Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал

1910-ус-1911-ис (иллэрэ[э]) сыл 1. Эрэйэлнэй оскуола 2. Хороской оскуолаКылаастар 2ис 3үс 4үс 5ис 6ыс 7ис ба- Маҥ­ 2ис 3үс 4үс Ба- рыта найг­ ы рытаНууччалара 26 - 22-3 6-2 6-2 7-3 - 14 9 12 10 45Сахалара 3 - 9-1 4 6 2-1 - 20 16 17 8 61Дьэбириэй- 4 - 2-1 - - - - 1 2-- 3 Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал дэрэБэлэ[э]ктэрэ 5 - - 3 - 1-1 - - --- -Ньиэмэстэ- 1 - - - - 1 2 - --- - рэТатаардара 1 1 - - - - 2 3 --1 4Барыта 40 1 33-5 13-4 12-2 11-5 38 27 29 19 113 3. Кыыс кимнэсийэтэКылаастар 3үс 4үс 5ис 6ыс 7ис 8ысНууччалара 39 18 20 15 3 6 - -Сахалара 3 - 1 2 1 - - -Дьэбириэйдэрэ 4 2 2 3 - - 9 6Бэлэ[э]ктэрэ 5 - - 1Татаардара 1 - 1 -барыта 47 20 24 21 4. Кыыс локуобунай оскуолата бэлэмниир оскуолалыынКылаас­ Бэлэмниир оскуола бөлөхтөрө Маҥ­ 2ис 3үс 4үс 5ис 6ыс ба- Бука тар най­ 6ыс ры- Ба- та рыта Улах. Орто Кучч Бары. гыНуучча- 13 9 5 27 6 9 18 13 12 7 65 92 лараСаха­ 2 3 - 5 2 2 - 1 - 3 8 13лараБарыта 15 12 5 32 8 11 18 14 12 10 73 105 5. Миссиниэскэй оскуолаКылаастар Маҥнайгы Маҥнайгы 2-с 3-үс Барыта кылааска саҥаНууччалара 5-1 1-1 1 7-2 Сахалара киирбит 11-3 11-1 3 25-4 Барыта 5 16-4 12-2 4 32-6 6 11 251

ТАҤАРАҔА ҮҤЭ[Э]ХТЭ[Э]БИТТЭР90 1913. — №1. — С.30—38. (Кэпсэ[э]н)1912–1913 Хара тыа баһа хараҥаран эрэрэ, бороҥуй буолбут этэ. Халлааҥҥа онон манан сулустар чаҕылыйсар этилэр. Икки дьиэ тоҥус баран испиттэрэ хотугу улахан өрүсСАХА САҤАТА кытыытыгар баар Таҥара дьиэлэ[э]х сиргэ. Киһи тыына хааттарыах курдук этэ. Ги- риманча оҕоньор икки эдэр Чумга икки иккиэн Таҥара дьиэтигэр биэ­риэх буол- бут эбиттэр иккили[и] улуу кыыл тириитин ити гиэннэ би[и]рди[и] таба тириитин. Ол эрэ[э]ри кинилэр тириилэрин эрэ илдьэ охсон биэрэ[э]ри ыксаан испэтэхтэ- рэ. Тириилэригэр эрэ ыксыа суох этилэр: син би[и]р буолбат дуо — кэрэхтэ[э]бит тириилэрэ ыйанан туруо этилэр чу[у]мнарын таһыгар, үрдүгэр кириэстэ[э]х уһун ураҕастарга. Таҥара син билиэ этэ кимнэ[э]х Киниэхэ тириини кэрэхтэ[э]биттэрин. Суох, кинилэр сонтон эрэ ыкса[а]н [и]спэтэхтэрэ маннык тымныыга, кинилэргэ Ха- ралаампый икки Бөтүрүньэ икки, кинилэри билсэр икки аты[ы]һыт кэпсэ[э]биттэ- рэ — өйүүн Таҥара дьиэтигэр төрүүр нууча улахан таҥарата — Ньукуола ду, Лэ­гиэн­ тэй дуу. Бу икки аты[ы]һыт иккиэн сайын тоҥустарга сылдьыбыттара арыгыны, та- баары аты[ы]лыы. Иккиэн аатта[а]х албын атыыһыттар этилэр. Тоҥустар туох баар суох тү[ү]лэ[э]хтэрин, хас да табаларын кинилэргэ биэртэрэ. Онтон оннугар тугу ылбыттарай? Тугу үчүгэйи биэри[и]һиктэр түөкүттэр? Арай аргыннан аһаппыттара буолуо, тү[ү]лэ[э]хтэрин биэриэхтэригэр диэри. Баралларыгар кинилэр тоҥустары бэйэлэригэр ыалдьытынан ыҥырбыттара этэ-этэ  — кыһын биһиэхэ Таҥара дьиэтигэр Таҥара төрү[ү]р, Уйба[а]н аҕабыт Таҥара дьиэтигэр кэлэн сибэчилэри уматар, онтон тү[ү]н сырдык буолар, күнүс күн тыган турарын курдук, аҕабыт Таҥара ырыатын ыллыаҕа, бар дьон арааһынай эгэлгэлэ[э]хтик ыллаһыахтара, — дии ди. Кинилэр ону кирдьиктэнэн кэлиэх буол- тара. Хайдах даҕаны итэҕэйбэт буолуохтарай? Атыыһыттар да буолтарын иһин ки- нилэр харахтара уу хаар баһа баһа эпиттэрэ. «Бука диэн элбэх тииҥи аҕалаарыҥ, сыана үчүгэй буолуо» — дэспиттэрэ. Бэрт үгүстүк көрдөспүттэрэ кэлэ[э]риҥ диэн. Кэпсэ[э]биттэрэ Таҥара дьиэтигэр олус үчүгэй буолуо, бары куолакаллары бары- тын тыаһатыахтара диэн. Түөкүттэр, албыньыттар да, — харахтарын уута тахсара. Хайдах да буолтарын иһин син үтүө дьон буоллахтара. Хайдах үчүгэй дьон буолбат буолуохтарай? Үтүө дьон буолбатахтара буоллар кинилэр тыаҕа, биэс уон көстө[ө]х сиргэ арыгыны таһа[а]рыа этилэр дуо? Ити гиэн­нэ билигин кинилэргэ баар бурдук да сыыһа, сукуна даа сыыһа, б­ уор­ ах даҕаны, дырыбына даҕаны, маны барытын кинилэр аҕалбаттара буоллар, хайдык буолуо этибит дэһэллэрэ. Кирдьик, атыыһыттар кинилэргэ харчы биэрбэтэхтэрэ, түүлэ[э]хтэрэ аҕыйа[а]- быта, уонча таба да суох буолта. Ол оннугар сэттэ хонугу мэлдьи арыгылаабытта- ра, күннэтэ аайы итирбиттэрэ; итирэн баран охсуспуттара, бэйэ бэйлэрин баттах- тарыттан тардыаласпыттара. Онтон табалар, тү[ү]лэ[э]хтэрэ даҕаны туох буол[у]ой? Таҥара эмиэ биэриэ, Кини үрүҥ хара тү[ү]лэ[э]ҕэ кэмэ суох. Үчүгэйдик үҥэн сүктэн көрдөстөххө эрэ кэрэх биэриэх буолан, булт тойонун Ба[а]й Байанайы аһыннардах­ ха, эмис тииҥи уоһун сыаннан угунуохтаан баран уокка ититтэххэ — бары барыта тү[ү]лэ[э]х даҕаны табалар даҕаны ба[а]р буолуохтара. Ай! Бастыҥ эрэ төгүл буол- батах билигин. Кирдьик соннук буолла. Күһүн тү[ү]лэ[э]ҕи элбэҕи буллулар. Элбэх буолан баран буонал буолбатах, бука диэн бастыҥ суорт талыы тииҥнэри, бэрт бэлиэ-­­ лэ[э]хтэри. *** Кыһын хаар халыҥаабытын киэннэ, өр сүбэлэспиттэрэ чуумнарын иһигэр, барыахх­ а ду, барымыахха дуу диэн. Гириманча хайдах барыахпыт суоҕай. Бардах-252

пыт диэбитэ Чумга. Атыыһыттар хаалларбыттара кинилэргэ кэрди[и]стэ[э]х маһы. Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалМастарын кэрдиистэ[э]ри туран атыыһыттар ыйыпыттара: «мантан Таҥара дьиэлиэхсиргэ диэри хас ньулҕа буолуой?» диэн. — Дьүүр дьэн. Сүүрбэ дэспиттэрэ тоҥус­тар. Онон ааҕан тара[а]н мас кэрди[и]с оҥорон биэрэн баран — Күҥҥэ би[и]рди[и]кэрди[и]һи ылан иһэ[э]риҥ, онтон субу кэрди[и]скэ ти[и]йдэхкитинэ — айаҥҥыты­гар тура[а]рыҥ, оччоҕо орообчук Таҥараҕа ти[и]йиэхкит. Өйдөөтүгүт дуо? — диэн.Хайдыык өйдүөхпүт суоҕай. Кыратык өйдүөтүбүт, дэспиттэрэ эдэрдэ[э]х кырдьаҕастоҥустар иккиэн, нуучалыы быластаан саҥара-саҥара. Билигин дьэ кинилэр элбэх табаннан айанна[а]н уон ордуга тохсус «ньулҕала­рын» бүтэрэн испиттэрэ. Куруҥ ти[и]т маһынан кулуһун оттубуттара «гулибун» диэн улаханнык умайантахсыбыта. Эр дьон хаарга олорбуттара гулибун таһыгар, табах тарда-тарда, ман-тан иньэ тугу гыналларын кэпсэтэ олорторо. Дьахталлар табалары сыгыньах­ты[ы]р­габар­быттара, баллыгыраһа-баллыгыраһа, о[о]нньо[о]н бэйэ бэйэлэрин мөҥсө-мөҥ­сө.Эр дьон быһа[а]рбыттара, сасыарда эрдэ аҕыйах табаннан Таҥара дьиэлэ[э]х сиргэкиири­лиэ, А[а]на табалары кытта ха[а]лыа, мантан ынтах таба аһылыга суох — диэн. Аана баара эрэ уон иккилэ[э]х этэ. Кинини бэйэлэрин кытта иппэттэрин истэнбаран, кини ытаабыта хаһы[ы]тыы хаһы[ы]тыы. Кини соҕотоҕун тыаҕа ха[а]ларыт-тан куттамматаҕа. Кини Таҥара дьиэлэ[э]х сиргэ баҕаарта сылдьыан, Таҥара дьиэ-тигэр сылдьыан, көрүөн хайдык аҕабыт лааданынан ыһаарарын, Таҥара күлүктэрининнигэр хайдык сибэчилэр умайалларын, көрүөн баҕарта. Ийэтэ, кукаам, ыта[а]мадиэтэҕин аайы кини ордук хаһы[ы]тыы хаһы[ы]ты[ы], ыраахтан хараҥаҕа ийэтин диэ­ки силли[и] силли[и] сыҥырҕаччы ытаабыта. Онтон ийэтэ кыыһыгар чугаһаан кэлэнтүргэн түргэнник кэбэ эн сэрэн ди ди тугу эрэ диэбитигэр, кыһа дьик гынан ба-ран, куота куота эмиэ силли[и]р ааһан иһэн быһа тардан ылар бэс мас лабаатыт-тан, онон ийэтин быраҕар, ийэтэ тохтуур кы[ы]һырбыта булар үөҕэр нуучалы[ы]; га-а-адина... диэн. Кыыһа ийэтин хараҕыттан сырайыттан көрөн билэр, ийэтэ кирдьиккыыһырбатын, кыыһырбыт эрэ буоларын дьиҥ сүрэҕэр кинини аһынарын. Ону би-лэн Аана дөссө ордук улуйар, ийэтигэр чугаһа[а]н кэлэн игин игинник ыйылы[ы]ри­ йэтигэр аһыннараары. Ийэтэ ону истибэт. Эмиэ тоҥусту[у] саҥара туран нуучалы[ы]былыыр. Га-а-а-дина, — диэн. А[а]ныска дөссө би[и]рдэ кыйаҕаммычча силли[и]р,күүһэ ба[а]рын туххары лаҥкыначчы хаһы[ы]тыыр. Онтон гулибун диэккиттэн уордай-быт саҥа иһиллэр: тохто[о]! диэн. Дьэ бэрт дьим бараллар. Тү[ү]н буолта. Чуум үрдүгэр халлаан хараҥарбыта. Халлаан хараҥалара туо-рах үөһэ дьириминэ[э]биттэрэ. Кулуһуннара улам улам умуллан барбыта. Ыттар уоттаһыгар чугаһа[а]н кэлэннэр төгүрүһэн бараннар утуйбутунан барбыттара. Төгүрүччүчуум таһыгар сылдьаллара табалар муоҕу сии-сии: сорохторо сымнаҕас ха[а]рга кэ-биринэ сыталлара. А[а]ныска өр утуйбакка сыппыта. Онтон түүн ортотун саҕына нур нур гынанутуйан түһэн барбыта. Кини түһэ[э]таҕинэ, ким эрэ кулгааҕар сибигинэйбитэ:А[а]ныас, А[а]ныас истэҕин дуо? А[а]ныас, мин Таҥарабын. Мин нууча Таҥарата­бын». Ааныс куттанан титири[и] титири[и] истиэн баҕаран, эт, диир. — Эн кутта-ныма Ааныс, көр эрэ элбэх баҕыйы сир сикэхтэрэ. Мин эйэхэ ү[ү]рэн аҕалыам аандойдуга баар тииҥнэри барытын. Эйэхэ көтөн кэлиэхтэрэ эгин эгин чы[ы]чаахтар,кыһыллар даҕаны, саһархайдар даҕаны, кэлэннэр ырыа ыллыахтара. Мин эйгинтапты[ы]бын кутакам, Ааныс. Онтон көрөр, хантан эрэ үөһэттэн күн уотунааҕар күүстэ[э]х сырдык тыган ту-ран, чуумга сэбэккэнэн симэнэн турар. Синигэсикэйин диэн бэйэлэ[э]х илиитинэнкинини быһыта тардан ыйар би[и]р сэбэккэни иккиһин, үсүһүн. Эн мийигин таптыыгын дуо диэн онтон саҥа саҥата ыйытар. — Мин эйгиттэн,Абаҕаллай куттанабын, диир. Ол ыккардыгар сырдык улам улам чугаһаан иһэр. Сүрэҕэ дьирдьигинииргэ дылы гынар, ытыан баҕарар. Хараҕын уута сур-сур гы-нан эрдэҕинэ, ким эрэ тардыалы[ы]р уордайа-уордайа ыҥырар; Ааныас, Ааныас!диэн. Уһуктан кэлэр. Аттыгар аҕата олорор эбит тугу эрэ этэ-этэ. Чуум иһигэр ты-быс тымны[ы], хабыс хараҥа буолбут эбит. Арай чох эрэ кытарыҥны[ы]р эбит, кини 253

1912–1913 аҕатын диэкки көрөн баран улаҕа диэкки хайыста баһын паркыҕа сууланна, онон устунан эмиэ утуйан ха[а]лла. Онтон уһуктан кэлбитэ, күн үөһэ күөрэйбит этэ, чу[у]м САХА САҤАТА иһигэр ким да суоҕа. Ааныс үөһэ тыынан баран, туран уотун оттубута. II Таҥара дьиэлэ[э]х сиргэ кэлбиттэрэ сырдыкка уон табаннан. Кэнники ньулҕа­ лара уон ордуга биэс биэрэстэлэ[э]х этэ. Кэлбиттэрэ кинилэр алтыа буолан: икки эр киһи, икки дьахтар ол гиэннэ икки оҕо — уолла[а]х кыыс. Эмиэ урукку курдук ыал чугаһыгар чуумнарын тарпыттара. Чуумҥа хаалбыттара дьахталлар оҕолору кытта эр дьон барбыттара бэйэлэрин атастарыгар, Харлаампый атыыһыкка ыҥырыылаах ыалдьыт буолан баарта. Кинилэр көнөтүн көрөн курдаттаан барбыттара, үрүҥ ойу[у]ла[а]х турубаны сыалла[а]н. У[у]луста устун бардахпытына мунуохпут, ман- на тыа буолбатах дэспиттэрэ. Би[и]р олбуор ааныгар кинилэр көрсүбүттэрэ аттары у[у]лата бараары турар киһини. А-а-а-а диэбитэ ол киһи эмискэччи соһуйбучча, онт­ он мичэ[э]рди[и]-мичэ[э]рди[и] «доро[о]болоруҥ атастар!» диэбитэ. Онуоха то­ ҥус­тар «дорообо, друг, дорообо. Там тийгам диагал» — диэн нуучалаабыттара. Та­ ҥар­ аҕ­ а кэллигит дуу — диэн онтон ыйыппыта нууча. — «Таҥараҕа, Ньукуолаҕа. — Ньу­ куола ааспыта, сарсын Ороһуоспа. Христос төрөөбүт күнэ», диэбитэ нууча. То­ҥустар онно эппиттэрэ: «Ньукуола дуу Ороһуоспа дуу, биһиги тугунан билэбит ха­ра тыаҕа олорон». Нууча кинилэри дьиэтигэр киллэрбитэ. Тоҥустара эппиттэрэ,­биһиги Ха- ралаампыйга кэллибит диэн. Суох кини буоласка барбыта диэбитэ нуу­ча. Таҥара баарына дуо? диэбиттэрэ тоҥустар. «Таҥара баарына» диэбитэ н­ ууча. Иньиэ диэн баран нууча бэргэһэтэ суох ырбаахыннан таһырдьа сү[ү]рэн тахсан үөгүлэ[э]н быта- рытта, «Мотуруона-а-а, кэлэ тарт тоҥустар кэллилэр» диэн. Чаас аҥара буолан баран бары ыал барыта билбитэ тоҥустар кэлбиттэрин. Тоҥустар кэлбит дьиэлэригэр Харалаампый атыыһыт сү[ү]рүүннэн кэлбитэ аара саһыл истэ[э]х сонун тимэхтэрин тимэхтэнэ-тимэхтэнэ. Кини дьиэхэ ки[и]рэ[э]тин кытта эмискэччи үөгү-хаһы[ы] буола түспүтэ. Онтон тоҥустар бэргэһэлэрин или[и]- лэригэр туппутунан тэмтэрийэ-тэмтэрийэ тахсыбыттара, кэннилэриттэн тахсы- быта Харалаампый атыыһыт. Кини тахсыбыта нуучаны, тоҥустары да мөҥө мөҥө, тоҥустар бастаан түүлэ[э]хтэрин киниэхэ аҕалбатахтарын иһин. Онтон тоҥустар буруйдаах дьон быһыытынан эппиттэрэ: биһиги буруйбут суох. Нууча буруйдаах. Тоҕо сымыйалаабытай, албынна[а]бытай. Түүлэ[э]х суох буолба- тах, баар... Атыыһыт ааһа ха[а]ман иһэн куттаммыт тоҥустартан эһэ тардан ылбыта тутан ту- рар баайыы хаппыт халаачыгы, онон кини тоҥустары ыҥырбыт нуучаны далбаата[а]- быта, «су-бу хала[а]чыктарынан мин эйигин баскын хампарытыам. Мин атастарым. Чиэрбэ! эйэнэ буолбатахтар», дии ди. Онно нууччата хоруйдаабыта: «талаанньыт! Дьон сиилэтин сиэччи! Мин эйэхэ биллэриэм бэйэбин!» диэн. Атыыһыт тоҥустары дьиэтигэр иппитин гиэннэ, кини дьиэтигэр ки[и]ртэ барсын ааҕа. III Тоҥустар атыыһыттан үстэ чуумнарыгар бара сылдьыбыттара тү[ү]лэ[э]хтэ- рин аҕала. Ол баран ойохторун кырбыы-кырбыы бары тү[ү]лэ[э]хтэрин атыыһыкка аҕалбыттара: саһыллары даҕаны, кырсалары даҕаны, тииҥнэри даҕаны, тайах тирии­ лэрин. Кинилэр арыгыла[а]быт этилэр. Ол эрэ[э]ри элбэҕи испэтэхтэрэ, Таҥараҕа махтабыл биэрэн баран үчүгэйдик бултаабыттарын иһин, кү[ү]лэйдэ[э]ри. Түүҥ үөһэ ааһыыта атыыһыт дьиэтиттэн тыаһа суох ыҥыран илпитэ бэйэтин дьиэтигэр «Саллаҕар бас» диэн аатта[а]х эргинэ[э]ччи киһи. Бу киһи атыыһыттары тоҥустар истэллэригэр мэ[э]нэ үөхпүтэ, масыаньыктарынан аатта[а]быта, ол гиэннэ үөхпүтэ тоҥустар сатаан эппэт тылларынан. Дьиэтигэр кэлэн бары кэргэттэрин, би[и]р туора да дьахтары мөкпүтэ, түргэнник арыгыта, чаайда, мииннэ бэлэнни[и] тардыҥ диэн. Кини тоҥустары кытта бэрт амаҕайдык кэпсэппитэ. Ыйыппыта хайдах быйыл булта[а]быттарын, табалара хайдах сайылаабыттарын кэргэттэрэ хайдах олорбутта- 254

рын, атыны даҕаны үгүһү. Тоҥустар элбэҕи кэпсэ[э]биттэрэ бэйэлэрин эрэйдэ[э]х Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалтустарын туһун, ол гиэннэ ыйыппытара — хаһан таҥараный? хаһан куолакалларытыаһатыахтарай» — диэн. — Саллаҕар бас эппитэ, сотору куолакалары ох­суох­тара,сарсын таҥара диэн. Онтон сотору сырдыах буолтун киэннэ, ыбсаан ыйыппыта,—тииҥҥит элбэх хаалла дуо? — диэн. Суох атыыһыт барытын ылла туох да хаалба-та — дэспиттэрэ тоҥустар. Онтон Саллар бас сырайа дьэбин түстэ бэркэ кыыһырда.Төһө харчыны? Төһө ыраас харчыны а[а]ҕан биэрдилэр талааньыттар?! диэтэ. Мэкөр. Биһиги тугун билэбит, элбэх — диэтилэр тоҥустар. Саллаҕар бас көрбүтэ сэт-тэ уон сүүс харчыны, — Бу эрэ дуо? — диэтэ кини, ол ыккардыгар санаа көтөн түһэнэттэ; бу миэхэ ба[а]р икки кыһыл көмүс сүрэх, дьэ эрэ атыылаһыҥ — диэн, — Суохбиһиги атыыласпаппыт, биһиэхэ баар бэйэбит сүрэхпит, көрбөккүн дуо? — дэстилэртоҥустар. Тоҥустар түөстэригэр суон баҕайы кыабакылаах көмүс сүрэхтэрдэ[э]хэтилэр. «Хайдах эһиги ылбаккыт? Эһигитини ким сүрэхтэ[э]битэй?» диэтэСаллаҕар Бас. Онуоха тоҥустар эттилэр — Миискэ, Балкин атыыһыт бирикэ[э]с-­тигэ — диэн. «Акаарылар! хайа дойду күөх акаарыларый? Ыстапаан! түргэнникөрүскэ ойбонно аллара тарт, тоҥустары бэйэбит быһыы быһы[ы]нан дьиҥниксүрэхтиэхпит» диэтэ Саллаҕар Бас Ыстапааҥа. Ыстапаан бастаан тойонун сы-райыттан кини тоҥустары куттуур сибиэнин билэн, түргэнник таһырдьа сүүрэнтаҕыста. Тоҥустар титирэһэ түстүлэр куттанан, сырайдара кубарыйан хаалла.Саллаҕар Бас ылаҕыт дуу, ылбаккыт дуу дии турда. Онтон кырдьаҕас тоҥус эттэ —чэ сөп, ылыахха сөп, чэ аҕал, атас» — диэн. Эдэрэ кини тылын батыста. Тоҥустархарахтара уу хаар баһа баһа көрдөстүлэр: сүрэхтэ[э]мэ, тоҥус өрүстэн кутта-нар диэн. Саллаҕар Бас саҥата суох алтан килбэчигэс сүрэхтэри биир би[и]р­-ди[и] тоҥустарга кэтэрдитэлэ[э]н кэбистэ, ити гиэннэ ыйытта — дөссө харчыла-аххыт дуо? — диэн. Аҕыйах «бойио» аҕыйах баар диэн. Онтон оҕоньор эдэрин им-нэнэн баран, эттэ: мин билигин кэлиэм өр буолуом суоҕа — диэн. Иньэ диэн ба-ран таҕыста. Кини кэнниттэн эдэр тоҥус мин иһим арыгыттан ыарыйда, таһырдьатахсабын билигин ки[и]риэм — диэн баран эмиэ таҕыста. Тахсаат кинилэр чуум-нарын диэки сырса турдулар. IV Табалары ындыылаан бардылар, атыыласпыттарын ботоҥуйдарыгар симэсим­ э. Атыыласпыттар кутуйах сиэбит бирэ[э]ньигин би[и]р дьааһыгы, өрдөөҕү, таа­һыр­ ан хаалбыт хаппыт халаачыктары, бурдугу, хоруоҥкалары, сиидэһи, кыһыл, са­һарх­ ай сукуна сыыстарын аҕыйах саахары, — барытын быр[а]ҕыахха эрэ сөптөөҕү,туһата суоҕу. Оттон кинилэргэ чаайы, саахары, буораҕы, сибиниэһи барытын аҕы­йахтыыны биэртэр. Тугунан ти[и]ҥниэхтэрэй, тугунан кы[ы]ллыахтарай? Дьахталлар ырдаллар эрдэрин мөҥө-мөҥө, уордарыгар табалары тэбиэли[и]-тэбиэли[и]. Эр дьон олороллор уот оттуллубут сир таһыгар хамсаҕа табах тарда-тарда, ха[а] дьа[а] кистэ[э]н үөһэ тыына тыына. — Атыркаан, аҕал арыгыта! — диэ-тэ эмискэччи оҕоньор ойоҕор. — Бэйэҥ ылын, эйэхэ элбэх арыгыны биэртэр. Ханнаханнык ти[и]ҥнэргин, саһылларгын? Куһаҕан акаары оҕоньоргун — диэтэ эмэ[э]х-­синэ. Онуоха оҕоньор тугу да саҥарбакка хаалла. Уоһун иһигэр ботугураата: ма­сыаньыктар! албыньыттар! Барытын илпитим да тугу да ылбатым диэн. Онтон туранТаҥара дьиэлэ[э]х сир диэкки көрөн туран, ытамньыйа-ытамньыйа хаһыытаата:  —мин эйэхэ кэлбэтэҕим, мин таҥараҕа кэлтим, мин Ньукуолаҕа кэлтим! Оттон энтүөкүн албыннаатыҥ... Чэ сөп — диэн. Сол дии турдаҕына куолакал тыаһаата.­Куолакал тыаһа дорҕо[о]ннонон ыраах ойуурга, тииҥ, кырынаас, саһыл олорор сир-дэригэр, аччыгый Ааныс дьоннорун көһүтэр сиригэр иһилиннэ. Бары эмискэччисаҥата суох баартара, хамсаларын саппыйаларыгар уктан баран, айахтарын атан,куолакал тыаһын истэ турбуттара. Ибир эби[и]р хаар түспүтэ, илин диэкки тыҥ ха-тан эрэр этэ. — Барыаҕыҥ Таҥараҕа үҥэ — диэбитэ Атыркаан эмэ[э]хсин. — Суох, суох, барбаппын түөкүттэр өлөрүөхтэрэ — диэбитэ оҕоньор. 255

1912–1913 VСАХА САҤАТА Утаакы буолбата, төнүннүлэр. Табалар хоболоро аантан айдаара түспүтэ, таба оҕолоро сырса испиттэрэ дьиэлэрин таһынан тыа устун иһиллэн испитэ тоҥустар саҥалара: моодо! Модмодмод!..» диэн. Оҕоньор бастаан испитэ. Кини Чумгаҕа ­бэйэтин санаатын этэ[э]ри гыммыта, кинини баттаабыттарын, атаҕастаабыттарын оччоҕо санаабар чэпчиэҕэ диэн. Кини эриэм ди санаабыта бу курдук: — Бэйэ, би­ һигитини талаатылар, бу куһаҕан суол, тоҕо баҕас куһаҕанай — диэн. Онтон чугаһаан кэлэн көрбүтэ Чумгата бэркэ санаарҕа[а]н иһэр эбит эмиэ кини курдук. Ону көрөн баран букатын этиэх буолбутуттан атыны эттэ. Эн Чумга аһыныах эбиккин — учук- кун — көрбөккүн дуо доҕолоннуурун түс, диэн. Кини этиэх буолтун этэ[э]ри гыммыта да абарбытыттан уоһуттан тыла тахсыбатаҕа, мэйи[и]тэ эргийэ испитэ, Чумга исти- бэккэ сырайын көп түүлэ[э]х үтүлүгүнэн саптан баран айаннатан испитэ. Эмискэччи куолакал тыаһын иһиллэ[э]н иһэр оҕоньорго санаа көтөн түс­пү­ тэ  — төннөн баран, Таҥара дьиэтигэр киирэн, Ньук[у]ола ба[а]чыска иннигэр­ сө­ һүргэстэ[э]н туран, кэпсиэххэ дьон истэр гына, үҥүөххэ. Киниэхэ бу масыаньык- тары, бары да атыннары ким мэрин киниэхэ куһаҕыны оҥорбуту барытын. Ол би­риэмэҕэ куолакаллары барытын оҕустулар. Тоҥустар бары кириэстэннилэр тох­ то[о]н туран. Турбахта[а]н баран саҥата суох барбыттарын курдук бара турбуттара. Оҕоньор билигин кэнники испитэ. Ол иһэн санаабыта, нуучча Таҥарата үтүө сырд­ ык, аһынымтаҕай Таҥара баар. Тоҕо Кини бэрт ыраах олорор. Күҥҥэ олорор буолла­ ҕа дуу? Тоҕо Кини тоҥустары атаҕастатар? Кини үөһэттэн көрбөт дуо? Кэрэхпитин мыыннаҕа дуу? Эбиэхпит этэ, ыл да атаҕастатыма. Бука диэн ыл, нуучча Таҥарата, ыл. Сүүрбэ хонукка айаннаатым эмэ[э]хсиммин, оҕолорбун, доҕорбун тиэйэн, таба- ларбын эрэйдэ[э]тим. Харыһый да — диэн. Баттаммытын, атаҕастаммытын санаан кини ытаата: өрө көрбүтэ халла[а]ҥҥа, сулустар суохтара. Өр кини ытаабыта да ким да ону билбэтэҕэ. Бүтэр. ТЫЛБА[А]С 1913. — №1. — С.39. (Буруйдаммыт ымсыы) Үс түөкүн тыаҕа сүрдэ[э]х үгүс хаччылаах атыыһыты талаабыттар. Кинилэр атыыһыты өлөрөн бараннар хаччытын ылан үллэстибиттэр онтон аһыырдара суох буолан биир эдэрдэрин (ымыннарын) чугастааҕы куоракка ас атыылаһыннара ыып- пыттар. Бу киһи куоракка баран иһэн санаабыт — мин билигин булуу үс кыммыт- тан би[и]рдэрин эрэ ылабын, оттон барытын ыларым буоллар эбитэ ордук үчүгэй буолуо этэ. Маны ылар улахан буолбатах, доҕотторбор аҕалар аспын сүлэмэлии түһүөм да бүтэр; кинилэр сиэн өлөн ха[а]лыахтара. — Бу ыккардыгар хаалбыт дьон, доҕордоро кэлэрин кытта, кинини өлөрөргө сүбэлэспиттэр. Кинилэр санаабыт- тара — кини биһигиттэн булуу үс гыммыт би[и]рдэрин ылыа буоллаҕа. Киниттэн бы[ы]һаннарбыт нии! Өлөрүөххэ кинини! Кини өллөҕүнэ, өлүүтэ биһиэхэ бэйэбити- гэр тиксиэ этэ. — Барбыт киһилэрэ куораттан сүлүмэлэ[э]х астаах төннөн кэлэрин кытта хаалбыт дьон кинини өлөрөн кэ[э]спиттэр. Бу кэнниттэн кинилэр бэйэлэрэ сүлүмэлэ[э]х аһы сиэн өлөн хааттар, ымсыырбыт айыыларыгар. Суруксут256

