Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал

— Иннэ диэн мин хоргуйан өлөбүн-дуо? Харчылаахпын-да бурдугум суох! — Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатди[и]р баай киһи. — Эн даҕаны сири хорут, син или[и]лэ[э]ххин, атахта[а]ххын. — Мин маннык үлэҕэ үөрэммэтэҕим. Бурдугу ыһар идэ күнү-дьылы барыыр. Лэ-пээски буолан, айахпар ки[и]риэр диэри, атчыктаан өлүөхпэр сөб, — диэтэ баайкиһи. — Матрыанаа! бэрис эрэ ыалбытыгар, баай киһиэхэ бурдукта, атын даҕаныастан: бурдуга ү[ү]ньөр диэри кыһаллара буолуо, — диэтэ ойоҕор. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) ОСТУОРУЙА 1907. — Ахсынньы 20 к. — №48. — С.5. (Сороҕо бэчээттэммит) Баай киһи тугу биэрбиттэрин ылан баран, төнүннэ дьиэтигэр. Манна абааһы,баайы кэтэһэн, кэпсэ[э]нин истэн, хомойдо. Бу хомойон кутуругун айаҕыттан мүччүыһыгынна, сыраана санилыйда. Баай мөктө абааһыны: «абааһылар маннык буолаллар-дуо? Дьиҥ абааһы сатабылла[а]х буолар, эн тугу даҕаны кыайбатыҥ. Чиэ бу! эн ми­йиэхэ биэрдиҥ үбү-харчыны, туохха туһалааҕый кини, киһи харчыга кыһаммат. Хатаэн дьадьаҥыны кыһалҕаҕа тиэрт, оччоҕо көрүөхпүт тугу ди[и]р эбит кини». Абааһы, кулгааҕа даллайан, хараҕын кытаччы көрөн туран, этэр: «көрсүө тылы,үтүө сүбэни биэрдиҥ!» Санаан-санаан абааһы өйүттэн таһа[а]рда: сири дойдуну бас билэр, Сир Ба[а]й­-да[а]х Тойону атаҕар этэрбэс баһын кэтэрдэн, моньугар күөх халтыста[а]н, кылгаскупайкыла[а]н, кыараҕас ыста[а]ннан ойутан таһа[а]рда. Абааһы, айбытын диэккикөрөн «бар!» диэтэ. Бу Сир Ба[а]йда[а]х Тойон атаҕар туран сытарҕала[а]та. Хайа диэккиттэн лэ­пэ[э]ск­ и сыта кэлэр эбит диэн. Сыт, (урукку киһи) — Баттаммыт Байбал диэккиттэнкэлэрин билэн ол хоту барда. Били киһиэхэ тиийдэ. — Доро[о]бо доҕор! Хайтах туох иэскин суолгун дьаһанан олороҕун? — Үчүгэй, — диир киһи, — лэпэ[э]скини ысты[ы]бын, утахпын ханнарабын, күнүсуохула[а]н аһарабын, тү[ү]н уум ханыар диэри утуйабын! Сир Ба[а]йда[а]х Тойон күллэ. — Сөбтө[ө]х тылы этэҕин! Үчүгэй! Кыһалҕата суохкиһи үлэтэ даҕаны хааттары[ы]та суох буолар. Төһөнү бэлэмнээтиҥ сириҥ түүтүн? — Ханнык сир түүтүн, туох иннигэр? — Сир туһугар; сир мийиэнэ эбэ[э]т. — Хаһааҥыттан ыла эй[и]энэ буолтай? — диэн ыйытар Баттаммыт Байбал. — Былыр былыргыттан бу аан ийэ дойдуга үөскүөхпүттэн. — Төһө өр буолла бу орто дойдуга көстүбүтүҥ? Урукку өттүгэр эн тойомсуйар-гын билимнэ олорбутум. Сир Ба[а]йдаах Тойон уордайда. Дьөксө тыл утары туруораҕын дуо. Биллэнтурар, эн сири хоруйох туста[а]ххын, ол иһин бааһынай диэн ааттанаҕын. Тойонүөскэ[э]битэ аан дойдуга сири бас билэргэ, өйдүө акаары төбөҕүнэн. — Мээрилээмэ! — диэтэ Баттаммыт Байбал. Сир эй[и]энэ даа мийиэнэ да буол­бат; ким кы[а]йан хорутар, ким күрүөнү тутар ол бас билэр. Сир Ба[а]йда[а]х Тойон хаһы[ы]ты[ы]р: «мийиэхэ өлбүгэни төлүөххүн баҕарбатбуоллаххына биэрбэппин сири!» Күлэ-күлэ Баттаммыт Байбал ыйытар: «Хайдах биэрбэккин?» — Мин хорутар сириҥ үрдүгэр олоруом, оччоҕо эн хайдах кү[ү]скүнэн хорутта-рар эбиккин! — Дьэ эрэ, — диэн баран, бэйэтэ дьөксө ордук күллэ. 51

1907–1908 Абарда Сир Ба[а]йда[а]х Тойон. Сүүрэн ти[и]йэн толо[о]н ортотугар олорон кэ- бистэ. Киһи көҕөччөр атын сухатыгар көлүйдэ, сири аҥар кырытыттан хорутан бар-САХА ДОЙДУТА да. Тойон олорбутун курдук олорор. Күн ортото буолла, Тойон куртаҕа аччыкта[а]н курдьугуну[у]р. Байбал хорутан киниэхэ чугаһа[аа]та; Тойон олорор. Байбал суха- тынан тойон аннынан ха[а]мтаран иһэн Тойон самыытын дьукку таттарда. Тойон тура эккириэтэ — аҥар илиитинэн Байбал бытыгыттан тардыста, аҥар илиитинэн самы[ы]тын саба туттан баран хаһы[ы]та[а]та: «Тойонуҥ утары бу[у]ннабыккын мин эйэхэ көрдөрүөм!» Байбал, атын тохтотон баран тойону кэтэҕиттэн ылан тобугунан тэптэ. Бай- бал тэбэрин кытары Тойон көттө хайалары, үрүйэлэри, хочолору үрдүлэринэн саа ­бульатын курдук. Бу көтөн-көтөн баран мас баҕана курдук абааһы иннигэр тура түстэ. — Бу тугу оҥоордуҥ? — диэн хаһы[ы]таата Тойон. Мийигин айдыҥ-да киһиҥ билиэн баҕарбат! Хайдаҕый? Бу барыта киһи көҥүл барбытыттан, көҥүл санаа үөс-­ кү[ү]р, кини тойону бил[и]эн баҕарбат! — Көрсүө тылы эттиҥ Тойон, сүбэлэнэн көрүөх! — диэтэ абааһы. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭ 1907. — Ахсынньы 20 к. — №48. — С.5. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Уйба[а]н Силэпсиэп, Мэхэ[э]лэ Тимэпэйэп буоланнар көрдөрдүлэр: Маар­кап­ дьиэтигэр, сылдьыбыппыт муньахха, элбэх киһи саҥарар, кэпси[и]р этэ. Ыраах­ таа­ҕы суолун тохтотуохха, тойоттору кытта билсэри ха[а]лларыахха, сиэмистибэ­ни көрдөһүөххэ, дииллэрэ. Ону баар дьон барылара сөбүлүүр этилэр, туору[у]р­ киһи суоҕа. Сойуус быраграаматын баар эрэ дьон бары, кү[ү]стэрин холбо[о]н, сүб­ э­ лэһ­ эн, суруйбуттара. Дьокуускай Уобуласка Сахальынтан бэһиэччиктэр кэлэллэ­ рэ­чугаһаата, онон Государстыбанай Дуумаҕа дьокутаат барарын, хайата да буол­ лар­быһа[а]ртарыах тустаахпыт диир этилэр ол муньахха. Ону сөбүлээммит сойуус­ оҥос­тубуппут. Ньукулай Махсымап, Никиипэрэп, Саарын, Өлөксөй Сарабньайап, Ньукулай Суркуоп, Ньукулай Аббисап, буоланнар көрдөрдүлэр: Доллу нэһилиэгин муньаҕар сур[у]ксутпут М.Силэпсиэп кэлбитэ. Кини этэр этэ «сойууста[а]хтар буруйа суох дьон ха[а]йылыннылар, кырдьык дьыалаҕа эрэйдэнэ[э]ри кыннылар, биһиги саха- лар кинилэри быыһыырга көрдөбүл оҥоруох туста[а]хпыт» диэн. Ити гэннэ кини онно сойууска холбоһуҥ диэн эппэтэҕэ. Ньукулай Бочкарыап, Уйба[а]н Махсымап буоланнар көрдөрдүлэр: Мааркап д­ ьиэтигэр баарбыт. Сойуус оҥоруохха сөп диэн элбэх киһи этэр этэ, ол быһыыты­ нан сонно быраграамма суруйбуттара. Бүөтүр Апанаһыйап ыраахтааҕы суолун тох- тотору сөбүлэ[э]бэт этэ. Бу манан суукка кэлбит туоһулар бүттүлэр. Куобарап, Никиипэрэп суукка этти- лэр: «борокуруор тойон сибилигин брэдсэдэтэл тойоҥҥо туох эрэ кумааҕыны биэр­ дэ, ону биһиэхэ ааҕан иһитиннэриэх тустаахкыт — буруйду[у]р икки дьү[ү]ллү[ү]р икки тойотор сурук бэрсэ олороллоро биһиги санаабытыгар сатаммат. Онуоха брэд- сэдээтэл баста[а]н эттэ: «ол эһиги дьыалаҕыт буолбатах», онтон мэлдьэһэн кэбис­ пит — «борукуруор мийиэхэ туох да суругу биэрбэтэҕэ» диэн. Бу кэнниттэн суут ааҕан иһитиннэрэр кэлбэтэх туоһулар, силиэстибийэҕэ көр­ дөрбүт, тылларын. Куорун сэтээтэл көрдөрдө: ыраахтааҕы суола мөлтөхтүк ки[и]рэрин иһин, мин Баал уола ыспрабньыгы, кытта Бороҕон, Байаҕантай улуустарыгар тахсыбытым. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) 52

