходил темы радикальных воен­ населения»21. Газета продолжила начатые еще но-­революционных преобразований, полагая, на страницах «Якутского края» — «Саха дойду- что «метод революционного воздействия ог- та» и «Якутской жизни» — «Саха оло±о» вопро- нем и мечом» для коренных народностей Си- сы отстаивания права представительства в Го- бири «не применим»24. Этой своей позиции сударственной думе, введения земского само- В.В. Никифоров придерживался и в дни Фев- управления, реформы землепользования «со- ральской и Октябрьской революций, и в пе- образно особенностям инородческой жизни», риод своей работы в должности председателя призывала не предавать «забвению интере- Якутской областной земской управы, и в годы Гражданской войны, в течение всей своей по-348

следующей общественно-­политической дея- и недоброжелателей В.В.  Никифорова) и по- сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалартельности. следующих исследователей, В.В. Никифорову удалось сплотить вокруг редакции и «старый Наиболее доступным средством культур- газетный актив», и новые силы, прежде все-ного воздействия на различные слои населе- го из представителей местной и националь-ния области В.В. Никифоров считал печатное ной интеллигенции27. В газете активно сотруд-слово. Передовую статью в первом номере ничали представитель «старой» политическойсвоей газеты он специально посвятил разъяс- ссылки М.В. Сабунаев, ссыльные П.Ю.  Пер-нению своего понимания значения печатного кон, М.М. Константинов, К.К.  Медницкий, из-слова, газет и журналов «как первой потреб- вестный еще по первым независимым га-ности всех культурных народов, проводника зетам Н.Е.  Афанасьев, В.Н.  Соловьев, якут-цивилизации, единственной трибуны, с кото- ские интеллигенты Р.И.  Оросин, И.Г.  Корни-рой только и может раздаваться свободное и лов, Е.М. Егасов, А.В. Давыдов, М.Ф. Слепцов,доступное для каждого слово»25. Помимо объ- Г.В. Ксенофонтов и другие. «Главным, основ-ективной и однозначной необходимости пе- ным ядром в газете», кроме В.В. Никифоро-чатного органа «в нашей отдаленной и глухой ва, являлись Г.В. Ксенофонтов, М.В. СабунаевЯкутской окраине, отстоящей тысячи верст от и Н.Е. Афанасьев. Работали слаженно, с боль-центров умственной жизни, занимающей та- шим энтузиазмом. Многие члены редколлегиикую громадную территорию и население кото- и сотрудники газеты, в том числе М.В. Сабу-рой, разбросанное по лесам и тундрам, совер- наев, Н.Е. Афанасьев, а также все представи-шенно не осведомляется не только о мировых тели якутской интеллигенции, включая самогособытиях, но даже о том, что происходит во- В.В. Никифорова, работали бесплатно.круг нее», Никифоров называл и другое при-звание печатного органа, а именно возможно География и тематика публикуемых мате-широкое исследование и освещение «быто- риалов была весьма обширной. В одном номе-вых и экономических условий жизни огромно- ре четырехполосной газеты можно было про-го и отдаленного края», «не исследованность» читать о положении на фронте, о работе Го-которого не позволяет «правительству, зако- сударственной думы, о заседаниях Государ-нодательным учреждениям (Российской им- ственного Совета, о мероприятиях Правитель-перии) в своих мероприятиях сообразовать- ства Российской империи, корреспонденциися с ними»26. Коллектив новой и, по опреде- из других губерний, а также из округов и улу-лению судьбы, последней перед революцией сов Якутской области, о видах на урожай, ста-1917 г. демократической газеты имел вполне тьи по вопросам образования, медицины, со-продуманные цели и задачи, основанные на веты по землепользованию, различные хрони-либерально­-демократических идеях и направ- ки, обращения, объявления и т.п. В канун Фев-ленные на выражение интересов подавляю- ральской революции 1917 г. газета «Якутскиещей части населения области. вопросы» превратилась в крупнейший за весь дореволюционный период независимый демо- По практически безоговорочному при- кратический орган печати в области.знанию современников (как сторонников, так*** 1. Как видно из приведенного кратко- определило основную концепцию националь-го обзора, события 1905—1907 гг. часть насе- ной прессы, в свою очередь, создание наци-ления Якутской области, прежде всего пред- ональной печати позволило значительно углу-ставители политической ссылки, местной и бить идейное содержание и усилить влияниезарождающейся национальной интеллиген- первых демократических изданий на основнуюции, постаралась использовать для расшире- массу населения дореволюционной Якутии.