БУОКАС ТҮ[Ү]Л91 Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал 1913. — №1. — С.40—41. Аҕыйах хонно, олоро сата[а]нмын арай мин би[и]р доҕорбор бардым күүлэй­дии. Уон би[и]р ча[а]ска ти[и]йдим, киһим чаайды[ы] олорор эбит, «Э доро[о]бо! энкэлбит эбиккин дуу?» диэтэ. — Олор, кэпсэ[э]ннэ туох саҥа иҥэ баарый? — Туох да суох, үчүгэй киһи киһиэхэ кэпси[и]рэ, арай хаһыатка суруйбуттар,биир учу[у]тал биһигини сахалары үчүгэйдик хомурбут сэбиэт ортотугар: арааһ­ ы­найд­ аан үөхпүт, ди[и]кэйдэр да диэбит, үөҥҥэ да холо[о]бут... — Чэ буоллаҕа, ол иһин мин дьикти түүлү тү[ү]һэ[э]битим бөлүүн көрө итиучу[у]тал били эппит пиэрэбодчаскай кэмисиэлэрин слиэбиэтигэр ити курдук тыл-ласпыт дуо? — Э сонно. Олоруохтааҕар истиэхпин кэпсэ[э]рэ ол түүлгүн, — диэтим мин. — Истэр буолаххына мин кэпсиим эрэ. Бэҕэһэ[э] киэһэ уон чааска, мин кинигэ ааҕа сытан арай утуйан хаалбыппын. Буутуйа сытан маннык түүлү тү[ү]һэ[э]тим. Арай мин хонууга ынахтары кытта сылдьарэбиппин. Күн орто буолан эрэр эбит. Сааскы быһыы буолан эрэр быһыыла[а]х, күнтыгар сыла[а]һа, күөрэгэй ырыата үчүгэйэ диэн туох да олус бэрт баҕыйы дьэ. Би[и]р-­дэ өйдө[ө]н көөртүм аттыбытыгар аттар сылдьаллар эбит. Мин бэйэм эмиэ ынахпындии саныыбын. Бу сылгылар ортолоругар би[и]р бургунас сылдьар эбит. — Ити хайдаҕый, доҕор, тоҕо ити бургунас туһунан барда биһигиттэн — диэныйыттым мин би[и]р чугас турар ынахтан. — Этимэ даҕаны сэгэриэм! көрө ити кини аччыгый аҕайдык сылгылыы эрэ ис-тэбин диэн илин кэлин сырай буолан сылгылары эрэ кытта холбоспутун а[а]йыбиһигиттэн сиргэнэр да холо[о]н буолуо кини даҕаны, ыдайбытын, түүтэ өҥө мөл­бөрүктүйбүтүн көрүмэ диэтэ. — Арай ол ыккардыгар сылгылар ботур ботур кэпсэтэ кэпсэтэ чугаһа[а]н кэл-лилэр. Бу ынахтары биһиги бэйэлэрин саҥаларынан кэпсэтэн үөрэтиэхэ ди[и]ллэрсорохторо, сорохторо эмиэ тугу эрэ этэллэр да өй[дө]өн истибэтим. Утаакы буол-бата арай би[и]р аба[а]һыга диэри илдьи сытыйан хаалбыт баҕайы ат ти[и]йэн кэл-лэ. Мин дьүһүнүн бодотун көрөн туран санаатым: оокси, сылгыга даҕаны син киһииһэ[э]ччитин илэтин курдук дьүдьэх куһаҕан ба[а]р буолар эбит инньэ дии саны[ы]турдахпына били баҕадьым сылгылар кэпсэтэллэрин истэн туран эттэ: — Туох туһалаах баҕайыларга бачча эрэйдэнэ[э]ри ганаҕыт, биһиги хардыыбы-тын сиппэтэхтэринэ баҕар быардарынан да сынныннар — диэтэ, ол гиэннэ дөрсөэлбэҕи эттэ да ымнан кэбистим. Маны истэн туран били ыдайбыт истэ[э]х бургунас туран эттэ сылгыларга: — Бу ат сөпкө эттэ, кырдьык мин да дьонуһахтарым бу ынахты[ы] саҥаныүөрэхтэ[э]х буоланнар бэркэ сирэр этилэр, онон кирдьик да наадата суох. Маны истэн туран мин, күнүскүм курдук кыһыан туттубатым, бэркэ да кы[ы]-һырдым. Харсыһыахпын баҕара баҕара эмиэ бэрдиттэн дьулуйан тылбынан үөхтүм. — Дьон истиҥ эрэ, ити хара сордо[о]х илин кэлин сырай буолан сылгыларыкытта холбоспутун аайы улатымсыйан сылгылар диэкки буола турдаҕын! иһэ ыдайасытыйан, дии дии хаһы[ы]та[а]быппар уолуйан уһуктан кэлим. — Дьэ ити эн санааҕар туох буолуон сөбүй? диэтэ. — Мин барар наадала[а]х буолан түүлү истэн баран тахсан кэллим. Үс хонно бутүүлү таайа сата[а]н кэбиспитим, онон бу ким эмэ та[а]йаарай диэн б[э]чч[ээ]к[э]баттаттым. Сыыла сыдьдьан сыа[р]ха быатын кэбийэ[э]ччи 257

ОМУК ОЛОҔУТТАН 1913. — №1. — С.42—44. Монголыйа1912–1913 Кытай судаарстыбатын иһигэр риэбэлүсиэ буолбутуттан кини ыра[а]х­та[а]ҕы­ тын анныгар баар сорох пробынсыйалар (Дьоку[у]скай округаларын холубур­да[а]х)САХА САҤАТА тус бэйэ судаарстыбалар буолуохтарын тэриннилэр. Саҥарды[ы] Монголйа б­ ил­лэрд­ э, Кытайттан арахсан, тус бэйэтэ бас билинэр судаарстыбаннан. Хотугу Монг­ олйа ­ула­хан куоратыгар Урга диэҥэ аһылыннылар үрдүк сууттар тойотторду[у]н ыраах­ та[а]ҕылара барытыгар бэйэтэ көҥүллэ[э]х турда Хутухта бу баар тыынна[а]хтыы сибэтиэй киһи айы[ы]та суох ламаит икиэрэтинэн. Бу буолбутуттан Россыйҕа ол туһуттан Монголйаны кытта кыраны[ы]сал­ ар­ а би[и]р, Кытай да иһигэр туох оҥоһулларын билиэх кыһалҕатыгар, сэрэньэх тус­ та[а]х. Россыйа сэрэнэрэ онон буолар. Чай үгүс өттө Кытайтан кэлэр Монгуолыйа сирин хаба ортотунан кыраны[ы]саҕа турар куоракка Кэхтэ диэн, бу да куораттан ыла тарҕанар Россыйа таба[а]ра Монголыйа ол гиэннэ Кытай иһигэр. Манан тах- сар Россыйаҕа кыһалҕалаах күннэр тураары гыналлар, Россыйа торгуомай чааһын көмүскүөх туста[а]х. Монголыйа улахан куората баар Урга, билигин ыра[а]хта[а]ҕылара олохтонон олорор: биһиги кыраны[ы]сабытыгар баар Кэхтэ куораттан буолуо үс сүүс биэс уон биэрэстэ Урга аҥар өттүгэр олохтонон олороллор Монгуол омук, бу өттүгэр ба[а]р быһыыр атыны аты[ы]лы[ы]р сир манасты[ы]рдара — дасан. — Бу мантан биэс биэ­рэстэ холобурдаахха Маймачын куоракка туспа олохтоммут Кытай. Бу куорак- ка бүт­ үн Монголыйаттан, онтон илин диэкиттэн Кытайдар атыыһыттара муньустан туох ба[а]р буолбут табаары аҕалан атыылыыллар, мэнэйдэһэллэр даҕаны бэйэлэ- рин икки ардыгар. Мантан ураты Урга ааттанар сибэтиэй куоратынан, кини иһигэр ба[а]л­лар элбэх манасты[ы]рдар, муньустан миэрэлэрин быһы[ы]тынан үҥэр дьиэ­ лэр үгүс эмэгэтти[и]н. Аҕабыттара — лама — диэн ыарахан сыанала[а]х араҕас кыһ­ ыл солко таҥаһы кэтэннэр ыллы[ы]ллар, ааҕаллар малы[ы]ппаларын. Манас­ ты[ы]р­дарын иһигэр атыыга бэлэмни[и]ллэр эмэгэттэри, чимэчини, атын да элбэҕи миэрэлэрин наадатыгар; маны барытын Монгуоллар, Бырааскайдар да баҕалаахтык аты[ы]лаһаллар. Быра[а]скайдар олороллор Байҕал муора уҥоргутугар, Россыйа илиитин анныгар баар сиргэ. Му[у]с устар ыйыгар сыл а[а]йы, Монголлар муньусталлар Урга куоратыгар сам-цам — диэн таҥара күннэрин ыла. Син ыһыахха муньустар кэриэтэ дьон му- ньустар. Бу күннэр иһигэр дьон көрүлү[ү]р, о[о]ньу[у]р: кылыйаллар, сү[ү]рсэллэр, оноҕоһунан ытыалы[ы]ллар. Аҕабыттара — лаама диэн эҥин кы[ы]л мөрсү[ө]ннэнэн дьоннорго көстөллөр, дүҥүр атын да дорҕо[о]нно[о]х сэби тыаһатар. Бу быһы[ы]ннан лаамалар биллэрэллэр үтүө куһаҕан сана[а]ла[а]х а[а]н дойду иччилэрин мөккөөрүн. Бу күннэр иһигэр бары муньустубут дьон үөрбүт көппүт буолар, санаалара даҕаны бөҕөргүүр норуод туһугар. Монгуол итэҕэлэ миэрэтэ будист диэн ба[а]р, бу миэрэ сымнаппыта кинилэр куру[у]бай былыргы быһыыларын. Билигин өлөрү[ү] талаһыы диэн тохто[о]н ту- рар, былыргы Чингис Ха[а]н кыргыһыга ха[а]лан хаалбыт. Ол да буоллар норуот билиҥҥ­ э да диэри ытыкты[ы]р бу буҕаты[ы]ры: кини аатын туһугар оҥоһуллубут элбэх чочобнэлэр омбон диэн сырдык киһинэн көрүллэр. Быра[а]скайдар Байҕал уобластан, Урку[у]скай күбүөрүньэтэ онтон калмык омук Астраханскай күбүөрнэттэн баҕал­ а[а]хтык айанна[а]н кэлэллэр Урга куоракка миэрэлэтин ыйа[а]ҕын толороо- ру. Кини­лэри ҕанна тардар сибэтиэй киһи Хутухта. Бу Хутухта бары кү[ү]стэ[э]х су- да[а]рстыбаларга дьэбэлэйдэ[э]тэ: мин ба[а]рбын Монгуол ыра[а]хта[а]ҕыта, ара­ ҕастым Кытай Судаарстыбатыттан. Хутухта таҥара киһитин быһы[ы]тынан эмиэ туспа ааттардаах, «гиэгиэн, ху- билган» бу буолар хат төрө[ө]бүт диэн. Лаама итэҕэлинэн Хутухта өлөрүн эрэ кыт-258

та халла[а]нтан бэриллэр саҥа Хутухта нирэй оҕо буолан. Монголлар ыраахтан Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалайанна[а]н кэлэллэр, ламайыт миэрэтин быһыытынан, Хутухтаҕа үҥэ[э]ри (Таҥараҕаүҥэр курдук) аҕалаллар бэйэлэрин кытта элбэх ыарахан сыанала[а]х бэлэччи, хар-чыны даҕаны, ситигирдик Хутухта кааһыната элби[и]р. Бүтүн Монгуолыйа иһигэр клабнай куораттара буолар Урга бары су[у]т то­йотторду[у]н түмүллэн, манна урут олороллоро икки дьанарал-күбүрнэтэр,— кы-тай ол гиэннэ монгуол гиэннэ кинилэр бэрт уохта[а]х, кэмэ суох түргэн аттарынбыһа сү[ү]рдэн тойоттор буолан сылдьыбыттара, норуоттан элбэх хардьыны бэйэ-лэрин туһаналларыгар тардан. Хутухта бүтүн Монгуолыйа сирин Кытайтан арахпы-тын киэнэ Кытай тойотторун батыталаан туруорта[а]та бэйэтин дьонноруттан Мон-гуолартан саҥа прабытиэлстыба буолан. Монгуоллар былыргыттан эйэлэ[э]хтэр­нууччаны кытта: сэри[и]лэр кэмнэригэр Кытай диэкки буолумна хата туһала[а]хсуолу оҥороро нуучаларга. Монгуолыйа кыраны[ы]сатын чугаһыгар олорор нуучча каһаактара, монгуол­лары кытта эйэлэ[э]х буоланнар, бэркэ туһаналлар тыа маһынан, ходуһаларыноттоон төһө күүстэрэ кыайарынан арай бүтүн дэриэбнэ төлү[ү]р түөрдуон эрэсү[ү]һү. Бэ­йэлэрин икки ардыгар ыаллаһаллар, урурлаһаллар даҕаны эр ойох ыл-саннар. Каһаак дэриэбнэтин утары олороллор сү[ү]рбэччэ дьиэ монгуол кыра-­ныы­[с]аны кэти[и]ргэ. Монгуолыйа Кытайтан араҕарын эрэ кытта бу кэтэбилгэ анам-мыт ыал көстө ыра[а]х тэйэ манан Россыйаны кытта эйэлэ[э]хтик олоруохтарынбиллэрэн. Россыйа маны сыанала[а]н мэһэйдэспэт монгу[о]ллар ис олохторугар,Хутухта бэйэтин ыра[а]хтааҕынан оҥостубут киэр санаабат Россыйаҕа барыыста[а]хмон­гуоллар туспа ыраахта[а]ҕыла[а]х буолаллара, оччоҕо биһиги кыраны[ы]сабытхаххаланар кинилэринэн Кытай ол гиэннэ Дьо­пуон омуктартан. Сэ[э]ркэ[э]н Сэһэн УЛУУСТАН СУРУКТАР 1913.— №1. — С.44—45. Байаҕантай улууска аты[ы]һыт иһиттэн тахсыбат буолан: чай, табах, ол гиэннэтаҥас бэрт эрэйдэ[э]хтик көстөр, уонна куорат ырааҕыттан бу Байаҕантай дьоно,бары биһиги сүбэлэһэн би[и]р сиргэ сөптө[ө]ҕүн көрөн лаапы диэн дьиэтэ аһыаҕын,ким тугу кыайарынан кыттыһан, хоторунан холбоһон, сөптө[ө]ҕүнэн оҥостон. Туораулу[у]стар сиир харчыларын — барыстарын бэйэбит да испитигэр ха[а]лларыаҕыҥ,куруук сыл а[а]йы сылдьаллар, туора улуус дьоно хомуйаллар хараҥа барыһы күнбүгүнүгэр диэри. И.Н. Готовцевъ СААТАТАР АХСААН ҮӨРЭҔЭ 1913. — №1. — С.45. 1. Сурусту[у] балысты[ы] икки үллэһиннилэр ийэлэрэ аҕалара өлбүттэрин киэн­нэ 90 сүүһү. Балта ылбыт хаччытыттан убайыгар 10 сүүһү биэрдэҕинэ убайын киэ-нэ киниэньэҕэр икки төгүл элбэх буолсук. Хастыы сүүс үллэстибиттэрий хаччыла-рын сурустуу балыстыы икки? 2. Биир киһи уолунааҕар сааһа икки төгүл ордук эбит. Оттон уола кини 24төрөөбүт. Билигин уола хастаах эбитий? 259

ҮҺҮС НҮӨМЭРГЭ ТАХСЫБЫТ АХСААН ҮӨРЭХТЭРИН ТА[А]ЙБЫТ ДЬОН ААТТАРА 1913. — №1. — С.45.1912–1913 1. Феофанъ Готовцевъ. 2. Иванъ Афанасьевичъ Петровъ. 3. Иванъ Петровичъ Старостинъ. РЭДЭ[Э]КСИЙЭҔЭ КЭЛБИТ СУРУКТАР 1913. — №1. — С.45. Бу «САХА САҤАТА» диэн аатта[а]х сахалы[ы] сурук тахсарыгар үөрэммин, баҕалаах буолан, кини тахсарыгар көмөлөһөн ы[ы]табын уон сүүһү. Николай Ивановичъ Тимофеевъ92. «САХА САҤАТА» көрө[ө]чү дьон Ньукулай Уйба[а]набыс Түмэпиэйэпкэ баһыы­ балы[ы]ллар, бу сурна[а]лы үчүгэйдик санаан көмөлөспүтүгэр. Редактор Н. Соловьевъ93САХА САҤАТА260

261 Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал

СУТ ЫРЫАТА 1913. — №2. — С. 1—5. (Иллэрэ[э], 1910, сыллааҕы сут туһун ырыата)1912–1913 1. Дьэ-буо! Хаарыаннаах сүөһүбүтүн Сир Сибиир киинэ Картылаан, аргыла[а]н кэ[э]стибит,САХА САҤАТА Орто дойду уулуссата буолан оҥоһуллубута, Улуу дьон олуйбутуттан Уот үрэх ортолоох Олохпутуттан уларыйдыбыт. 60. Уоблас куоракка 5. Улуу өрүс хотун О[о]ньоон-күлэн ороскуотурдубут, Илин уҥуоргутугар Итэҕэстэ[э]х иэскэ киирэн А[а]н дойду аартыга буолан арыллыбыт. Имитиилэ[э]х дьыл кэллэ, Амма Таатта аргыстаах Бастааҕы бырыһыаҥҥа былдьаттарар, Аҕыс үөстэ[э]х, 65. Быһыыланыах дьыл кэллэ, Туорахайы добуруоҥаҕа туттарар 10. Алтан нэкийэлэ[э]х Дохсун дьыл кэллэ, Аллан арыыта Сибиир ааттаахха, Хааччаммытах хамнаска барар Үрдүк дьылтан Хаҕыс дьыла кэллэ, Өһүлүннүбүт диэн үөрдүбүт, 70. Баардаах Дьаҥха муҥ дьылтан Байар дьыла кэллэ, Үбтэ[э]х үөрэр 15. Таҕыстахпыт диэн Үрдүүр дьыла үтүрүйдэ, Санаабыт көммүтэ, Хаччылаах Самаан сайын 75. Ханыыр дьыла кэллэ. Салайынна диэн, Аҕыс ыйдаах Таҥара баайа Аба дыбыр дьыл Аан бастаан 20. Тарҕаныаҕа диэн санаабыппыт. Аттанан кэлиитигэр Эрэйдэ[э]х дьылбыт буоллаҕына, 80. Алыньы ый ол Иккиһин кэлэн иэдэттэ, Ахсыс эрийтигэр Элбэх киһи иитимнитин Тус арҕаа диэкиттэн Эһэ[э]ри гынна, Ха[а]рдаах му[у]стаах Хайа хаспаҕыттан 25. Субу-субу сут кэлэн 85. Хара күлүк-оҕус Ночооппут улаатта, Хамнаан кэлбитэ, Хос-хос курааннаан Муустаах муора Хоромнь[у]бут кэҥэ[э]тэ, Муннугуттан улаҕатыттан Ыраас Дьылҕа тойон Буор хара оҕус 90. Туран кэлбитэ, 30. Ынаҕа-сылгыта ааттаах аһы[ы]ка үөн Урукку кырдьаҕастар Аан дойдубутун адьдьатта Олуурдаах улуу дьыл оҕуһа диэн Дабды самыырбыт Этэллэр эбит, Таатта буолан, Ону мин көрдөхпүнэ, Силбик самыырбыт 95. Улахан тымныынан уһууталаабыта Ыыс туман ты[ы]ннаах, 35. Сэл буолан Чэҥ муус саҥыйахтаах Сиэмэбит тиллибэтэ, Болуо муус мурунна[а]х, Дэлби хатан хаалла. Хайыырбыт ойбон харахтаах Өлбүгэлэ[э]х сирбит 100. Кыаһаан муус кыламаннаах, Ү[ү]нүмүнэ өлөрдө, Уһунтан уһун Ура[а] лаҥкы муостаах, 40. Сатаан салбырҕастаммат Күнү бүөлүүр Сайын кэлэн дьадатта, Күтүр улахан көҕүстэ[э]х, Ийэ буорбут 105. Күр муус өрөҕөлөөх, Илбиргэстэммэт иэскэ киллэртэ[э]тэ, Аймыр муус арҕастаах, Тураҥ сайыммыт туһатыттан, Көмнөх хаар көлөһүннэ[э]х, Хоссун тымныы хоҥнохтоох, 45. Тоҕус ыйдаах Быстах тымныы быттыктаах Суо модун дьылга тоһуйарбытын 110. Хобдох кураан кутуруктаах, Тугу даа булбатыбыт, Аһыылаах сүөһүбүтүн Аһылык кынабыт, 50. Олохтоох сүөһүбүтүн Улуу өрүскэ Ордугунан уостаатыбыт, Аҕыс дьыл хадыйбытыттан Халлырыт киһилэ[э]х 55. Хатын куоракка киирэн262

Аас майах аргыстаах, Сэттэ былас оту булбуттарын Иҥсэ-обон эркиннэ[э]х, Обот-салан ойоҕостоох, Хайа үйэҕэ Буолар эбит ол күтүр өстөөҕүм.115. Аан дойдуга кэлэн, Кирдиргэччи кэбийэн биир да суох Айаҕын атан туран Аҕыла[а]бытыгар гыммыт. Чаан туман Тахсан кэлбит, 130. Дьадаҥы ыал120. Самаан күн Чааһынан намтаабыта, Аҕыс былас оту астаммыттарын Тарыы-сүтүү ыырды[ы]лаах, Дьаҥ-дьаһыах таһаҕастаах, Хайа үйэҕэ Өлүү-сүтүү көтөллөөх,125. Буолар эбит өлүү сүөһүтэ. Хардырҕаччы ыстаан бараан кэ[э]спит, Тиийммэт ыал Дулҕа сиэлин кырган Тоҕус былас оту булбуттарын бу Күтүрүм хайа үйэҕэ Күллүргэччи ыстаан бүтэрэн кэ[э]спит, Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал Кылгастык эттэххэ Кыһалҕа гиэнин Кытаанаҕын тэрийбит. О[о]йньу[у]ла[а]х Уйба[а]н94 ТААТТА УЛУ[У]ҺУН АРАХСЫ[Ы]ТА 1913.— №2. — С.5—7. Быйыл балаҕаҥҥа киирэр ый оттотун диэкки Таатта (Ботурускай) улууһун арҕаадьон үс нэһилиэктэрэ (Алатар, Төлөй, Кытаанах — Хатылы (1), Болтоҥо Хатылы (2),Аччаҕар Хатылы (2), 4 Хатылы, 5 Хатылы, Хадаар, Хайахсыт — Хадаар (2 Хайахсыт),Чакыр, Болугур, 1 Сылаҥ, 2 Сылаҥ, биибэҕэр — сурук оҥостоннор, дьокутааттарыталаннар, арахсыыга көрдөстүлэр. Иһиттэххэ Таатта улууһун арҕааҥы нэһилиэктэрэ арахсыахтарын баҕаралларүһү: 1) Лаамы (Охуоскай) суолун оҥоһуутун аҥаардасты[ы] илиҥ нэһилиэктэргэтүһэрэ[э]ри, 2) аҕыйах илиҥҥи дьоннору кытта сөбүлэһиминэ. Ити арахсыы төрдө бэрт аҕыйах баай кырдьаҕастартан тахсан эрэр: кинилэр дьу-лайаннар, баҕараннар тэрийэллэр: кинилэр эппиттэрин кэннэ дьадаҥы дьон барах-саттар ханна барыахтарай, сөбүлэниэхтэрэ дии арахсыыга. Бары иэстэ[э]х-кү[ү]с-тэ[э]х, баайдарын тылларыттан сатаан тахсыбат гына кэлгиллибит дьон буоллаҕа. Ол баай кырдьаҕастар арахсыыга баҕараллар, бэйэлэрэ эрэ улуустарын иһигэркөҥүл тойон (муҥур ыра[а]хтааҕы) буолаарылар. Билигин буоллаҕына, илиҥҥинэһилиэктэр сорох дьоно кинилэр этэллэрин хоту барбаттар, улуус дьүүлүгэр бэ­йэлэрин санаалара сөбүлүүллэринэн сылдьаллар: кинилэр дьү[ү]ллэрин сыыһа диисанаатахтарына көтүрэллэр. Арахсыы төрдө итинник! Билигин даҕаны көрдөххө арахсыыга баҕарбыт кырдьаҕастар арҕааҥы нэһилиэк­тэр дьүүллэрин кинилэр эрэ тута сылдьаллар, атыттара бэлэм дьүүлү истэллэр. Итинник уонча тахса тыһы[ы]нча киһилэ[э]х улуус олоҕун биэс-алта киһидолгутаары гынна. Кинилэр биэс-алта киһини сөбүлэ[э]бэтэхтэрэ, дьадаҥыларүрдүлэринэн буолаары гынна. Хайата даа буоллар ис орускуот улаатыа буоллаҕа: арҕа[а]ҥылар даҕаны,илиҥҥилэр даҕаны биир Бырааба орускуотун тэрийэллэрин оннугар икки Быраа­ба орускуотун тэрийэхтэрэ: илиҥҥилэр ити таһынан саҥа Бырааба-дьиэ туттанороскуотуруохтара (арҕа[а]ҥылар эргэ Бырааба дьиэтин бүтүннүүтүн сиэтэхтэ-ринэ). Ити ороскуоттар арахсыыга баҕарбыт ба[а]йдарга биллибэтэхтэрин иһин,дьадаҥыларга бэрт ыарахан буолуо. Билигин биллэн турар орускуот ити, ол киэн-нэ бу майгы-олох уларыйа турар бириэмэтигэр хайтах-хайтах орускуоттар тахсаниһэллэрэ биллибэт: саҥа орускуот да түһүүтэ улуус икки буоллаҕына, ордук ыара-хан буолуо, элбэх киһилэ[э]х курдук буолуо дуо. Арҕаа нэһилиэктэр арахсалларын тэрийбит кырдьаҕастар Лаамы муостатыноҥоһуутуттан куотуохпут ди[и]ллэр да куоталлара биллибэт. Суут — тойот сокуон 263