СИЭМИСТИБЭ ДИЭН ТУОҔУЙ? ... Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1907. — Ахсынньы 23 к. — №49. — С.5. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Туохтан бу курдук буоларый? — Ньу[у]ча ба[а]һынайа ама үлэлэ[э]бэт дэнил-лиэ дуо? Кини хаатырга үлэтин курдук кыта[а]нах үлэтиттэн баҕарбатаргын даҕанысанаарҕы[ы]гын. Өйдө[ө]төххө, сири хоруйан баран, сиэмэни ыһар, ол кэниттэнүүммүтүн быһан, астаан — би[и]р сиргэ муньар аҕыйых буолар эбит. Дьөссө үөрэхнаада эбит: хаһан, туохтан бурдук ордук ү[ү]нэрин, ханнык сиргэ ханнык сиэмэниыһар сөптө[ө]ҕүн билэргэ. Кыараҕас да сиргэ сатаатахха бурдук ордук үүнэр эбиткиэҥ да сирдэ[э]ҕэр. Хайдык үчүгэйдик, барыыстаахтык тутунан олорор туһун үөрэхкиһиэхэ элбэҕи кэпсээн турар. Биһиги Сибиирбит ба[а]һынайа урукку быһыыгач­ онуобниктар ыйы[ы]ларынан бу үөрэҕи билиэр сөптө[ө]х этэ дуо? — Биллэн турарсуол, суох. Баара дуо сибииргэ холобурга дьоҥҥо көрдөрөргө оҥоруллубут ба[а]һыналар? — Суоҕа. Хаһан эмэ ба[а]һынай бастыҥ сиэмэлэрэ, арасынай туттар сэптэрэ да көр­дө­рүүгэ тахсыбыта дуо? — Суох, тахсыбатаҕа. Бу сэптэри чэпчэппиттэрэ дуо? — Суох.Дьон дьиэлэрин тэрилли[и]тин тупсарарга чэпчэки бырыһыаҥҥа иэс биэрэллэрэдуо? — Сох, сох. Бааһына аҕыйах дохуоту биэрэр буоллаҕына, бааһынай атын ханнык эмэ үлэннэнэбинэр. Бу дьыала туһун кыһаммыттара дуо, кыһаммыттара дуо арасынай идэлэрдьоҥҥо үөдүйэллэригэр... Туох да ол туһугар оҥоһуллубатаҕа... Дьөссө би[и]р холобуру ылы[а]ҕыҥ. Уонча сылла[а]ҕыга Сиби[и]р дэриэбинэлэрин салайан дьаһайан олорор чо­нуобн­ ьуктар дьиэлэрин кытарартан бы[ы]һыырга көмөлөһөргө оҥостубуттара. Үчүгэйсанаа кинилэр бастарыгар киирбит эбит. Санаа бастаан кинилэр күбүөринскэйбраблыаньаҕа ыстрахыбуой этдьэлиэнийэ аспыттара. Началньыктары, момуосуньук­тары остуол тойотторун, сэкрэтээрдэри, суруксуттары анаабыттара. Ити гэннэ­буо-ластарга, Таҥара дьиэлэ[э]х дэриэбнэлэргэ брикээс суруйбуттара бары дьиэҕитин,ампааргытын, хотоҥҥутун, сомуосунаҕытын сыанала[а]ҥҥыт опустаҥ диэн. Он-тон иһитиннэрбиттэрэ: ба[а]һынайдар би[и]рдии мөһө[ө]ктөөх дьиэ аайы сүүрбэбиэстии харчыны төлүөхтэ[э]хтэр — оччоҕо ол дьиэлэрэ убайан хааллаҕынахааһынаттан бары оросхуоттарын төлөтүөхтэ[э]хтэр, диэн. Ба[а]һынайдар биэстии,уоннуу, сүүрбэ биэсти[и], биэс уонну[у] харчыла[а]хтара төкүнүһэн, хас[ы]начы[а]с-­тыбаҕа ки[и]рбиттэрэ. Ба[а]һынайдар бастаан сөбүлэ[э]бэтэхтэрэ саҥа нулуогу — ыстрахобуойу. Ба-лай эрэ буолан баран, үөрэнэннэр, кыра туһала[а]ҕын да көрөннөр сөптө[ө]х да эбитыстрахоб[у]ойданыы ди санаабыттара. Кирдьик даҕаны Ба[а]һынай дьиэтэ убайан ха[а]лла. Кини этэр: Таҥара оҥоһу[у]-та буоллаҕа, арай саҥа туттунан көрөөхтүөм буоллаҕа... Өйдө[ө]мүнэ олордоҕуна,күбиэрнийэттэн ыыталлар би[и]р мөсө[ө]ҕү (харчыны) — убайбыт дьиэтэ ыстра-хобуойдаммыт буолан. Ба[а]һынай үөрэр, ыстрахобуойдуохха дьиэни аны даҕанысөптө[ө]х эбит ди[и]р. Өйдө[ө]н көрдөххө, бу чонуобньуктар ыстрахобуойдууллара киһи хараҕарбас­таан­ көрдөххө эрэ аҕыйах киһиэхэ туһала[а]х эбит. Уоннуу сү[ү]рбэли[и] киһид­ ьиэл­ эрэ умайан ха[а]ллаҕына хааһынаттан харчы ылбыттарын кэннэ атын харчытөлөөбүт дьиэлэ[э]х дьон биһиги харчы төлүүбүт да туһаммаппыт диэн ыстрахабуой­дуур ­дьыал­ а оҥоһуутун сөбүл[ээ]бэттэр. Дьокуускай уобаластан, Уркуускайкүбиэрнийэттэн, Энисиэйискэй күбиэрнийэттэн үс тиллиэ дойдуттан хомуллубут­ыстрахобуой харчыттан, кытарартан тахсыбыт оросхуоту төлө[ө]бүттэрин ылан (кө­ҕүрэтэн) кэбистэххэ — хаалар элбэх суумалаах харчы. Ол хаалбыт харчы ханнаный?­ —Хаһыначыастыбаҕа. Ол ким харчыта буолуохтаҕый? Бу харчы Ньу[у]ча сокуона кини- 53

1907–1908 лэри тэрийэн турар: 37 ыстатыйа силэтинэн би[и]р да ньу[у]ча саха сиригэр олох- тонуо суох туста[а]х; ити гэннэ сахалартан салла[а]кка ылбаттар, онон кинилэрСАХА ДОЙДУТА са[а]­май улахан бэбинэстэн бы[ы]һанан тураллар. Дьокуускай Уобулас улахан киэн сир, хата дьонунан аҕыйах. Сахалар манна бэрт көҥүллүк олороллор, ким да кинилэри атаҕаста[а]бат, баттаабат. Кинилэр ньу[у]- чаттан туоҕунан да итэҕэһэ суохтар: саха ньу[у]ча кы[ы]һын ойох ылар, ньу[у]ча­ саха кы[ы]һын, кинилэр хайа да оскуолаҕа ки[и]рэллэригэр көҥүл, хайа да тойон буолалларыгар эмиэ сөп. Кинилэртэн дуохтурдар, мүрөбөйдэр, атын да улахан то­ йон, миниистэр да буолуохтарын сөптө[ө]х. Ньу[у]ча тойото сахалары кыра быра[а]ттарын курдук саныыр, кинилэр туста- рыгар кыһанар, эрэйдэнэр, кинилэри үчүгэй сырдык үөрэххэ үөрэтэр, араһынай куһаҕантан-алдьархайтан бы[ы]һыыр. Ньу[у]ча сахаҕа төрөппүт ийэ курдук буо­луох туста[а]х. Ону куһаҕан санаала[а]х дьон этэллэр: кэбис ньу[у]чаны кытта би[и]ргэ барыма, бэйэҥ соҕотоҕун бар. Онуоха мэлик оҕо дьон дьон тылларын истээри гы- нар, соҕотоҕун бара[а]ры гынар. Дьэ ол курдук буоллар эрэ сахалар дьон буолбат- тар: ньу[у]ча сүбэтэ, көмөтө суох сытаныахтара суоҕа. Кытчыгый оҕо ийэтэ суох буоллаҕына сытамматын курдук. Ньу[у]ча тойото сахалары бэйэлэрин олохторугар үөрэтээри сиэмистибэ бырайы[а]гын ньу[у]чча тойотторуттан сүбэлэтэнҥит оҥоруҥ диэбитэ. Ону Никиипэрэп, Родьуонап сүбэлэринэн ньу[у]ча тойоторун кытта ­би[и]р­гэ­ муньахтаабатахтара, кинилэри биһиги итэҕэйбэппит диэннэр. Онон сиэмистибэни бэйэлэриттэн тэйитэн кэбистилэр. Ньу[у]ча тойото маны да аахсыбата — ньыды- рал күбэрнээтэр сахалар бэйэлэрэ муньустан бырайыак оҥороллорун сөбүлээбитэ. Ол эппиэт кэлиэҕэр ти[и]йимнээ сойуус оҥордулар, ыраахтааҕы суолун төлө[ө]бөт, ньу[у]ча тойотторун тойот ылыныа суох буоллулар. Маны барытын мин сана[а]бар сиэмистибэни сөбүлэ[э]минэ оҥоһуннулар, ол да быһыытыттан ньу[у]ча тойотторун холуннараллар. Сүбэлэ[э]ччилэр баҕаларынан икки төгүл муньах[таа]тылар: б­ и[и]р-­ дэ Никиипэрэп дьиэтигэр, иккиһин Мааркап дьиэтигэр. Кэнники муньахха сойуус да быраграаматын, тэлэгрээмэни даҕаны барытын Никиипэрэп бэлэмниэн аҕалбыт. Ол муньахтарыгар мээлэ туох да бэрээдэк суоҕа. Урут суруллубут быраграамаҕа илии эрэ батта[а]быттар. Соҕотох түөрт күҥҥэ сойуус тэриллэ охсубут, онон со­йуус аҕыйах киһи кыһаллыбытынан тэриллибитигэр тахсар. Бу сойууһу тэрийэ[э]чилэр сиэмистибэ буолуор баҕарымна соруйан айдааны таһа[а]раллар. САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭ* 1907. — Ахсынньы 23 к. — №49. — С.5. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Бороҕон улууһугар истибиппит, сойууска холбоспут дьон, сойуус быраграама- тын норуокка кэпсиллэрин, сойууска дьону или[и] баттаталларын, ыраахтааҕы суо- лун төлө[ө]мөҥ диэн сүбэли[и]ллэрин. Бу улууска икки кинээһи көрсүбүппүтүттэн — би[и]рдэһэ эппитэ: «биһиги нэһилиэк ыраахтааҕыбыт суолун кы[а]йан төлүө суохпут»; иккиһэ эппитэ: «биһиги сойууска холбоһон төлө[ө]бөппүт». Байаҕантай улууһугар со- рох кинээстэр этэллэрэ: «Бу сойууһу биһиги сөбүлэ[э]бэппит». Ити кэннэ мин Мэҥэ Быраабатыгар икки төгүл тахса сылдьыбытым, Бопуобу, Омуосабы тутан киллэрэри, хайатыгар даҕаны кы[а]йан кинилэри булбатаҕым — тыаҕа таҕыстахпына куоракка ки[и]рбиттэрэ дииллэрэ, куоракка ки[и]рдэхпинэ — куоракка суох буолан ха[а]лал- лара. Ниукулайап сэтээтэл көрдөрбүт: «Мэҥэ улууһугар тахса сылдьыбытым сойууска төһө нэһилиэк холбоспутун билэ[э]ри. Уон ордуга биир нэһилиэк букатын акка[а]с-­ табыттар этэ, арай Доллу эрэ нэһилиэгиттэн холбоспут этилэр. Онно ти[и]йэн му- * Мантан салгыы «Саха сойууһун дьүүлэ» ыстатыйа түмүгэ суруллубут быһыылаах диэн сабаҕалыыбыт.54

ньах оҥорон, ыйыппыппар, сойууһу билбэппит, сойууска холбоспотохпут диэннэр Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатмэлдьэһэн кэбиспиттэрэ». Дьакыбылап көрдөрдө: мин икки сылы мэлдьи дьаам тутан олорбутум, онуо­ха­ дьаамым харчытын улууһум биэрэн биэрбэт этилэр, ол туһуттан сэтээтэ­ли­ кө­төхпөтөҕүм. Ким да мийигин аты биэримэ диэн кикпэтэҕэ, ол бириэмэҕэ мин­сойууһудьөссө истэ да илик этим. Хойут сойууска кырдьык холбостум, б[ы]раграам­ аҕа илиибатта[а]бытым. Скирэтинэп сэтээтэл көрдөрбүт: Илин Каҥалас Быраабатыгар тахсан барамм­ ын,нэһилиэктэри кэрийэ[э]ри гыммыппар, мийиэхэ ат биэрбэтэхтэрэ. Апанааһыйап(улуус суруксута) аты мин бэрдэрбэппин диэх курдук эппитэ. Дьаам тутааччы киһи —«балтараа сыл буолла улуус дьаам харчытын биэрбэтэҕэ: онон ким[и] да тиэйи[э]мсуоҕа» диэбитэ. Ол быһыытынан мин үс-түөрт хонукка дылы онно олордум. Онтонулуус муньаҕа буолла, барыта сэттэ уонча киһи кэллэ. Апанаһыйап, Силин, Ыстапа[а]нап буоланнар сойуус быраграаматын дьоҥҥо кэпси[и]р этилэр. Муньахтан баран-нар мийиэхэ эттилэр биһиги сойууска холбоһобут, ыраахтааҕы суолун төлүөбэппит,ньу[у]ча тойоторун кытта аны билсибэппит. Онуоха мин биригэбэрдэрин куопуйа-тын көрдүөбүппүн биэрбэтэхтэрэ. Ким да мийиэхэ ат биэрбэтэҕэ арай би[и]р сахаүс сү[ү]скэ Табаҕа дьаамыгар дылы тиэрдэн биэртэ. Өхтөм нэһилиэгэр Ньукула­йап муньахтан сойууска барыларын холбо[о]бута. Сойуус Дьыалатын сөбүлү[ү]бүндиэбэ[э]тэҕим. Тойоттор сойуус оҥостубуттарын истибитим да онно холбоспотоҕум. Манастырап көрдөрбүт: сойуус ча[а]һынан Байаҕантай улууһугар ханнык да му-ньах суоҕа; арай мин бомуосуньугум Бүөтүр Силэпсиэби кытта нэһилиэктэри кэрий-биттэрэ. Тугу оҥостоллорун мин билбэтэҕим. Манан туоһулар бараннылар. Ити гэннэ суут ааҕан иһитиннэрдэ ньадырал кү­бэрнээтэр сиэмистибэ бырайыгын оҥорорго көҥүллэ[э]битин, Дьоку[у]скай кү­бэрнээтэрэ улуустарга ыйа[а]х таһаарбытын. Бу кэнниттэн дьэ борокуруор тойонтыл эттэ: «туоһулар ыйытыллан бүттүлэр, кинилэр биһиэхэ бэрт элбэх сойуус­та[а]х-­тар буруйдарын көрдөрдүлэр. ОСТУОРУЙА 1907. — Ахсынньы 30 к. — №50. — С.3. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Абааһы, санаатыттан тараҕай буолан баран, аҕабыты үөскэттэ. Рээсэ диэн, —уһун киэҥ сиэхтэ[э]х таҥаһы киниэхэ кэтэртэ; төбөтүгэр ү[ү]ннэрдэ уһун аһы, үөрэттэсурук быһыытынан кэбсэтэргэ, биэрдэ иҥсэлэ[э]х хараҕы, харбаас илиини, имигэстылы. Бу аҕабыт өрө тыынар, үөһэ көрөр — ты[ы]ннаах сибэтиэй буолан хал­ла[а]ҥ-­ҥа көтүөх курдук быһы[ы]ланар. Абааһы үһүс айбытын диэкки көрөн сыһыгыраччы күллэ. Бу күлбүтүгэр көлүйэл­ эрбаҕалара чыбырҕаатылар, суордар, тура[а]хтар халла[а]н аннынан даҕырҕаатылар. Аҕабыт ол бу диэкки чарапчыланан көрбөхтө[ө]тө. Бу көрөн — ыра[а]х хомурдуос­саҕа туох эрэ хамныыры бэлиэтэ[э]тэ. Бу одула[а]н көрдөҕүнэ били киһи, Баттам-мыт Байбал сири хорутар эбит. Хараҕа чаҕылыйда, тыла көмэйигэр бобуллан, уһунтаҥаһын хомунан, сиэлэ буластан барда били киһи диэкки, — абааһы кэнниттэнарыйда тилэх үөтэн. Байбалга ти[и]йиэх буолаа иһэн аҕабыт тохтоон таҥаһын оҥоһунна, бытыгынэмэрийэн туксарда, тугу да билбэтэх истибэтэх буолан ньылбыйан ти[и]йэн кэллэ. — Доро[о]бо, оҕом барахсан, эн үлэли[и]р үлэҥ үрдүгэр алгыһым ти[и]йдин! — Баһы[ы]ба, — диэтэ Байбал. Турбахта[а]н баран аҕабыт эттэ: «көлөһүҥҥүнэн иитиллэриҥ үчүгэй; эрэйдэн,эрэйдэн, Таҥара эрэйи тапты[ы]р... Төһө элбэх сапаас бурдукта[а]ххыный, кур отто[о]ххунуй?» 55