ния демократических прав и свобод, усилениясвоего влияния на жителей обширного края, 2. В Якутской области с конца XIX в. порасселенных на громадной территории не- 1904 г. издавались лишь один печатный жур-большими компактными группами, используя нал и одна газета, представляющие офици-для этого в том числе и средства печати. При альную светскую и духовную власть. Созда-этом, применительно для дореволюционной ние независимой печати в Якутии стало воз-Якутии становление и распространение де- можным под влиянием событий 1905—1907мократической и национальной печати может гг. и явилось одним из крупных достиже-рассматриваться только в неразрывной взаи- ний демократической общественности Яку-мосвязи и в предложенной последовательно- тии дореволюционного периода. Несмотрясти. Возникновение и распространение демо- на сравнительно обширный перечень изда-кратической печати обусловило появление и ний демократического направления, созда- нием и деятельностью большинства из них на 349

сахалыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар деле занималась небольшая группа людей, ступнее использовать его для достижения це- общественно-­политические взгляды которых лей просветительства, пробуждения культур- во многом и определяли содержание пер- ного и национального самосознания, отстаи- вых газет и журналов. Устойчивого единства вания основных прав и свобод якутского наро- взглядов и устремлений в этих временных кол- да в новых реалиях. лективах не достигалось никогда, порой идей- ная и политическая несовместимость приво- 4. Суждения, осознанно или неволь- дила к серьезным расколам среди сотрудни- но принижающие роль и место В.В. Никифо- ков и членов редакций, однако даже подоб- рова в становлении и распространении демо- ное состояние внутреннего противоборства по кратической и национальной печати в Якутии, большому счету придавало больше демокра- равно как и попытки замолчать его имя и вме- тизма, разноплановости и оригинальности пу- сте с ним предать забвению целый пласт об- бликуемым материалам и в целом периодиче- щественной истории, связанный с деятельно- скому изданию. стью поколения первых представителей якут- ской национальной интеллигенции, преобла- 3. Идеологом и наиболее последователь- дающая часть которой подверглась длитель- ным, деятельным и влиятельным организато- ным репрессиям, умалить значение возникно- ром и участником местной демократической вения в 1907—1912 гг. первых национальных печати как на русском, так и на якутском язы- газет и журнала имели безоговорочную идео- ках являлся В.В. Никифоров. Находясь дли- логическую основу, формирующую в том числе тельное время под следствием по делу о «Со- и тезис о создании у коренных народов Сиби- юзе якутов» и не имея возможности самому ри и Дальнего Востока национальной периоди- учреждать и издавать печатный орган, В.В. Ни- ческой печати лишь после победы революции кифоров при поддержке политических ссыль- и установления новой власти в этих регионах. ных и местной интеллигенции сумел осуще- ствить давно вынашиваемую идею о создании 5. Отдельная, особая заслуга В.В. Ни- в Якутии независимой демократической печа- кифорова и его сподвижников заключается в ти. Он принимал непосредственное участие в создании в дореволюционной Якутии местной, организации и деятельности всех крупных ле- национальной печати на якутском языке. Орга- гальных независимых газет и журналов, из- низация первых газет и журнала, издающихся данных в Якутской области в период до рево- на якутском языке, стала одним из самых зна- люции 1917 г. В.В. Никифоров является также менательных сюжетов в подвижнической дея- автором наибольшего числа статей, художе- тельности первого поколения якутской интел- ственных произведений и других материалов, лигенции, направленной на всемерное подня- опубликованных на русском и якутском языках тие культурного образовательного уровня и практически во всех демократических издани- общественного самосознания местного насе- ях в области в течение всего изучаемого пе- ления. Создание национальной печати одним риода. Наследие В.В. Никифорова в области из первых среди окраинных народов Россий- журналистики отличается поразительной мно- ской империи явилось ярким событием обще- гожанровостью, глубоким знанием истории, ственной жизни дореволюционной Якутии, за- культуры и уклада жизни местного населения, ложило основу якутской журналистики и наци- содержательным анализом излагаемой про- ональной периодической печати, способство- блемы, острой полемичностью и обстоятель- вало дальнейшему приобщению местного на- ностью, мастерским владением пера, доход- селения к просвещению, культурным ценно- чивостью и живостью изложения как на якут- стям и реалиям современного мира, становле- ском, так и на русском языках. Он, безуслов- нию и развитию литературно-­художественной но, хорошо представлял возможности печат- культуры народа, реализации усилий по кон- ного слова и старался как можно шире и до- солидации якутского общества перед гряду- щими переменами.350