1912–1913 (Прим. 379 ст. Уст. о Земск.повин.) быһы[ы]тынан, кинилэри быһан кэбиһэн баран, наар аҥардастыы илиҥҥилэргэ түһэриэ суоҕа. Ол гиэннэ биир буолан олорон, арахсан барбыт дьон а[а]ньа буолуохтара дуо, санаалара арахсыа, өстөөх курдук буолуохтара. Бу арахсыы — саха санаата бытарыйарыгар, хайдарыгар үөскэ[э]бит суол, ма- ныаха дьүүл төрдүн тута сылдьар баай кырдьаҕастарбыт санаалара табыллыба- та буолан, кинилэр кыратык сөбүлэспэтилэр буолан, биһиги, сахалар, утары ба- ран иһэбит. Бэйэбит санаабыт тарҕанарын, олохпут алдьанарын, күүспүт мөлтүүрүн бэйэбит булабыт. Р. АЛДЬАРХАЙ 1913.— №2. — С. 7—9. (кырдьык кэпсэ[э]н)*САХА САҤАТА Ахсыньы ый сырдырҕас тымны[ы]та түһэн, ки[э]һэ буоларын кытта биэс хаамыы сиргэ туох даа көстүбэт тумана буолла. Хонук ыалбытыгар сөп соҕуска ти[и]йэбит диэн биһиги (куораччыттар) түргэн соҕустук айаннатан истибит. Ыйдыҥа буолан, тыаҕа ки[и]рдэххэ, тииттэр күлүктэрэ саты[ы] киһи, аттаах дьон сырсан иһэллэрин курдук харааран-барыгылдьыһан истилэр. Иннинэ[э]ҕи аттаах дьон аттарын ты[ы]на-уута кэлбит таас үрэх кү[ү]гэннэ[э]- ҕинэн өрө тибэ турарын курдук бурҕачыйан истэ. Арай дьон икки ардыгар түөрдуон саһаан холобурдаах сиргэ уот кыыма кыта- ран, бырдаҥалаан, бурҕачыйан көһүннэ. — Э, дьэ кэллибит э! — диэн испэр үөрэ санаатым, уот сылааһыгар утуйарга, сыньанарга кыһанан иһэр киһи. Кэлэммит аттарбытын баайан баран дьиэҕэ киирдибит, дэлби кырыарбыт- мууһугурбут дьон. Ки[и]рэммит Таҥараҕа үҥэн баран ону-маны кэпсэттибит дьиэлэ[э]хтэри кытта. Чаай оргуттаран чаай истибит. Күөспүтүн өрдбүт. Дьиэлэ[э]х тойоммут урукку ойоҕо өлөн хаалан, саҥа ойох ылбыт эбит. Олох туһун кэпсэтэн иһэн, онуоха сыһыаран дьахтар төрдүн ыйыттыбыт. — Мин урукку эрим эмиэ Таатта этэ. Куоракка олохтоох этибит. Мин сурдьубу- нуун кыттыһан олорон, үлэлэ[э]н айахпытын иитинэрбит. Быйыл сайын мин эрбиниин, мин сурдьум тутуһа сылдьдьар дьахтарыныын, ол гиэннэ биһиги оҕобут, алталаах-сэттэлэ[э]х уол оҕо буолан, өрүс арыытыгар оттуу сылдьыбыппыт. — Биир баскыһыаньа сарсыарда эр дьоммут сү[ү]рбччэттэн тахса сү[ү]стэ[э]х, ас-өйүө атыылаһа куоракка киирбиттэрэ. Оттуур сирбититтэн өрүскэ дылы дьом- мун мин тиэрпитим атынан, ол икки арда биэс биэрэстэ этэ. Дьоннорум эттилэр: «Күн отто а[а]һыыта аккын манна киллэрэн кэбиһэ[э]р, бачча дойдуга хайдах сүгэн иһиэхпитий, син үгүс таһаҕаһы», — иньэ диэн баран бардылар. Мин отуубар төннөн кэллим. Биһиэхэ аччыгый от муньу[у]та баара, бу муньуох курдук буолан баран, тоҕо эрэ сүрэҕим хамнаан, куттана санаан муньуу- буттан у[у]райбытым. Би[и]р сиргэ олоруох да, туруох да санаа суоҕа. Дьонум туох­ ха эрэ түбэһиэхтэрэ буоллаҕа: киһи өлөрөр буолла, киһи дэлби сыньыталыа диэн сана[а]лаах этим. Күн оттото а[а]һыар дылы бу курдук эрэйдэнэн баран, дьэ, ап- пын тутан, ыҥыырдаан бардым. Ыҥы[ы]рдыырбар атым сүрдэ[э]хтик киҥэ холлон ытыра[а]ры да тэбэ[э]ри да гынара: ыйылыы-ыйылы[ы], нилаҥныы-нилаҥныы. * Таатта дьахтарын кэпсээнэ.264

— Өрүс кытыытыгар аппын аҕалан, сыгыньахтаан, ыытан кэбиһэн баран төн­ үн­ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалнүм. Дьэ, бу күнү быһа күүт, дьоммут биллибэтилэр. Испэр ас ки[и]рбэт буолла,утуйар уум алдьанна. Туора, туһунан эрэ сылдьар дьахтар кыһаныа дуо аһаан-сиэнбаран утуйан хаалла. Бу түүн өрүү утуйбакка хоннум. Сассыҥҥытыгар дьоммут эмиэ биллибэтилэр. Мин кутталым, санаам хамсыы-ра ордук улаатта. — Арай бу олордохпуна олохтоох нэһилиэк дьоно бэрт элбэх киһи кэллилэр.Бу кэлэт ми[и]гин тугу да эппэккэ су[у]кк[а] илдьэ бардылар. Мин кутталым, дьэда­ордук улаатта. Оҥочоҕо тиэйэ сылдьаннар, таастаах быаны биир хомоҕо тур­гута­лаан көрдүлэр тугу да булбатылар. Кутталбар буолан мин тугу да өйдө[ө]бөт буоланхаалб­ ытым, онтон өйдөнөн тиийэн кэлбитим — истибитим, би мин эрдэ[э]х сурдьумол мэ[э]рэйдэ[э]бит хомолоругар түһэн хаалбыттар. Кинилэри кытта сылдьыбыт уончалаах оҕо ордон хаалбыта кэпсэ[э]битэ «Биһигиулахан үөһү туораан баран бу хомоҕо кэлэн тохто[о]буппут. «Тыыбыт уутун да!» диэнмиигин кумахха таһа[а]ран кэбиһэн баран аргыстарым: — «Дьэ, эбэбит улахан үөһүн туора[а]тыбыт», — диэн мала[а]һынна[а]ннар,арыый быһаҕас иһит арыгыны иһэн кэбистилэр. Ол эрэ[э]ри улаханнык итирбитбыһыылара биллибэт этэ. — Би оҕобут кэһии сиэри күүтэ сатаатаҕа буол[у]о — дэһэ-дэһэ тыыбыт уутун­сүөкүөххэ дэһэ кэлэн тыыларыттан малларын хостоомуна эрэ тыыларын ууга иҥнэ­ри тардан кэбистилэр. Тыы иһинэ[э]ҕи маллара барыта ууга түһэн ха[а]лла. Бу тохтообут сирдэрэ сүрдэ[э]х эмпэ эбит. — Малбыт ууга барда — диэн баран мин сурдьум ууга ыстанан түспүт да,кортууһа эрэ төгүрүйэн хаалбыт. Уу хамнаабытыгар тыы толгуйан, сүүрүгү таҥнары бара турбут. — Киэҥ өрүс хотун иккиэнмитин сиэри гыннаҕа! — диэн баран мин эрим сыгы-ньахтаммакка эрэ ууга ыстанан түспүт тыытын эккирэтэн. Тыытын сыыһа-халты харбаан, харба[а]таҕын аайы тыыта аһаран биэрэ испит.Өрүс ортотугар дылы бу киһи харба[а]н тиийбит. Онтон таҥаһа ыара[а]н буоллаҕабуолуо, ырыас кэриэс тылын барытын эппит. Арыыга сылдьар нуучча ол киһини көрөн, саҥатын истэн баран өрүһүйэ[э]ригыммыта биир да тыы суох буолан биэрбит, ыкса[а]н аты миинэ сылдьан төттөрү-таары сүүрдэ сылдьыбыт. Мин эрим улахан үөс үс гыммыт иккитигэр ти[и]йэн баран тимирэн хаалбыт. Көр өлөр быатыгар бары ити курдук буолар. Ол арыгы баҕадьы тэбэн кэбиһэнэрдэ[э]х сурдьум ууга түһэн ха[а]лбыттара! — диэн баран дьиэлэ[э]х дьахтарбытытамньиан барда. Куоратчыт ХАЙТАХ КИҺИ УЧУ[У]ТАЛ БУОЛУОН СӨБҮЙ 1913. — №2. — С. 10. Учу[у]тал эбэ[э]һинэһэ бэрт ыарахан суол буолар. Таҥараҕа айыылаах, бардьоҥҥо сааттаах буолуохтаах эдэр ыччаты үтүөҕэ тиэрдиэм диэн баран ону ситэр-бэт, кинилэри буорту гынар. Онон киһи эрэ учуутал буолуон сатаммат. Учуутал буолуохтаах кырдьык сүрэх­тэ[э]х-быарыттан онуоха баҕарар киһи, сыта[а]н кыанан сылдьыам диэн бэйэтинбилинэр киһи. Бу киһи дьиэ-уот наадатыгар кыһаммакка өйө-санаата оскуолатынүөрэтэр оҕолорун эрэ үчүгэйгэ тиэрдэр кыһалҕалаах буолуохта[а]х. Кини оҕолорунтапты[ы]р мөхпөт-эппэт буолаҕына сатанар. Оччоҕо эрэ оҕолор кинини таптыах-тара, ытыктыахтара, тылын истэхтэрэ. Оҕолор учу[у]талларын ытыкты[ы]р, учу[у]тал 265

1912–1913 оҕолору тапты[ы]р буолаҕына бары барыта сатаныахта[а]х, үөрэхтэрэ үчүгэй буо­ луохтаах этиһии-охсуһу[у] оҕолор бэйэлэрин истэригэр аҕый[ы]ах туста[а]х. От- тон учу[у]тал оҕолору кытта сөбүлэспэт буоллаҕына тылларын истиһиэхтэрэ суоҕа. Учу[у]тал тойонун быһы[ы]тынан буруйдаталыа, мөҥүө-этиэ ону оҕолор сөбүлүөхтэ­ рэ суоҕа, куруубайдаһыахтара, кини тылын истиэхтэрэ суоҕа, уруоктарын үөрэппэт буо­луохтара. Оччотугар туох да сатаныа суоҕо, арай кы[ы]һырсыы-мөҥсү[ү] эрэ буолуо. Маннык учуутал үөрэппит оҕолоро хойукутугар кур[уу]бай, мөкүөрдэ[э]х ­буолуохтара. «Учу[у]тал ускола ты[ы]на» ди[и]ллэр ну[у]ччалар, кини хайтах киһиний да, үөрэтэр оҕолоро оннук буолар ди[и]ллэр. Онон учуутал киһитинэн бэт үчүгэй киһи буолуохтаах, арыгыһыта, картыһыта суох, сымнаҕас сытыары, оҕомсох киһи. Оччоҕо үөрэх оҕолоро, этэллэрин курдук, үчүгэй буолуохтара, үтүөҕэ ти[и]йэх- тэр этэ. Бүргэс Бүөтүр ДЬОКУУСКАЙГА ҮӨРЭХ УЛААТЫЫТА 1913. — №2. — С. 11—14. 1911-ис-1912-ис (былырыын) дьыл 1. Эрэйэлнэй оскуолаСАХА САҤАТА Кылаастар Былаан Маҥ­ 2-с 3-үс 4-үс 5-ис 6-ыс 7-тис Барыта найгы 32-4 14 16 Нууччалара 21 23-4 23-3 4 1 8-1 3 3 135-11 Сахалара 9 8 7-3 0 2 4 3-2 0 1 4 4 43-3 Дьэбириэйдэрэ 0 0 1 3 0 0 Бэлэ[э]ктэрэ 0 1 0 0 1 0 0 0 17-5 Ниэмэстэрэ 0 2 1 1 0 0 Татааардара 0 0 0 1 16 0 10 5 Сыгааннара 32 0 25-1 Барыта 38-4 36-8 44-6 00 1 00 0 00 1 8 7 216-19 2. Кыыс кимнэсийэтэ Нууччалара 22-1 23 43-1 20 10 5-1 Сахалара 4 1 1 2 1-1 0 Бэлэ[э]ктэрэ 0 0 2-1 010 Дьэбириэйдэрэ 4 5 1-1 1 521 1 Татаардара 0 0 0 100 Барыта 30-1 29 47-3 28 14-1 6-1266

Городской оскуолаКылаастар Маҥ­ 2-с 3-үс 4-үс Бар. Маҥ­ 2-с Бар. Бука найгы найгы бар. 13-4 11-3 5-1 6 14-1 59-8Нууччалар 16-2 23-3 16-1 14 45-7 8-1 4 16-6 97-11 - -Сахалар 28-1 - 1 - 81-5 12-6 - - 3 - - 1 - - -Дьэбириэйдэр 2 - - - 3- - - 1 - - - - - 3Бэлэ[э]ктэр - - - - -- - - 1 - - 20-1 10 - 1-1Ниэмэстэр - 36-7 28-7 1- 30-7 165-20 Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалТатаардар 3 3-Быраат. 1 1-Сыгааннар 1-1 1-1 - 51-4 135-12 20-7 3. Мисиниэрскэй оскуола Маҥнайгы Кылаастар Маҥнайгы 2-с 3-үс Барытакылааска саҥа Нууччалара 61 21 1 92 киирбит Сахалара 5 10 2 10 2 25 4 35 Барыта 11 1 12 3 11 2 34 6 46 7 Духуобунай сэминэрйэ учуулу[у]ссатын, бэлэмниир оскуолатаКылаастар Маҥнайгы 2-с 3-үс 4-үс 5-ис 6-ыс Барыта 6Нууччалара 11 12-1 9 9 5 52-1 Сахалара 3 4-1 2 1 2-1 6 12-2Тоҥустара - - 1 Барыта 14 - 11 11 - 1 16-2 7-1 65-3Бэл. 19-4 17 20 11-1 82 15 37-5 5 12 8-1 10 2 - -1 20 ---- 11-96 31-4 25-1 30 13-1 Бэлэм.оскуола Бука бары 13-1 147-7 15-2 64-8 - 1 28-3 211-9 267

Биэссэр оскуолата Кылааст. маҥнайгы 2-с 3-үс Бар. 12-1 2-2 0 14-3 Нууччалара Эр киһитэ 0 3 Дьахтара 1 3 1 6 0 0 0 21912–1913 Дьэбириэйд. Эр киһитэ 2 2-1 2-1 Дьахтара 1 2 1-1 5-1 Сахалара 16-1 1 0 1 Татаардара 9-3 35 — 5 5-1 Барыта Бу ахсааннартан көрдөххө, 3 сыллааҕыта Дьоку[у]скай куорат 5 обургу оскуо- лаларыгар (эриэлнэйгэ, горускуойга, сэминэрийэҕэ, мисинэрскэйгэ, бэлсэрскэй- гэ) үөрэммит эбит 609-19 оҕо. Онтон нууччата 364-7 эбит, сахата 208-11 эбит. Былыры[ы]н буоллаҕына, сол 5 оскуолаҕа үөрэммит эбит 647-2-62 оҕо, онтон нууч- чата 370-2-31 эбит, сахата 234-54 эбит. Онтон бу икки сыл ыккардыгар Дьокуускай- га саха үөрэнэр оҕото элбэ[э]бит, кэнники, сааһыгар 13 оҕо эбиллибит. С.Н.95САХА САҤАТА ЭРДЭ ЫНАХ ТӨРҮҮР КЭМЭ БУОЛЛА 1913. — №2. — С. 15—17. — Бар, тахсан далга көр эрэ бургунаһы, барыан таһаарарга киссин быспыт этэ аны төрөөн кэбиһэ[э]рэй — диэтэ Өкүлүүн оҕотугар Уйба[а]ҥҥа. Уола хас-сабар о[о]ньуурун ууран баран тахсан барда. Аҕалара Уһун Ыдьдьаа, күрдьэх маһа хайытан киллэрэн күрдьэх суорда сүгэннэн. — Хотуой, тахсан балбааххын балбаахтаа, тоҥон хааларыгар тиийдэ эбэ[э]т, тугу гына олороҕун, — диэтэ Өкүлүүн улахан кыыһыгар Өрүүнэҕэ, иистэнэр иһитин ылан этэрбэс тигэ[э]ри олорон. Кыыс саах күрдьэр күрдьэҕин туппутунан тахсан барда. — Ийэ, бургунаспыт турар тоҥуу хаарга тахсан — аһа[а]бакка, итиэннэ хаадьа- хаадьа сырбаҥныыр, иһин сыллаан көрөр — диэтэ ки[и]рэн Уйбаан. — Тахсыҥ барыҥ, тоҕо киирдигит!.. Көҥөс ынах киһи баарыгар төрөөн биэрбэт баҕадьдьыта — диэтэ Өкүлүүн сибигинэйэн ынаҕын баайа туран. — Ынах ыадьдьыбыт-ыадьдьыбыт курдук мөксөн-тахсан барда. Улахан­ баҕ­ а­дьы­ тык сотору буола-буола буугуначчы тыынан барда. Баһын быһа илгистимэхтэ[э]тэ.­ Муҥунан төрүт хараҕыттан уот чаҕылыйтала[а]н барда. Оҕолор тулуйбатылар. Мас быыһынан ынах хайтах төрүүрүн көрөөрү кэтэ[э]н турдулар. — Ийэ ийэ бургунаспыт хабаҕа таҕыста — дэһэ-дэһэ оҕолор ийэлэригэр сыр- сан кэллилэр. — Айыы даҕаны! хайтах ынах хабаҕа тахсыаҕай. Кэҕэйэ таҕыстаҕа дии, аныа- ха диэри бачча уончалаах бэдиктэр ону билбэккит дуо — акаарылар — диэтэ Уһун Ыдьдьа[а] күрдьэх кыһа олорон. Өкүлүүн хотоҥҥо киирэн барда: «Барыҥ хата эдьи[и]йгитин ыҥырын» — диэн баран сиэҕин ныппарынан баран ынаҕын кэҕэйин тэһэ татта ити гиэннэ томуйаҕын атаҕын булан баран «куус-куус-куус» дии-дии тардан барда. — Ылыҥ, ынах быатын ахалыҥ, туҥуй буолан кытаанах баҕадьы — диэтэ таһыт­ тан киирэн иһэр оҕолорго.268

Сүөкүлэ Уйбаан икки түҥнэритэ аньыалаһа-аньыалаһа чугастааҕы быаҕа сыс- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалсан ти[и]йэн сүөрэ охсон аҕаллылар. Ол ыккардыгар Өрүүнэ баран ынах самыытыгар эмэрийдэ. — Ыдьдьаа киир көмөлөс кыайамаары гынныбыт — диэтэ Өкөлүүн чохчойо-чохчойо тардыһа туран. — Өкөлүү кэл мантан тардыс, кү[ү]стэ[э]х киһи кини самыытыттан эмэрийдин —диэтэ арыычча халбарыйа түһэн баран быатын бии утаһынын быыһыгар биэрэ-биэрэ. Ыдьдьаа, киирэн эмэрийэн барда, дьахталлар «куус-куус, саары саппыйа ти­гиэх­пит, бас сүөһү баранна, хотон иччитэ буол, куус-куус» дии-дии аллараа диэккисаньыччы тардан бардылар. Өр гымматылар ньылбы тардан ыллылар. Тыыста көрөөрү тамыйах үрдүгэр үмүрүйэ түстүлэр оҕолор «чи сыдьаҕай барах-сан, үүт-үкчү аҕатын курдук» дэссэ эккирэспэхтэ[э]тилэр. — Ү[ү]т-үкчү Уйбаан, эн курдук, таһахтаах, — диэтэ Өкүлүүн тамыйаҕын айаҕынхаһан тыын киллэрэн баран, атаҕын арыйан көрө-көрө. — Иһэҕин ылаттаан кэбиһиҥ, хойут куһаҕан тирэҕэ суох оҕус буолуо — диэтэЫдьдьаа тахсан иһэн. — Ээ, чэ, бэйэтэ даа дэлби үктүө — диэн баран ынах баһыгар соһон иттэ то­муйаҕын Өкүлүүн. — Бар уута сылыт ити гиэннэ аҕаҕар эт, киирэн ынаҕын муоһун тула охсон биэр­дин сүгэннэн — диэтэ Өрүүнэ Уйбааҥҥа томуйах иһэҕин ылаттыы туран. Ыдьдьаа киирэн: «Кыдьыктаах кырыктаах буолума, бу муоһунан кэйиик ынахб­ уо­лума бу туйаҕынан тэбиик, тэпсиик буолума» — диэтэ дии-дии ынаҕын муоһун,туйаҕын аргы[ы]й аҕай сүгэ ончоҕунан охсутала[а]та, ыҥырына-ыҥырына оҕотун са-лыы турар ынаҕы. Ол кэнниттэн Өрүүнэ сылыйбыт ууну тутан баран хотоҥҥо киллэрдэ. Быыкаа-быыкаа ынахтарын самыыларыгар кута-кута ытыгынан дэлби сиһин кэдэрэҥнэттилэр«сүөһү төрдө буол, уруулаах, астаах ынах буол» дии-дии Өкүлү[ү]н кы[ы]һынаан. Өр буолбата томуйахтара ку[у]ран баран тураары гынаахтаста. Кинини дьиэҕэ таһа[а]ран чэйчилэттилэр, онтон саҥа быаҕа баҕанаҕа баайанкэбистилэр уотка түһэ[э]ри гыммытын тутаннар. — Бу киэһэ маҥнайгы ынах төрө[ө]бүтүгэр мала[а]һынныаҕын. Би холбутун кил-лэрэн алдьатыаҕын — диэтэ Ыдьдьа[а] ити гиэннэ бэйэтэ күлү[ү]с тылын ылан ам-паарга тахсан барда. Оҕолор о[о]ньу[у]ларын хаалларан өсөһөн тардыһа-тардыһа дэлбиритэ түһэ ту-рар томуйахтарын бүөбэйдэ[э]тилэр бу киэһэ. Киэһэ эттэрин сииллэригэр ынах төрөөбүт малааһына диэн уотка ас бэристи-лэр. Көр, эрдэ ынах төрү[ү]р кэмэ буоллаҕа... — Дьыл сотору да ааһар, — диэтэ Ыдьдьаа эт си[и] олорон ынах төрүүрүн кыт-та саас сибилигин кэлэрин курдук санаан. Тыа оҕото 269

КУҺАҔАН ЫАРЫ[Ы] 1913. — №2. — С. 18—24. (ну[у]чча умунаҕа) (Сорҕото бэчэ[э]т[т]эммитэ)1912–1913 Үһүс суола (сүһүөҕэ)САХА САҤАТА Куһаҕан ыары[ы] үһүс суолунан ыалдьыбыт киһини, киһи тас өттүттэн билэр; он- нук киһи кырдьык ыарытар, кырдьык хотуттарар. Бастаан ол-бу өттүгэр — илиит­ игэр, атаҕар төбөтүгэр, түөһүгэр бүтэй искэннэр тахсаллар. Хотон ыалдьыбакка улам-улам улаатан сыттанан иһэллэр, ол искэн туһунан киһи тириитэ кытаран хаалар, с­ иик­ эй эт дьүһүнүн курдук буолар. Ол буолан баран ирэҥэрэн тэстэллэр. Арыт итинник икки-үс искэн кэккэлэччи тахсан бараннар тэстэллэрин саҕына силлиһэн хаалан, көрүөхтэн сүрдэ[э]х улахан баас буолар. Ити үһүс суолугар, улахан баастартан ураты, кыра ку- тургуйа курдук баастар эмиэ тахсаллар; кинилэр кутургуйатааҕар ытырыылара мөл­ төх буолаллар. Биир итинник баас саҥардыы оһон эрдэҕинэ, икки саҥа оннук баас тахсар, ол курдук оһо-оһо саҥа тахсан биэс-алта, уонча да сылы мэлдьи киһини эрэй- диир.­Ити кыра баастар үгүс өттүн, киһи илиитигэр, атаҕар тахсаллар, кинилэр киһини олус ыарытыннарбат гынан баран ааспаттара-арахпаттара уута-ириҥэтэ сидьи­ ҥэ[э]бэт.­Ол гиэннэ үһүс суолугар киһи уҥуохтара иһэллэр иһэн төһө эмэ өр ур курдук бөлтөйө сылдьан баран, кэнники тэстэн онно дьөлөрүйэн ха[а]лар, арыт уҥуоҕуттан, уҥуох ойдон түһэр, ону сахалар кырамта диэн ааттыыллар. Ол кэннэ бас­таан киһиэхэ ааспат, арахпат тумуу киирэр төһө эмэ өр. Киһи айаҕыттан, муннуттан куһаҕан баҕадьы сыт кэлэр, онон устунан сылтаан киһи муннун оҥуоҕун өҥүргэһэ, таҥалайа сытыйан тохтоллор. Ол кэнниттэн киһи мунна суох буолар, киһи саҥата кү[ү]бүнэс-ха[а]ҕынас буолан хаалар. Ол киэннэ, арыт убаҕаһы киһи муннунан кэлэр буолар. Бу куһаҕан ыары[ы], үһүс суола аҥардас киһи тас өттүнэн бүппэт, киниттэн арааһынай арахы- ма үөскүүрэ үгүс: киһи быара иһэр, түөһэ ыалдьан, сэллик ­буолб­ ут курдук сөтөл буо- лар, тахсан ки[и]рэри хаптарар. Аһыыр ас барбат буолар киһи хараҕы[н] кулга[а]ҕын да сиэтэн, дьүлэй, хараҕа суох буолар. Киһи баһын оҥуоҕун ис өттүгэр, мэйи[и]тигэр искэн тахсан, киһи мэйи[и]тин сиэн, онон киһи иирэн барар. Быһа эттэххэ куһаҕан ыары[ы], киһи этиттэн, хааныттан тугу да ордорбот. Онон куһаҕан ыары[ы] тыыппат сирэ диэн к[иһ]иэхэ суох. Бары бу аахпыт ыары[ы]лар биир киһиэхэ баар буолбаттар, сорох киһи уҥуохтарын сиэтэн баран атын өттө өлүөр буолар, сорох киһи киэнэ ис натурата хотторор, сорох мунна, уоһа суох буо- лар. Онон, хата итинник буолбутун киэннэ хайдах ыалдьыбыт дьон тыынна[а]х сыл- дьаллар диэн сымыйаны саныахха сатаммат. Бу маннык мунна-уоһа түспүт, ула- ханнык бааһырбыт дьоннор киһи көрүөн сүрдэ[э]х буолаллар, сиргэнэ саныыр. Ол эрэ[э]ри итинник дьонтон улаханнык куттаныахха сөбө суох. Куһаҕан ыары[ы] маҥнайгы, ортоку иккис суоллара сүрдэ[э]х сыстыганна[а]хт­ ар, кэнники үһүс суола сыстыгана суох, итини үчүгэйдик өйдүөххэ сөп. Итини киһи өй­ дөөбөт буолан, бастаан куһаҕан ыары[ы]га ыалдьыбыт киһиттэн, тас өттүгэр киһи дьулайар бааһа суох буолан сэрэммэт билбэт, төптөрү сыстыгана суох үһүс суол­ уттан киһи куттанар. Ол туһуттан маҥнайгы икки суолуттан киһи куттаммака, кы­һаммакка ыалдьыбыт киһини кытта би[и]р иһиттэн аһыыр, утуйар биир сотторунан соттор, иньэ гынан ыары[ы]ны бэйэтигэр сыһыарар. Онон сысталлар тугу да билбэт кыра оҕолор, улахан да дьон. Ол сыстан ити ыары[ы] кыһалҕатын эрэйин толору көрөллөр, кэнники киһи соһуйуон курдук сүрдэ[э]хтик ити ыарыыга сиэтэллэр. Бу туһуттан куһаҕаннык ыалдьыбыт киһини көрөн, сиргэнэ кэлэйэ саныыл- лар бу киһи бэйэтин куһаҕыныттан ыалдьыбыт диэн. Ол кэриэтэ киһи төттөрү үһүс с­ уо­лунан ыалдьыбыт киһиттэн куттанар сиргэнэр. Ол куттанарыттан, биир иһиккэ аһыахтааҕар арыт дьиэтигэр да көрбөт холдьоҕон таһаарар, ыалдьыбыт диэн аһынан көмөлөспөт. Дьэ сана[а]н да көрдөххө бу киһи ыалдьарын, эрэйдэнэрин үрдүгэр туох эмэ куһаҕаны оҥорбут киһи курдук туора көрүллэрэ төһө чэпчэки үчүгэй буол-270