1907–1908 — Баар соҕус. — Көр эрэ! — диэтэ аҕабыт, силин ыйыста-ыйыста. Сүөһүлэ[э]х сылгыла[а]хСАХА ДОЙДУТА буолуоҥ? — Ханна барыай. Үчүгэй ыал ааттанан олоробун, күүһүм баарын тухары үлэлэ[э]н и[и]тиллэн олоробун; ыалтан ыалы кэрийэ сылдьыбаппын. — Сөб, сөб, кырд[ь]ык этэҕин! Хайа, дууһаҥ абранарын туһун саны[ы]гын-дуо? Айы[ы]ттан харыстанаҕын дуо? — Бэркэ диэн, бачыкам! Эмэ[э]хсимминэн этиһимнэ охсуһумна олоробут, Таҥара биэрбэтин! Сүөһүнү атаҕаста[а]баппыт, иитэр сирбитин кичэйэн оҥоробут; айы[ы] диэни өйбүтүгэр даҕаны туппаппыт. — Суох диэмэ. Эйиэхэ би[и]р үчүгэй киһи кэлэ сылдьан үгүс харчыны биэрэ сатаабыта малгар, эн буоллаҕына харам санааҕар тугу даҕаны аты[ы]лаабатаҕыҥ. Бу Христиэс миэрэтигэр сатаммат! — Итиннэ туох сы[ы]һата баарый, баачкам? Хата кини ымсы[ы]рар эбит киһи үбүгэр үлэлиэн баҕарымна. Ымсы[ы]рыахтааҕар төһөнү эмэ биэртим сута[а]н өлб­ ө­ түн диэн. Кини даҕаны киһи эбэ[э]т, син аһынабын. — Тойону истибэт буоллуҥ, кинини Таҥара бэйэтэ анаабыта эбэ[э]т сир ба­һы­ лыга буоларга! Таҥара суругар туох этиллибитий? — ди[и]р аҕабыт. — Туох диэн этиллибитий? — ыйытар Баттаммыт Байбал. — Онно этиллибит бугурдук: «хайа да тойоту туруорбута Таҥара». — Ханан кини мийиэхэ тойотунан көстөр? Мин бэйэм сөбүлэнэн ылыммытым­ буоллар оччоҕо кырдьык тойот диэниллиэ этэ. Сир туһугар мэһэйдэспэтин, уоб­ сыстыбаҕа холбоһон кү[ү]һэ кы[а]йарынан сири хоруйдун. Кини үлэлиэн баҕарбат да сири былдьаһар! «Дьэ, бэрт доҕор, туох абааһыный! эппит тылгар, хардары тыл булан этэн иһэр» ди санаата аҕабыт. Аҕабыт ыйытта: Таҥараны санааҥҥын үбкүттэн Кини анабыла диэн аныыгын- дуо? — Туох диэн этэҕин? Таҥара мин бэлэхпэр кыһаммат. Мин сатаан биэрэрбин Кини би[и]р тылынан айар кү[ү]стэ[э]х буолбат-дуо?— ди[и]р Байбал. Байбал тылын өлөрөр тылы аҕабыт кы[а]йан тугу даҕаны булан эппэтэ. Ити гэн­ нэ абааһы сибигинэйдэ аҕабыт кулга[а]ҕар: «эт киниэхэ: Таҥара кырд[ь]ык кыһам­ мат, ол үрдүнэн кини бэйэтин сүрэҕин баҕатын биллэриэ этэ!» Аҕабыт эттэ Байбалга: «Таҥара кыһаммат ди[и]гин. Кырд[ь]ык кыһаммат, эн бэйэҥ сүрэҕиҥ сөбүлү[ү]рүн биллэриэх туста[а]ххын». — Тугу биэриэхпэр сөптө[ө]ҕүй? Хайдах биэриэхпэр сатанарый? — диэн ыйы- тар Байбал. — Эн мийиэхэ үбкүттэн анаатаххына, мин эн тускар Таҥараҕа үҥүөм, көрдөһүөм. — Туох диэн мин туспар көрдөһүөҥүй? — Таҥара ыйа[а]ҕын быһыытынан сырыттахпына, оҥорор суолум илэ көстүө, токур санаабыттан оҥорбутум хайтах көнүөх туста[а]ҕый эн эппиккиттэн? Аҕабыт маныаха тугу-да булан эппэтэ, абаһы даҕаны сана[а]ҕа түстэ: онон ик- киэн икки аҥы тарҕастылар. Баай киһи, Сир Баайда[а]х Тойон, аҕабыт буолан сэмэлэ[э]тилэр абааһыны: «эн биһигини айбытыҥ, эн иитиэх кэриҥнэ[э]ххин; бу киһини кыайаргын сүбэлэнэн көр; кыайбатахкына, холобура оҕуһу муннуттан сиэтэр курдук, эйигин көлүйэн, ми[и]нэн илльэ сылльыахпыт!» (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) 56

ОСТУОРУЙА Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1908. — Тохсунньу 3 к. — №1. — С.4. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Абааһы куттанна: «Тохто[о]ҥ эрэ мааны дьоннор, — диэтэ. Дьэгэ-Баба диэнса­ҥаст­ аахпын, кини ми[и]гиннэҕэр кыһы[ы]ла[а]х сүбэни булуо, баран сүбэлэһэнкөрүөм». Саҥаһыгар ти[и]йэн маны кэпсээтэ. «Бу суолу көннөрөр дуоннаах буолбатах» — диэн хардырҕа[а]та Дьэгэ-Бааба.Уот күөдьүтэн — киһи баһын уҥоҕор аһыытынан тоҕоһону балтала[а]та. Балтала[а]нбаран абааһыга биэрдэ. «Бу то[ҕ]оһону ылан, киһи төбөтүгэр са[а]й, оччоҕо аҕабытТаҥара кэскилин эппит тыла са[а]йыллыбыт тоҕоһо курдук иҥиэ». Аба[а]һы үөрү[ү]-түг­ эр саҥаһын атаҕыттан угуру[у] түһэн баран, тоҕоһону хабан ылла бу кэннэ төттөрүыстанна. Тү[ү]н үөһүн саҕына абааһы Байбал дьиэтигэр ти[и]йиэн кэллэ; ичигэс кэмба[а]рын иһин Байбал таһырдьа утуйа сыппыта. Абааһы тыаһа-у[у]һа суох үөмэн кэ-лэн, тоҕоһону киһи төбөтүн оройугар тирэ[э]н баран туйаҕынан са[а]йан киллэрдэ. Нөҥүө күнүгэр аҕабыт эмиэ Байбалга ти[и]йдэ. — Хайа, бөлүүн туго айы[ы]ла[а]х-буруйда[а]х киһи сана[а] булуннуҥ? Өйдүө­түҥ-дуо, малы[ы]ппа көмөтө суох ол дойдуга ити[и] хобордо[о]ҕу салы[ы]ргын? —диэн эттэ аҕабыт. Тоҕоһо мэйи[и]тигэр иҥмитин быһы[ы]тынан, ол дойду туһун истэн, киһи ула-ханнык куттанна. Ол дойдуга хайдах-туох буоларын бэйэтэ билбэтиттэн аҕабыт ты-лын ордук суостаахтык иһиттэ. Байбал, кэтэҕин тарбанан, этэр аҕабыкка: «дьэ, бэртүөрүүнэн үбпүттэн аспыттан эйиэхэ бэрсиэм, кыта[а]тан мин иннибэр кыһан». — Чиэ, эрэн оҕом, мин үтүө сана[а]ла[а]х аҕабытым быһы[ы]тынан, күнүстэри-тү[ү]ннэри эн тускун саныам. Ордук ти[и]йи[и]лэ[э]х малыыппалары, эн тускараҕыам, сыанатын даҕаны чэпчэкитик ылыам: эйиэхэ солкуомайда[а]х түөрт-уонну[у]харчы буолуо. Хаарда[а]ҕар ордук туртайан көстүөҥ ол дойдуга. Ким-да билбэттү[ү]н-күнүс өлөрө кэлэрин, онон буоллаҕына күнү аһарымна барыах эйиэхэ, онноТаҥараҕа аныыргыттан мийиэхэ туттарыаҥ. Тиийэ[э]т бурдугу ыйа[а]бытынан бардылар. — Бэйи-эрэ, бугурдук гыныах диэтэ аҕабыт Байбалга: «эн ыйаа, мин холлоҕосхосуруйан иһиэм». Дьэ ыйа[а]н истилэр. Байбал би[и]рди[и]ни ыйаатаҕын аайы аҕабыт иккили[и]нисуруйан иһэр. Ыйа[а]тылар-ыйа[а]тылар да арай Байбал ахсааныттан мунан х­ а[а]лла. — Хайа, тоҕо элбэ[э]тэ, төһө буолла? — диэн Байбал аҕабыттан ыйытта. Онуоха аҕабыт бачча буолла диэн этэн биэрдэ. — Тыый, тоҕо элбэҕэй! — диэн киһитэ соһуйда. — Тай! оттон Таҥара эн үтүө сана[а]ҕар үксэппит буоллаҕа. Таҥара оҥору[у]такү[ү]стэ[э]х; сиэртибэ биэккэр Кини бурдуккун бастар бараммат гынан кэ[э]стэҕэ-ди! Киһи, үтүөнү оҥорор туһала[а]х буолар эбит диэн үөрэ санаата. Онтон үбүттэн аҕабыкка кэмнэ[э]н биэрбитин кэннэ, өйдүөн көрдөҕүнэ бэйэтигэртуох даҕаны дуонна[а]х хаалбатах эбит: маны көрөн баран Байбал кэтэҕин тарбанна. — Тый, бу тугуй, бэйэбэр туох даҕаны дуонна[а]х ха[а]лбатах эбит! — диэтэ кини. — Эйи! оттон улаханнык санаммытыҥ-ди, ол иһин Таҥара буруйда[а]таҕа! —диэт­ э аҕабыт. Байбал тугу гыныай, тэҥнэһиэ дуо. Сорох үбтэрин үллэстэ бардылар. Туох баа­рын барытын үллэһиннилэр, арай сүөһү ха[а]лла. Байбал сү[ү]рбэччэ ынаҕы гыттауонча сылгыла[а]х этэ. Кини этэр аҕабыкка: «Бу сүөһүттэн эн ыл икки ынахта, би[и]рсылгыта, бу кэннэ сыл аайы сүөһүм төрүөҕүттэн би[и]рдии торбоһу, кулуну биэрэниһиэм». — Бэйи тохтоо, — диир аҕабыт. — Мийиэхэ сибилигин аҕал; эн бэйэҥ сөбүл­ эм­митиҥ-ди туох баар үбкүттэн-аскыттан, барытыттан улахан аҥарын биэриэх буолан.Мин ордукка кыһаммаппын биэриэх-эрэ буолбуккун ылабын. Аҕал да кулу. 57