сунуй? Кини буруйа диэн буолуо, урут өлүөр сылдьан, алҕас куһаҕан ыары[ы]ннан Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалыадьыбыт киһи аһаабыт иһититтэн аһа[а]быта, би[и]тэр кини сотторунан соттубу-та, ол гиэннэ киниэхэ кини дьоло суоҕуттан, ыары[ы] сыстыбыта. Кини курдук киһиэрэ барыта, дьадаҥы даҕаны, баай даҕаны, өйдөөх, өйө да суох, эдэр, кырдьаҕасдаҕаны барыта сахаҕа, атын киһи сотторунан соттор, атын киһи аһаабыт иһититтэнаһыыр да сыстыбат, кинилэр онно куһаҕаннык ыалдьыбыт киһи иһитэ баар буолуодиэн сэрэммэттэр син кини курдук. Бу ыары[ы] маҥнайгы икки суолун ыалдьан аһаран, үсү[һү]нэн ыалдьа сыл-дьар киһи оҕото даҕаны бастын өрүттэн киһи буолар, арыт му[у]с өлүөр бары доро-бай оҕолор төрү[ү]ллэр, итинэн маҥнайгы икки суолун курдук, төрөөбүт эрэ бары-та өлөн испэт. Бу маннык сүрдэ[э]х куһаҕан ыарыыттан киһи хайдах бы[ы]һаныан сөбүй? Урут эппитим курдук, бу ыары[ы] сылтан сыл аайы тэлгэнэн үөскэ[э]н иһэр.Онон дьону бэркэ дьүдьэтэр, дьон олоҕун бэркэ алдьатар. Куһаҕан ыары[ы]ннанөлөр да үгүс. Былыр сахаларга ити ыары[ы] суоҕа: онон кинилэр ити өлүүнү билбэт эти-лэр. Билигин да баар, кырдьаҕас сахалартан ыйытан көрдөххө — урут ити ыары[ы]а­ атам­мат этэ дэһэллэр. Куһаҕан ыары[ы] саамай бастаан киһини булбута төһө эмэбуолла. Ол омуктартан нуучаларга сыстыбакка түөрт сү[ү]стэн тахса сыл буолла.Нуучаларга бастаан ити ыары[ы] — Бронтуус — омуктартан сыстыбыта, онон нууч-чалар кинини Бронту[у]с ыарыыта диэн ааттыыллар. Сахаҕа ити ыарыыны ну[у]ччааҕалбыта, онон арыт саха кинини «нуучча умунаҕа» диэн аатты[ы]р. Сахаларга итиыарыы үөскэ[э]битэ сүүстэн эрэ тахса сыл буолта буолуо. Ол сүүс сыл иһигэр итиыары[ы] сахаҕа үгүс алдьархайы, үгүс өлүүнү оҥордо. Итирдик кэлэрэ бриэмэннэ­буолбака өт уотун курдук тэлгэнэн истэҕинэ төһө өлүүнү оҥоруон Таҥара билэр. Куһаҕан ыары[ы]ннан ыалдьыбыт киһи бэйэтин ыарыытын сыстыганнааҕын би-линиэх тустаах, онон дьонтон букатын түптэри. Кистиэхтэ[э]ҕэр сэрэтиэх туста[а]х,өлүөр дьону — мин сыстыганна[а]х ыары[ы]нан ыалдьа сылдьабын, онон миэхэҕэбэркэ чугаһа[а]маҥ диэн. Итиирдик диэн этиэхтэрин дьону саат мэһэйди[и]р, ононэтиэхтэ[э]ҕэр хайа сатанарынан кистииллэр, ол кистииллэрэ сатаммат түктэри.Төһө да кистэ[э]биттэрин иһин кинилэр ыары[ы]лара хойутун, хойут син биллэр,онон кинилэр кисти[и]ллэрэ туох эмэ туһаны аҕалыахтааҕар үгүс өлүүнү-алдьарха­йы аҕалар. Куһаҕан ыарыынан ыалдьыбыт киһи бэйэтин ыарыытын этэн үс-түөрт сыл туспааһаан-таҥнан олордоҕуна, онуохаҕа туох да ыарахан суох. Кини үс-түөрт сыл ыал­дьан баран син үтүөрэн киһи киһиннэн буолуо. Ол кэннэ бэйэтин ыарыытын кимиэ­хэҕ­ э даҕаны сыһыарыа суоҕа, онон ыалдьыбыт киһи итиирдик гынар буоллаҕынаүгүс үчүгэйи оҥоруо этэ, итинэн ыарыы тарҕанара мөлтөөн иһиэх этэ. Саамай глаабнайа, ити ыары[ы]ттан: бастаан билэ[э]т, кыһанан тугу да быраҕантуран эмтэниэххэ, ол киэннэ сүрдэ[э]х ыра[а]стык сэбэрдик туттунуохха наада.Өлүөр дьон ыалдьыбыт киһини көрөн-билэн баран бэйэлэрэ бэйэлэрин харыс­тан­ ыах тустаахтар. Ол харыстаналлара диэн буолар, ыраастык туттар. Атын бил-бэт дьону кытта мэ[э]нэ кирдэ[э]х иһиттэн аһыа суох тустаахтар. Бэрт улахан суол­буолб­ атах чааскыны аһыах иннинэ сууйан баран аһыыр. Мэ[э]нэ атын киһи соттору-нан соттубакка, бэйэ туспа сотторунан, онон соттуохха наада. Итирдик гынан киһибэйэтин ыары[ы]тыттан быыһы[ы]р. Сата[а]н да көрдөххө, ити болниисса дьиэлэр-гэ төһө эмэ сыстыганнаах ыары[ы]ннан ыалдьыбыт дьон сыталлар, ону эмтэ[э]ччикөрөөччү дьон кинилэри кытта син биир дьиэҕэ сылдьар буолан баран ыалдьыбат-тар. Ол кинилэр тоҕо ыалдьыбаттар, туох албастаахтарый? Суох кинилэр туох даалбастара суох ол кинилэр ыалдьыбаттара буолар: ыра[а]стык-сэбэрдик тутталла-рыттан. Ыраастык туттар наадалааҕа, манан да биллиэх туста[а]х, киһи эрэ барытаистэр, сахалар бэйэлэрин ыккардыларыгар буурдук диэн кэпсэтэллэрин: ­Ньу[у]ч-ча ыарытыгана суох — доруобай дьон, саха барахсантан саас үйэ тухкары ыары[ы]арахпат диэн. Ити кырдьык, сахаттан ыары[ы] арахпат, саха кирдэ[э]хтик туттарбуол­ ан, ньу[у]ччаҕа ыарыы сыстыбат, ньу[у]ч[ч]а ыра[а]стык туттар буолан. 271

1912–1913 Куһаҕан ыары[ы]ннан ыалдьыбыт киһи кэргэттэрэ сэрэнэн бэйэлэрин кэтэ­ ниэх тустаахтар. Туох эмэ кыра баас тахсарын кытта дуохтарга көрдөрөн эмтэ­тиэхСАХА САҤАТА туст­ аахтар. Эрдэ эмтэнэр олус туһалаах. Дьон арыт билбэттэрин быһы[ы]тыттан, куһаҕан ыары[ы]ны атын ыары[ы]га балыйаллар. — «Солоту[у]халаабыт, оруоһала[а]быт» диэн арыт төптөрү солотууханы, оруо­ һаны куһаҕан ыары[ы] ди[и]ллэр, итинэн бэйэлэрэ сы[ы]һа-халты эмтэнэллэр, итир- дик гынар бэрт куһаҕан. Куһаҕан ыары[ы]ннан ыалдьыбыт киһи болнииссаҕа сытан эмтэнэрэ туохтан да ордук. Отчоҕо кини кэргэттэрэ даҕаны бы[ы]һаналлар, эмтэнэ- рэ даҕаны үчүгэй буолар, болниссаҕа ыра[а]с даҕаны бары эм барыта баар. Онно хайа эм хайа бириэмэҕэ наадатын билэн, күн аайы көрөн этэн иһэллэр. Дьиэҕэ эмтэниэҕи кыбысты[ы]ла[а]х, кыараҕас соло да суох буолар. Ол гиэн- нэ дьадаҥы киһиэхэ эмин да атыыта көстөрө эмтэ[э]чи да маньата көстөрө ыарахан буолар, онон устунан сатаммата үгүс. Хайа эмэ — быһыыттан болнииссаҕа сатанан ки[и]риллибэт буоллаҕына дуох­ ту[у]ртан үчүгэйдик ыалдьарын быһыытын кэпсэ[э]н туран, эм ылыахха сүбэлэһиэх­ хэ наада. Ол эм ылан баран дьиэҕэ олорон дуохту[у]р хайтах сүбэлэ[э]битэй да ол к­ урдук кыһанан эмтэниэххэ наада. Ол ылбыт эмэ бүттэҕинэ, баран сүбэлэтиэххэ н­ аа­да. Биирдэ эрэ эм ылан иһэн баран, арай үтүө буоларын кытта бу манан үтүөр­ дэҕим дии санаан, ол кэннэ эмтэммэкэ быраҕан кэбиһэр букатын сатаммат. Оччоҕо эмиҥ да эм буолбат, кэргэттэригэр даҕаны кутталлаах. Куһаҕан ыары[ы]ннан ыалдьар дьон сахаҕа бэрт чаастатык отоһуту булан, онно эмтэтэллэр, отоһут бэркэ абырыыр ди[и]ллэр. Ол эрэ[э]ри отоһут ити этэр кур- дук, улахан абыралы аҕалыан сатаммат. Кини ол-бу эми кыратык билбитин иһин төһөнү биэрэрин билбэт, ити ыарыы даҕаны хайдах быһыыттан киһини ыарытын- нарарын эмиэ билбэт. Арыт маннык отоһуттар эмтэ[э]н абыры[ы]быт диэннэр ити ыары[ы]ны уруккутунааҕар ордук бэргэтэн кэбиһэллэр, хойут дуохту[у]р кыайбат гынан кэбиһэллэр. Ол гиэннэ отоһут куһаҕан ыарыыны үчүгэйдик араарыан билбэт. Ол билбэтиттэн куһаҕан ыарыыны солотуоха диэн солотуоха эминэн эмти[и]р арыт буоллаҕына солоту[о]ханы куһаҕан ыары[ы] буолуо диэн куһаҕан ыары[ы] эминэн эмтиир. Итиирдик түн таҥ эмтиир туһаны аҕалыан кэриэтэ, үгүс куһаҕаны аҕалар. Куоракка, тыа да болниссаларыгар сахалар куһаҕан ыары[ы] үһүс суолунан ыал- дьан бааһыра-бааһыра кэлэн этэллэр — бу сапырыыс иһэммин кыайан харыстам- макка алдьаттардым — ди[и]ллэр. Онон кинилэр оһон баран сапыры[ы]с эрэ ал- дьаппытын курдук этэллэр сапырыыһы сүрдэ[э]х кү[ү]стэ[э]х эм курдук саныыллар. Ити саныыллара алҕас. Саппырыыс туох да кү[ү]һэ суох эм, киһи кинини истэҕинэ, көлөһүн эрэ тахсар*. Онон дуохту[у]р үөрэҕин быһыытынан саппыры[ы]һынан бэрт аҕыйахтык эмтэнэллэр, ону даҕаны атын ыары[ы]ларга. Сорох дьон баҕар этиэхтэ- рэ итини сымыйарҕа[а]н — оттон эм буолбат буолтун кэннэ, тоҕо аптиакаҕа аты[ы]- лы[ы]ллар-диэн. Дьон кинини төһө эмэ улахан харчыга аты[ы]лаһар буолтарын кэн- нэ аты[ы]лыахтара суоҕа дуо? Харчыны ким да сирбэт. Мас да сыыһын эм буолар­ диэн аты[ы]лаһар эбит буоллаллар — ону даҕаны муньаннар, солотуньугунан ыйаан- аты[ы]лыах этилэр. Хайа да дуохту[у]р саппыры[ы]һынан эмтэ[э]битэ — суох. Ол киэннэ билиҥи бириэмэҕэ сылтан сыл үөрэх улаатан иһэрин быһыытынан саҥа үчүгэй эмтэр оҥоһуллан иһэллэр. Икки сыл буолла Гиэрманийа диэн омук ­сиригэр Эрлих диэн улахан үөрэхтэ[э]х дуохту[у]р, ол киэннэ Дьоппуон омук дуох­ ту[у]ра Гата диэн буоланнар иккиэн бэрт саҥа үчүгэй эми астылар. Ол эми — алта сүүс алта — (606) диэн а[а]ттаатылар. Ити эмп тарҕанна бары да дойдуга барыты- гар, онон үгүс дьону абыраата. Ол эм бу саха да дойдутугар баар онно-манна, болнииссаларга итинэн эмтэ[э]н эрэллэр. Эмтэммит эрэ барыта бэткэ хайгыыр ити эми. Куһаҕан ыары[ы]ттан куттанан харыстана саныыр киһи мэлдьи син саныах тус­ та[а]х, мэ[э]нэ көр оҥостон атын туора дьахталлары кытта сылдьыспакка эрэки. Ити ыары[ы] үгүс өттүн сыстар көссү[ү]лэһэргэ: дьахтартан эр киһиэхэ, эр киһиттэн * Простое потогонное средство.272

дьахтарга. Онон киһи көссү[ү]лэһэбин диэн ити ыарыыны аҕалан бэйэтин ойоҕор Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалсыһыарар, ойоҕо буоллаҕына, оҕолоругар сыһыарар. Итиирдик бүтүн дьиэ киһи со-туллан хаалар. Итини барытын өйдөөн туран, куһаҕан ыары[ы]ннан ыалдьыбыт киһи олус са­наарҕа[а]бака, саатан кистэ[э]бэккэ эрэ, кытаатан кичэйэн эмтэтиэх тустаах. Оччоҕоүтүөрэн син уруккутук курдук олоруо, атын да дьону сутуйуо суоҕа. Оччоҕо дьон ыал-дьара мөлтүөх тустаах, кэнэҕэски кэлэр ыччаттар да сдоруобай буолуох тустаах­тар.Сдоруобай туохтан да ордугун киһи эрэ барыта билэр, өс да хоһо[о]но баар, — сдо-руобуйа туохтааҕар даҕаны ордук — диэн. Санаан көрдөххө, ити бэрт кырдик. Холо-бур кэпсэ[э]н баар. «Би[и]р сүрдэ[э]х ыарытыган киһи эдэр сдоруобай хамначыттаах. Биирдэ киниол хамначчытыгар этэр: «эн бу мин баайбын ыл, ол оннугар эн миэхэ сдоруобуйаҕынаҕал, эн мин ыары[ы]бын ыл — диэн. Онуоха хамначчыта санаан көрөн баран этэр: — Суох тойонум! ол эн баайгын ылан мин тугу гыныамый ыарытыган буолан ба-ран икки-үс сыл эрэйдэнэн баран өлөн ха[а]лыам эбэ[э]т... Суох ол кэриэтэ өлүөртуоҕа да суох сүүрэ сылдьан үлэлэ[э]н бэйэм көлөһүммүнэн иитиллибитим ыра[а]-ҕынан ордук. Таҥара эн ыары[ы]гын өстө[ө]хпөр да биэрбэтин». Т.Е. Сосинъ96 ТОЙОТТОР ҮЛЭХТЭРЭ 1913. — №2. — С. 25—27. Миниистр Тойон төрдүс Дуума ортотугар маннык тыллары эттэ. Дуумаҕа саҥасокуоннары тэрийэригэр сүбэ биэрэн. «Государстбнай Дуума силиэннэрэ! Эһиги бумуньустубуккутугар санаам көнөр, туох эмит кырдьык наадалааҕы дьон олоҕо тукса-рыгар оҥоруохтара тэрийэхтэрэ диэн. Санаабычча эттэххэ — эһиги иннигитинэ[э]ҕиҮһүс Дуумаҕа ордук күчүмэҕэй этэ, урукку дуумалар тугу да бүтэрбэтэхтэрин бы­һыытынан. Ол да күчүмэҕэй буолар кини тэрийдэ 2500 саҥа сокуон пройэгын, он-тон 2200 билигин, хайа үйэҕэ, сокуон буолан турар. Итинэн буоллаҕына, төһө да­буолтун иһин эһиги бэлэҥҥэ кэллигит. Билиҥҥи эһиги эбэ[э]һинэскит буолуохтаах:бу үлэлиэх биэс сылгыт туххары — кыһанан дьон олоҕо туксарыгар саҥа сокуонна-ры тэрийэр. Билигин нуучча сиригэр бунт мөлтө[ө]бүтүн киэннэ, кини олоҕун аа дьуо тукса-ран иһэргэ дьэ сөп буолуохтаах. Күн-Ыра[а]хтааҕы ыйбытын быһыытынан. Онон Дуума даҕаны, атын да үрдүк суудтар оҥорор оҥоруулара буолуохтаах1)  Былыр-былыргыттан үөскэ[э]н турар нуучча сирин бытарыйбат тус-туспа арах-сыбат биир гына тэрийэр 2) Бу нуучча сиригэр баар бары норуоттартан нуучча өттөбасты[ы]рыгар нуучча миэрэтэ бары миэрэттэн үрдүгэ. Ити этииттэн нуучча сири-гэр олохтоох кыра омуктарга баттабыл, атаҕастабыл тэриллибэт: кинилэр нууччасирин дойдубут диэтэхтэринэ — сүгүн үлэлэ[э]тэхтэринэ, кинилэр да үчүгэйтэн ма-тыахтара суоҕа — нуучча икки бастаах өксөкүтүн анныгар барыларыгар сир көстүө. Онон буоллаҕына нуучча сиригэр олорор атын миэрэлэ[э]х омуктары миэрэлэ-рин баттаммат ити санааттан Финдлэндиэ даҕаны урукку быһыытынан олоруо бэ­йэтин бэйэтэ тутунан, ол эрэ[э]ри кини нуучча Государстыбатын сокуонугар баһынбэриниэ. Бу эһиги олорор биэс сылгытыгар маннык сокуоннар тэриллиэхтэ[э]хтэр пра-битэлстыба көрүүтүнэн: 1) уэстнай, сиэлскэй упраблиэнийэлэри атыннык тэрийэргэ2) полиссианы тупсарарга 3) кыраай кытыы сирдэргэ бэйэни туттан упраблэйдэ-нэн олорор дьаһабылы тэрийэр 4) болнииссалары — доктардары элбэтэр 5) испобинаһы тардарга ордук дьаһабыл туруорар 6) аҕабыттар приходтарын атынныктутарга 7) катырга хаайыыларын кытаатыннарарга, 8) упраабалар, болостной пра- 273

1912–1913 балар ахсын норуоттан талыллар, кыра дьыаланы дьү[ү]ллүүргэ сиэлскэй сууту ту- руорары, 9) соркуобнай оскуолалар учуутала суох хаалбат гына дьаһабыл туруорар- САХА САҤАТА га 10) Миниистэрскэй оскуоланы тупсарарга, 11) Сибииргэ үрдүк сиэлскэй инсти- тут аһарга, 12) кыраай кытыы сирдэргэ сири билиҥҥи тутартан атыннык тутарга, 13) тимир суолу үксэтэргэ, онтон да атын сокуоннары. Ол гиэннэ Коконсаб миниистр эттэ: билиҥҥи бэлиэт ылар онно-манна барарга олус хаарчахтаах күчүмэҕэй ону ордук сокуон тэриллэр. Кинигэ бэчэ[э]тиир сокуон эмиэ күчүмэҕэй онон кинигэ бэчэ[э]тиир сокуону эмиэ уларытыахха наада. Эргинэ[э]ччилэргэ көмө сокуоннары аһан иһиллиэ. Сэрии сэбин кыта[а]тан тэриллиэ, туох буолуон туох да билбэт. Бу билигин сэрии буола турар Балканскай Государстбалар гиэнэ Турсианы кытта. Биһиги Балканскай Государстбаларын аһынабыт, биир төрүттэ[э]хпит быһы[ы]­ тынан кинилэр Турсианы хотоллоругар баҕалаахпыт, ол да эрэ[э]ри биһиги ис дьыа­ лабытын быраҕан ким да диэкки буолуохпут суоҕа, сэриини тэрийэхпит суоҕа. Оттон тус бэйэбитин ты[ы]ттахтарына, биһиги көрөн туруохпут суоҕа, кимтэн да тол- луо суоҕа Российэ. Онон буоллаҕына Государстбнай Дуума бэйэ ыккардыгар этиспэккэ, ар­дыр­ ҕас­пакка, санаата эрэ төрө[ө]бүт дойдутугар Российаҕа буоса аҕалара буолуохтаах,­ биһиги барыбыт тойоммут Күн Ыра[а]хтааҕы эһигиттэн элбэх ордук буосалаах үлэни күүтэр. Прабитиэлстбэ Тойоно ити эппит тылларын сыанала[а]н таһаардахха буолар: нууч­ча сиригэр олохтоох кыра омуктары нуучча тылыгар үөрэтэн, бэйэтин миэрэтигэр холбо[о]н — нууччаны кытта би[и]р миэрэлэ[э]х, биир тыллаах биир омук оҥорорго. Ити санааттан ханна, кыра омуктар сирдэригэр, оскуола аһыллар да — бастыҥ наадала[а]ҕа буолар нуучча тылы[н] билэр. Онон саха омук — атын да бэйэ тылынан үөрэҕэ суох омуктар оҕолоро бэр- кэ буоллаҕына бу оску[о]лаларга нууччалыы билэ түһэллэр, оттон кирдик на[а]­ да­лаах­ үөрэххэ ти[и]йбэттэр, онон саха хаалан иһэр, би[и]тэр ситэри үөрэммит саха оҕолоро бэйэлэрин миэрэлэрин, бэйэлэрин тылларын умнаннар нууччалы[ы] өттүгэр бараллар. Нуучча биһигиттэн өйүнэн да, үөрэҕинэн да, туттан да олорорунан ордуга биллэн турар, ол да эрэ[э]ри мин санаабар нуучча омук үөрэҕин ыла-ыла биһиги сүрэхпит саха буолуохтаах. Н. Борихъ ИСТИПИЭНДИ[Й]Э ЧААҺА 1913. — №2. — С. 28—29. Атырдьах ыйыгар 1912 сылга Дьокуускай куоракка бүтүн уобластан дьокутаат- тар талылланнар муньах оҥоро сылдьыбыттара. Ол онно билиҥҥи Ыра[а]хтааҕы төрүттэрэ (Ромаанаптар) ырахтааҕыга талыллыбыттара 300 сыла буоларын чааһы­ нан туох эмэ үчүгэй туһалаах дьыаланы оҥоруохха диэн сүбэлэһэн — соҕору[у] дой- дуга улахан үөрэххэ сылдьар дьоннорго, ити гиэннэ бу да дойдуга арааһынай оскуо- лаларга үөрэнэ[э]чилэргэ көмөлтө — истипиэндийэ биэриэххэ диэн — оҥорбуттара. Соҕору[у] дойдуга үөрэнэ[э]чилэргэ үс истипиэндийэ диэн анаабыттара: 1) би[и]рд­ и[и]- тэ 350, маннааҕы Риэйэлнэй [о]скуолаҕа алтаны (120), кыргыттар үөрэнэр оскуо­ лаларыгар иккини (120) гороской оску[о]лаҕа үһү (75), Өлүөкүмэ гороскуойугар бии­ ри (75) бөлүү горускуойугар биири (75), бэрхэийэнскэй киэнигэр биири (75), до- хуобнай оскуолаҕа биири (90), учу[у]талскай курска үһү (77 р.50 к.), биэлсэрскэй оскуолаҕа биири (72 р.50 к.). Барыта үс тыһы[ы]нча уон сыл туххары ити истипиэн­ 274

дийэ чааһынан тарҕанан иһиэх буолта, ити гиэннэ сыл аайы үстүү тыһы[ы]нча Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалу[у]руллан иһиэх буолта эмиэ уон сыл тухары. Онон ол үс тыһы[ы]нча уон сылынанотут тыһыынча буоллаҕына бырыһыан да харчыта элбэх буолуо этэ. Бу маннык пра­йыэгы улу[у]с аайы тарҕатыах буолтара ити гиэннэ күбүрнэ[э]тэртэн дууһа баһыттанбиэстии харчыны хомуйарга көҥүллэтиэх буолтара. Онон улуус аайы бири[и]гэбэроҥороннор харчыны бу саҥа дьылтан ыла хомуйох тустаах этилэр. Бу маннык үчүгэй наадалаах туһалаах дьыаланы бары улуустар дэбиэрнэйдэ­рэ дьокутааттара оҥорбуттарын киэннэ, улуус аайы бири[и]гибэр оҥороннор түр­гэнник субу балабынаҕа харчыны тардаллара буоллар бэрт үчүгэй буолуо этэ.Баҕар сорох тыа кырдьаҕастара этиэхтэрэ: — э, биһиэхэ үөрэх туох нааданый?Биһиги оттон үөрэҕэ суох этибит да син дьон буолан киһи аатын кырдьан сылдьы-быппыт. — Онуоха үөрэхтэ[э]х өйдүүр дьон кинилэргэ үөрэх наадатын туһалааҕынкэпсэ[э]н сэһэргэ[э]н биэриэх тустаахтар. Иньэ гымматахха баҕар сорох-сорох сир-дэргэ итинник оҕоньордор таҥнары тарда сылдьыахтара бу бэрт наадалаах суо-лу. Билигин сылтан сыл аайы үөрэх наадата туһата биллэн иһэр. Урут Россыйаҕаүөрэх чааһа бэрт мөлтөх этэ, ону бу кэнники дьылларга элбэх ыйаах сокуон тах-сан үөрэх улаатан-тэнийэн, тэлгэнэн иһэр, ускуолалар да элбэ[э]н иһэллэр. Били-гин сорох күбүөрнэлэргэ туох баар оҕо (уоллу[у]н кыысты[ы]н) барыта үөрэниэхтустаахтар, ускуолаҕа сылдьыах кэриннэ[э]хтэр диэн сокуон тахсан турар. Оннуксокуон биһиэхэ кэлэрэ эмиэ чугаһаан турар. Итинник сокуоннар тахсаллара үөрэхкырдьык туһалааҕыттан наадалааҕыттан буолар. Соҕору[у] дойдуга сорох судаар-стыбалар дьонноро бары үөрэхтэ[э]хтэр — оннооҕор буор, таас үлэһиттэрэ иллэҥэрэ буоллаллар хаһыаты кинигэни аахпытынан бараллар. Ол дойду дьадьаҥылара(бааһынайдара) бары үөрэхтэ[э]х буоланнар бэйэлэрэ да үчүгэйдик олороллор,бары суобастан майгыттан да маппаттар. Оттон биһиги сахалар үөрэҕэ да суохпутбыһыытынан, олохпут да кыһалҕалааҕын эрэйдэ[э]ҕин быһыытынан үөрэх чааһыгарбэркэ диэн кыһаныах, бэркэ диэн ол чааһыгар харчыны харыстыа суох тустаахпыт.Оннооҕор буолуох өрүү туһата суох суолларга оттон элбэх харчыбыт барар ини. Кыҥырдыа ойуун ыччата97 САХА СИРИН ОЛОҔУН ЧААҺА 1913. — №2. — С.30—32. Билиҥҥи бириэмэҕэ саха саамай улахан куттала буолар бу былыр былыргыт-тан олорбут сирбитин былдьаан ылан, соҕору[у] дойду бааһынайдарын олохтуохта-ра диэн. Ол чааһынан мин суруйа түһэ[э]ри гынабын. Соҕору[у] дойдуга бааһынайдар сирдэрэ кытчаабыта, аҕыйаабыта өр буолла.Саамай сир элбэҕэ үчүгэйэ баайдарыгар баар, оттон дьадьаҥы дьон сирдэрэ суохбуолан бэркэ эрэйдэнэллэр, бэрт нэһиилэ олороллор. Онуоха бу Сибииргэ туох даэлбэх кэмэтэ суох саамай эриэккэс сирдэр бааллар диэн сурах ы[ы]таннар бэрт ула-хан айдааны өлүүнү таһаарбыттара. Соҕотох уон ордуга би[и]р сыл сыл аҥарыгарРоссыйаттан Сибииргэ 3.344.500 дууһа киһи уларыйбыта. Бу мантан улахан аҥарасоҕотох икки сыл сыл аҥарыгар кэлбиттэрэ (1907 сылга 577 тыһыынча киһи, 1908сылга 71600 тыһыынча киһи. 1909 сылга маҥнайгы ый ый аҥарыгар 618,856 киһи).Сылтан сыл аайы элбэ[э]н испиттэрэ. Ити гиэннэ Сибиртэн Россыйаҕа төннүбүттэ­рэ бэрт элбэх киһи (1909 сыл аҥарыгар 67 тыһы[ы]нчаттан тахса киһи төҥнүбүтэ,1908 сыл маҥнайгы орто ыйыгар 52 тыһыынчаттан тахса киһи). Бу дьон тоҕо төннөллөрө буолуой? Бу дьонтон үгүстэрэ үчүгэй бэлэн сири болбаттар. Дьэ ити кэмэтэ суох дьонмэ[э]нэ эрэйдэнэн орускуоттанан бараннар тугу да булбака урукку олохторугартөннөллөр. Онно сорох сорохторо быстан хааман хаалан ти[и]йэллэр: туох баар­суох малларын үптэрин барытын барааннар, ол үрдүгэр төһө сору-муҥу көрөллөрө 275

1912–1913 б­ уолуой бу аара суолга даҕаны ол олохсуйох олоруох буолбут сирдэригэр (Си­ бииргэ) даҕаны. САХА САҤАТА Тоҕо бу кинилэр олохсуйумна төннөллөр? Ол дьону ыҥыраллар көһөрөллөр т­ уохт­ арын даҕаны билэннэминэ эрэ, сирдэрин даҕаны мэ[э]рэйдэ[э]бэттэр ыйан кэрдэн үөрэтэн да биэрэр дьону оҥорботтор. Бастаан би[и]рди[и] дууһа аайы уон биэстии дэһэ[э]тинэ сири биэриэх буолан бараннар, кэлбиттэрин киэннэ иккилии дэһэ[э]тинэни эрэ биэрэллэр, ону даҕаны ылар дьоллоохтор диэккитэ. Сирдэрэ да кырата бэрт, ити гиэннэ куһаҕан да буолан баран, саҥа кэлбит дьон олохсуйаары мөксө сатаан кэбиһэллэр да туох да кыаттарбат. Урукку олохтоох дьону кытта иһэккэ иһэллэр сирдэрин да былдьаһаллар, арааһынай үлэҕэ үлэ сыанатын түһэрсэллэр, онон бэйэлэрин туһаларын хамнастарын аччаталлар. Ону даҕаны ол саҥа кэлбит дьон хоргуйан өлүмэ[э]ри босхону эрэ үрдүнэн үлэли[и]ллэр, онно даҕаны үгүстэрэ нэһиилэ олороллор. 1908 сылга Хабарапскай райоҥҥа 6 тыһыынча дьиэ киһи баа- ра үһү: онтон 2460 дьиэ олорор дьиэлэрэ суоҕа үһү, 4200 дьиэ дьоҥҥо сүөһү диэн би[и]р да суоҕа үһү, 5640 дьиэ туох да сэбэ суохтара үһү. Атын да сирдэргэ оҕордук буолуохтаах (Марынскай округаҕа). Сорохтору куораттан дэриэбинэттэн иккили[и] көстөөх сиргэ олохтообуттар, саас үрэх уута кэлэригэр туох да сатаан сылдьыбат буолан хаалан арааһынай наадалара кыһалҕалара хааттаран икки-үс ый туххары, олохторо куһаҕана дьадьаҥыта дьиэн туох да сүрдэ[э]х. Биир ыт уйатын курдук дьиэҕэ хас эмэ дьуккаах буолан олороллор, ону даҕаны сиби[и]нньэли[и]н, ынах- тыын, торбостуун, кууруссалыын бииргэ. Сирдэрэ буоллаҕына урукку Россыйаҕа баар сирдэринэ[э]ҕэр кыра. Аанньа аһаабат олохторо да дьүдьэх буолан, ити гиэн- нэ үлэлэрэ да сүрдэ[э]х буолан, өлөн-быстан эрэр дьон эбиттэр. Ким кыайа[а]ччы харчылаах, күрэ[э]бит төҥнүбүт, онтон үгүстэрэ бэрт улахан сорго-муҥҥа анаммыт дьон. Ол төннөр да дьон улахан эрэйинэн дьиэлэрин дойдуларын булаллар. Бу Россыйа бааһынайдарыгар, олохтоох дьону миэстэлэриттэн халбарытан- үтүрүйэн бараннар, сир биэрэллэр кинилэргэ, олохтоох дьон сирдэриттэн быһа та- рыйан биэрэллэр. Сол курдук гыммыттара быраатскай омуктары ити гиэннэ кир­ гиистэри. Саамай сөбө, баттала суоҕа буолуо этэ маҥнай олохтоох дьон сирдэрин оҥо­ рон бараннар сөп буолуох буоллаҕына көс дьону олохтууллара. Дууһа баһынан нор- ма быһан холобура би[и]рди[и] дууһаҕа 20-30 дэһэ[э]тинэ сири аныах тустаах- тар. Дьэ бу кэнниттэн сир ордор буоллаҕына, Россыйа ба[а]һынайдарын аҕалыах тус­та[а]х­тар: дьэ оччоҕо кинилэргэ сир биэриэх кэриннэ[э]х этилэр. Инньэ гыны- мына элбэх эрэйи оҥороллор олохтоох дьон миэстэлэрэ олохторо да сатаммат. Биһиэхэ бу Д­ ьокуускай уобласка, бастаан бэйэбит олохпутун оҥорумна эрэ нууч- ча бааһынайдарын аҕаллахтарына улахан үлүгэр алдьаххай буолуо, син биир атын сирдэргэ буолбутун курдук. Оттон маҥнай бэйэбит олохпутун оҥорон бараннар аҕаллахтарына, туох да куһаҕан суох буолуо этэ, дөссө мин санаабар үчүгэй буо- луо этэ. Кыҥырдыа ойу[у]н ыччата БУРДУК УУТА БОЙУН БУХАТЫЫР 1913. — №2. — С.32—33. Киэҥ Россыйаҕа мин аатырдым арыгынан, бурдук уутунан булкуллан, спиири­ нэн иирдиллэн, оруом уутунан оргутуллан, ириҥэ мэйи[и]лэрин и[и]рдэн игин- игини э­ титэр, эрэйгэ тиэрдэр, и[и]рэ[э]ни оҥорор буолсаларыгар монопуолйа диэн аатта[а]­быттара каһаак нуучча карабыллаах, бааһынай нуучча манабыллаах. Россы­ йаттан аалынан кэлбитим аты[ы]лааҕым иһин ахсыстаабыттара, манабыллааҕым иһин бандароллабыттара, харчылааҕым иһин кабаактаабыттара, баҕалааҕым иһин балбардаабыттара, мин обургуну. Бастыҥ маанылара ми[и]гинэн үтүө күндүлэрэ 276