1907–1908 — Тый, туох буоллуҥ тэ[э]тэ! И[и]рдиҥ-дуу! — диэн киһи утары саҥарда. Эн этэргинэн буоллаҕына, кэнэҕэһинэн төрүөхпүт [ү]өскэ[э]бэтэҕинэ биһиги иккиэнСАХА ДОЙДУТА сүөһүттэн матыахпыт, эйиэхэ бэйэҕэр ночоот буолуо эбэ[э]т! Мантан ордугу биэр- бэппин! Аҕабыт, уһукта[а]ҕынан дьүөлүтэ аньылла[н] эрэр киһи курдук хаһы[ы]таата: «Эн андаҕаргын алдьаттыҥ! Дохуобнай аҕабыккар биэрбит тылгын улларытыҥ! Эйигин диэриэтниги кырыыска ы[ы]тыам!!» — Өйдөн-эрэ, тэ[э]тэ, туох баҕадьыны, солута суоҕу саҥараҕын! Иҥсэҕэр буо- лан өйгүттэн тахсыбыккын-дуу? Кимтэн даҕаны ыйыттахха, дьон бары эн биһигини иккиэммит олохпутун кылгатаары гыммыккын билэн сэмэлиэхтэрэ. — Улаатымсык санааҕыттан «барылара сэмэлиэхтэрэ» — ди[и]р буоллаххына, баран тойонҥо дьү[ү]ллэтиэх — диэтэ аҕабыт. — Баҕар буоллун! Тойон ханнык да өйдө[ө]ҕүн иһин, өйүттэн ханнык эмэ дьү[ү]лү булан таһа[а]рыа. Онон сөбүлэстилэр. Тойоҥҥо ти[и]йэн дьү[ү]лгэ турдулар. Тойон дьү[ү]ллэччи буолла, Сир ­Ба[а]й­- да[а]х­Тойон — туоһунан ыҥырылынна. Үҥсэ[э]ччилэр тылларын истэн баран тойон­ таас хараҕы кэттэ, куорсунун ытырбахтаата, өрө хантайан көрбөхтө[ө]тө, көхсүн эти­ тэн суоста[а]хтык саҥарда: «бу, эн Баттабылла[а]х Бачыка ол гэннэ бааһынай  — Баттаммыт Байбал икки ардыгытыгар, сүөһү туһуттан тахсыбыт и[и]рээҥҥитин көрөммүн эһигини тупсарарга ууруу уурдум: бу и[и]рэ[э]ни таһа[а]рбыт сүөһүлэри Баттаммыт Байбалтан туттаран ылан, үйэттэн үйэ тухары туһанарга, мийиэхэ бэрил- лиэх туста[а]хтар». Тойон ууруутун этэн бүтэрэрин кытары аҕабыт илитинэн талба[а]та[а]н, баһы­ нан булк­ уйан баран эттэ: — Туох үлүгэрэй?! Сиэбэтиэйдэр истиҥ эрэ! Бэйэм сүөһүбүн бу тойон бэйэти- гэр ананар! Бу дьиҥ күнүскү талабыр буолар! Абааһы аҕабыт кулга[а]ҕар сыста түһэн сибигинэйдэ: «Саҥарыма! Тойон уурбут ууруута иккиэҥҥитигэр туһала[а]х буолуо. Бэйэҕит икки ардыгытыгар эйэлэ[э]х буолуох туста[а]ххыт, иккиэн икки аҥы буоллаххытына ба[а]һынайы сааскыт тухары кыайы[а]ххыт суоҕа». Аҕабыт абааһы сүбэтин истэн тохто[о]то. Тойон ыйа[а]ҕын аахпытынан барда. — Дьөксө мин биллим, Байбал бааһынай аҕабыты — Баттабылла[а]х Бачыка- ны кытары и[и]рсэригэр куруубайдык солуута суох тылы тылласпыт, ол туһуттан кини талаҕынан сүүстэ охсуолуох туста[а]х. Бу таһыырга анаммыт талаҕы, биллэр сыанат­ ыгар бэдрэттиэххэ Баарбар Быматайаб диэн атыыһыкка; кини бу-да ыйа[а]- ҕы толор­ уох туста[а]х. Талах атыыта, дьү[ү]л ороскуота Баттаммыт Байбалтан иэс­ тэниллэр. — Тойонум! мийиэхэ талах бэлэм баар, сэттэ сыарҕа бэрт нымса имигэс талах кэлэн турар, — диэтэ, иннилэригэр көтөн түһэ били баай киһи. Онтон Байбал диэк- ки хайыһан, ымах гына түһэн, баһынан талах сытар сирин диэкки ыйан баран эттэ: — Чиэ, доҕор, барыах, мин эйигин таһый[ы]ах туста[а]хпын! Байбал, мин эһиги дьү[ү]лгүтүгэр ки[и]риммэппин диэн хаһы[ы]та[а]та. Бу туох үлүгэрэй? Мин үҥсүөм, куопуйата аҕалыҥ! — Баста[а]н таһыллан бараҥҥын, куопуйаҕын көрдүө, — диэтэ тойон. Бука бары киһиэхэ саба түстүлэр: баай киһи би[и]р өттүттэн ылла, аҕабыт би[и]р өттүттэн ылла, — онно[о]ҕор тойон, дьү[ү]ллү[ү]р олоҕуттан тура эккириэн, саҕатыттан хабан ылла, сыһаҕаста[а]н таһа[а]рдылар таһыйа[а]ры. Байбал кы[а]йан тулуйбата, кыыһырда, хайаларыттан даҕаны кү[ү]стэ[э]ҕин быһы[ы]тынан хамнам- мытыттан бэйэ-бэйэлэрин үрдүлэринэн көтүтэлэ[э]тилэр. Көтөн-көтөн баран үһүөн бадара[а]нҥа чопчу түстүлэр. Сымнаҕас сиргэ түһэн хата өллөрүммэтилэр. Бадара[а]нтан оронон тахсаннар бэйэ бэйэлэрин ыра[а]стастылар, куурдунну- лар. Бэйэлэрин кү[ү]стэринэн-өйдөрүнэн ба[а]һынайы хайдах даҕаны кыайаллара көстүбэтэҕиттэн абааһыны сүбэҕэ ыҥырдылар; «сүбэтин бул» диэтилэр. 58

— Мин хайдах-да кыайбат суолум! — диэтэ абааһы. Тугу кыайарбын оҥоро са- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаттаатым, оннооҕор эһигини үһүөҥҥүтүн айбытым. Арай, эһиги эмиэ саҥаспыттанДьэ­гэ Баабаттан баран көрдөстөх[х]үт-ди кини кыайан сүбэтин булбатаҕына эһиэхэтуох даҕаны кыайан көмөлөһөрө суох. Бардылар. Көрдөхтөрүнэ Дьэгэ-Бааба икки аһы[ы]тын сиргэ туруору са[а]йан,икки хорҕолдьун тэриэккэ саҕа хараҕын эрэлиҥнэтэ-эрэлиҥнэтэ сэһэрги[и] олорор:«оҕо этинэн аһылыктаныахпын баҕарабын-да суох! Киһи хараҕын у[у]тунан утахта-ныахпын баҕарабын да, хантан даҕаны көстүбэт!» Тоҥхос гынан, доро[о]бо биэрэн баран, биһиги дьоммут бааһынайы хотутар­сү­бэни көрдөстүлэр. Маны истэн баран күлбүтүгэр, тииттэр сэбирдэхтэрэ саккыры[ы]тоҕуннулар, өрүс балыктара дириҥ өттүн буллулар, тыа кы[ы]ллара арҕахтарыгарсастылар! — Эһигини оҕолорбун кү[ү]ппүтүм өр буолла, диэтэ Дьэгэ Бааба. — Хайдах кө­мөлөспөт буолуомуй! Уоб-чап, илиб-салыб гынарым дьэ кэллэ! Эһиги хоту диэккибаран истэххитинэ көрүөххүт сытыйбыт тэтиҥ кумала[а]нын. Ол кумала[а]н иһигэрэр[и]эн кыыл сымы[ы]тта[а]быта, ол кыылы үс хонукта[а]ҕыта мохсоҕол кыыл түһэн,дьөлүтэ сыньан сиэбитэ. Эһиги ол сымы[ы]ты ыланҥыт, кус сымы[ы]тын бат­ты[ы]-рын­курдук, отут алта сылга батта[а]н олоруҥ. Бу сымы[ы]т тэһиннэҕинэ орто аандойдуга көстүбэтэх дьи[и]бэ төрүөҕү көрүөхпүт. Биһиги дьоммут Дьэгэ-Баабаҕа тоҥхос гынан баран, бардылар. Баран иһэннэртэтиҥи буллулар, көрдөхтөрүнэ кырдьык, хаҕар харадьаан сурукта[а]х, сыма сыт­та[а]хкүөх сымы[ы]т сытар. Ыланнар муох иһигэр суула[а]н, бэрт сэрэҕинэн, хардарытаулларыһа баттыы олордулар; би[и]рдэстэрэ баттаатаҕына иккиһэ кинини аһаталлар. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) ХАҺЫАТ БИЛЛЭРИ[И]ТЭ 1908. — Тохсунньу 10 к. — №3. — С.5. Аспыт 2-й № «Осту[о]руйа» сы[ы]һа бэчээттэммитэ, онон бу 3-й № хат бэчээтти[и]бит. ОСТУОРУЙА 1908. — Тохсунньу 10 к. — №3. — С.5. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Остуоруйа кэпсэ[э]нэ түргэнин иһин, олох түргэнник тэриллибэт. Отут алта сылбүтүн киһи үйэтэ буолар. Аты[ы]һыт, бу тухары киниэхэ ким даҕаны үлэлэ[э]мнэ,баайа эбиллимнэ, талах курдук чороччу хатан ха[а]лла дууһата эрэ орто; аҕабыттараҕай буолан ха[а]лла; тойон уруккута маанытык и[и]тиллибит буолан эмэһэтэчэрдийдэ. Добугуордара чугаһа[а]н ти[и]йэн кэллэ. Аҕабыт, сымы[ы]т үрдүгэролордоҕуна, эмэһэтин туох эрэ тэһитэ анньытала[а]та, сүрдэ[э]хтик хаһы[ы]тала[а]нылла: «тэстэн эрэр!» ди-ди. Тойонно[о]х аты[ы]һыт сү[ү]рэн кэллилэр, үһүө буолан оду[у]лаһан турдулар­сымы[ы]ттарыттан туох тахсарын көрөөрү. Арай, сымы[ы]ттара хайдан икки аҥыбуолбутугар ыраахта[а]ҕы бүтүн бэйэтэ былтас гына түстэ: төбөтүгэр хоруонабэргэһэлэ[э]х, би[и]р или[и]тигэр сир тута[а]ҕын туппут, би[и]р или[и]тигэр торуос­каны туппут, санныгар кырына[а]с истэ[э]х уһун барча сонно[о]х, сонун иһинэн дьа-дарал кэтэр таҥаһа таҥаста[а]х, кыһыл ыста[а]нна[а]х, таас курдук килэччи көрбүтхарахта[а]х, күөгэлдьигэс сүрэхтэ[э]х, сыты[ы] т[и]истэ[э]х, хабсаҕай или[и]лэ[э]х,түгэҕэ биллибэт истэ[э]х. 59

1907–1908 «Бай-бай! Дьэ кы[а]йар-хотор, биһиэхэ көмөлөһөр көһүннэ!» — диэтилэр аҕа­ быт, тойон, аты[ы]һыт буолан; — үһүөн саҥа күөрэйбиккэ сиргэ диэри тоҥхос гын-САХА ДОЙДУТА нылар. Саҥа күөрэйбит таас курдук хараҕынан ол-бу диэкки килэриччи көрүтэлэ[э]н, сиэбиттэн быһаҕы ти[и]йэн талахтан түргэн соҕустук кэмэ суох салла[а]ттары, по- лысыйа дьонун, хаһаахтары даҕаны оҥорто[о]н, хаҥас өттүгэр туруоттаата. Сир нэк- тэлин көрдүөн ылан оҥорто[о]то элбэх кыргыттары туруорда уҥа өттүгэр. — Дьэ — этэр ыраахта[а]ҕы, — салла[а]ттар мийиэхэ кулут буолуохтара, кыргыт- тарынан күн ыаһаҕын ы[ы]тыам; тойоҥҥо эйиэхэ даҕаны көнө сүрэххинэн сырыттах- хына, би[и]р барбах соҕустан биэриэм. — Оттон биһиэхэ? — диэтилэр аҕабытта[а]х аты[ы]һыт. — Син эһигини даҕаны матарыам суоҕа, дьиҥ сүрэххитинэн быаргытынан кы­ һанан сырыттаххытына! Үһүөн үөрэннэр, би[и]р киһи хаһы[ы]ты[ы]рын курдук, хаһы[ы]тастылар: «Бэркэ кыһаныахпыт күн ыраахта[а]ҕыбытыгар!» Онуоха саллааттар истэн туран хаһы[ы]тастылар: «Уррру-у-у!» Маны истэн, ыраахта[а]ҕы таас хараҕынан килэрич- чи көрүтэлэн этэр: — Дьэ илдьиҥ дыбырыаспар, эрэйдэммитим гэннэ арыгылыы түһэн аһыахпын баҕардым! Тойон аҕабыты кытары, аты[ы]һыттыын бэйэ бэйэлэрин диэкки батары көрсөн баран, тойон этэр: — Тыллыыбын, дыбырыас диэн суох. Баттаммыт Байбал туох даҕаны үлэҕэ ту- руон баҕарбат! — Туох-да?!! — ыра[а]хтааҕы кытарыс гына түстэ, суоста[а]хтык этэр: киһи үлэ­ лиэн баҕарбат ди[и]гин-ду? Сибилигин тутан аҕалан мин иннибэр баар гыныҥ! — Тыллыыбын күн ыра[а]хтааҕыбар эн ыҥыры[ы]гар кэлиэ суоҕа: эппит тылы истибэт. Ыйылы[ы] түһэн баран, атаҕынан тэпсэҥнэ[э]н, сутуругунан нилбэгин ла­быр­ ҕач­чы оҕуста. Уоскуйан, тойону ыҥыран эттэ: — Билиҥҥиттэн ыла эйгин ыспрабнь[ы]гынан туруорабын. Мэ! бу үрүҥ ти­ мэхт­ э[э]х сөттүгү кэтэн, өттүккэр сабыланы [и]илинэн, төбөҕөр кыһыл тулала[а]х хорту[у]һу кэтэн муҥна[а] Байбалы хайдах баҕараҕын. Саллаат балысыйа даҕаны дьонноро киһини сымнатарга бэриллэллэр эн көҥүлгэр. Тойон үөрдэ, салла[а]ттарга сү[ү]рэн ти[и]йэн бэйэтин батыһыннаран барда;­ ыраахта[а]ҕы туһугар ти[и]йэннэр, түөстэрин мэтэтэн, атахтарын чиркэтэн, күө­мэй­ дэрэ хайдыаҕынан «Уррру-у-у!» — диэн хаһы[ы]тастылар. Кэннилэриттэн батыһан иһэр, балысыйа дьоно дөксө ордук улаханнык «Уррру- у-у!» диэн хаһы[ы]тастылар. Бөлөх ыал олорор сиригэр ыспырабньык салла[а]ттарын тула кэкэлэччи туруо- ран кэбистэ. Оччоҕо сайын буолан, Байбал кэргэттэрин кытары дьиэ таһыгар аһыы олорбута. Бу отут алта сыл иһигэр тойон, аҕабыт, баай киһи буоланнар сымы[ы]тта- рын батты[ы] олордохторуна, Байбал уон дьиэ тухары кэргэни төрөппүт эбит. Ыспырабньык бэйэтэ чуо Байбалга ти[и]йэн кэлэн этэр: «Ыра[а]хтааҕыҥ суо- лун төлүө!» Киһи аргы[ы]й, тиэтэйбэккэ туран соттон, күн диэкки хайыһан кириэстэнэн ба- ран тойон диэкки хайыһан көрдөҕүнэ килэбэчигэс тимэхтэммит, кыһыл кыбыты[ы]- ла[а]х таҥастаммыт, өттүгэр саабылаламмыт. Байбал дьи[и]бэргии сана[а]н, ыйы- тар: «бугурдук киэргэнэҥҥин тура[а]хтары кутту[у] бардыҥ дуо?» — Тура[а]ҕы эрэ буолбатах! Мин билигин эйигин даҕаны куттаары турабын. Эн бааһынай-дураккын, онно[о]ҕор бу куорма таҥаһы билбэккин; бу көр ыра[а]х-­ та[а]ҕы маанылаабыт таҥаһа буолар. Мин эйиэхэ ыра[а]хта[а]ҕыттан кэллим, кини аатынан тугу баҕарар оҥоробун, эн истиэх кэриҥнэ[э]ххин. Ыра[а]хта[а]ҕы суо­лун аҕала тарт! — Төһөнү иэстиигин! — Ахсаана суох элбэҕи. Киһи уруккутуна[а]ҕар ордук күллэ. 60

— Көрдү[ү]рүҥ тоҕо аҕыйаҕай? Төһөнү даҕаны көрдө[ө]бүтүҥ иһин, син-би[и]р Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаттугу даҕаны биэриэм суоҕа, — диэтэ киһи. Ыспрабньык уордайан этэр: «Эн дөксө дайымпа төлү[ү]рдэ[э]ххин!» — Ол туохпутуй? Дайымпа диэн туох аатай? — Төрүөххүттэн ыла ыра[а]хтааҕы суола диэн төлү[ү]рүҥ дуо? Күлэ-күлэ Баттаммыт Байбал эттэ: «Эх! хата төлүөбэтэх эбиппин!» — Көрдүҥ-дуо? Эн бааһынайгын, бары тардыы эн мойньугар сытар, онон буол­лаҕына тардыыны сыл а[а]йы төлүөн иһиэх кэриҥнэ[э]х этиҥ. Төһө өр буолла буорто а[а]н дойдуга үөскээбитиҥ? — Бэҕэһэҥиттэн ыла аҕыс уонмуттан ыллаҕым буолуо. — Көрдүҥ-дуо! Аахтахха даҕаны төһө өртөн дайымпаламмыт эбиккин. Ыспрабньык, сиэбиттэн кума[а]ҕыны сулбу тардан ылан, ааҕан көрдө, эйиэхэбаар эбит оччо бачча дайыымпа, — диэтэ. — Балай эмэни ыйыстар эбит эн ыра[а]хтааҕыҥ — диэтэ Баттаммыт Байбал. — Оттон тугу-ди саны[ы]гын ака[а]ры? Эн чанчырыгыҥ хоту ыра[а]хта[а]ҕыэмиэ туох түбэһэрин аһы[ы]ра буолуо, өрбөҕүнэн саптара буолуо ди[и]гин дуо? Энити би[и]р тапты[ы]р оҕоҕунааҕар ордук сыанала[а]х сампаныыскай арыгыны иһэр!Эн саатар санаан көрүөҥ этэ бу турар дьоннорго аһатар, таҥыннарар, сэби тэри­йэртөһөҕө туруон сөбтө[ө]ҕүй! Баттаммыт Байбал, салла[а]ттар, полысыйа дьонун диэкки көрөн кэбиһэн ба-ран — этэр: «бадаҕа кинилэр элбэҕинэн тэриллэр дьон буолуохтара. Кинилэр ми­йиэхэ туһалара суохтарыттан кинилэр иннилэригэр төлүөхпүн баҕарбаппын, кинилэ-ри мин санаабыттан булбатаҕым». — Хайдах утарылаһа тураҕын сибиньэ?! — диэн хаһы[ы]та[а]та ыспырабньык; —мин эйигин носуораҕын көннөрүөм. Киһи салҕан, күлэрин у[у]ратан, этэр: «Бэйэ, аргы[ы]й аҕай хаһы[ы]та[а], ха­һы[ы]ты[ы]бын диэн, иһиҥ хайа ыстана[а]рай, хотунуҥ сата[а]н тикпэт буола[а]-рай, — истэҥньэҥэ суох буолуо». Ыспрабньык көҕөрүс гына түһэн баран салла[а]ттарга эттэ: «Тутан ылыҥ бу ыты!» Салла[а]ты дьаһайа[а]ччы — бэппиэбэл диэн түөрт салла[а]тынан киһини кэл-гийээри тэриннилэр. Бу маныаха киһи хараҕа ха[а]нынан кутулунна, иҥи[и]рэ чиркэч-чи тарта, ураҕаһы хабан ылан, уҥа диэкки талба[а]ты[ы]рыгар бэппиэбэли орт­ отунанбыһа охсон кэбистэ, хаҥас диэкки талба[а]та[а]бытыгар ыспрабньыкка даҕаны түбэһиээбит, онуоха абааһы, кини-иннигэр ки[и]рэн оду[у]лаһан, — тугунан бүтэр эбит диэнтурдаҕына, ураҕас охсуута киниэхэ түбэһэн, тойоҥҥо баран анньыал­ла түспүтүгэр,иккиэн түү курдук көтө турдулар. Байбал уоҕар уҥа-хаҥас диэкки дайб­ а[а]н ки[и]рэниспитигэр салла[а]ттар, тойонноро суоҕуттан, куттананнар сырсан хааллылар. Баттам-мыт Байбал уруркутун курдук, бэйэтэ хара көлөһүнүнэн булбут үбүгэр тойонунан хаалла. Ыспырабньыкта[а]х абааһы түүннэри-күнүстэри көтөн иһэллэр; бу көтөн истэхтэ­ринэ ыспырабньык хойу[у] ойу[у]рга түһэн ха[а]лла. Абааһы ааһа көтөн иһэн, эмиэДьэгэ-Баабаҕа ти[и]йэн кэлэн киһини хайдах даҕаны кыайарбытыттан аастыбыт диэтэ! — Чэ бу көннөрөр солулаах буолбатах! Эн, киһини Таҥараҕа үҥэ турдаҕына,кэтэһэн тураҥҥын сүрэҕин уоран ыл. Оччоҕо киһини хайтах баҕарар кыайыаххыт. Дьэгэ-Бааба сүбэлэ[э]битин абааһы оҥороро өртөн буолбатах. Урукку өттүгэрБайбал итэҕэйэрэ үчүгэй суолу, чиэстэ[э]хтик сылдьары, көлөһүнүнэн иитиллэри, —билигин аҕабыт тылыттан бэттэх малы[ы]ппа кү[ү]һүгэр итэҕэйэр буолта: тугу даҕаныоҥорбут иһин, хайтах да олорбут иһин, кыһалҕала[а]хтык эрэ бокулуону уурдахха,барыта су[у]йуллуо диэн. Абааһы кэтэһэн турда. Киһи хайтах, тобукта[а]н туран,сиргэ диэри букулуону у[у]рарын кытары абааһы, ыстанан кэлэн, уҥа кулга[а]ҕаркөтөн ки[и]рэн, сүрэҕин сулбу тардан ылан хаҥас кулга[а]ҕынан күөрэйдэ! Абааһысүрэҕин ыларын кытары, Баттаммыт Байбал дууһата тилэҕэр түспүтүн курдук санаа­та,онтон ыла кини бэйэтин ордук мөкү киһи курдук сананар буолла. Абааһы ыспыраб-ньыкка ыстанан ти[и]йэн эттэ: «бара тарт, билигин киһини хайдах баҕарар дьа[а]бы-лаа; Сэрэнимэ, билигин кини эйэхэ туох даҕаны утары суолу оҥоруо суоҕа!» (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) 61