ми[и]гинэн буолар, остуоларыгар у[у]ран, ортолоругар олордон, үрүкэннэн үл­ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунааллэстэн, ба[а]рдыгынан ма[а]нылаһан, омурда о[о]ньу[у]ллар, сиэдэрэйдэ[э]н иһэл­лэр. Барбаҕы санаалара ситэ ыла илигинэ испэккэ ха[а]лларыахпыт дииллэр да,кэнники мин обургуну кы[а]йан ха[а]лларбаттар, мин обургу тутарым кыта[а]нах,баст­ арыттан атахтарыгар диэри, илиилэриттэн эттэригэр диэри, сүрэхтэриттэн­быар­дарыгар диэри, төлөрүйбэт, мүччүрүйбэт, силлибэт кына тутар буоллаҕым­дьии­бэтэ да суох буолларбын кэлгийэрим кириэпкэй. Мин обургу, уолаттары ойоҕумсах, кыргыттары эримсэх гыммытым. Сыстыбы­ты-сыарҕалааҕы сылааскалаабытым. Булбуту муҥутууру бохсубутум. Амтаһайбытыалдьаппытым, Таптаабыты лабыһахтааҕы тайахтаабытым. Сөбүлэ[э]бити сөртү[ү]к-­тэ[э]ҕи сүгэһэрдэ[э]битим. Бастаан Байаҕантай улууһун бараабытым, Дүксүн улуу­һун дьүдэппитим, Мэҥэ улууһун мэлиппитим, Таатта улууһун дьадатпытым, Намулууһун татыарыппытым. Бэл-бэл, ха[а]ннаах-чи[и]ннэ[э]х Хаҥалас улууһун хагда-рыппытым. Мин обургу, бурдук уута бойун бухатыыр буолабын! МЭНИПИЭС ЫРЫАТА 1913. — №2. — С.33—34. Күнүм тыган, көхсүм кэҥэ[э]н дьэ өйдөөн көрбүтүм, күн Ыра[а]хтааҕыбыт бү­рүстүөлүгэр олорбута, бүрүсүтстибийэтин аспыта, аймаҕала[а]н туран атыыр аҕа­ууһугар аҕа буолбута, былыр-былыргыттан быйлгыга дылы Арамаанап аата Айыы­Таҥарам алгыһынан арахсыбакка аатырбыта, Мэхэ[э]лэ Ыра[а]хтааҕыттан өлб­ үг­ э­лэ[э]н тураннар, үлэстэн сылдьаннар, үтүргэннэ[э]х аҕа ууһугар үрүҥ Ыра[а]х­та[а]ҕыбуолбуттара үс сүүс сыла туолуута быйлгылыыр дьылбар олуньулуур ыйым сү[ү]рбэбиир эргэтигэр ситэрэ дьэ кэлбит эбит дуу, доҕоттоор!.. Дьэ онно буоллаҕына орускуокка олуттарбыттар, кыһалҕаҕа кыбыттарбыттар,тү[ү]нүктэ[э]х түрмэҕэ түбэспиттэр, хараҥа хаайы[ы]га хаптарбыттар, аан ийэ дой-дуларыттан арахсыбыттар, төрө[ө]бүт дойдуларыттан түҥкэлэ[э]биттэр, дьиэримэдьиэлэриттэн тэлэһийбиттэр. Онтон буоллаҕына санаа муҥурдаах, өй мөлтөхтөөхсаха барахсаттар сайын кэлиитин билбэтэх, саҥарара иһиллибэтэх, санаалара­­туолб­ атах, тумнугаска тууйуллубут, баттыгаска анаттарбыт. Нуучча омугу тойон тут-тан тоҥхойо кырдьыар дылы туһаны көһүппүт, абыралы ааттаспыт. Хара көлөһүн­ үнхарчы оҥорон, хабарҕаларыгар дылы куппут, аҕыйах ынахтарын арыытын араҥа­ла[а]н аһатан аҥардастыы хаампыт, аччык сүүрбүт айыы саҥнаахтар каасына хо­туҥ­ҥа хабырҕаларыгар дылы дайыымпа бөҕөҕө баттаппыттар, ийэс бөҕөҕө иҥнибит­тэр, биэксэл бөҕөҕө киирбиттэр, соҕотохторун ту[у]ра туттаран, соннорун устанс­ ып-сыгыньаҕын толо[о]н устун баралларыгар ти[и]йбиттэр, ити эрэйгэ иҥнибиттэр,баттыгаска хаатарбыттар, бүрү-бүттү[ү]ннэрэ Үрүҥ Ыра[а]хтааҕыбыт үс сүүс сылатуолу[у]тугар үрдүк үөрү[ү]тэ кэлиитигэр, саас туххары санатар, үйэ туххары өйдөтөргына Үрүҥ Айыы Тойон өй биэрэн, үтүө бүрүстүөлүн аһан аһыныы оҥорон, аан дой-ду атаҕастаммыттарын абырыа, дойду үрдүгэр дьону оҥоруо туһаҕаста[а]быт дьо-ну босхолуо диэн, турар-турбат бука бары эрдэттэн эрэнэн, уруккуттан у[у]рунан,«ураа» хаһы[ы]ты[ы]рын оҥостон. Олунньу ыйым эргэтин күүтэн-күүтэн «көхсүбүткэҥиирэ», ахтан-ахтан «атаҕастабыллаах олохпутуттан арахсарбыт кэлэр дуу, суохдуу» диэн санааларын сааратар, өйдөрүн үөрдэр, үрүҥ күн аннын диэкки өтөр-өтөр көрбөхтүүр буоллулар. Ол биһиги барахсаттар сай-күдүө санаабыт сатанара-сатанмата билиги бириэмэҕэ биллибэт. Ол эрэ[э]ри Тойон Таҥара дьоллоох санаа­ны тосхойон дьон баҕата туолан, туску курдук буоллун!.. Аата — Суох 277

1912–1913 ДЬИЭРМАК98 САХА САҤАТА 1913. — №2. — С.34—37. Уордаах Ыра[а]хтааҕы, Уйбаан Баһылйабыс Гроснай, баар кэмигэр Пиэрм сиргэ, Каама өрүһү батыһа олухсуйбуттара баай аты[ы]һыттар Строганаб диэн- нэр. Иһиттилэр кинилэр би[и]р сүүс түөрдуон биэрэстэннэн эргиччи Каама өрүстэн үтүө сир баарын буора бурдугу ыһарга үйэттэн ба[а]һырдыллыбатах, хара тыата үйэттэн кэрдиллибэтэх, тыатыгар кыыла элбэх, өрүһүн кытыытын күөллэрэ балыгы- нан кыймаҥнаһаллар, ким даҕаны ол сиргэ олохсуйбатах, арай татаар омук хаһан эмэ таарыйан ааһар. Строганап, аты[ы]һыттар ыра[а]хтааҕыга сурук суруйдулар, «биэр биһиэхэ бу сири биһиги бэйэбит онно дьону ыҥыртала[а]н куораттары тутталыахпыт, татар омук курдаттаан сылдьыбатын». Ыра[а]хтааҕы сөбүлэ[э]н биэрдэ кинилэргэ дойдуну. Строганап аты[ы]һыттар хомуйан киһилэрин атаарты[ы]ллар. Кинилэр ыҥыры[ы]ларын хоту элбэх мэнэ[э]к сылдьар дьон мунньһунна. Кэлбиттэргэ Строганап аты[ы]һыттар сиртэн-тыаттан быһан биэрэллэрэ, сүөһүттэн даҕаны харайаллара, ханнык да тардыыны тарпатта- ра, олор арай дьону кытта татар омугу кытта кыргыһыыга тахсар буолбуттара. Бу- гурдук бу дойду нуучча дьонунан олохтонулунна. Сү[ү]рбэччэ сыл а[а]спытын киэннэ, Строганап аты[ы]һыттар ордук байды- лар, би[и]р сү[ү]с түөрдуон биэрэстэлэ[э]х түгүрүмтэлэ[э]х сир кинилэргэ кыараҕас буолл­ а, баҕардыллар сирдэрин кэҥэтиэхтэрин. Кинилэртэн уон көс айан холобуру­ нан Урал хайалара көстөн тураллар, сурах хоту, бу хайа уҥуогутугар кэмэ суох үтүө с­ ирдэр бааллар, киһи хараҕа кыайан көрбөт холобурдаах. Бу сири баһылыктыыра С­ ибир кинэ[э]һэ Кучу[у]м аатта[а]х. Урукку дьылларга Кучуум нуучча Ыра[а]хтааҕы­ тын бас билинэн сылдьыбыта, аны мөккүөрү туроран, Строганап аты[ы]һыттар ту- рортаабыт куораттарын үрэйэргэ тэрилиннэ. Итинтэн Строганап аты[ы]һыттар Ыра[а]хтааҕыга суруйдулар; «эн биһиэхэ биэр­ битиҥ сири биһи кыайан хотон эн бас билэргэр тиэртибит, билигин буоллаҕына түөкүн кинэ[э]с Кучуум эн утарыта туран, бу сири былдьа[а]н ылаары гынар, биһигини да алдьатан, дьадатаары. Көҥүллэ[э] эн биһиэхэ Урал хайаларын аннараа өттүгэр баар сири ыларбытыгар, биһиги кыргыһан Кучу[у]му бэйэтин, бары да кини сирин эн баһылыктаргар тиэрдиэхпит». Ыра[а]хта[а]ҕы сөбүлэнэн суруйар: «кү[ү]скүт тиийэр буоллаҕына Кучуумтан­си- рин былдьаан ылыҥ, Россыйа иһиттэн онон-манан эрэннэрэн үгүс дьону ыҥырымаҥ». Ыра[а]хта[а]ҕыттан суругу ылаат Строганаптар киһилэрин ыыттылар дьону ыҥырт­ ыы. Сол кэмнэргэ Болга, ол киэннэ Дон өрүстэринэн үгүс каһаак мэ[э]нэ сыл- дьаллара. Иккили[и], үстүү, алталыы сүүс киһи холбоһоннор, кыра оҥочоннон өрүс устун уста сылдьан, ааллары талы[ы]ллара, кыһыныгар кытыыга тахсан, куорат дьо- нун курдук кыстыыллара. Строганап киһилэрэ Болга өрүскэ ти[и]йэн кэлэн сураҕалаатылар каһаактартан хайалара аатыралларын. Кинилэргэ эттилэр: «каһаактар элбэхтэр, кинилэртэн сыньалаҥ олох ааста. Хайаларынааҕар ордук уохтаах ба[а]р атамаан Дьиэрмак Тим[э]пиэйэбис, киниэхэ киһитэ биир тыһыынча, киниттэн куттанылар дьон, аты[ы]- һыттар, Ыра[а]хтааҕы сэри[и]тин киһитэ букатын кини диэкки чугаһаабат». Дьиэрмак атаманы Строганап киһилэргэ буланнар көрдөстүлэр, ыҥыры[ы] хоту сөбүлэнэрин. Кинилэр тылларын истэн, Дьиэрмак тыл биэрдэ дьоннорун кытта Успиэниэб күн кэннки Спаһаб диэкки кэлиэм диэн. Атаман Дьиэрмак Тимэпиэйэбис алта сү[ү]с каһаак киһилиин эрэннэрбит кү­ нүгэр ти[и]йэн кэллэ. Бастаан Строганап кинилэри чугас олохтоох татаар сиригэр көҥүл ы[ы]тта. Каһаактар үгүстэрин кырган төннөн, тугу да гыналларын бил[и]минэ, чугас ыал дьону талы[ы]р буоллулар. Строганап Дьиэрмагы ыҥыран этэр: «мантан антах мин эһигини тутуом суоҕа, бугурдук көҥүл барар буолаххытына». Дьиэрмак этэр: «Мин бэйэм сөбүлэ[э]бэппин, 278

дьонум кыаттарбатыгар барда, аҕал биһиэхэ үлэтэ». Строганап этэр: «барыҥ Урал Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалхайа уҥуоргутугар, онно Кучу[у]м кинэ[э]һи кытта кыргыһаҥҥыт дойдутун кыайанылыҥ, оччоҕо Ыра[а]хтааҕы эһигини маанылыа». Бугурдук этэн көрдөрдө Ыра[а]х­тааҕысуругун. Онтон Дьиэрмак үөрэн, дьонун хомуйан этэр: «тойоммут сирэйин иннигэрэһиги миигин саакка киллэрэҕит, мэнэ[э]к таланьик буолан. Бу идэҕитин кэбиспэ-тэххитинэ тойоҥҥут эһигини баттаҕына, ханна барыахкытый? Болга диэкки Ыра[а]х-­та[а]ҕы сэриитин киһитэ элбэх, урукку оҥорбут суолбут иһин биһигини барыбытынтуттала[а]н ылыахтара. Эһиги тэһийбэт буоллахытына, мин үлэни эһиэхэ булуомдиэн Дьиэрмак Ыра[а]хта[а]ҕы суругун көрдөрдө, Урал хайа уҥуоргутугар баар сир-дэрэ Строганап ыларыгар көҥүллэнэрин. Каһа[а]ктар бэйэлэрин икки ардыгар кэп-сэтэннэр сөбүлэннилэр. Онтон Дьиэрмак барда Строганабы кытта айанны[ы]р суо-лун туһугар сүбэлэһэ. Сүбэлэригэр ааҕыннылар: төһө оҥочоло[о]х буолуох тустарын, төһөнү бурдук-тан, сүөһүттэн хаһааныах тустаахтарын, саа ахсаанын, пуорах, сибиниэс ыйа[а]һы­нын, хас тылба[а]ччыт татар, ньэмэс омук, саа да уустара барсыһыах тустаахтарын. Строган[а]б иһигэр саныыр, — ыараҕан да соҕустук турбутун да иһин, бу дьон-нору сөптө[ө]х киэр гыныахха бу дойдуттан, манна ха[а]ллахтарына, мийигин дьада-тыахтара». Барытын Строган[а]б сөбүлэ[э]н Дьиэрмагы каһа[а]ктарды[ы]н тэрийдэ. Сэ[э]ркэ[э]н Сэһэн ХАРАҤА СУОЛ КҮ[Ү]ҺЭ 1913. — №2. — С.38—55.(би[и]тэр чы[ы]чаах тыҥыраҕа хатаммыт сиригэр баһа хатар) Биэс о[о]йну[у]лаах Кыра[а]п Толстуой суруйбутаБүөтүр Иккис о[о]йнуутаАньы[ы]сыйа О[о]йнуур дьон:Өкүлү[ү]нэА[а]ныска дьонМики[и]ттэМатрынаБары дьахтар Бүөтүр дьиэтин иһэ, таһа. Киһи көрөр сириттэн хаҥас өттүгэр дьиэ оттотугаркүүлэ бы[ы]стаах, уҥа өттүгэр олбуор айаҕа ити гиэннэ олбуор уһуга көстөр. Олбуор­уһугар Аньы[ы]сыйа көлөпүнэни илитэр. Маҥнайгы о[о]ньу[у]ттан ааста алта ый. 1 көстү[ү]тэ А н ь ы [ ы ] с ы й а (Соҕотоҕун тохто[о]н иһилли[и]р). Эмиэ туох эрэ су[у]гу­наата. Оһоҕун үрдүттэн түстэ бадаҕа. 2 көстү[ү]тэ А н ь ы [ ы ] с ы й а (Өкүлү[ү]нэ ки[и]рэр арҕах маска ыаҕастаах). А н ь ы [ ы ] с ы й а . Ыҥыран эрэр. Бар, ки[и]рэн көр эрэ, тоҕо ыҥырар? Итиыһы[ы]таан эрэр. Ө к ү л ү [ ү ] н э . Оттон эн бэйэн тугу гынаҕын? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Киир ди[и]бин эбэ[э]т (Өкүлү[ү]нэ киирэр дьиэҕэ). 279

1912–1913 3 көстү[ү]тэ САХА САҤАТА А н [ ь ] ы [ ы ] с ы й а (соҕотоҕун). Хара муҥмун көрдөрөн эрэр эбэ[э]т. Бука харчыта баар сирин эппэт буоллаҕа. Үнүрү[ү]н кү[ү]лэҕэ тахса сылдьыбыта, онно уурбута буолуо эбэ[э]т. Билигин ханна гыммыта буолла. Хата бэйэтиттэн ара[а]- рыан баҕарбат. Дьиэ иһигэр буоллаҕа диибин. Булбут эрэ киһи. Бэйэтигэр бэҕэһэ[э] суоҕа. Бэйэм да билбэппин ханна ууран кэ[э]стин. Дьэ муҥ бөҕөбүн көрдөрдө. 4 көстү[ү]тэ А н ь ы [ ы ] с ы й а (Өкүлү[ү]нэ тахсар, была[а]тынан баана-баана) А н ь ы [ ы ] с ы й а . Ханна бардыҥ? Ө к ү л ү [ ү ] н э . Ханна даа? Эдьиийбин Ма[а]рпаны ыҥыр ди[и]р. Ыҥыр бал- тыбын ди[и]р. Бадаҕа өлөөрү гынным, онно этиэх тылла[а]хпын ди[и]р. А н ь ы [ ы ] с ы й а (Бэйэтин уоһун иһигэр). Балтын ыҥырар буоллаҕына, ­айыккабын оҕолор!! Э, э... Киниэхэ биэрэ[э]ри гынар буоллаҕа. Тугу гыныах бэйэ- биний, оҕолоор. (Өкүлү[ү]нэҕэ) Ханна бардыҥ, барыма!! Ө к ү л ү [ ү ] н э . Эдьи[и]йбин ыҥыра. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Барыма ди[и]бин эбэ[э]т, мин бэйэм баран кэлиэм, эн таҥаскын ылан, ууга киир. Киэһэ[э]ҥҥэ дылы эмиэ бүтэриэҥ суоҕа. Ө к ү л ү [ ү ] н э . Оттон ми[и]гин бар диэтэ дии. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Киһи бар диэбит сиригэр бар. Мин бэйэм баран аҕалыам Ма[а]рпаны. Бүтэйтэн ырбаахылары ылаар. Ө к ү л ү [ ү ] н э . Ырбаахылары даа? Оттон эн барбат буоллаҕыҥ. Бар диэби- тэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Барыам диибин эбэ[э]т. А[а]ныска ханна барда? Ө к ү л ү [ ү ] н э . А[а]ныска-даа? Торбуйахтары маныыр. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Ханна бараллар үһү, ханна ыытаар кинини миэхэ. (Өкүлү[ү]нэ таҥастарын хамыйан барар). 5 көстү[ү]тэ А н ь ы [ ы ] с ы й а (соҕотоҕун). Барыам-ду, барымыам-ду? Барбатахха уор- дайан өлүү буолуо. Баран аҕаллахха, харчытын балтыгар биэрэрэ баар. Оччоҕо мин барахсан бэйэлэ[э]х бэйэм көлөһүммүттэн матаахтыыбын. Дьэ тугу да гыныахпын булбатым. Хата баһым дэлби барда. (Үлэтин тохтоппот). 6 көстү[ү]тэ (Аньы[ы]сыйа, Матрына ки[и]рэр, тайахта[а]х итиэннэ туох эрэ матаҕалаах) М а т р ы н а . Таҥараҥ көмөлөстүн, отонум оҕото. А н ь ы [ ы ] с ы й а (Хайыһан көрөн баран тура эккириир, итигэннэ өттүгүн охсунар үөрү[ү]түттэн). Дьэ үөйбэтэҕим, ахтыбатаҕым эигин эрэ кэлиэ диэн, саҥаһыкайым. Таҥара биэрэр даа буолар эбит маннык ыалдьыт түбэлтэтин. М а т р ы н а . Кэм ты[ы]ннаах ди[и]ллэр-ду? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Этимэ даҕаны. Тиллиэ буоллар тиллэн, өлүө буоллар өлөн биэрбэт. М а т р ы н а . Оттон харчытын биэрдэ дуу кимиэхэ эмэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Сибилигин балтын, Маарпаны ыҥыттарда. Киниэхэ биэ­ рэ[э]ри гыммыта буолуо. М а т р ы н а . Көстөн турар суол буоллаҕа. Хайа, туора киһиэхэ биэрэн кэ[э]с­тэ буолаарай? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Ким да суох. Суор курдук өрүү кэтэһэбин! М а т р ы н а . Оттон ханна баар буолуох туста[а]ҕый? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эппэт эбэ[э]т букатын. Муҥнана сатаан кэбистим. Ула- рыйа сылдьан кисти[и]р. Мин Өкү[ү]лкэттэн эмиэ сэрэйэбин. Төһө-да ака[а]ры буолл­ ар кэтэһэр манаһар. Баһыкайбын-да! Муҥум да баар эбит. 280

М а т р ы н а . Эй, отонум оҕото, харчытын атын киһиэхэ биэрэн эйигин мата- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалран кэбиһиэ эбэ[э]т. Оччоҕо үйэҥ тохору ыты[ы] сылдьыаҥ. Туоҕа да суох дьиэт-тэн ү[ү]рэн кэбиһиэхтэрэ үйэҥ тухары сүрэҕиҥ сөбүлэ[э]битин кытта. Муҥнанан-муҥнанан умнаһытынан огдообо буолан ха[а]лыаҥ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Ахтыма даҕаны, саҥаһыкайым. Сүрэҕим уулан тоҕунна.Хайт­ ах да гынарбын, кими да кытта сүбэлэһэрбин букатын билибинэ бардым.Мики[и]тт­ эҕ­ э этэн көрдүм да толлор манна кыттыһыаҕын. Бэҕэһэ[э] эрэ эттэ муост­ аанныгар баар­диэн. М а т р ы н а . Көрбүтүҥ дуо ону? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Хайаан көрүөмүй, бэйэтэ өрүү баар буолар. Мин сэрэй-дэхпинэ сорох [а]рдигэр бэйэтигэр ылар, сорох ардигэр кистиир. М а т р ы н а . Эн кыыс оҕо, өйдүө эрэ, би[и]рдэ мүлчү тутуоҥ да үйэҥ тохоруситэриҥ суох. (Сибигинэйэн) Оттон хойуу чайы иһэрдэн кө[ө]ртүҥ дуо? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эй!! (Тугу эрэ этэ[э]ри гынан баран, дьахтар иһэринкөрөн, саҥата суох барар). 7 көстү[ү]тэ Уруккулары кытта ньа[а]дьылара. (Дьиэ таһынан ааһан иһэн, дьиэ иһигэр энэлгэни истэн Аньы[ы]сыйаҕа этэр). Н ь а [ а ] д ь ы . Аньы[ы]сыйа, ньа[а]дьыа! Оҕоньоруҥ ыҥырар буолбат дуо? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Э, ити бэйэтин саҥата, ыһы[ы]ты[ы]р курдук, дьэ букатынбуорайда. Н ь а [ а ] д ь ы (Матрына кэлэр). Доро[о]бо, саҥас, хантан сылдьа[а]хты[ы]гын? М а т р ы н а . Эчи дьиэбиттэн сэгэртэйим. Уолбун кытта билсэ кэ[э]лтим.Ырба[а]хытын аҕаалтым. Бэйэ киэнэ син күндү буолар буоллаҕа. Н ь а [ а ] д ь ы . Оттон буолумна доҕор. (Аньы[ы]сыйаҕа) Холустаны сууйаарыгынан баран, эрдэ буолуо, диэн тохтоотум. Ким-да сууйа илик дии. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Тоҕо тиэтэйдэҥий? М а т р ы н а . Таҥараҕа тиксэрбиккит ду? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Хайыай. Бэҕэһэ[э] аҕабыт кэлэн баарта. Н ь а [ а ] д ь ы . Бэҕэһэ[э] көрдүҥ эбэ[э]т, ийэкэм, ты[ы]нар баҕас ты[ы]наиҥнэн сылдьара эрэ буоллар. Букатын хаҕа эрэ хаалбыт… Оттон үнүрүүн, ийэкэ[э],букатын бара сыспыта, Таҥара анныгар сытыарбыттара. Букатын ытаан-соҥоонсу[у]йаары гыммыттара. М а р т ы н а . Сабыарыбайдыаххыт — буолар ду? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Дьон этэллэр. Сарсыҥҥа ти[и]йдэҕинэ, аҕабыкка эмиэы[ы]тыахпыт буолуо. Н ь а [ а ] д ь ы . Санаа да бөҕө буоллаҕа буолуо эйэхэ, Аньы[ы]сыйа! Онто суохөс хоһо[о]но баар: эрэйэ ыалдьааччыга буолбатах, ыары[ы]лааччыга буолар — диэн. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Харахтан симнэ буолуо этэ. Н ь а [ а ] д ь ы . Оҕо о[о]йнуута буолбат эбэ[э]т, төгүрүк сылы мэлли өлөрүнэнааттанар диэн. Букатын хаайдаҕа диибин. М а т р ы н а . Огдообо буолар — кытаанах суол. Эдэр буоллаха буоллундаҕаны, оттон кырдьыбытын кэннэ ким аһыныай-харыстыай. Кырдьар кыһалҕалаах.Оттон ми[и]гин даа көрүҥ эрэ. Төһө ыра[а]х сири айаннаан кэллим, оттон алчаччыыран атаҕым уулан ха[а]лла диибин. Уолум ханнаный? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Сири тиэрэр. Тоҕо, дьиэҕэ ки[и]рбэккин? Чай кы[ы]ньа-ран сылааҕын таһа[а]рбаккын дуо? М а т р ы н а (Олорор). Онтон күүһүм баранна, сэгэртэйиэм. Хайата-да буол­лар киһигитин сабыарыбайдыаххытын баар. Дьон этэллэр эбэ[э]т дууһатыгар ту­һа­лаах буолар диэн. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оттон сарсын ыҥырыахпыт. М а т р ы н а . Соҕордук үчүгэй буоллаҕа диибин. Оттон биһиэхэ уруубуолан эрэр. 281

1912–1913 Н ь а [ а ] д ь ы . Ты[ы]й, баччаҕа, — саас-ду? М а т р ы н а . Оттон ол курдук эбэ[э]т. Өс хоһоонугар эппит курдук: дьадаҥы САХА САҤАТА киһи ойох ыларыгар түүн да диэн иҥнибэт диэн. Сэмэн ылар Марынчаны. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Аналлааҕын дьэ булбут ди[и]бин. Н ь а [ а ] д ь ы . Огдообо-ду? М а т р ы н а . Түөттэр. Ханнык а[а]ньа ылыаҕай! Кини буолан ылар буоллаҕа. Онуоха да үөрэр буоллаҕа. Арыгы испит буолпут, туох амтана суох баҕайы — элбэ­ ҕин тоҕон кэбиспиттэрэ. Н ь а [ а ] д ь ы . Көрүҥ эрэ! Оттон этэллэр дии? Сэниэлэ[э]х киһи-ду? М а т р ы н а . Оттон олороллор бэйэлэрин быһы[ы]ларынан. Н ь а [ а ] д ь ы . Онто суох оҕоло[о]х киһиэхэ ким барыай. Оттон биһиэхэ да баар эбэ[э]т Мэхэ[э]лэ. Бэйэтэ буоллаҕына, ийэкэм. (Киһи саҥата). Мабраа, хайа үөдэҥҥэ түстүҥ? Ынахтарын хайа ха[а]йбаккыт дуо (дьахтар барар). 8 көстү[ү]тэ М а т р ы н а (Ыалдьыт дьахтар тахсыаҕар диэри аргы[ы]й аҕай этэр). Биэрди- лэр эбэ[э]т, тука[а]м, айыытын сабаары, хата мин баҕайым Мики[и]ттэни муҥнуура у[у]райыа (Эмискэччи куолаһын уларытан этэр) Барда! (Сибигинэйэн) Оттон, хайа чайын иһэрпитиҥ дуо ди[и]бин эбэ[э]т. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Этимэ даҕаны. Ол кэриэтэ бэйэтэ хайдах да буолуоҕун. Син би[и]р туох да буолбат, хата бостуой баҕайы айыыга ки[и]рдэҕин. Эчикийэ сор- бун даҕаны оҕолор, эмиэ тоҕо баҕас биэрбит кыла буолта буолуой? М а т р ы н а . Туох баарый онуоха? Туох диэтэҥий хотуой, утутар эм эбэ[э]т, ону биэрбиккэ туох ба[а]рый? Онтон куһаҕан буолбат баҕайы. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Мин утуйар эми эппэппин эбэ[э]т, билиҥҥи атын үрүҥ дьүһүннэ[э]ҕи этэбин. М а т р ы н а . Онуоха да туох баарый, отонум оҕото, ол да эм эбэ[э]т. А н ь ы [ ы ] с ы й а (Өрө ты[ы]нар). Оннугун оннук да, ол эрэ[э]ри куттанабын эбэ[э]т. Хара муҥмун муҥнуур. М а т р ы н а . Хайтах, төһөтүн бараттыҥ? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Икки төгүл иһэртим. М а т р ы н а . Дьэ онно туох да биллибэтэ ду? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Мин бэйэм чайга кутан баран амсайан кө[ө]ртүм, онно амтана бэрт аччыгыйдык биллибит этэ. Оттон кини чайын кытта би[и]рдэ түһэрэн баран эттэ — чайым да амтанын сөбүлэ[э]бэт — буоллум диир. Мин онуоха эппитим, ыалдьыбыт киһи айаҕын амтана куһаҕан хата дьэ куттанан ахан биэрдим эбэ[э]т, саҥаһыкам. М а т р ы н а . Оттон эн санаама эбэ[э]т, ол диэкки сана[а]таххына, ордук ку­ һаҕан буолуо эбэ[э]т. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Бостуой киһиэхэ биэрэҥҥин айы[ы]га киһини кил­лэр­ дэҕ­ иҥ. Санаатарбын эрэ сүрэҕим оҕото айахпар буолар. Тоҕо баҕас эмиэ биэртиҥ ­буол­ла миэхэ. М а т р ы н а . Тый, отонум оҕото, Таҥара бы[ы]һаатын туох диэн тиэрэ-таа­ ры саҥараҕын? Хата эн сэрэн эрэ, хотуой, аны туора дьону холбоон буккута- лыы сылдьыаҕыҥ. Туох эмэ тыл-өс биллэ[э]ри гыннаҕына мин тугу да билбэппин, көрбөтөҕүм диэҕим, кириэһи да у[у]руом, ханнык да эми биэрбэтэҕим, көрбөтөҕүм, истибэтэҕим даҕаны туох эмин билиэхтэ[э]ҕэр буолуох. Бэйэҥ да хотуой санаан көр эрэ. Биһиги онто суох үнүрүүн кэпсэппиппит төһө эрэ эрэйдэнэн барар барахсан диэн. Кыыһа буоллаҕына мас акаары баҕайы оҕоньор буоллар ты[ы]нна[а]хты[ы] сытыйарыгар ти[и]йбит. Маннык эрэйтэн киһи тугу оҥоруо этэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Онто да суох мин мэллэһиэм суоҕа. Миигиттэн атын киһи би[и]тэр бэйэтэ моҥнон өлүө этэ би[и]тэр бэйэтин тууйан өлөрүө этэ. Бу аата эмиэ олох дуо? 282