1907–1908 ОСТУОРУЙАСАХА ДОЙДУТА 1908. — Тохсунньу 13 к. — №4. — С.5. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Ыспырабньык хамаандатын хомуйан барда: киһи маны көрөн уҥуоҕа босхо ба- ран, биэрэстэлэ[э]х сиртэн бэргэһэтин уһулла. Ыспырабыньык хараҕын үрүҥүнэн эриличчи көрө-көрө ти[и]йэн кэллэ. — Эһэ! билигин бэргэһэҕин уһулар буолбуккун ээ! Бэйи тохто[о], билигин ­эйи­гин бэйэм билэрбинэн дьаһайыам! Дьиэтин тула туруҥ: диэн улаханнык хаһы[ы]та[а]та ыспырабньык хамаандатын диэкки хайыһан. Баттаммыт Байбал уолуйан турар. Айы[ы]м-Таҥарам! хайдах эрэ билигин дьа­ былы[ы]ллар! — дии саны[ы]р. Ити икки ардыгар Баттаммыт Байбал ойоҕо эмэ[э]хсин уолаттарын, кини[и]т-­ тэрин, бары төрүөхтэрин кытары дьиэ иһиттэн тахсаннар маһы хабан ылбыттары­ гар Баттаммыт Байбал буойан кэбистэ. Бэйэтэ тойон диэкки утары хааман тии­йэн­ атаҕар хаптас гына түстэ. Бэйэтин дьонун диэкки хайыһан этэр: «үрдүк то­йоҥ­ҥу­ туттан көрдөһүҥ!» Иннэ ди[и]рин кытары бука бары тойон атаҕар хаптас­ гы­на тү­ һэннэр, харахтарыгар уу-хаар баһан, үрдүк тойоммут биһиги куһаҕаны оҥор­буппутун бырасты[ы] гын диэн көрдөстүлэр. Ыспырабньыкка наадата ол эрэ этэ; кини атаҕар элбэх киһи хаптайан көрдөстөҕүнэ оччоҕо кини санаата туолар. «Э, билигин бырасты[ы] гын ди[и]гит! Оттон урут сыарҕа ураҕаһынан талба[а]- ты[ы]ргытын умнан кэбистигит-дуо? Мин, ыттарга эһиэхэ, хайдах мийиэхэ, утар­ ыла­ һаргытын көрдөрүөм!» Бу кэниттэн хайдах кинилэр сүрдэ[э]хтик дьаабыла[а]быттарын киһи сата[а]н тылынан ситэрэн кэпсээбэ[э]т. Кымньы[ы]нан, өтүүнэн, саа луоһунан үлтү кырбан­ бараннар, кэлгийэннэр сэттэлэ[э]х оҕоттон бастыы түөрт күнү мэлдьи илдьи та­ һый­дылар. Ити кэнниттэн туох баар үптэрин малларын уопустааннар босхону эрэ үрдүнэн аты[ы]лаатылар. Барытын баай киһи атыылаһан ылбыт курдук буолла, киһи иһигэр тойон аҕабытты[ы]н кыттыһаннар сорох үбтэн тииһиннилэр. Киһи кэргэннэрини[и]н умнаһыт буолан ха[а]лбыттарын иһин дайымпа төлөбүрэ син кинилэр мойньуларыгар хаалла. Киһиэхэ би[и]р охтоору гыммыт дьиэни, санны- ларыгар кэтэн турар таҥастарын, сухала[а]х-тара[а]ҕы гытары, умнаһыт өлбүгэтин анаан бараннар эттилэр: «билигин бэйэҕин, эбэ[э]тэр ойохтоох кини[и]ттэргин кө­ лүнэҥҥин сиргинэн иитин!» Сордооччулар бардылар. Баттаммыт Байбал кэргэттэрин кытары атаҕастамм­ ыт, баттаммыт, таһыллыбыт, муотурбут киһи бы[һыы]тынан хаалла. Эргиллэн көрдөҕү­ нэ сэри[и] дьоно кэлэннэр ыһан-бурайан барбыттарын курдук буолбут. Сүрэҕиттэн сана[а]рҕа[а]н, сиргэ умса түһэн нирилэччи ытаата. Кэргэттэрэ тула көтө сылдьан- нар: сорҕолоро ыты[ы]р, сорҕолоро муорахсыйар, сорохторун тыллара кыайан тах- сыбат, — алдьархай та[а]рыйан ааспыта улахана бэрт. Өр даҕаны, өтөр даҕаны бугурдук муҥнана сыппытын Байбал өйдүөбэт. Арай туох эрэ сиэҕиттэн тардыалыыр баар. Туран, хараҕын уутун или[и]тинэн соттон көрдөҕүнэ кини иннигэр турар эбит баай киһи Барбар Быматайап: «Оксиэ! дьэ э­ йигин аһынным даҕаны! Киһини аһыммакка, харыһыйбакка дьабылы[ы]р буолаллар эбит! Хайдах гыныаҥый? Тойон буоллаҕа-ди! Хайдах кинилэргэ утарылаһыаҥый! Б­ ии­ринэн санаатахха кү[ү]с көҥүл кинилэр өттүлэригэр буоллаҕа-ди... С­ ан­ а[а]р­- ҕа[а]­ма! Мин эйиэхэ тула[а]һын буолуом! Эн урукку өҥөҕүн мийигин умнубута ­буо­луо ди саны[ы]рыҥ буолуо? Атын дьон умнуохтара, мин умнуом суоҕа. Эн мин кыһалҕабын толуйбуккун умнубаппын. Билигин мин эйиэхэ көмөлөһүөм» — ди[и]р баай киһи. — Кырдьык-дуо? диэн киһи дьэгдьис гына түстэ; кини кэнниттэн бары кэргэт- тэрэ маны истэн санаалара тарҕанан сэргэҕэлээтилэр. А[а]н дойду үтүө дьоно суох буолбат эбит дэстилэр. 62

— Оол диэкки көр эрэ! диэтэ баай киһи. Ол тыа иһиттэн хас даҕаны сиртэн су- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбуруйан тахсар буруону көрөҕүн-дуо? Ити аата мин бабырыка оҥордоҕум диэн буо-лар: Эн итинник кылгаабытыҥ быһыытынан, уон-ордуга икки уолгун, ойохторун кы-тары мийиэхэ бабырыкабар үлэһитинэн кулу! Би[и]ринэн буоллаҕына айахтарын тарҕатыахтара, иккиһинэн буоллаҕына хам-нас ылан туһаныахтара. — Төһө хамнаһы биэриэҥий? диэн киһи ыйытар. — Айы[ы]м Таҥарам! Туох диэн кинилэри мин атаҕастыам буоллаҕай?! Туохдиэн ити этэ турдаҥый? Мийигин сүрэхтэммэтэх киһи курдук саныыгын-дуо? — Чэ буоллун! Ол аата Таҥараны санаан тураҥҥын биэриэҥ буоллаҕа хамнас­тарын! — ди[и]р Байбал. — Эппит тылбын мийигин уларытыа-ди саны[ы]гын дуо? Хата хайдах иитинэнолороргун сүбэлэһиэх. Ыра[а]хта[а]ҕы суолун төлү[ү]-төлү[ү] аҥаардас сирбинэниитин­ эн олоруом-ди саны[ы]гын-дуо? — Хантан ылыныамый! Аһылыгым Саҥа Дьылга диэри ти[и]йэрэ биллибэт. — Көрдүҥ-дуо! Оччоҕо тойонтон эбии тү[ү]лэһиэҥ буоллаҕа-ди! — Ханнык харчыбынан? ди[и]р киһи. — Туох харчытын ахтаҕын? Харчы диэн кыһаныма, мин эн тускар тойонтон көр­дөһүөм: кинини харчынан кыһайыма диэн!— ди[и]р баай киһи. — Баһы[ы]бата тут! Таҥара эйиэхэ бары үтүөнү биэрдин! диэтилэр бары кэр-гэттэринэн. — Мин сүрэхпинэн супту эн диэки буолабын. Тойонтон көрдөһүөм эн иннигэр,бурдугуҥ сирин куортамын киниттэн бурдугун төрүөҕүттэн үс гыммыттан иккитиныл диэн... — Тоҕо ыараханай? Бэйэм үлэлиэм, бэйэм бурдугум буоллаҕа, ол да гыннар үсгыммыттан иккитин биэриэм буоллаҕа! Туох иһин биэриэмий? — ди[и]р киһи. — Тойон аһыныа ди саны[ы]гын-дуо? Суох кинини аһыны[ы]лаах буолуо диэнсана[а]ма. Хата маны иһит: сүөһүгэ, онтон даҕаны атыҥҥа кыһаннаххына мин иэсбиэрэр буолуом... — Үтүө сана[а]ҕар Таҥара толору биэрдин! дэстилэр. — Хайдах биэрбэт буолуомуй, эн диэкки буолар буолан бараммын. Аты би[и]р-­ди[и] мөһө[ө]к, анаҕы отутту[у] сү[ү]с, торбоһу биэсти[и] туруоран биэриэм. Байбал кэтэҕин тарбана-тарбана — «ыарахан соҕус буолбат-дуо?» диэтэ. — Акаары! Баста[а]н сүөһүлэри көр эрэ: аттарым хахай кы[ы]л курдуктар, ынах-тарым синнилэрэ ыаҕас саҕалар! — диэн баай киһи хайҕанар. — Бэйэбэр үөскээбит сүөһүлэрбин билиэм суоҕа дуо? Бэйэм көлөһүммүнэниипп­ итим этэ! Дьэ ити буоллун! Эн аты сү[ү]рбэли[и] сү[ү]с, ынаҕы уонну[у] сү[ү]с,торбоһу солкуобайды[ы] ылбытыҥ буолбат-дуо?.. — Уруккуну тоҕо ахтаҕын! Төһө эрэй тахсыбытын билэҕин дуо? Эйигиттэн бусүөһүнү аты[ы]лаһарбар, эйигин аһынарбар төһө сүрэҕим ыалдьыбыта буолуой, саа­тар ону санаан көрбөккүн? Киһи, өрө тыынан баран, сана[а]рҕа[а]н турар. — «Хайа мин эппит тылбын ылынаҕын ду, суох-ду? Ылыммат буоллаххына ба­ҕардар хоргуйан даҕаны өл!» ди[и]р баай киһи. Бэйэлэрин икки ардыларыгар Байбал кэргэттэрэ сүбэлэстилэр. Бу сүбэлэһэн­нэр, санаан көрдөхтөрүнэ хайтах даҕаны иэскэ ки[и]римнэ ты[ы]нна[а]х буолуохта-ра суох. Билигин хайтах эмэ кэм иитиллэн олоруохтара буоллаҕа-ди. Үөрэ түспүтбуоланнар баай киһиэхэ тоҥхос гынаннар баһы[ы]балаатылар. Баай киһи, иһин имэринэ-имэринэ этэр: «Мин эһиги кыһалҕаҕытын хайа да күнтолуйом. Эһигини аһынарым бэлиэтин мааныла[а]н биллэриэх туста[а]хпын. Маа-рыын эһигини дьа[а]былаабыттарыгар, эһиги хараххыт уутун кичэйэн муньаммынарыгы оҥорбутум: кэмэ суох уохта[а]х арыгы таҕыста. Дьэ субу арыгыттан чиэппэ-ри эһиэхэ мааныга биэрэбин!» Эр киһи дьахтарды[ы]н үөрсэннэр арыгыла[а]тылар. Арыгыларын истэхтэрина[а]йы эби[и] холуочуйан иһэллэр. Ордук итирэн истэхтэрин а[а]йы баай киһиэхэордук махтаналлар. 63