М а т р ы н а . Оттон буоллаҕа ол ди[и]бин. Чэ айаххын атан биэримэ. Хата хар- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалчытын көрдүөн бул, итигэннэ чайын иһэрт. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эчи сорукайбын оҕолор! Тугу баҕас кыныам баарай, бэ­йэм да билбэппин, куттанарым эмиэ бэрт эбэ[э]т, бэйэтэ баҕас өллөҕө ханнык дуу?Дууһабын хара[а]рдыахпын эмиэ баҕарбаппын эбэ[э]т. М а т р ы н а (Уордайан). Оттон кини тоҕо харчытын ыйан биэримнэ эрэйдиир!Бэйэтин кытта хоруобар уган бараары гынар дуо, кимиэхэ да ти[и]һиннэрбэккэ. Он-туката киниэххэ үчүгэйэ буолуоҕа ду? Таҥара бы[ы]һаатын, ити үлүгэр харчы, сэ[э]бэским да илиитигэр ки[и]рбэккэ сүтэн ха[а]ларын. Ол айыы буолуо суоҕа дуо? Кинибэйэтэ тугу гынар? Эн хам-нааччы көрөн олоруоҥ буоллаҕа? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Тугу да гынарбын билбэккэ бардым, хара санааҕа кил-лэрдэ. М а т р ы н а . Тугу була сатыыгын? Көстөн турар суол буолбатах дуо? Билигинэрэ сыыһа туттаргын үйэҥ а[а]һыар дылы кэмсинэ сылдьыаҥ. Харчытын барытынбалтыгар биэрэн кэбиһиэҕэ, оттон эн кура[а]нах оннун көрөн ха[а]лыаҥ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эчи, онто суох ыҥыттарбыта эбэ[э]т, барыах баар эбит ди. М а т р ы н а . Бэйэ, ийэм бараргын тохтото түс, хат баран сылабааргын ор-гут, биһиги кинини чэй иһэрдэн, харчытын иккиэн көрдүөхпүт, хантан эмит булааинибит. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Айыккабын да, туох эрэ буолаарай. М а т р ы н а . Туох баарый онуоха, тугу көрөн олороору гынаҕын. Харчыны ха-раххынан эрэ көрүөҥ дуо, илиигэр тиксибэккэ? Хамса[а] эбэ[э]т. Бар, отонум оҕото, оҥор тугу баҕарбыккын, санааҥ дуоһуйуор диэри, хойут кэм-симмэт гына. Оннук эбэ[э]т. (Аньы[ы]сыйа тахсан истэҕинэ Матрына хат ыҥыран ылар). М а т р ы н а . Би[и]р суол, Мики[и]ттэҕэ маны барытын кэпсиир эрэ буо­лаа­йаҕын. Кини аҕалыа эбэ[э]т. Таҥара быһыытын кини эми биллэр эрэ. Кини тугубаҕарар оҥоруо оччоҕо, аһынымтаҕай эбэ[э]т эмиэ итиҥкэҥ. Киниэхэ этэ[э]йэҕиноҕолор. Эрэйи, кыһалҕаны кини кыайан өйдүө суоҕа. (Уолуйан турар, дьиэ ааныгартурар Бүөтүр). 9 көстү[ү]тэ Уруккулары кытта Бүөтүр (Истиэнэттэн тутуһан баран күүлэҕэ тахсан, мөлтүөрбүт киһи саҥатынан ыҥырар). Киһи ыҥырарын истибэт буолан ханна баран хааллыгыт. У-ух! Аньы[ы]сыйа кимбаарый манна? (Ла[а]ппыга баран түһэр). А н ь ы [ ы ] с ы й а (Муннук кэнниттэн тахсар) Сыппыт сиргэр сытымына тоҕоэмиэ соһуллан таҕыстыҥ? Б ү ө т ү р . Хайа, билиги кыыс Ма[а]рпаҕа баран кэллэ дуо? Ыарыттым эбэ[э]тбыһыыта. Ыы-ыы, бу кэриэтэ өлбүт киһи ни!.. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Солото суох эбэ[э]т, мин ууга [ы]ыппытым. Тохту[у] түс,хамынан баран, бэйэм баран кэлиэм. Б ү ө т ү р . Оттон А[а]нысканы ы[ы]ттаххына ханна баран хаалла? Ыы-ыы,эрэйбин да! Өлөрүм кэллэ! А н ь ы [ ы ] с ы й а . Онто суох мин да ыҥыттардым-э. Б ү ө т ү р . Ы-ы! Оттон ханнаный да? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Сах билэр, туох быһа сиэбитэ буолла. Б ү ө т ү р . Ы-ы, кү[ү]һүм баранна, ба[а]рым барыта уотунан убайар. Бүргэһи­нэн дьөлө үүттү[ү]р курдук, ыт курдук быра[ҕ]ан кэбиһэн баран-баран ха[а]лаҕыт, ууда ылан биэрэр киһи суох! Ы-ы, А[а]нысканы ыҥыр миэхэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Бу кэллэ. А[а]ныска, кэл аҕаҕар. 10 көстү[ү]тэ Уруккулары кытта А[а]ныска (сүүрэн кэлэр, Аньы[ы]сыйа муннук кэннигэр барар). Б ү ө т ү р . Бар эрэ. Ы-ы. Аҕаскар Ма[а]рпаҕа, эт аҕам ыҥырар диэ. Кэллинна[а]да баар. 283

1912–1913 А [ а ] н ы с к а . Чэ, сөп. Б ү ө т ү р . Тохто[о] эрэ. Эт түргэнник кэллин. Аҕата өлөөрү гыммыт диэ. Ы-ы, САХА САҤАТА айа! А [ а ] н ы с к а . Сибилигин бардым, была[а]ппын эрэ ылабын (тахсан барар). 11 көстү[ү]тэ Бүөтүр, Аньы[ы]сыйа, Матрына М а т р ы н а (Хараҕынан имнэнэр). Чэ-рэ, хотуой наадаҕын өйдүө-рэ. Дьиэ иһин ки[и]рэн илби көр-рэ. Көрдүө ыт былахыны кирэрин курдук; барытын тиэрэ бурҕай, оттон мин сибилигин бэйэтин хаһан көрүөм. А н ь ы [ ы ] с ы й а (Матрынаҕа). Эйигин кытта хайтах эрэ ордукка-дылы. (Күү­ лэҕэ Бүөтүр аттыгар кэлэр). Хайа, сылабаар туруоруо дуо? Бу Матрына эмэ[э]х- с­ ин кэллэ уолугар, кини да исиһиэҕэ. Б ү ө т ү р . Оттон туруоруох буоллар, туруор (Аньы[ы]сыйа күүлэҕэ киирэр). 12 көстү[ү]тэ Бүөтүр Матрыналыын (Матрына күүлэҕэ кэлэр) Б ү ө т ү р . Дорообо. М а т р ы н а . Доро[о]бо, сэгэртэйим, оҕото, көмүс бэйэлэ[э]ҕим... ыалдьарыҥ үтүө буолбат эбэ[э]т, бадаҕа. Билиги мин оҕоньорум эрэйдэ[э]х аһыйарыгар аҥаара буолла. Баран көрүс — диир хайтаҕын-туоҕун билэн кэл диэбитэ (Үҥэр). Б ү ө т ү р . Өлөөрү кынным буолбат дуо? М а т р ы н а . Э, эчикийэ ыары[ы] өлүү оту-маһы кэрийиэ-дуо, киһини кэри­ йэн эрдэҕэ — диибин. Чэ, буорайа[а]хта[а]быккын, сэгэртэйиэм. Эчи ыары[ы] бөҕө киһини киэргэтиэ баара дуо. Б ү ө т ү р . Симиэрдим кэллэ эбэ[э]т. М а т р ы н а . Хайдах гынаахтыаҥый, Бүөтүр, Таҥара ыйа[а]ҕа буоллаҕа эбэ[э]т. Таҥара аһыгар тиксэриэхтэрэ, сабыарыбайдыахтара буоллаҕа, Таҥара биэриэ буоллаҕа; ойоҕуҥ буоллаҕына көрсүө дьахтар, — тэрииргин ньир-ньаар курдук дьа­ һайыахтара буоллаҕа. Мин да уолум күүһэ ти[и]йэринэн муҥнаныа буоллаҕа. Б ү ө т ү р . Дьаһайар киһи суох! Дьахтарым буоллаҕына оттомо суох. Онно- манна иирэр, билэбин эбэ[э]т барытын, билэбин. Кыыһым буоллаҕына а[а]х-ма[а]х, сааһынан да эдэрэ бэт. Дьиэни тэрийэрин тэрийбитэ дэ, ону чөмүччү тутар киһи суох. Аба-абака. (Ытаары бөтөн барар). М а т р ы н а . Оттон харчы дуу, атын дуу, баар буоллаҕына. Б ү ө т ү р (Аньы[ы]сыйаҕа күүлэҕэ). Хайа, А[а]ныска баар дуо? М а т р ы н а (Атын сир диэкки көрөн баран). Бу өйүн көрүҥ эрэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а (Кү[ү]лэттэн). Мааҕын, сонно ба[а]рта. Хайа миэхэ ки[и]р-­ бэткин дуо, мин өйүүм. Б ү ө т ү р . Бэйэ, кэриэспин олоро түһүүм. Айыкка оҕолор, сүрэҕим уотунан убайан эрэр. Бу кэриэтэ өлбүт киһи баар-ини! М а т р ы н а . Таҥара көҥүлэ буоллаҕа эбэ[э]т, кини баҕарбатаҕына, кини ду[у]һат­ а бэйэтэ тахсан барыа суоҕа. Таҥара өлөрөрүгэр даҕаны, абырыырыгар даҕаны бэйэтин көҥүлэ буоллаҕа эбэ[э]т. Өлөрүн-да киһи эрэ билбэт баҕайыта. Өллө дэ диэбит кэннэ тиллэр элбэх. Оттон үнүрү[ү]н биһиэхэ биир киһи букатын өллө диэбиттэрин кэннэ... Б ү ө т ү р . Киһи буолбаппын сүрэҕим билэр буоллаҕа (истиэнэҕэ өйөнөн ба­ ран, хараҕын симэр). 13 көстү[ү]тэ Уруккулары кытта Аньы[ы]сыйа. А н ь ы [ ы ] с ы й а (Кэлэр). Хайа, бараҕын-ду, суох ду? Киһи эйигин кыайан кү[ү]түө ба[а]ра дуо, Бүөтүөр, Бүөтүөр! 284

М а т р ы н а (Тэйиччи баран баран, тарбаҕынан ыҥырар Аньы[ы]сыйаны). Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал А н ь ы [ ы ] с ы й а (Күүлэттэн түһэн Матрынаҕа). Эчи суох. М а т р ы а н а . Барытын үчүгэйдик көрдүөтүҥ-дуо? Сир аннын? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Онно да суох эбэ[э]т, арай сэбэргэнэҕэ буолуо дуо? Бэ­ҕэһэ[э] онно тарбаччыйан эрэрэ. М а т р ы а . Көрдүө-көрдүө, туохтан да ордук тылынан сала[а]быт курдук оҥор.Оттон мин та[а]йдахпына, бүгүҥҥү күнү туоруо суох эбэ[э]т: тыҥыраҕа көҕөрбүт,сырайа да хараарбыт буолбат дуо. Хайа сылаба[а]рыҥ оргуйда дуо? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Буруолаан эрэр. 14 көстү[ү]тэ Уруккулары кытта Мики[и]ттэ (кэлэр атын өттүттэн, сатанар буоллар атынан олбуор айаҕар: Бүөтүрү көрбөт) М и к и [ и ] т т э (Ийэтигэр). Дорообо, ийэ, хайдах олороҕут? М а т р ы н а . Таҥара көмөтүнэн олоробут этэҥҥэ. М и к и [ и ] т т э . Хайа тойоммут хайтаҕый? М а т р ы н а . Аргы[ы]й, ол олорор (Күүлэ диэкки ыйар). М и к и [ и ] т т э . Туох баарый, баҕардар олордун. Миэхэ тугуй? Б ү ө т ү р (Хараҕын көрөн кэлэр). Мики[и]ттэ, Мики[и]ттэ, кэл-рэ бэттэх!(Мики[ит]­тэ чугаһыыр, Аньы[ы]сыйа Матрыналыын сибигинэһэллэр). Б ү ө т ү р . Тоҕо эрдэ кэллиҥ? М и к и [ и ] т т э . Сирбин бүтэрдим. Б ү ө т ү р . Күрбэ та[а]һын тиэрдиҥ дуо? М и к и [ и ] т т э . Ол ыраах буолбат дуо? Б ү ө т ү р . Ыраах да? Оттон мантан чугас дуо? Эмиэ хат кырыныаҥ буолардуу. Холбуу бүтэриэҥ этэ буоллаҕа (Аньы[ы]сыйа саһан туран иһиллиир). М а т р ы н а (кэлэр). Тыый тука[а]м, тоҕо кыһаммаккын? Тойонуҥ ыалдьар буол­бат дуо, эйэхэ эрэнэр буолбат дуо, төрө[ө]бүт аҕаҥ курдук кыһаныах тустааххын, күүс­күн харыстаабакка үлэлиэх-хамныах тустааххын, мин иньэ диэбэ[э]тэҕим дуо эйэхэ. Б ү ө т ү р . Эн оччоҕо туохта[а], айы[ы]! Кортуойпуйда тас, дьахталлар... Ы-ы,талыахтара. А н ь ы [ ы ] с ы й а . (Уоһун иһигэр) Ол иһин барымынабын. Эмиэ киһини ба-рытын ы[ы]талаан баран, соҕотоҕун ха[а]лаары кынар ди харчыта быһы[ы]та бэйэ-тигэр баар эбит. Ханна эрэ кистэ[э]ри кынар быһыыта. Б ү ө т ү р . Айыкка! Олордон саҥыны, барылара сыстыһан ха[а]лыахтара.Ымы[ы], кү[ү]с баранна. (Турар). М а т р ы н а (Кү[ү]лэҕэ сү[ү]рэн тахсан Бүөтүрү өйүүр). Дьиэҕэ ки[и]рэҥ дуо? Б ү ө т ү р . Киллэр. (Тохту[у]р). Мики[и]ттэ! М и к и [ и ] т т э (Уордайан). Дьэ туох ба[а]рый? Б ү ө т ү р . Көрсүһүөхпүт суоҕа аны. Өлө[ө]рү гынным. Хоргуппутта[а]х буоллаххы-на, Таҥара туһугар ха[а]ллар, айы[ы]ла[а]х буолуом баҕардаҕына. Тылбынан-өспүнэнхоргутуннарбытым баҕар баар буолуо. Туох суох буолуой. Хоргуппуккун ха[а]ллар. М и к и [ и ] т т э . Туохха хоргутуомуй, хата бэйэбит айы[ы]лаах инибит. М а т р ы н а . Э, туга[а]м, өйдүөн иһит-даа! Б ү ө т ү р . Өскүн, Таҥара туһугар, ха[а]ллар. (Ытыыр). М и к и [ и ] т т э (Эмиэ сы[ы]гыны[ы]р). Таҥара бы[ы]һа[а]тын уба[а]й-Бүө­түр. Мин эйиэхэ туох иннигэр хоргутуомуй. Туох да куһаҕаны эйигиттэн көрө илик-пин. Хата эн хоргуппуттаах буолуоҥ. (Ыты[ы]р. Бүөтүр эмиэ сыҥсырыйа-сыҥсырыйа барар. Матрына өйүүр). 15 көстү[ү]тэ Мики[и]ттэ Аньы[ы]сыйалыын. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Айыккабын-да, баһым-аҕай — барахсаны-да! Чэ, тугу-рэоҥоро[о]ру кынна, көннөрү этиэ суоҕа. (Мики[и]ттэ аттыгар кэлэр). Тугу эппитиҥий,харчытын сиргэ кистиэтэ-диэн, онно туох да суох ди[и]бин. 285

1912–1913 М и к и [ и ] т т э (Тугу да саҥарбакка-рэ ыты[ы]р). Мин киниттэн туох да ку­ һаҕаны көрө иликпин, хата мин бэйэм буруйдаах буолуом эбэ[э]т. САХА САҤАТА А н ь ы [ ы ] с ы й а . Чэ, эйх. Оттон харчытын ханна кыммыта буолуой? М и к и [ и ] т т э (Уордайан). Мин билэбин дуо? Көрдүө бэйэҥ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Аһынымсахпыт да бэрт, доҕор! М и к и [ и ] т т э . Аһыныам суоҕа дуо? Барахсан ыта[а]хта[а]та эбэ[э]т, киһи аһыныах! А н ь ы [ ы ] с ы й а . Үчүгэй уйан сүрэхтэммикин, доҕор, аата аһыныах сир бапп­ а­таҕа! Оттон кини төһө сыҕайар этэ, билигин даа батан ыытыҥ диир буолбат дуо? Оттон миигин тоҕо аһыммаккын? М и к и [ и ] т т э . Эйигин тоҕо аһыныамый? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Өлүөҕэ, харчытын мэлитэн кэбиһиэҕэ. М и к и [ и ] т т э . Ханна кыннаҕай! А н ь ы [ ы ] с ы й а . Э-э, балтын ыҥыттарда буолбат дуо, харчытын биэрэ[э]- ри. Сорбутун да, хайтах олоруох бэйэкэйбиний, харчытын биэрдэҕинэ. Дьиэлэрит- тэн батан таһа[а]рыахтара буоллаҕа диибин. Эн көмөлөстөххүнэ. Бэҕэһэ[э] киэһэ ханна бара сырытта диигин? М и к и [ и ] т т э . Тахсан баран эрэрэ ди, онно ханна кыммыта буолла. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Айыккабын да! Бэйэ-рэ, онно тахсан көрү[ү]м. (Микиитэ атын сир диэкки барар). 16 көстү[ү]тэ Уруккулар, ити гиэннэ Матрына дьиэттэн тахсан Аньы[ы]сыйалаах Мики[и]ттэҕэ кэлэр, сибигинэйэр. М а т р ы н а . Ханна да барыма, харчыта бэйэтигэр баар, мин тутан көрдүм, хо[о]йнугар баар. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эчи айаккабын даа! М а т р ы н а . Билигин мөлчү туттаргын эрэ, оччоҕо халбас хараны ми[и]н­- ньэҕиҥ. Балта кэллэр эрэ мэлитиэҕэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Онто суох кэллэр эрэ биэрэрэ биллэр буоллаҕа. Хайтах кыныах бэйэкэбиний! Айаккабын да! М а т р ы н а . Хайдах кыныамый даа? Көр эрэ бэттэх, сылаба[а]ргыт оргуйда дуо? Чайгын наста[а]была[а]н кутан биэр, (сибигинэйэн) онно билиги кумаҕылла[а]х- хыттан кутан биэр. Би[и]р чааскыны истэр эрэ, ылаар. Оччоҕо чэ саҥарыа суоҕа. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Куттанарым бэрт эбэ[э]т. М а т р ы н а . Чэ олбу дии турума, хамса[а]махтаа, мин баран балтым кэл­ лэҕинэ сааратыам сыыһа туттума. Харчытын ылаат манна аҕала[а]р, Мики[и]ттэ ылан кистиэҕэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Айаккабын да! Хайдах баҕас сатанар үһү. М а т р ы н а . Мэ[э]рилэ[э]мэ диибин эбэ[э]т, бараҥҥын этэрим курдук оҥор. М и к и [ и ] т т э . Тугуй? М а т р ы н а . Эн ханна да барыма-рэ, олор итиннэ сабар[аа]нньаҕа, наада б­ уолуо баҕар. М и к и [ и ] т т э (Или[и]тинэн сапсыйар). Кэм дьахталлар олбу буолуохтара. Киһини бухатын булкуйан кэбиһиэхтэрэ. Сах ыллын кинилэри. Хата бараммын хор- туопуйу таһа[а]рабын. М а т р ы н а . (Илиититтэн тутан тохтотор). Барыма ди[и]бин-эбэ[э]т. 17 көстү[ү]тэ Уруккулары кытта А[а]ныска (Ки[и]рэр). А н ь ы [ ы ] с ы й а . Дьэ тугуй? А [ а ] н ы с к а . Кы[ы]һыгар бара сылдьар эбит, сибилигин кэлиэх буолар. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Дьэ, кэллэҕинэ, хайдах кыныахпытый. 286

М а т р ы н а (Аньы[ы]сыйаҕа). Барыта бүтүө, оҥорбохто[о] этэрим курдук. Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал А н ь ы [ ы ] с ы й а . Ким билэр, иннибин-кэннибин билбэт буоллум, өйбүттэнтахсан ха[а]ллым. А[а]ныска, бар, тука[а]м, торбосторгор, ханна баартара буолла.Эҕин толлорум-бэрт эбэ[э]т. М а т р ы н а . Хайа барбаккын дуо? Сылаба[а]рыҥ куотпута буолуо. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Эчи, үлүгэрбин да! (барар). 18 көстү[ү]тэ Матрына Мики[и]ттэлиин. М а т р ы н а (Уолугар чугаһыыр). Оннук эбэ[э]т, туга[а]м (Аттыгар олорорсабар­ а[а]ньаҕа). Эн да иннигин саныахха сөп буоллаҕа ди[и]бин, мэ[э]нэ хайтах са-таныай. М и к и [ и ] т т э . Ол мин иннибин тугу саны[ы]гын? М а т р ы н а . Хайтах туох олороргун, тэриллэргин буоллаҕа ди[и]бин. М и к и [ и ] т т э . Хайтах олороргун-да? Дьон олороллорун курдук олоруомбуоллаҕа ди[и]бин. М а т р ы н а . Оҕоньордоро бадаҕа уһаабат киһи буолбут. М и к и [ и ] т т э . Өллөҕүнэ өллөҕө диибин. Онуоха туох баарый? М а т р ы н а (кэпсэтэ олорон, өрү[ү] а[а]н диэки көрбөхтүүр). Эчи туга[а]м,тыыннаах киһи хайдах ини сана[а]бат буолуой. Барыга бары сымы[ы]тым оҕото, өйнаада буолар буоллаҕа. Эн санааҕар мин эн тускар төһөлө[ө]ҕү эрэйдэнэн и[и]ппи-тим буолуой, тэпсэҥнэ[э]хтэ[э]н биэртим да бу сирдэри, сотом уҥуоҕа хайыталыандиэри барыта эн тускун санааммын. М и к и [ и ] т т э . Ол тугу көрдүөн сырыттаҥый? М а т р ы н а . Оттон эн иннигин иһиллэ[э]н сылдьар буоллаҕым диибин, хай-тах туох оҥору[у] буолар диэн. Мойысыай уола Уйба[а]ны билэҕин дуо? Кининибаран эмиэ көрсө сырыттым. Үнүрүүн бара сылдьан биир суол наадатын оҥоронбиэрт­ им, онтон ону баран эттим, Уйба[а]ным, сүбэлэ[э] би[и]р суол баар диэтим.Эр киһи соҕотох кыыс эрэ оҕолоох огдообо дьахтары ыллаҕына хайтаҕый, ол өлбүткиһи дьиэтигэр, огдообо дьахтарга кэлэрэ сөп буолуо ду, түктэри буолуо ду? Ол кэ-лэн кыыһын эргэ биэрдаҕинэ ол дьахтар олоҕор олороро сөп буолуо ду, суох ду?Сөбүн сөп буолуо да, уһуннук эрэйдэммит, кыһаммыт киһиэхэ кыаттарар суол буо-луо биир; үбтэ[э]х киһи ол курдук олорор гына дьанайыа этэ ди[и]р, оттон харчытасуох эрэйдэниэххэ да сатаммат биир. М и к и [ и ] т т э (Күлэр). Оттон оннук буолумна, кинилэргэ харчыта эрэ биэр.Харчы киһиэхэ наадала[а]х суол эбэ[э]т. М а т р ы н а . Дьэ сымы[ы]тым оҕото, онтон мин барытын киниэхэ биэрдим.Баста[а]н уолуҥ ол дьахтара олорор дьонугар суругунан араҕыстын диир, онно эмиэүб наада, кырдьаҕастарын күндүлү[ү]рүгэр. Оччоҕо кинилэр сөбүлү[ү]бүт диэн илиибаттыах туста[а]хтар. Барытын толкуйда[а]н, хайтах туох буоларын билэн баран сурукб­ иэриэххэ. Көр эрэ маны (былаатыттан кума[а]ҕыны ылар) бу суруйда аҕан, аах!.. (М и к и [ и ] т т э а[а]ҕар, Матрына истэр). М и к и [ и ] т т э . Оттон бу дьон суруктарын харата диибин. Маныаха туохбаар буолуой? М а т р ы н а . Оттон эн иһит эбэ[э]т, Уйбаан туох ди[и]рин барытын. Харчытынбука кыта[а]тыҥ диэбитэ. Харчыта суох буолуо да дьахтара эр киһини аҕалан олор-дорун сөбүлүөхтэрэ суоҕа диир. Чэ улахана харчыга барта диир. Инньэ гынан сэрэн эрэ. Бэйэҕиттэн иҥнэн ту-рар. М и к и [ и ] т т э . Миэхэ туох буолуой, харчыла[а]х киһи бэйэтэ кыһаныабуоллаҕа. М а т р ы н а . Дьэ бэрди-да этэҕин, доҕор. Ону барытын дьахтар хайа[а]нсаты[ы]һык. Харчытын ылбытын да иһин, дьахтар тугу булан саныаҕай, — оттон эр 287

1912–1913 киһи буоллаҕа ди[и]бин. Харчытын да эн сата[а]н кистиэҥ. Эн өйүҥ кэм ордук ини, туох эмэ буоллаҕына. САХА САҤАТА М и к и [ и ] т т э . Эчи эһиги, дьахталлар, тугу баҕас билэн эрэр үһүгүт. М а т р ы н а . Тугу биһиги билбэт үһүбүт! Эн харчытын кытта тутус ээт, оччоҕо хойут ол-бу буолтун иһин киһи тохтотуо этэ буоллаҕа. М и к и [ и ] т т э . Чэ, хайдах да буолуҥ, барабын. 19 көстү[ү]тэ Мики[и]ттэ, Матрына, ити гиэннэ Аньы[ы]сыйа (дьиэттэн куттанан сү[ү]рэн тахсар дьиэ кэннигэр Матрынаҕа) А н ь ы [ ы ] с ы й а . Бэйэтигэр ба[а]р эбэ[э]т, бу ба[а]р (Хо[о]йнуттан көрдө­ рөр). М а т р ы н а . Мики[и]ттэҕэ биэр, кини кистиэҕэ. Мики[и]ттэ, ыл, кистэ[э]н кэ- бис. М и к и [ и ] т т э . Чэ аҕалыҥ. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Айакабын да! Бэйэм да кисти[и]һибин (олбуор а[а]нын диэки барар). М а т р ы н а (илиититтэн ылан баран). Ханна бардыҥ? Суохтуохтара суоҕа дуо, ол ол балта иһэр буолбат дуо? Үчүгэй муй-май буолбуккун. А н ь ы [ ы ] с ы й а (саараан туран). Айакабын оҕолор! М и к и [ и ] т т э . Хайа миэхэ биэрбэккин дуо? Ханна эрэ ууран кэбиһиэхпин. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Ханна у[у]раары гынаҕын? М и к и [ и ] т т э . Биэриэххин куттанаҕын ду? (күлэр). 20 көстү[ү]тэ Уруккулары кытта Өкүлү[ү]нэ (таҥас туту[у]рдаах). А н ь ы [ ы ] с ы й а . Айакабын даа! (Харчытын биэрэр). Мики[и]ттэ сэрэн эрэ. М и к и [ и ] т т э . Туохтан куттаҥнаҥый, хойут бэйэм да буолбат сирбэр кис­ тиэм. (барар). 21 көстү[ү]тэ Матрына, Аньы[ы]сыйа, ити гиэннэ Өк[ү]лү[ү]нэ. А н ь ы [ ы ] с ы й а (Куттаммыт). Ыты[ы]р хайтах эрэ буолан эрэрэ. М а т р ы н а . Хайтах таҥарала[а]та дуо? А н ь ы [ ы ] с ы й а . Бадаҕа оннук, мин ылбыппын билибинэ хаалла. М а т р ы н а . Чэ дьиэҕэ киир, ол Өк[ү]лү[ү]нэ иһэр. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Оттон мин ити айылаах буолтум кэннэ, кини харчытын кытта... М а т р ы н а . Кэбис-кэбис доҕор! Киир дьиэҕэр, ол Ма[а]рпа эмиэ иһэр. А н ь ы [ ы ] с ы й а . Туттардым эбэ[э]т, хайдах эрэ кынар (барар). 22 көстү[ү]тэ Ма[а]рпа, Өкүлү[ү]нэ, ити гиэннэ Матрына. М а а р п а (биир өттүттэн киниэхэ иһэр Өкүлү[ү]нэ). Мин ма[а]ҕыттан да кэ- лиэх этим-да кыыспар бара сылдьыбытым. Хайа, оҕоньоргут хайдаҕый? Куһаҕан ­буолан барда дуо? Ө к ү л ү [ ү ] н э (Таҥаһын уурар). Ким кинини билэр. Мин ууга киирэ сы­ рыттым. М а а р п а (Матрына диэки ыйар). Бу киммитий? М а т р ы н а . Мики[и]ттэ ийэтэ эмэ[э]хсиммин, доҕочукайым. Дорообо, Уй­ ба[а]ныҥ бадаҕа чугаһаабыт. Бэйэтэ тахсалларын тайҕаҕа, этэ[э]хт[ии]р барытын. Эчикэйбин таҥарала[а]та ду, хайтах ду? 288

23 көстү[ү]тэ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал Урук[к]улары кытта Аньы[ы]сыйа (ыйыттан ыһы[ы]ты[ы]-ыһы[ы]ты[ы] баҕанаттан тутуһан туран ыты[ы]р). Ы-ы! А-а! эчи дьэ, кимиэхэ баҕас ха[а]ллардаҕа буолла, тоҕо баҕас бырахтаҕабуолла хара сорго мин ха[а]ла[а]хта[а]таҕым диибин. Хайтах олоруох, киһи буолуох,бэйэкэбиний дьэ, сырдык хараҕын сабаахта[а]та эбэ[э]т. 24 көстү[ү]тэУрук[к]улары кытта Ньа[а]дьылара дьахтар. Матрыналыын Ньа[а]дьылара дьахтар өйүүллэр. Өкүлү[ү]нэ Ма[а]рпалыын дьиэҕэ ки[и]рэллэр. Дьон муньусталлар. Б и и р к и һ и с а ҥ а т а . Эмэ[э]хситтэри ыҥыран тэриттэриэххэ. М а т р ы н а (бэлэньигин ньыппарынар). Уулара чугу[у]ннарыгар баара ду?Билиги сылабаардарын уутун тохпуттар ду суоҕа ду. Бэйэ мин да көмөлөһү[ү]м эрэ. Быыс. Редактор Н.Г. Соловьевъ 289

290 САХА САҤАТА 1912–1913

СИБИЭН ТУҺА Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал 1913. — №3. — С.1—4. Биир киэһэ улахан нуучча дьиэтин күүлэтин ортотугар турар ыскамыйаҕа оло-рорбут: мин, балтым, үлэһиппит Уйбаан буолан. Биһиги иннибитинэ[э]ҕи ороҥҥохоноһо оҕоньор олороро. Суол ааныгар Маайа (кэргэн дьахтарбыт) сонун абырах-тыы олорор. Ийэм уот кытыытыгар иттэ турара. Бу курдук олордохпутуна нуучча дьиэтин иһигэр эмискэ туох эрэ тыаһаата. Онуо­ха ийэм соһуйан «Бу тугуй» диэбитин билимнэ хаалла. Балтым буоллаҕына миэх­ эсыста түстэ. Маайа туох эрэ тахсан кэлиэ диэбит курдук ииһин ыһыктыбытынан оло-рон хаалла. Уйба[а]н туран эккирэ[э]н ааны аһан баран нуучча дьиэтин иһин өҥөйөнкөрдө. Өҥөйөн киһибит хаһы[ы]тыы түстэ: — Доҕоттор! үрүҥ чааньыкпыт сиргэ түһэсытар. Онтон «туох түһэрдэ?» — ди-ди дьиэҕэ киирдэ. — Э, кыыча (куоска) буолуо! — диэтим мин, кини бэттэх күүлэҕэ суоҕун көрөнбаран. Оҕоньор холтунун этэрбэһин айаҕыттан ыла-ыла кыыча буолумуна, бу кэн-нэ туох тыаһаатыаҕай» — диэтэ. Онтон чочумча соҕус буолан баран, Уйба[а]ммытк­ ыы­чатын үүрбүтүнэн таҕыста. Ити итинэн хаалла. Ону маны сэһэргэстибит. Бу кэнниттэн ийэм — «Эн нууччадьиэтигэр соҕотоҕун утуйуоҥ ду, би[и]тэр биһигини кытта ампаарга сытыаҥ дуу?» —диэн миигин ыйытта. — Э, оттон соҕотоҕун да утуйаа инибин — диэтим мин. — Оҕоньор, эн нуучча дьиэтигэр утуйаар. Ити ороҥҥо мин А[а]ныска кыыһыкытта сыты[ы]һыкпын — диэтэ Маайа. Онуохха оҕоньор: — чэ, ханна даа буоллун,миэхэ орон эрэ буоллун — диэн кэбистэ. — Олбу ди[и]ллэр даа, мин бу дьиэҕэ иккиһин (бу иннинэ өлбүт урукку дьиэ­лэ[э]х тойон бэрт сүдүк адьырҕа киһи этэ) сайылыырым буолла да, тугу даҕаны билэиликпин — диэтэ ийэм. — Чэ быһа! Былырыын Быластыырдаах адьаһын киһини утуппат, ди[и]ллэрэ:сөтөллөр, ынчыктыыр, хаамар дии-дии бэркэ бөтүөхтэһэллэрэ. Быластыыр уолабуоллаҕына ити ороҥҥо утуйбаппын диэн дьиэ үрдүгэр, сарай анныгар сытар эбитэтэ. Оттон мин буоллахпына баттата да иликпин, хы, хы, хыы! — иньэ дии-дии ­Маайакүлэн барда. Онуоха оҕоньор Маайаны буурдук диэн барда: — тукаам, күлүмэ, сибиэни аһа­ҕас эрэ эттэ[э]х киһи билэр, эн бүтэй эттэ[э]х буолуоҥ. — Э, бу дьиэни сибиэннэ[э]х ди[и]ллэрэ адьас сымыйа. Былырыын биһиги от-торго көспүт күммүтүгэр, Кэтит Нэ[э]стэр киниитэ Быгыала хаптачай лөчүөк и[и]ппиткыыһына[а]н бу дьиэни көрө сылдьыбыттар. Ааммыт хаты[ы]лааҕыттан түннүгүнэнкиирбиттэр. Бу үс бүгүлэх ол сырыттахпытына сурах үлүгэрдик тыаһа[а]та диэнкэпсэ[э]бит үһү. Бу көрүлүүр күнүс көһөн барарбыт аҕай кытта тыаһа-ууһа буоллаҕа!Аата күтүр өстөөх буолан сымыйаннан кэпсэ[э]тэҕэ! — сити курдук саҥарда ийэм. Онтон Уйбаан, — Э, манна сибиэн аҥара да суох — диэн ааныттан иҥиэттэн кэ-бистэ. Дьэ онтон салгыы хоноһобут оҕоньор сэһэргэ[э]битинэн барда. — Тукаларыам, көр бу көрбөччүтэ суох киһи тугу даа билбэтэ олус буолар эбит.Мин былыр оччо-бачча иччилэ[э]х сир сирдэринэн, балаҕаннар тастарынан кэлэр-барар этим даа, тугу даҕаны билбэт этим. Бу алта-уоммун туоламмын сэттэ уом-муттан түөрдүн ылан эрэбин. Ол усталаах туоратыгар мин аба[а]һыны биирдэ эрэбилбитим, ону да тыаһын эрэ истибитим.., кэнники уолум өлөрүгэр. Оҕом уһугулаансыттаҕына, арай дьиэ таһыгар хаптаһыны суорарга дылы гынар. Онно мин сүгэниылан бараммын, киниэхэ утары тахсар киһи буолабын! — Ыы, бу эрэйдэ[э]ҕи! — дии түстэ ийэм. — Туохха сүгэлэммитиҥий? — диэн ыйыттым мин. — Оттон охсуһаары, — диэн баран оҕоньорум кэллэ. 291

1912–1913 — Аһыыны көрө сылдьар эрэйдэ[э]х хараҥатыгар түһэ[э]хтэ[э]тэҕэ, — диэтэ ийэм. САХА САҤАТА — Дьэ, онтукаҥ кэлтэ дуу, суох дуу? диэн ыйыттым хоноһобуттан. — Суох, хантан кэлиэҕэй? — диэн оҕоньорум бэйэбиттэн хардары ыйытан ба- ран, эттэ: «Абааһыттан куттанар ыыра куһаҕан. Куттаммат киһи тугу даҕаны көрбөт». — Э кирдьик иньэ дииллэр. Эн сөпкө эттин ди[и] оҕуста Уйбаан. Оттон мин бу курдук салгыы түстүм: абааһыны суптутун саныы, өйдөрүттэн араарбакка сылдьар буоланнар көрөллөр. Санаабаттара, ахтыбаттара буоллар көрүөхтэрэ суоҕа этэ. Нууч­ча даҕаны үтүөлэринэн холобурдаан көрүҥ. Кинилэр абааһы баар буолуо дии санаабаттар даа, билбэттэр даҕаны, көрбөттөр даҕаны». Онтон саҥата суох олорбохто[о]буппун киэннэ, Маайа эмиэ тылыгыраан бар- да: Оннооҕор Таҥарабыт дьиэтэ сибиэнэ[э]х дии. Үгүс Таҥаралаах киэҥ сиргэ мин санаабар, мунньустуо да суох эбиттэр. — Итигиэннэ оҕоньор үөрэтэ быһы[ы]лаах- тык бу курдук саҥарда: «Э тука[а]м, оттон өлбүттэр муньуста сытар сирдэрэ сибиэ- нэ ханна барыай. Итини бэйэҥ даҕаны санаан көрбөккүн дуо?» — Ыы, Таҥара дьиэтэ иччилиэх быһы[ы]лаах этэ! — диэн кэпсэ[э]тэ Уйба[а]н, — мин би[и]рдэ карабылнайы кытта Таҥара дьиэтин күүлэтигэр хоммутум. Онно көр ааны кэлэн тоҥсуйар, талыгыратар этэ. Ол сарсыҥҥытыгар киһи иинин хаспыттара. Көр ону биттэнэр буолар эбит. Ити кэнниттэн Маайа туран бу курдук сэһэргэ[э]тэ: — Оннооҕор буолуоҕу сэһэрги[и]ллэр эбэ[э]т. Бөрүстүөл эрэ анныгар киирбит киһини тыыппат үһү, бу киэнэ кини кириэһи да тута сыт, таҥараны даа сыттаан адьаһын утуппат үһү. Онуоха ийэм: «дьэ булан кэпсиэхтэрэ», — диэтэ, бу киэннэ балтыбын ыҥыран ылан ампаарга утуйа киирдилэр. Балтым ампаарга киирэ илигинэ кинини көөртүм, кини сырайа-хараҕа бэккэ турбут этэ. Кини киэһэ абааһылары кэпсэтэри таптаабат сөбүлэ[э]бэт этэ. Кини бука бу түүн кутталыгар буолан, ааньа утуйо суоҕа-дии са- наатым. Оҕоньорбут буоллаҕына уурайбакка сэһэргэ[э]н барда: «оттон Ботоо Митрэй оҕотук эрдэҕинэ лаарга бара сылдьан туох баар таҥаһын барытын каарты ооньоон,­ бу киэннэ маачыха ийэтиттэн куттанан, Өҥ Тү[ү]лэ[э]х диэн сиргэ сүрдэ[э]х сибиэннэ[э]х иччитэх балаҕаҥҥа үс хоммута үһү. Онтон кэнники ыксаан, тэҥнэһиэ дуо, хотон үһүөтүгэр кыбыллан турар хаччаччы хатан хаалбыт дьахтар сыалйатын ылан, уга илитэн баран, ыйыллан хаалбыт мыаннарыгын тииһинэн сүөрэн кэппитэ үһү». Маны истэн баран Маайа: «Пахый, пахай-да» — дии-дии чачыгараччы күллэ. Биһиги эмиэ күлүстэхпит дии. Онтон уоскуйан баран мин — тугу даҕаны билбэтэх дуу? — диэн ыйыппыппар оҕоньорум хардары, — тугу даҕаны билбэтэҕим ди-ди үс муннуктааҕынан оспоччу көрөр этэ — диэтэ. Ити киэннэ Маайа, абыраҕын бүтэрэн баран, туран оҕоньору ходьдьохто: — Чэ чэ, оҕоньор, бар утуй, сэһэниҥ баранымаары гынна бадаҕа, — диэн. Он- тон хоноһом биһикки сибиэннэ[э]х нууччабыт дьиэтигэр киирдибит. Суруксут ХАЙТАХ БЫЛЫР БУ ДОЙДУГА БУРДУК ҮӨСКЭ[Э]БИТИН КЭПСЭ[Э]НЭ 1913. — №3. — С.4—6. Былыр, нууччалар кэлиэхтэрин иннигэр, сахалар бурдук ыһар диэни бил- бэт эбиттэрэ үһү. Оччоҕо хара тыа булда үгүс буолан итиэннэ сылгы-ынах сүөһү­ и[и]тэл­лэрэ дэлэй буолан, онон и[и]тиллэн үөскэ[э]н олорбуттара эбитэ үһү. Нууччалар кэлэ[э]т бурдугу дэлэччи тэниппэтэхтэрэ үһү, бу дойду тымныыта бэт буолан итиэннэ бэйэлэрэ даҕаны үчүгэйдик хайтах сиргэ бурдук тахсарын быһа- 292

хото билбэт буоланнар. Сахалар даҕаны, — эчи хаарыаны, ас бэрдэ бу баар эбит — Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалдиэннэр бурдук үрдүгэр хаба тарпычча түспэтэхтэрэ үһү. Онуоха эбии хайдах бур-дугу ыһан ү[ү]ннэрэри билбэт эбиттэрэ үһү. Маҥнай кэлбит эрэйдэ[э]х ну[у]ччалар бурдуктарын соҕору[у]ттан тийэйэ са­таан, үүннэрэ сатаан баран кыайымына сахалары кытта булкуһа аһаан бааттара үһү. Дьэ буурдук кэлбит нууччалар саха аһын аһаан, таҥаһын таҥнан, тылын үөрэтэнадьаһын сахатыйаары гыммыттарын билэн үрүҥ Ыра[а]хтааҕы сыл аайы үөрэхтэ[э]хдьон сүбэтинэн бурдук сиэмэтин ыытан испитэ үһү. Бу бурдугу улуус-улуусаайы тарҕатан ыстаран испиттэрэ үһү. Ону маҥнай сорох сахалар, хайтах ыһарыбилиэхтэ[э]ҕэр сытаан астаан даҕаны аһыылларын билиминэ, хоччоххойдуу, бэт-тэрэ аҥардастыы күөскэ илдьиритэн сииллэрэ үһү. Сорох ыспытын даҕаны иһинүллүйэн хаалан ас буолбата эбитэ үһү. Буу үллүйэн хааларыттан чаҕыйаннар, сахаүксэ ыспат буолан хаатта үһү. Бу эрэ[э]ри бу бурдукпут үллүйэр, эһиил итинтибитбыстыа диир санаалаах киһи суоҕа эбитэ үһү. Хата — Ыра[а]хтааҕы кыһатыйан туранүлэлэтиэ суоҕа — ди[и] саныыр эбиттэрэ үһү. Дьэ дьон маннык сана[а]лаах кэмигэр, арай би[и]р киһи баара эбитэ үһү, дой-дутугар бурдук ү[ү]нүөҕэр алыс баҕалаах киһи. Бу киһи бурдук үллүйэрин кэрэйбэккэ өрүү тохто[о]бокко ыһа эрэ турара эби-тэ үһү. Төһө эмэ уонча сылы мэлдьи муҥнанан, тугу даҕаны ылбатаҕын гиэннэ чугасыаллара кинини күлүү оҥостон бааттара үһү, акаарыга холобурдаабыттара үһү. Дьэбу барахсан бурдуга үллүйэриттэн дьон сэмэтиттэн курутуйара бэрт буолбут. Арай би[и]рдэ үлүйэн хаалбыт бурдугун отун охсо сылдьан биир үллүйбэтэхкуолаһы булан ылбыт. Маны көрөн кини дьэ бэттик үөрбүт. Эһиилгитигэр бу куолаһынтуораахтарын ылан бурдук сирин кытыытыгар бэлиэтэ[э]н ыспыта. Соҕорууттан кэл-бит сиэмэ эмиэ куолутунан үллүйэн хаалбыт, оттон бу дойдуга үөскэ[э]бит сиэмэт-тэн тахсыбыт бурдук үллүйбэтэх. Дьэ онон устунан и[и]тиллэн бу дойдуга бурдукүүнэр буолан хаалбыт. Бу киһи бурдугун ыһарын атыттар курдук бырахпыта буол-лун, билигин биһиги хайтах тыыннаах олорорбутун Таҥара билэр. Киһи эрэ барытабу киһи курдук туох оҥороро үчүгэйин, туһалааҕын билэн баран, сатыар, кыайыардылы эбитэр дуорас мэлийэр диэри оҥоро турара буоллар төһө эрэ бэт буолар этэ. Кымыстаһы[ы]99МУНЬНЬАХ 1913. — №3. — С.6—13.(Сорҕото) II. Укса[а]н муньньах Ханчытааттарбыт Бөтүрүөп иннинэ аҕыс хонугунан урут барбыттара. Аара уоникки хонон сылдьыбыттара, бу дойдубут дьоно буоллаҕына, уон хонон баран кэл-тэрэ. Сыйыы харыгар кэлбит киэһэлэриниин үстүү хонук олоотторо. Онон муньньахБорукуопайап иннинэ би[и]р хонугунан урут буолта. Сассыарда кэлэн төбүрүөнэһэрбитин аҕай кытта кинэ[э]спит: «Бу бэҕэһэ[э]ҥ­ҥи­күн бэрт күүстэ[э]х ыйаах кэллэ, сэдэ[э]тэлтэн. Абааһылаахпыт күрбэтин са­ҥар­дыхпыт үһү, ону таһынан сиспит күрбэтин буордуох үһүбүт, хайатын даҕаны бэт түр­гэнник», — инньэ диэтэ. Ону итигирдик эрэ истэн кэ[э]стибит. Онтон ханчытааттар дойду кэриирин ааҕан баар дьоҥҥо иһитиннэрдилэр.«Баҕар биһиги алҕас аҕа-ууһун сирин туора аҕа ууһун сиригэр ыыта сылдьарбытбуолуо, ону өйдөөн истэ олоруҥ» дэстилэр кинилэр. Ол эрэ[э]ри кинилэр арайсуоччоҕотох күччүгүй үрүйэни сыыһа нөҥүө аҕа ууһун сиригэр кытаран кэ[э]стэр, бу 293

1912–1913 гыннаҕына көрүүлэрэ барыта сөп буолла. Арай ону биир бэккэ бэрдимсийэр Көппөх Дарыбыан­ диэн киһи сөбүлэ[э]бэт быһыылааҕа. Кини хайа эмэ сир сыарҕатын эт- САХА САҤАТА тэхтэрин аайы туой олбу диэн иһэрэ: «ок-си! Дьэ ол эбэбит куураахтаабыт даҕаны бы­йылгы дьылга!.. Дьэ бу алаас ол тэҥинэн аатырбыт даҕаны! Тоҕо сүрүккэтэй? Ама оннук оннук үһүө?!.»— «Кинэ[э]стэр бу кырдьаҕаһы буойуҥ! Сүгүн аахтарымаары гын- на э быһы[ы]та — диэтэ ыксаан, тулуйа сатыы-сатаан баран дойду суруксута. Онуо- ха кырдьаҕастарбыт кинэ[э]стэрбит: «бэйэ эн, Дарыбыан, тохтоо, эн ол былыр хан- чытаат буолбуккун хата көр аны онтон атын дьыл кэлэн турар э!» — диэн буойа сатаа- быттара. Дьэ ону истибэтэҕэр кинини улахан кинэ[э]с сибиикэҕэ уктаран кэбистэ, бу гиэннэ эбиитин: «Сарсын баччаҕа таһаараарыҥ», — диэн сууланаахха кичийэн эттэ. Кэриир ааҕыыта бүтэрин кытта Олоодо уола Чолоодо кинэ[э]стэр иннилэ­ри­нэ хоруй гына түстэ бу киэннэ эттэ: «эмэ[э]хсиҥҥитин харайыҥ: баппата, кы­рыыһ­ а- таныыра истэртэн сүрдэ[э]х. Миэхэ соҥнуур буоллаххытына мин олоҕум алд­ ьдьа­ ныыһы» — диэн. Ону эмиэ истэн эрэ кэбистибит. Били үнүрүүн дойдуламматах тулаайах уолбут туран биир үҥсү[ү]к киһини булбут (ол даҕаны син умунуоҕа суох буолуо дуо?). Ол киһитэ бүтүн нэһилиэк тө­ бүрүөнүгэр маннык баттыгас, оннук үктэбил үөскэ[э]бит диэн кэпсэ[э]н сайан биэр­ дэ. Биһиэннэрэ муннуга биэрбит моҕотой курдук буолан хааллылар. Онуоха улахан кинэ[э]спит туран этэр: «эһиги, Т-ар сассын уксааҥҥытыгар бу оҕоҕо күрүө аҥарын отун мас курдук биэриҥ!». Бу тылы биһиэннэрэ толоруох буолаахтаатылар. Онтон лэсэньиктэр дьону, кими да ордорбокко, хомуйан хаһыытастылар. Кини- лэр «кэлиҥ, кэлиҥ! үрдүк сууттан ыйаах кэлбит, ону истиҥ! дии-дии үөгүү бөҕөнү түһэрдилэр. Онтукабыт аргыыны иһимэҥ, хааттыны о[о]ньоомоҥ диэн суркулаардар эбиттэр; бэйэтэ, быйыл буоллаҕына, кини тоҕо эрэ ол курдук сүрэхтэммит. Маны истэ-истэ сорох дьон эмиэ туохтан суут аҥаар уоһунан буойара буолуой, бэйэтэ о[о]ньооҥ диэн хааттыны, иһиҥ диэн арыгыны оҥорор буолан баран» — дэстилэр. Ол кэнниттэн Оконооһой оҕоньор «дойдуну тыырсар, тутуһар бүгүн кыаттарыа суох, сассыарда ханчытааттар хайа аҕа ууһуттан төһө быһыы тахсарын этиэхтэ[э]х-­ тэр,­ ону биһиги дойдуну ааттаан дьэ биэриэх тустаахпыт», диэн быһаарда. «Бэт сөп!»­дэстилэр даа, онтон тарҕаһыы буолла. Аҕыйах үҥсүүлэ[э]хтэр эрэ хааллылар. Сассыҥҥааҥҥытыгар уот аан күрбэ дьүүлэ буолла. Абааһылаах күрбэтин саҥардар күүспүт билигин суох. Окко киирэрбит субу кэллэ. Онуоха эбии бу күрбэ билиҥҥитэ сол курдук көлө атаҕын тоһутар буолбатах. Хата сиспит күрбэтин буо­ рун ситэриэхтэ[э]хпит. Маныаха аҕа ууһуттан биэстии киһини талыаҕыҥ — диэн сүрүннэ[э]тэ Уйбаан оҕоньор. Дьэ онтон били бэҕэһэ[э] Оконооһой оҕоньор эп- питин курдук ханчытааттарбыт тыырсыбыт суруктарын ууран биэрдилэр. «Дьэ, бу быһыылары таһаарарга аҕа ууһунан сүбэлэһиэххэ баар», — дэстилэр. Ол икки-ардыгар эмэ[э]хсини ылар киһи көһүннэ. Онтон эмиэ тохтуу түстүбүт. Бу Таҥалай Дьаакып диэн киһи урут күрүө аҥара дойдулаах эбит. Онон кини Чолоодоҕо анаммыт 10 сүүһү хаалларан туран эмэ[э]хсини анахтыын миэхэ аҕалыҥ, өлүөр дылы кинини мин иитиэм, маньйньатын бастыҥнааҥ диэн көрдөстө. Ону кэрэйдилэр, соҕотох күрүөнү саҥа эбэргэ сөбүлэ[э]тилэр. Дьэ маныаха Таҥалай быстыа дуу, ойдуо дуу кииринэ[э]хтэ[э]тэ, кини санаатыгар эмэ[э]хсин уһун үйэтэ суох курдук этэ, онон син орун-оннугар түһэн иһиэх курдук этэ. Истиэххитин баҕардаххытына, кини баар-дьонун «тылбын хаалларбатаххытыгар улаханнык махтанабын» диэбитэ. Онуоха кинини аһынан олорор биир кырдьаҕас эттэ: «Тукаам, хата бэйэҕэр биһиги махтаныах тустаахпыт эн бачча үчүгэйдик эмэ[э]хсини ылбыккар: эн эмиэ даҕаны 10 сүүһү быраҕаҕын, эмиэ даҕаны сылынан бодьдьообокко тутарга ылынаҕын». Аҕа-уустаһы[ы] дьэ буолла. Быһыыга биэрэр сирдэрбитин ордук куһаҕан, мөлтөх ү[ү]нүүлэ[э]х диэбиппитин талан мустубут. Ону ырытан чугаһатан эрдэхпи- тинэ К-артан ылар ки[и]рдэхпит ааттарын сураҕа аньан аҕалан биэрдилэр. Туох- тан даҕаны ордук куурбут дойду кинилэргэ баар эбит, ону хайыахпытый? Төптөрү быраҕарбыт сатаммат, сириини быһыыга аньан биэрэр идэ оҥоһуллубутун кэннэ. Дьэ онтон тулаайах уолбут хараҕын уутун биир көмүскэ кыыл барбыт киһи дойдута хоҥолой буола сылдьарын устан ылан биэрэн оҥорон соттубут. 294

Кэриири аахпыттарыттан даҕаны иһиттэххэ, ыйаах тыла киэҥ халлаан буолбут Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалэтэ, быйылгыттан ордук уҥуоргу үрэхтэрбит куурбут дьыллара суоҕа. Сонтон өсэлбииһи, хаан хойдууһу диэн, сыньалаҥ олоххо баҕаран, бу дойдуну үллэстибэккэхааллардыбыт. Үллэстибиппит даҕаны буоллар, бастыҥнаахха иккили[и] бугулаҥаарды[ы]та түбэһиэ эбит этэ, кырдьыга даҕаны, онтон дьэ төһө туһа тахсыах эби-тий? Аҕыс сүүһү буоллаҕына бүтүн нэһилиэккэ үлтү оҕустулар. Ону даҕаны сорохдойдулаахтар бэт ааттаһыыннан ылыннылар, кинилэр маҥнайгы мөккүөрдэригэр ту-раары, бу хоромньуну сүүрбэ киһиэхэ түһэрэ[э]ри гынан көөттөрө. Онон уҥуоргу дойдубутун хаалларан туран, бу дойдубутун кытта ***-бытынэрэ аҕа ууһунан уксуохтаах этибит. Ол икки ардыгар күн киэһэрэн ба[а]тта. Дьонкыра өттө «син биир бу киэһэ биһигини оннубутун буллараллара баһа-атаҕа билли-бэт» — диэн дьиэ дьиэлэрин былдьаспыттара. Кырдьаҕастар буолахтарына: «Төрүткүрүөлэ[э]хтэргэ дойдуларын биэриэххэ баар: быһы[ы]ны эрэ ты[ы]тымыаҕыҥ бү­гүн, ону даҕаны бу эрэ дойдубут төрүт көрсүбүт олохтооҕуҥ, хайа аччыктаан да бар­дыбыт ини», — диэстилэр. Итини сөбүлэ[э]тилэр. Дьэ, онтон эр-бур бөҕөтө соҕо­тохто ыһыллан таҕыста. «Суруксуот! Ми[и]гин ук. Миигин суруй. Миигин көтүтүмэ,хайа оттон миигин, тыый ол хайтаҕый, дойду быһыытынан тоҕо миигин суруйбак-кыт» диэн итиник атын даҕаны саҥалар сыыйа күөдүйэн истилэр. Бу ньамалаһыыгасуруксут алҕас Ньааҕынаан уола Талыы Испиридиэн төрүт күрүөтүттэн биир куһаҕаналааһы атын киһиэхэ суруйбутугар, бу талыыны буору сөҕөн, муҥу көрөн аҕайб­ иэрд­ э. Кини хара маҥнайгыттан — бу туох үлүгэрэй, ханнык хара баттыгаһый,төрүт күрүөнү устан ылар — диэн хабылыппытыгар кырдьаҕастар киниэхэ эттилэр:«нокоо, Испирдиэн! Омонуҥ тоҕо сүркэтэй! Хайа алҕаһы алҕас курдук саныахха сөпбуолбат дуо? Тохтоо эн быһыыттан ылаар, баҕар ол эн Хаарыҥ Уҥуоҕунааҕар ор-дук оттоох сир түбэһиэ». Дьэ итиччэ батыллан баран Талыы сулаан дьиэҕэ көтөнтүһэр, улахан кинэ[э]скэ ааһан иһэр быыбранайга иккиэннэригэр хаптайа сытар чэ,си а­ аныттан, аҕам ууһун кырдьаҕастара миигин бу курдук баттаатылар, ол курдукатахастаатылар» дии-дии. Оччо муҥнанан баран, кини дойдутун ыларыттан аастадиэбит ­киэнн­ э хата ылла. Кини тардан, маҥнай уурбут курдук бу дойдубут төрүткүрүөтүн ситэ уксуспатыбыт; үс-түөрт алааһы кытта Буор үрүйэ диэн кэдирги суула-тан үс көстөөх дойдубут ордон хааллылар. Ол эрэ[э]ри биһиги чэ бу даҕаны үчүгэйыксаммат баһын бу аата оҥоруохпут, сассын кэм аана арыллыбыт курдук буолуо» —диэн үөрсэ-үөрсэ тарҕастыбыт. Сассыҥҥытыгар иһиттэххэ, К-ар бэйэлэрин Буор Үрүйэлэрин урукку куолула-рынан күрүө ахсаанынан үлтү охсубуттар, бу киэннэ ким баҕалаах туорунан кыайантахсан оттуур гына дьүүллэспиттэр. Ону биһиги эмиэ үтүктэ[э]ри гынан баран тох-тоотубут. Додойуус оҕоньор Кынат Кынаачай уолунуун «Бу дойдубутунуун, ***-бы-тыныын хаампыт дьон биһиги баарбыт, онон быйлгы кылааммытыгар бүтүннүүтүгэркэлимни бу Буор Үрүйэни соҕотохтуу аҕалыҥ диэн көрдөһө олоробут, онуоха эбиианаабыкка дылы, биһиги иккиттэн үс эрэ бугул чорбойор, ону быһымаҥ» дэстилэр.Маныаха бары махтаныы буолла. Алаастары ситэрэн баран быһыыга бардыбыт. Маҥнай кинэ[э]спит, онтонкырдьаҕастарбыт бары — бастаахтарбыт — суруннулар. Онно дойду аҕыйыы иликбуолан саҥа-иҥэ мөлтөһүөр этэ. Дьэ онтон маанылар кэннилэриттэн баһа суох-тар киэҥ айдааны туруордулар. Ол барыта дойду былдьаһыгыттан, быһыы эриэнит-тэн буолар. Билиҥҥи ардырҕаһыы бэҕэһэ[э]ҥитэ[э]ҕэр быдан отто: этиһии диэнкырыыс таныар диэн манна толору этэ. Ол эрэ[э]ри хайалара даҕаны Хаатынааноҕоньорго тиийбэтэҕэ, кэпсииллэринэн буоллаҕына дьиэтигэр: «Ама киэҥий ХатыҥҮрэх мин алааспын кытта тэҥнэстэҕэй? Маннык хара баттыгаһы тэрийбиттэр ханчы-тааттар аны кыһыҥҥы хаары туора[а]баккалар хара буорга сырайдарынан хап гынаумса түстүннэр, үнүрүүн барыларыгар андаҕайбыттарын курдук кинилэри киэҥ хал-лаан уота илэ түһэн сиэтин, өлөн баран ол дойдуга уот байҕалга уһаарылла сырыт-тыннар» — ди-ди көлү бэргэһэлэнэн, тобуктаан туран эҥсибитэ үһү. Ол гынан баранкини кырыыһын сыһыгар эрэ итиччэ ыараханнык тылласпыт эбит, быйылгы ханчы-тааттар оҕотук дьон буолан, от даҕаны суоҕуттан бары дойдуну барытын туох баар 295