1907–1908 Саһыарда эрдэ турбуттара, төбөлөрө сүрдэ[э]хтик ыалдьыбыт, арыгы ылан эмтэниэхтэригэр туохтара даҕаны суох. Сорохторо Байбал уолаттарыттан арыгы-САХА ДОЙДУТА га баттатан, кыһыйан тулуйумна, ойохторун ырба[а]хытын тута туталар Баай киһи хаба[а]гар сү[ү]рэн ти[и]йдилэр, сорохторо иэс көрдөһөн ыллылар, сорохторо хам- настарын ахсааныттан ылан истилэр. Ылан иһэн бараннар, тарҕаспыттарын кэннэ, Баай киһи чочумча буолан баран ти[и]- йэн кэллэ дьиэлэригэр. Ол ти[и]йэн кэлэн этэр: «чэ үлэҕитигэр туруоххутугар сөп буол­ ла! Үлэҕэ турарга малыабан ыллатан, былаҕастыбыаньа ылары тапты[ы]р идэлэ[э]х- пин; хата Байбал мин эйиэхэ сүбэли[и]бин: эн аҕабыты ыҥыраҥҥын ­малыбаны ыллат. — Кини мийиэхэ босхо ыллыа суоҕа эбэ! ди[и]р Байбал. — Кини үчүгэй санаала[а]х, баҕар иэс даҕаны ыллыаҕа диэн өйдөттө баай киһи. Баай киһи сүбэлэ[э]битинэн оҥордулар. Онтон ыла ба[а]һынай барыларыгар — баай киһиэхэ, аҕабыкка, тойоҥҥо даҕаны иэһирэн ха[а]лла. ХА[А]ЙЫ[Ы]ЛА[А]Х25 1908. — Тохсунньу 17 к. — №5. — С.3. Сааскы күн уота сылыйан, көтөр сү[ү]рэр барыта үөрэн турар этэ. Кэрэмэс диэн аатта[а]х ойохто[о]х Хабдьый диэн киһи истэ[э]х бэргэһэтэ көдьү[ү]һүттэн ааһара чугаһа[а]н турар этэ. Маныаха ойоҕо сукуна сы[ы]һыттан халтаҥ бэргэһэ тигэн биэрби- тэ. Урут Хабдьый сайын баһын көньөрү былаатынан баанар этэ. Онон бу бэргэһэтигэр бэркэ диэн үөрэн, хайдах кэтиэн булбакка турбута; бэргэһэтин кэппитинэн туран, сырайын эҥин эҥинник туттан сиэркэлэ тоһоҕоһугар көрүнэ турбута. «Дьиҥ ньу[у]ч­ча буолбатахпын дуо» диэн, күлэ-күлэ, ойоҕуттан ыйытта: «Чэ, бар-бар, хойута[а]ры гынныҥ» — диэбитэ Кэрэмэс, оргу[у]й аҕай самы[ы]тыгар охсон баран. Маныаха Хаб- дьый кинини баста[а]н сахалыы иэдэһиттэн сылла[а]н баран, онтон ньу[у]ччалы[ы] уоһуттан угура[а]быта; буурдук иккиэн бэрт эйэлэ[э]х дьон быһы[ы]ларынан о[о]ньоһо турбуттара. «Хайа бу хаһан кинэ[э]скэр барыаҥый, мантан да син ыра[а]х эбэ[э]т, таптаһаргар буолан, бука хойута[а]ры гынныҥ э! чэ бар, хата, кинэ[э]стэ[э]х дьиэлэ- ригэр буоллахтарына, мийиэхэ кэһи[и]гин аҕала[а]р», — диэбитэ Кэрэмэс. Хабдьый, кырдьык даҕаны барыахха сөб диэн баран, дьоһунна[а]х киһи быһыытынан, кинэ[э]с дьиэтин диэки хаама турбута. Кэрэмэс кэниттэн, — «сэрэн өр буолайаҕын: мин эйи- гинэ суох тэһийбэппин» диэн үөгүлэ[э]битэ. Кэрэмэс, эрэ хараҕыттан сүппүтүн кэн- нэ, дьиэтигэр ки[и]рэн иһэн санаабыта: «Бу оҕо төрү[ү]рэ буоллар дьэ үчүгэй да буолуох эбит; бэйэбит таптаһарбыт үрдүнэн оҕоло[о]х буоларбыт, дьолбут толо- ру буолуох этэ; олорор да сирбит, бүтүн да аан дойду үчүгэйин! Таҥара барыны бары соруйан киһи дьолло[о]х буоллун диэн айбыта тугун үчүгэйэй!.. Соҕуру биһиги дойдубутуна[а]ҕар ордук дойду ба[а]р ди[и]ллэр; хайа сымыйалара ини: ким онно сыдьдьан көрбүтэй? Чэ, төһө да үчүгэйин иһин кинилэр дойдуларыгар мин бэйэм дойдубун биэ­риэ суох этим: үчүгэйтэн үчүгэйгэ баҕарбаттар». Кэрэмэс дьиэтигэр олорбохтон баран ынаҕын ыы тахсыбыта. Уонтан тахса сүөһүлэ[э]х этилэр: түөрт ыанар ынах, би[и]р көлүнэр оҕус, түөрт субай сүөһү, икки тыһаҕас, икки торбос, ол гэннэ би[и]р ат. Бу да буоллар астара син киһи аһыттан тутаҕа суох. Хата, Кэрэмэс асчыта сатабыла бэрт буолан, кини бэлэмнэ[э]бит суо- ратын, кини астаабыт аһын дьон эрэ бары атын дьахтар аһыттан ордорор этилэр. Кэрэмэс, ынаҕын ыан баран, дьиэтигэр олорон санаабыта: «Мин тоҕо эрэ эмиэ икки аатта[а]хпын. Кэрэмэс диэн истийэххэ да кэрэ, биллэр даҕаны; оттон Дьаммиэнийэ диэн ханнык эрэ букатын түктэри киһи тыла өҕүллүбэт, дьикти аата; тоҕо эрэ эмиэ ньу[у]ча аатынан ааттанарбыт буолла?» Ыкса киэһэ буолуор диэри, Хабдьый дьиэтигэр төннүбэтэҕэ. Хайдах буоллаҕай, туохтан тутулуннаҕай диэн, Кэрэмэс бэркэ сана[а]рҕа[а]быта соҕотоҕун олорорут- тан салҕан даҕаны, эрин да ахтан. Арай бу олорон иһиттэҕинэ, дьиэтин ааныгар 64

киһи хааман кэллэ. Эрим кэллэҕэ диэн баста[а]н көньөрү сү[ү]рэн тахсаары гынан Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбаран, абааһыттан куттанан, тымтыгы уматан тахсан испитэ. Бу иһэн икки киһи ки[и]-рэн иһэрин көрөн куттанан, тымтыгын мүлчү ыһыктан кэ[э]спитэ. «Тыый! бу туох-тан маннык куттанныҥ, мийигин билбэтиҥ дуо?» — диэбитэ Хабдьый. Эрин билээт,­Кэрэмэс куттаммытыттан бэйэтэ саатта. Хабдьыйы кытта ки[и]рбит киһи үрдүкуҥуохта[а]х, халыҥ сарынна[а]х, кыһыл бытыкта[а]х, маҥан сырайда[а]х, бадаҕа,Кэрэмэс сэрэйдэҕинэ, ньууча этэ. Бу ньууча тэллэҕин кыбынан киирэн илин мун-нукка уурбутугар, Кэрэмэс бу били нэһилиэккэ кэлбит ха[а]йы[ы]лаах буоллаҕа диэнсэрэйбитэ. Урут биһиэхэ айахха ыыппат этилэр, бу туохтан ыытар буоллахтарайдиэн була санаабыта. Ньууча таҥаһын хомуйан баран, табаах тарда олордоҕуна,Хабдьый киниэхэ дьиэм даҕаны куһаҕан, аһылыгым даҕаны аҕыйах, эн элбэх астаах,­үчүгэй дьиэлэ[э]х ыалга көрдөһүөхтэ[э]ххин диэн сүбэлэ[э]битэ. Ньууча, Хабдьыйсахалы[ы] или[и]тинэн булаан кэпси[и]рин өйдүөбэтин быһы[ы]тынан, өргө диэрикинини өрө манаан олордо; онтон өйдүөн ылан, уордайан сырайа кытарыс гына ба-ран эппитэ: «чэ төһө да эрэйдэммитиҥ иһин мин эн дьиэҕиттэн араҕыам суоҕа» диэн.Маны истэн, Хабдьый бэркэ абарбыта, араҕымаары гыннаҕа диэн. Хара түөкүн, масчөҥөчөк, муус харах ди-ди уоһун иһигэр мөҥө турбута. Киэһэ утуйаары сытан, Кэрэ-мэс эригэр эппитэ: Ити ньууча тугун улаханай? саатар сырайа ыт сырайын курдук,бүтүннү түү буоллаҕа. — киһи сиргэниэх! Өр олоруо дуо биһиэхэ? — диэн ыйытта.Би[и]р ыйы олоруо, диэбитэ Хабдьый. Тугун өрөй, тоҕо Таҥара буурдук буруйда[а]-таҕай биһигини? Мин тугун билиэмий ону: ол курдук ыйа[а]х тахсыбыт эбит. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) ХА[А]ЙЫ[Ы]ЛА[А]Х 1908. — Тохсунньу 20 к. — №6. — С.6. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Кэрэмэс урут да истэрэ бу ха[а]йы[ы]лаахтар сүрдэ[э]х дьон диэн: онон бу­ха[а]йы[ы]лаах бүтүн ыйы олоруо буоллаҕа диэн, бэркэ сана[а]рҕа[а]быта. Сарсы-ныгар даҕаны, атын да күнүгэр Хабдьый бу ха[а]йы[ы]лааҕы кытта арааһынайы кэп-сэтэр этилэр. Ха[а]йы[ы]лаах бэйэтэ төрө[ө]бүт дойдутун, Соҕуру дойдуну бэркэдиэн хайҕаан кэпси[и]р этэ: туох араасынай мас отоно, оҕоруот аһа, араасынайбурд­ уктан басты барыта ү[ү]нэр, ханнык баҕарар ас, мээнэ элбэх дойдута, — диэн.Хабдьый ойоҕунаан ха[а]йы[ы]лаах ньуучалыы аатын букатын хайдах да гына сатаан­­аат­та[а]б­ ат­этилэр. Онон көннөрү кинини ньууча диэн аатты[ы]р этилэр. Күн аайыХабдьый дьиэтин таһыгар сээкэй үлэли[и]р этэ. Бу үлэлээтэҕинэ Кэрэмэс ньууч­чаттан куттанан, курук эрин кытта таһырдьа олороро. Кэрэмэс куттаныан да куттанар­этэ: ньууча кини диэкки көрө-көрө күлэр, о[о]ньоһо саты[ы]р этэ. Маныаха Хабдьыйкүнү[ү]лэ[э]н, хайдах буолуон билбэт этэ. Би[и]рдэ, ньууча кэлбитэ уонча хомму-тун кэннэ, Хабдьый кинини көрдөһө сатаабыта, мийигиттэн атын ыалга көс, диэн.­Н­ ьу[у]­ча буолбатаҕа. Би[и]рдэ, ый аҥара буолан баран, ньу[у]ча, кинээскэ бар-дым диэн баран, тахсан баран ха[а]лта. Баҕар атын ыалга көрдөһүө диэн Хабдьый-даах Кэрэмэс үөрэ санаабыттара. Киэһэлик, Кэрэмэс ынаҕын хомуйан истэҕинэ,ыарҕа бы[ы]һыттан ньууча арай бу сулбу ойон таҕыста: тахса[а]т Кэрэмэһи кууһанылан, ыарҕа иһигэр соһон киллэрэн, кү[ү]һүлэ[э]н кээспитэ. Онтон ыла Кэрэмэсынах хомуйарга эрин көрдөһөн [ы]ытар буолта, эмиэ ханна эмэ тутуоҕа диэн. Кэ-рэмэс дьиэҕэ ха[а]ллаҕына, ньууча туой кини ыксатыгар баар буолуон баҕарар этэ,сээкэйи үлэтигэр киниэхэ даҕаны, Хабдьыга даҕаны көмөлөспүтэ буолар этэ. Хай-дах гыныан булбакка, Кэрэмэс эрин ханнык эмэ эмээхсиннэ бул, мин соҕотоҕун­ха[а]ларбыттан куттанабын, — диэн көрдөспүтэ. Хабдьый Удьана диэн хараҕа суохэмэ[э]хсини булан аҕалан дьиэтигэр олорпута. Би[и]р киэһэ, утуйа[а]ры сытан, Кэ- 65