1912–1913 суоҕун, тугу да иҥэрбэккэ эрэ көрөр эбиттэр. Онон кырдьык Хааҕынаантан отун үс кыммыттан би[и]рдэрин быспыттар. Ол даҕаны үрдүнэн Хааҕынаан ночоотурбатахСАХА САҤАТА эбитэ үһү. Кини барбах урукку куолутунан наһаа ылыан саныыр эбит, ол гынан ба- ран хомолтотугар итиччэ үлүгэр тылласпыт. Ити курдук муҥнаһан-таҥнаһан түөттү[ү]р ынах саҕана биһиги бу дойдубут уксаанын олоччу бүтэрдибит. Онтон тамахпытын илитэ түһэн баран тахсан төрүт күрүөлэрин суруйдубут. Сассыҥҥытыгар бу үрэхпит быһыытын эмиэ бэт улахан айдаанынан уксусту- бут. Уһугар тиийэн ***-ҕа сүүрбэ икки бугул от, түөрт бугул кулуһун, бу дойдубутугар тоҕус бугул от, сэттэ бугул бугул аҥара кулуһун отто. Бу чорбоҕу кырдьаҕастар абы- раллаах дьүүллэринэн били дойдута суох хааман хаалбыт сүүрбэ биэстэ[э]х киһиэхэ биэрдибит, бу киһи ыраахтааҕы суолугар кыттыспатын быһааран туран. Манан уксаан муньахпыт бүттэ. III. Тимэх-муньах (хаччы тимэҕэ) Били урут быбранайга үҥсүбүттэрэ диэбитим ди сол быыбрынай ыраахтааҕы суолун хомуйар тимэх муньаҕы боддьоон а[а]спыта. Кинэ[э]стэрбит бар дьонтон ыйыта түһэн бараннар уон хонугу бодьдьообуттара. Манна мас курдук бэлэмниэх- пит диэн эбиитин сурук биэртэрэ. Онтон түөт лэсэнник төрдүөн ыстанан турбутта- ра бу киэннэ арыый аҕалара эттэ: — бу тойоммут баарыгар биһиги арыыны хастыы хомуйарбытын быһааран абырааҥ. Онтуката суох биһиги улахан эрэйи көрүүһүкпүт, к­ уоракка сыана күн аайы уларыйа турар дииллэр. Онон баҕар хойут эрэх-хоһуу б­ уол­ а сылдьыа. Дьэ бэт сөптөөх тыл! Бу барахсаттарга сыаналарын быһан биэриэххэ! ­Мин санаабар 80 хаччыга сөп буолуо. Чэ этэн иһиҥ!» — диэн сатарыйда улахан ки­нэ[э]с. Көппөх Дайыыла эттэ: — Ама быйылгы дьыл буолтун иһин, тоҕо сүрүккэтэй! Б­ и[и]рди[и] арыыны муҥ саатар 90 хаччы таттыннар. — Онтон Оконооһой оҕоньор туран эттэ Мөккүһүмэҥ! Тылгытын аҥардаһыҥ: 85 буоллун — диэтэ. Онтон биһиги аҕабыт ууһун кинэ[э]һэ: Бу баар бары дьонтон, баҕар, ким эмэ итинтэн ордук хому­ йар киһи баара буолаарай? — диэн ыйытта. Онуоха Тарбыыһын уола Митэрэй «Мин 86 хаччы тардабын» — диэтэ. Лэсэнньиктэр ыксыы түстүлэр да биирдии хаччыны эмиэ көтөҕүстүлэр. Онтон Тарбыыһын туораан биэрдэ. — Митрэй, бар дьоҥҥор биирдии-иккилии даҕаны хаччылаах оҥорбуккар мах- талла тут, син барар арыы барыа буоллаҕа — күлэ-күлэ иньэ диэтэ Уйбаан кырдьаҕас. Болдьохтоох күммүтүгэр уонтан эрэ тахса киһи муньустубута. Урукку муньах курдук таһырдьа тахсан төбүрүөннэ[э]н олорон дьүүллэһэр быһыы мэлигир буол­ ла. «Төлүүргүтүн чэ суруйуҥ» — ди-ди Баһылайбыт улахан кинигэни сулбу тардан таһаарда холбуйатыттан. Бу суруһуу маннык буолар эбит: ким кү[ү]һэ кыайар бэ­ йэтин тус өлүүтүн төлүүбүн диэн суруттарар эбит, ону таһынан биитэр ким кыам- маты толуйар эбиттэр. Бу толуйсалларын кэпсэтиитэ дьадаҥыларга бэт улахан даҕаны ыарахан быһыылаах: Ыра[а]хта[а]ҕытын суолун у[у]руон баҕатыгар дьадаҥы киһи бархсан ба[а]й, кинини хайтах даҕаны уокка уктар ууга бырахтар сөбүлэнэн иһэ[э]хтиир. Ону таһынан суруксут ким төһө холоругу* биэттэй да соччону киниттэн көҕүрэтэн иһэр. Маҥнай кини лэсэнньйиктэн ыйытар Эн аҕаҥ-ууһугар төһө холо- рук баарый, кимиэхэ-кимиэхэ? — диэн. Хата ону икки лэсэньньикти[и]н сыыппраны билэр буоланнар, хара тааһынан (бу нуучча «карандаш» диэн тыла буолар. Бу төрдө туур омук тыла үһү. Туурдар буоллахтарына биһиги чугас урууларбыт. Онон мин бу тылы сахалыытыгар буурдук таҕаардахха сөптөөх буолуо дии саныыбын) бэлиэтэ[э]н кэбиһэр эбиттэр, онон кинилэргэ туох даҕаны иирэ[э]н суох этэ. Оттон иккилэрэ барахсаттар сыыппараттан тугу да билбэт малахаай дьон буоланнар, бэт эрэйинэн, тохтуу-тохтуу, өйдөнө-өйдөнө этэн испиттэрэ. Ким соругун сиппит атахха биллэрэн испитэ толууртан, үҥсүүлэ[э]хтэртэн атын туох да суох буолан. Мин эмиэ дьиэлэ[э]битим. * Төтөлө суох бүөлэнэ охсор хоромньу нэһилиэккэ тирээтэҕинэ маны тута сонно ким хаччылаахтан ылыллар холорукпут диэн дьэ ол буолар.296

Сассыҥҥытыгар эмиэ быстыбат толуур суруйуута этэ. Дьон тарҕаспахтаан Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалэрдэҕинэ кинэ[э]стэ[э]х суруксут билигин хааһына бурдугун сиэн баран ону быстардьадаҥыларын туһуттан, или[и]лэрэ-атахтара, харахтара суоҕуттан төлүүр күүстэрэсуох дьон ааттарын суруйан суудка биллэрдэхпит диэн кэпсэттилэр. Бу дьон аат­тыылларыгар кинилэр бар-дьону кытарбат эбиттэр. Нөҥүө күнүгэр эмиэ толуур айдаана буолла. Күн оттотун (чиҥиэ отто) саҕанас­ уруксуппут дойдутугар барда, муньньаҕы 5 хонугунан хат болдьоһон баран: арыыкыаттаран тардымына хаалбыт. Ол кэнниттэн улахан кинэ[э]спит бэйэтин лэ­сэньньигин үрдүгэр түстэ «нокоо, эн туохтан быйыл тэһи[и]ргэ[э]тиҥ? Тоҕо бууһатыыны таһа[а]рдыҥ?» — диэбитинэн. Уола утарыласта. Тоҕо кинэ[э]с! Соҕотохтуутоҕо мииг­ ин мөҥөҕүн? Хайа, бары даҕаны ситэ ары[ы]ны тарда иликпит ди? Тоҕомөҥөҕүн? буола-буола! Бэдик, хорум нэһиргэ[э] рэ: көрдүөбүккүн биэриэм! — Туохбуруйбар? Тугу гынаары гынаҕын? — Сэттэ хонукка сибииккэҕэ сытытыам — ди-дикинэ[э]с уолун муннун сөмүйэтинэн тоҥсуйбахтаан ылла. Лэсэньньик тойоно улаханнык кыыһырбытын биллэ да, таһырдьа сылыбыр гы-нан хаалла. Бу кэнниттэн ол күн атын киһи кэрэхсит дьүүлэ дьүһүнэ суоҕа. Арайкинэ[э]стэрэ үҥсү[ү]лэ[э]хтэри быһаарыа диэн хаалбыттара. Болдьоспут күммүтүгэр, биэс хонон баран, эмиэ муньиахтаатыбыт. Ол иннинэбиир хонугунан урут били муннун тоҥсуттарбыт уол күүскэ ыалдьан хаалбыт. Ки­ниэхэтуох да кэргэн суох киһитэ ийэтинэ[э]н ибис-иккиэйэхтэр. Кини ойоҕун кэпсэтэринкэпсэтэн, бэргэһэлэ[э]н баран сүгүннэрэ илик этэ. Дьэ онон тэҥнэһиэ ­дуо, алта уонунатылаабыт ийэтин бэйэтин оннугар ыытар, арыыны симтэрэр. ­Эмэ[э]хсин барахсанэмискэ лэсэньньик буола охсон хаалан ыал аайы хомуйом диэн сиэлэ[э]хтиирэй. Бүтүн нэһилиэккэ суукка имиллэн быста дьадайан хаалбыт 4 киһи баар буоланбиэрд­ э. Балар көмүс хаччыны, кымаах ары[ы]ны кыайан булан биэрбэтэхтэрэ. Кинилэрмуньньаҕы букатын сырайдаан даа көрбөтөхтөрө. Бу дьон хаччыларын баайдарга холу-ругунан толуттардылар. Ыраахтааҕыбыт суолун эһигиттэн — кинэ[э]стэртэн — хайаҕыттөлүүр диэн Дьаакып кырдьаҕас ыйытта. Онтон Дьэпириэм оҕоньор кинэ[э]һи бэйэ-тин эрэйдэнэн көр бар-дьонуҥ туһугар диэн көрдөһөн көрдө. Онуоха анарааҥыта ат-тыы батта Б-ар икки, К-ар икки кинэ[э]стэрин этэн туран. Бу икки тойотторбут куччу-гуйдук кэрэ[э]хилэһэ түһэн баран киириннилэр. Кинилэртэн, ночоот таҕыстаҕына олбуд­ иэбэккэ рэ бэйэбититтэн биэрэхпит дэтэн туран, нэһилиэк хаайы[ы]-сурук ылла. Бу эттэххэ дөбөҥүн иһин маныаха барытыгар толу[у]р суруйуутун ситэригэр буо-лан муньньан-тараан син үс күн барда. Ол кэнниттэн суруксуппут «аны күһүҥү мунь-ньахха дылы көрсүспэппит» дии-дии дьиэлэ[э]тэ. Манан тимэх-муньньахпыт бүппүтэ. Арай кэпсэ[э]ним уһугар эбии этэрим буолар. К-ар кинэ[э]стэрэ, биһиги лэсэнньикпит буолан толуурга суруксут тугу кил­лэрбитин ситэ өйдөөмүнэлэр 2-лии сүүс 50-нуунан балыйсыбыттар үһү, кэнни­ки­иһиттэххэ. Хайалара да толорботоҕуттан улахан кинэ[э]с туора нэһилиэк кыр­дьа­ҕаһыттан, Баай-Баһылайтан баран 250-ну ылбыт, күһүн Бокуруопка биир буруйд­ аах­тара 5 арыыны төлүүр гына кэпсэтэн туран. Маныаха балыйсыылаахтар ки[и]рим-миттэрэ. Дьэ көр ол баар алдьахайтан ас тахсар диэн. Харыс уола Былас БылытыанХОНОН ТУРАРБЫТ ЫРЫАТА 1913. — №3. — С.1—18.1. Күн анныгар төрөөбүт Күөх маҥан халлаан Күтүр да үөрэхтэ[э]хтэр Күөнүн аннын диэккиттэн, Күннүктэ[э]н даҕаны тураннар Күөрэ[э]ннэ[э]х байҕал көхсүттэн, Көрбүттэрин иннигэр Күлүк таас хайа көбүөтүттэн 10. Күөх түүн ийэбит5. Күлүгэ эрэ көҕөрөн көстөр 297

1912–1913 Күннэ[э]х-ыйдаах Көр бу билигин Күбүөрүнэ Сибиири Хоно кэллэ; Күөйэн-хаайан, 30. Араҥас сулус Күлүктэ[э]н-сахалаан Аан дойдуга аргыстаах 15. Көмөн-сабан Адаҕайан кэллэ, Кэллэ ҕурдук; Түлэй бараан түүн Күөх түүн ийэбин Түлүк хара уутун Көрөн турдахпына, 35. Түөһүгэр көтөҕөн кэллэ. Үгүс сулус Сүбэтиэй сабыытын 20. Үрүктэнэн үөскэ[э]тэ, Сүгэһэрдэнэн кэллэ, Элбэх сулус Түөрт түлүк хара сүдьдьүһэйин, Эккиннэнэн эргийдэ, Төгүрүччү сапта. Сандаҕалаах сулус 40. Алаас ыала Даҕамырдаах салалынна; Аһылыга ааһар кэмэ буолла; 25. Саадьаҕай бараан түүн ийэбит Тыа ыала Кутуруктаах быалаах Сытар кэмэ буолла. Холбооһун үргэл хорохооттоохСАХА САҤАТА Субу түүн кэлбитигэр II Хаайан кэллэ, 45. Дьокуускай куоракка, Кэтэбилгэ кэпсэтиилэ[э]х 70. Киирбэккэ сылдьан Мин көрдөхпүнэ, 75. Кэрийэр кэмэ кэллэ. Аан маҥнай 80. Оркуттаах хаһаах Лааппылаахтар тарҕастылар, 85. Утуйбакка сылдьар Атыыһыттар Уулуссаны кэрийэрэ 50. Ааннарыттан арахтылар. Уолдьаста, Торгуомсуктар Сүүлүк о[о]ньооччулар Дьулаҕастарыттан тохтоотулар. Сүүйэ[э]йэбит диэн Барыыһымсахтар Сүбэлэһэ-сүбэлэһэ Балаҕанчыктарыттан бардылар, Сүөдэҥнэһэр түүннэрэ буолла, 55. Ол кэнниттэн Хааттыһыттар Олбуор аана сабылынна, Ханы[ы]лаһа сыдьдьан, Сыап ыта ыытылынна, Хаамсар кэмнэрэ буолла. Сууд аана хатанна, Илэ хаамсар кэмнэрэ кэллэ, Сокуон уурулунна, Арыгыһыттар 60. Олохтоох ыаллар Аҕыс-уон хаччыны Ууһунайдыыллара уолдьаста, Аргыстаһан сылдьан Хааһынаны харабыллыах буолан Ааттаһан булар кэмнэрэ буолла, Хантараахтаспыттар Олохтоохтор Хаптаһаны таһыйа-таһыйа Утуйан уоскуйаллара, 65. Хааман хонор Сытан сыньньаналлара буолла. Хара түүннэрэ III 90. Биэримэй маҥнай Үрдүк маҥан халлаан диэкки Утуйбут уубуттан уһугуннум, Өрө көрөн туран Торуой оттоку Одуулаан көрдөхпүнэ Суорчаммын тоҥолохпунан ырыйан баран Араҥас сулус 110. Атаҕа хантайбыт 95. Чолойон көрдүм. Холбооһун үргэл Тириэтэй кэннэки Куота түһэн хаалбыт Тэллэхтэн тиэйэн, эргийэн Мэҥэһиктэх Мэндэҥэ сулус Чиччигинэн, тыыллан баран Тус илинтэн Тиллэн сэргэхсийэн 115. Бэриэттэ[э]бит бэриэмэтэ эбит, Сырдатар чолбон 100. Ти[и]йэн кэллим, Тылбаста[а]быт чааһа эбит, Найыамна наадабар Тойон Таҥара Таһырдьдьа тахсан баран Дуух Сибэ[э]с тыына Үрдүгэ-намыһаҕа 120. Туналыйа түһэн Этэ көстүбэт. 105. Үрүөлэ эрэ өлбөгүйэн көстөр,298

Иккис ыраай сырдаан эрэр эбит. Ааттастым, Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал Субу бүгүн 145. Айыы Таҥараттан, Дууһа тус туһугар Туһаныыһы ди санаатым, Чаайбын иһэн бараммын125. Уйабар киирэн Таһырдьа тахсыбытым: Утуйбут көлөһүммүн Саарыстыба түннүгэ, Уларыт умсаахтаатым, Таҥара чаһыыта Хоммута көлөһүммүн 150. Самаан маҥан күн Хоҥноро Чаҕылыйа тахсыбыт,130. Тойон Таҥарам Чамчайа ойбут, Ньуур мөссүөнэ Самаан күн сырыытыттан Сурааһыҥҥа суруллубутугар Саатыырбынан кы[ы]һарбынан Сууй маҥан чүбэчини туруораммын 155. Тардыһан бардым. Толомон күн тохорутун Күндүл күн көдьүүһэтиттэн135. Дьоллоо кулу диэн Көлөһүммүнэн көтөн сүүрэн бардым, Дорообуластым, И[и]тимнибин тэринэ Аҕа Таҥарам 190. Эриллэн тускалан бардым, Аньыылаах мөссүөнэ Үрүҥ күн өрөгөйүттэн Алтан кириэска суруллубутугар Үлэлэ[э]н-хамнаан бардым,140. Араҕас чүбэчини убата тураммын Аһаан тура-тура Аламай күн Айаҕаланным, Ааһыар дылы 195. Сыньанан тура-тура Абы[ра]лла аҕал диэн Сырыттым. О[о]ньу[у]лаах Уйбаан БИҺИГИ УСКУОЛАЛАРБЫТ 1913. — №3. — С.19—21. Сахаҕа биһиэхэ ускуола бэт аҕыйах: сорох улууска иккилии-үстүү эрэ баар. Он-тукаларбыт даҕаны ханнык эрэ буолаллар, үөрэҕи таһааран биэрбэттэр, оҕолорбутүстү[ү]-түөртү[ү] сыл үөрэнэн бараннар тугу сонуулааҕы билбэт буолаллар. Маныкөрө-көрө биһиги учу[у]таллары буруйдуубут кинилэр кыһалҕа оҥостон үөрэппэт буол­лахтара ди[и]бит, илибитэр оҥоруллубут үөрэҕи кыайан ылымаары гыммыт буоллахта-ра диэммит кинилэри ускуолаттан ыла охсобут. Мин санаабар сити сыыһа; Саха оҕотосайаҕас, нууччаттан итэҕэс үөрэммэт. Кырдьык, бастаан ускуолаҕа ки[и]рдэхтэринэнууччалардааҕар ыраах куһаҕан буолаллар нууччалыы билбэт буоланнар, оттон нууч-чалыы ону-маны удумаҕалыыр буоллуннар да кинилэртэн хаалсыбаттар. Ити гиэннэоҕо үөрэҕи ылара-ылбата би[и]р-икки сылынан биллибэт: сорох оҕо улаатан баранүөрэх үчүгэйин биллэҕинэ бэт буолар. Сорох бастаан үөрэниэх курдук буолан баранханна улааттаҕына мөлтү[ү]р, сүрэҕэлдьэ[э]н ха[а]лар. Сити учууталлар тустарын минмөккүспэппин, кырдьык каартыһыт, арыгыһыт кыһамтата суох, түөрдуон сүүһү ылыахиһин «эх сөп» диэн учу[у]тал буолар дьон үгүстэр. Маннык дьон үөрэхтэрэ дьоҕус соҕусбуолар, ханнык эрэ үс-түөрт кылаастаах буоланнар атын харчылаах сулу[у]субаны бу-лубуна учуутал буолаллар, ылаллар эрэ диэн. Кыыс учу[у]таллар син биир ситинник-тэр, арааста кыратык омунну[у] түстэххэ, эгэ уолаттардааҕар мөлтөх буолаллар. Минбилэбин биир ускуоланы, ол — ускуолаҕа алта сыл иһигэр биэс дьахтар учу[у]талларуласса олорбуттара. Сорохторо сылы кыайбакка эрэ эргэ тахсыталаабыттара иньнэгынан алта сыл туххары ол ускуоланы биир эмэ оҕо бүтэрбит сураҕа иһиллэ илик. Дьэ,доҕоттор, бу тугу да диэбит иһин куһаҕан: киһи хомойуох баҕадьыта. Чаастайдык ула-рыйалларын куһаҕана буолар мантан. Учу[у]таллар бары би[и]р суоллук үөрэппэттэр,бары атын-атын мөтөдьүкэнэн үөрэтэллэр онон сотору-сотору уларыйан истэхтэри-нэ оҕо мэйи[и]тин-санаатын булкуйан кэбиһэллэр, иннэ гынан үөрэниэх даҕаны оҕобулкуллан хаалар, кыайан үөрэммэт. Мин учу[у]таллар барыллара куһаҕаттар диэбэп-пин, үчүгэй кыһанымтыа үөрэхтэ[э]х да дьон учу[у]тал буолаллар. Ол эрэ[э]ри, минкөрөрбөр, куһаҕантара харчы иһин хамса[а]тчылара үгүстэрэ буолар. 299

1912–1913 Биһиги уск[у]олаларбыт ордук куһаҕаннара буолар ускуола дьадаҥытыттан, киниэхэҕэ туох да үөрэхкэ на[а]далаах сэп суоҕуттан. Саха ускуолаларыгар нууччаҕа САХА САҤАТА ити биитэр татаарга ананан суруллубут кинигэлэри ы[ы]талы[ы]ллар анаан кини- гэ суоҕуттан ол сөп түбэспэт, оҕолор кыайан үөрэммэттэрэ онтон буолар. Санаан да көрдөххө туора омук киэнэ атын омукка сөп буолуон түктэри, «киһи ойоҕо ойох буолб­ ат» диир өс хоһоонҥо. Ол оҕо даҕаны учууталлар даҕаны буруйдара буолбат: онуохаҕа сахаҕа үөрэх суоҕа буруйдаах. Иньнэ гынан арай саха оҕолорун ну[у]чча тылыгар үөрэттэхкэ сытанар. Ну[у]ччалыы үөрэтэр дөбөн буолбатах, би[и]р-икки сылынан бүппэт, даарым сорох бырааттар күлүү-элэк кыналлар саҥардыы үөрэнэн эрэр оҕону. «Аныахаҕа дылы ну[у]ччалыы билбэккин да, уонна тоҕо эмиэ үөрэнэн айгыстаҕын» — диэн. Сити куһаҕан: бэйэ иннин-кэннин билбэт буолан баран киһини хомпу[у]стуур. Ну[у]ччалыы үөрэнэр уот кытыытыгар аргыҥахтаан олорон, чып кыҥа силли[и]-силли[и] хамсалаах табаҕы тардар буолбатах, саас былаһа үөрэннэр буо- луллар олус ака[а]ры буолбатах да иһин. Уск[у]олаҕа кинигэ ураты арааһынай от-мас, көтөр-сүүрэр мэтириэттэрэ, игин- игин ахсаан үөрэтэр суоттар на[а]да буолаллар бу сэптэр биһиги уск[у]олаларбыты- гар Таҥара көмөтүнэн суохтар. (Би[и]р эмэ күн көрбүт уск[у]олатыгар сорҕото баар буолар, олор да ханнык эрэ эбириэскэ буолаллар). Саха биһиги а[а]н-ийэ дойдубут көтөрүнэн уонна сүүрэринэн уонна да үөрэхкэ на[а]далаҕынан бэйэҕит, быстарбыт барахсан, оҕолорго субу баар диэн хаба-тардан ылан көрдүөхкэ: сатаатар олор (эт- питим курдук) мэтириэттэрэ суох буоллар маннык буоллар диэн — көрдөрүөхкэ, ол барыта куһаҕан барыта тардылык буолан иһэр. Бэйэҕит да санаан көрүҥ. Арай эһиги кинигэҕэ туох эрэ урут билбэтэх кыылгыт аатын ааҕыҥ. Дьэ ол аҥаардас аатын а[а]хпыкытынан билиэхит этэ дуо бу хайтах дьүһүннэ[э]х-бодолоох кыылын? Бука диэн, сэгэрдэр, мэлигир буолуо этэ буоллаҕа. Эгэ кыра мэник оҕолор хантан билиэхтэрэй би[и]рдэ даҕаны көр[б]өтөхтөрүн, истибэтэхтэрин? Киһиэхэҕэ урут харахтаабытын кэпсэ[э]тэххэ, киһи ордук өйдүүр буолар, «эйх, оннук этэ» ди-ди көрбүтүн өйдөөн кэлэр. Оттон билбэтэҕин туора киһи маннык буолар диэн сэһэргэ[э]тэҕинэ, киһи хотон өйдөөбөт арыт кырдьыгы да итэҕэйбэт. Иньнэ гынан киһи кэпси[и]ринэ[э]ҕэр көрөн турар быдан ордук буолар. Ситиниэхэҕэ эбии, түөрт куру[у]ппалаах ускуолаҕа би[и]рди[и] учу[у]тал буолар. Ол аатын би[и]р киһи түөрт куруупаны кыайан саба туппат онуоха төһө да баҕарбытын иһин. Онно биһиги бэйэ- бит оҕолоохтор бэйэбит кыһаммаппыт, хайдах учу[у]таллар оҕолорбутун дьа[а]бы- лаан сүөһүлэ[э]н сылдьалларыгар. Ускуолабытын кинилэргэ бүтүннү[ү] туттаран ба- ран эргиллэн көрбөппүт. Учу[у]тал этэрин сокуон курдук саныыбыт, «үөрэхтэ[э]х киһи билэн этэрэ буолуо» диибит. Ол кинилэр ама үөрэхтэ[э]хтэрин иннигэр бэ­ йэлэрэ мин куһаҕаммын диэхтэрэ дуо? Илибитэр оҕолор тугу билиэхтэрэй, кинилэ- ри хайтах үөрэтэллэрин? Иньнэ гынан саха биһиги уск[у]олаларбыт айыылара бу- руйдара үгүс. Маны биһиги та[а]х хаалларыа суох тустаахпыт, күүспүт кыайарынан, ускуола элби[и]ригэр кини үчүгэй буоларыгар сатыырбытынан кыһаныах туста[а]х- пыт. Бэйэ өттүгэр ти[и]йэригэр бэйэ кыһамматаҕын ким кыһыныаҕай, ким «эһиги сытыҥ мин чэ үчүгэй гына оҥорон биэри[и]м» диэн тылланыай? Ытаабат оҕону эмсэхтэ[э]бэттэр эбит. Тойоттор ытаабыт да иһин биһиэхэҕэ үөрэх үксүүрүгэр бэккэ кыһалҕа оҥостуохтара ди санаабаппын. Утуйбуппут у[у]райдын, сыппыппыт сытчах буоллун, санаабытын холбоон, күүспүтүн муньньан бүттү[ү]ммүт наадатыгар бүттүүн кыһаныаҕын! Үтүө убайдар, кэнэҕэски ытчакка үтүөтэ тэрийи[э]ҕиҥ, сатабыл олох- то оҥоруоҕун! Бүргэс Бүөтүр 300