1907–1908 рэмэс эригэр, ньууча кү[ү]һүлэбитэ диэн кистээбэккэ кэпсэ[э]н биэртэ. Хабдьый у­ оруттан, абатыттан; тугу да өйдө[ө]бөт курдук олорто баста[а]н, онтон эмискэ ойонСАХА ДОЙДУТА туран, кырбы[ы]рын дьү[ү]лүн билбэккэ, ойоҕун үрдүгэр саба түһэн, дэлби кырба[а]н кээспитэ. Сонтон ыла Хабдьый ньууча диэкки кынчарыйбакка эрэ сатаан көрбөт этэ. Ньууча көһөр болдьоҕо алта хонук хаалбытын кэннэ, би[и]рдэ тү[ү]н, кини киһи үөмэн иһэр диэн куттанан, тэллэҕиттэн сулбу ойон турбута. Бу туран көрдөҕүнэ ким да суох эбит, таак бэйэтин хаана ооньоон түһээбит эбит. Буурдук уһуктан олорбохтон баран, ха[а]йы[ы]лаах үөмэн Хабдьыйдаах утуйа сытар ороннорун диэкки оргу[у]й аҕай хааман тиийдэ. Бу ти[и]йэн оргу[у]й аҕай Кэрэмэһи ыҥырда. Кэрэмэс уһуктан баран, куттанан саҥарбакка сыттаҕына, ха[а]йы[ы]ла[а]х кини хо[о]ньугар күүһүнэн ки[и]рэн баарта. Маны истэн Хабдьый ойоҕун көмүскэ[э]н, ха[а]йы[ы]лааҕы оронуттан су[у]ллары аньа сатабыта, суту- ругунан хаста да охсубута. Ха[а]йы[ы]лаах кинитэ[э]ҕэр ыраах ордук кү[ү]стэ[э]х этэ; онон кинини сууллары тардан түһэрэн дэлби кырбаабыта, баһыгар сутуругунан охсубутугар Хабдьый дөйөн хаалта; бу дөйөн баран сиргэ ытыы сыттаҕына, ха[а]- йы[ы]лаах кини ойоҕун эмиэ кү[ү]һүлэ[э]битэ. Кэрэмэс айаҕалы[ы] сатаан сыра­ йын ха[а]ннаныар диэри быһа ытырбыта. Хабдьый чөчүмчэ буолан баран, уоскуй­ аат, кинээһигэр тыллыы барбыта. Кинээс кэргэнэ дьон, Хабдьый киирэрин кытта, сэрэй- биттэрэ, туох эмэ алдьархай туһун тыллы[ы] кэллэҕэ диэн. Ол курдук кини сырайын быһыыта холлубут этэ. Хабдьый ха[а]йы[ы]лаах атаҕастаата диэн кэпсээбитэ. Дьиэ иһигэр баар дьон бары бэркиһээбиттэрэ. Хабдьыйдаах Кэрэмэһи аһыммыттара. Ки- нээс дьиэтигэр суох этэ; кинээс ойоҕо киниэхэ киһи ыыппыта. Ол киһи төннөрүн күүппэккэ эрэн, Хабдьый, төннөн иһэн кинэ[э]һи көрсүбүтэ. Кинээс дьиэтигэр төннүбэккэ, Хабдьыйы кытары кини дьиэтигэр барбыта. Хабдьый дьиэтигэр үһүөн, кинээс хамначчытыны[ы]н, чугаһа[а]н бараннар, кинээс хамначчытын быа туттаран, ха[а]йы[ы]лаах сэрэй[и]э диэн куттананнар таһырдьа кээспиттэрэ. Хабдьыйдаах Кэрэмэс сарсын дьон муньусталларын билэн астарын эҥиннэрин бэлэмнэ[э]биттэрэ. (Сарсыныгар дьон тардыһан кэлэн ха[а]йы[ы]лааҕы кэлгийэн илдьиэх туста[а]х этилэр). Сарсыныгар бары эрдэ турбуттара. Кинээс хамначчыта дөссө киэһэ киллэрэн быаны орон ыксатыгар бырахпыта. Сарсыарда[а]ҥҥы чайда- рыгар Хабдьыйдаах кинээс ха[а]йы[ы]лааҕы ыҥырбатахтара. Ха[а]йы[ы]лаах тугу эрэ санаа булбуттар ди санаан, барыларын диэкки кынчарыйа сылдьыбыта; бу сылдьан били орон ыксатыгар сытар быаттан иҥнэн охто сыспыта. Мийигин кэлгийээри аҕаллахтара, урут бу быа суох этэ диэн, бэркэ кыыһырбыта: сүүһүн тымыра бары өрө күүрэн, илиитэ атаҕа бары босхо баран, хараҕа өсөҕүнэн бүрүллэн, сырайын сөрүөһүннэри тартаран, хаамарын дьүүлүн билбэккэ барбыта. Бу хаама сыдь- дьан, — өлү[ү]-болдьохто[о]х, — орон аныгар сытар сүгэни таба көрөн, хараҕа эмискэ уотунан умайа түстэ; чыпчылыйыах бэтэрэ[э] өттүнэ, — «Мийиэхэ тиксибэтэҕинэ эйиэ­ хэ даҕаны тиксибэтин», диэн баран, сүгэни өрө туппутунан, чаайдыы олорор дьоҥҥо өрө сү[ү]рэн кэлбитэ. Бары уолуйаннар самахтара кыпчыйан олорон, ха[а]лтар. Арай, остуол муннугар олорор хараҕа суох эмэ[э]хсин, баһа хайа охсуллан, сиргэ төкүнүйэн түспүтүгэр өйдөнөннөр, бары аан диэкки сырсыбыттара. Ха[а]йы[ы]лаах, би[и]рдэ ыстанан, Кэрэмэһи ситэн ылан, дьиэ түгэҕин диэкки кү[ү]һүнэн кэдирги аньан кээс­ питэ.­Хабдьый бастаан, куттаммыта бэрт буолан, ойоҕо суоҕун өйдөбөккө, кинэ[э]с хамначчытын кытта сү[ү]рэн испитэ. Бу иһэн өйдөнө биэртэ, арай ойоҕо суох эбит. «Доҕоруом! сэгэриэм! ханна бараҥҥын! мийигин соҕотоҕун кэ[э]стиҥ»,— диэн үөгүлэ[э]битэ саҥатын муҥунан. Ойоҕун саҥата ханна да иһиллибэтэҕэ. Дьиэҕэ ­ха[а]лб­ ыт буоллаҕа, син иккиэммитин өлөрдүн диэн дьиэтигэр төтөрү сүүрэн ти[ий]- би­тэ. Дьиэтин а[а]нын аньан тэбэн көрбүтэ иһиттэн баттаты[ы]лаах эбит: иһиттэн ньуу­ ча, эҥин-эҥини бары аҕалан баттата турар эбит. Төһө да мөҥсүбүтүн иһин, ааны хай- дах да к[ы]айан аһыа суох эбит. Ол да буоллар аан ыксатыгар мөкс[ө турда]. Бу туран, ойоҕо дьиэ иһигэр үөг[ү]лү[ү]рүн истэн, сана[а]та алдьана түстэ, үөгү түннүк аннынан иһиллибитэ. Хабдьый бу үөгү хоту, тугу да өйдөөбөккө, дьиэни тула сүүрэ сыдьдьы- быта. Бу сырыттаҕына, арай, би[и]р муннук туһунан ынчыкты[ы]р саҥа, мөҥсөр тыас иһиллэр. Су-бу туһунан дьиэ эркинин көтүрээри, сыбаҕын сытан эрэн тыҥыраҕынан 66

тарбаан, ти[и]һинэн кирэн суллара сатаабыта. Бу сытан эмискэ тугу да өйдө[ө]бөт Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбуол­ ан уҥан хаалта. Өйдөммүтэ, далын иһэгэр саалаах, эҥин арасын­ ай сэптэ[э]х дьонкинэ[э]һи кытары ха[а]йы[ы]лааҕы тутаары тураллар эбит. Бу дьон дьиэ аанын сүгэнэналдьатан ки[и]рбиттэрэ. Кэрэмэс өлө сытар эбит, түөһүн хаба ортотунан, сүрэҕинтуһунан, күтүр баҕардьы ба[а]ста[а]ҕыттан хаана тохтон тула ха[а]н чалбах буолан сы-тар эбит; ха[а]йы[ы]лаах бу ха[а]н чалбаҕы тарбаҕынан булкуйа олорор эбит. «Арыыарыылы[ы]бын» — диэбитэ, сырайын сөрүөччү тарда олорон. Киирбит дьон бары сабатүһэн кинини кэлгийэн кээспиттэрэ. Маныаха Хабдьый кинээһиттэн атаҕын ку[у]һан ту-ран мийиэхэ кулу өлөрүөхпүн, диэн көрдөһө сатаабыта: «Мин кини өлөөрү иҥиир си-тиитин тартарарын көрөн үөрөх этим. Ыт хаанын ыкка тоҕуом этэ». Кинээһэ кинини киэр аньан кээспитэ. Баар дьон бары улаханнык санаарҕа[а]быттара, ха[а]йы[ы]лаахтар кэлэннэр,эҥин-эҥин алдьархай үөдүйдэ, олохпут алдьанарыгар ти[и]йдэ диэн; «урут биһигидойдубутугар киһини өлөрөр, дьахтары кү[ү]һүлүүр диэни билбэтэх суолбут, үйэ ула-рыйара чугаһа[а]н, маннык алдьархай элбэ[э]тэҕэ биһиги дойдуга, хайдах гыммыткиһи бу түөкүттэртэн бы[ы]һаныай, ама ыра[а]хтааҕы ыыттаҕай, буруйа суох дьонубуруйдаан? — Бу бэтэрэ[э] кыра тойоттор, хара санааларыгар, буурдук биһигиниатаҕастаан эрдэхтэрэ», — дэспиттэрэ бары. Буурдук кэпсэтэ-кэпсэтэ, Хабдьыйтиэрг­ эниттэн тахсан, тарҕаһа турбуттара. Бу кэпсээни Сиэрабсиэпскэй диэн ньууча, бу дойдуга олоро сыдьдьан ньууча-лыы суруйбута былыр. Ол кэпсэ[э]нин биһиги быһататын сахалы[ы] суруйдубут. НьуучаХОҺО[О]НСэлтэйбит баста[а]х, 1908. — Тохсунньу 24 к. — №7. — С.6.Будьурхай баттахта[а]х,Ыгыстыбыт хаанна[а]х, Көрбүтүн көрбөтКыһыҥы сайыҥы тыылла[а]х: Көтүгэн өйдө[ө]х,Бүгүн атас, Кумах мэйи[и].Сарсын доҕор, Муньаҕы оҥоронӨйүүн өстө[ө]х. Муннуттан сиэттэрбит,Саһылла[а]ҕар сайаҕас, Ороххо ки[и]рэнСатаммат санаала[а]х, Олоҕо алыстаабыт,Хаҥас өйдө[ө]х Сыла туоланКулуба туран Сылаатыгар сынньамматахКутурук буолбут; Сытыган мэйи[и].Тойон буолан Халбас хараныТуолбат харахта[а]х: Халты ми[и]ньэн,Симиэнэҕэ сылдьан Буруоҕа мунуоҥ,Силлибит силээхтэ. Буркуҥҥа оҕустарыаҥБурдукка бул[аа]ламмыт, Күлүгү тутуоҥ.Окко отордообут Буоларын буоллун,Үчүгэй эргийбитигэр Турарын турдун,Эрэнэ санаабыт, Сыта сынньаныаҥ.Бараммат баҕала[а]х Сылгар тиийбэккэТоппот оһоҕосто[о]х Сыҥаах буолбут.Сыла ситэн Бүтэригэр тиийэн,Санаата туолбатах; Ким диэтэргит —Күнэ кэлэн Күрүөҕэ ки[и]рбит,Күлүгэр имнэммэтэх. Оҕуурга иҥнибит.Эттэххэ дьүлэй Илим өйдө[ө]х,Саҥардахха сааппат, Или[и] бэриллибэт Тирбэҕэ тойон. Дорҕо[о]н 67

1907–1908 ОСТОЛУОПАП ҮӨРЭҔЭ*САХА ДОЙДУТА 1908. — Тохсунньу 24 к. — №7. — С.6. <...>руйэр үөрэх, хайа да үөрэхтэ[э]ҕэр ордук туһала[а]х диэн, өй биэрэр би­ һиэхэ. Онон үөрэниэхит майгыҥҥа, модоҕоҥҥо сололо[о]х тойоттору ытыкты[ы]рга. Үөрэхпитигэр туруору маһы суруттарда. Үс ый тухары олоробут көнө мас бы­ һы[ы]тын таһа[а]рарга. Дьасаб Дьасапабис этэр: бу суруйар үөрэх төрдө буолар, бэйэтэ ситимнэ- нэн сыстыаҕа. Көнө маһы үчүгэйдик тутан суруйар буоллахпытына, оччоҕо атыҥҥа ти[и]­йиэхпит: «Батты[ы] түһэн, тупсаран суруйарга, маны бүтэрдэхпитинэ «туһаҕы» суруй­ арга ти[и]йиэхпит. Бэрт туһала[а]х үлэ!» Иккис үөрэнэрбит эмиэ суруйар буолта. Дьасаб Дьасапабис хаптаһыҥҥа суруйда: «ытыкта[а]» диэн тылы. Ону биһиги үтүгүннэрдибит. Бэрт үчүгэй тыл диир. Эттэххэ кылгас, кэскили биллэрэр, төгүрүмтэтэ төһө эмэ элбэх! Би[и]р оҕо ыйытта: кими «ытыкта[а]» диэн суруйабыт. Дьасаб Дьасапабис кини диэкки көрөн ди[и]р: биллэн турар кими! Суруйар кума[а]ҕым аллара муннугар алҕас чиэрнилэни таммалаппытым. Дьасаб Дьасапабис көрөн баран ыйытта: тоҕо ысыты анамматах сиригэр түһэрдиҥ. Ити, үрдүк тойонуом, кыһаммытым бэрдиттэн. Хайҕаата. Үһүс үөрэнэрбитигэр эмиэ суруйар буолла. Дьасаб Дьасапабис этэр: или[и]ни имитэргэ онтон эбит буоллар, күҥҥэ үс- түөрт күөс быстыҥа бэйэ үчүгэй буоларыгар үлэлэ[э]бэтэххэ, хойукку өттүгэр хай- тах сатаныаҕай. Кини бэйэтэ оскуолаҕа үөрэҕи бүтэрэн баран, күннэтэ аайы аҕыс күөс бысты­ ҥын тухары олорор Сибиньэб диэн доҕоругар. Онон кинилэр ыра[а]с үрүҥ кум­ а[а]- ҕыны бакыакка суула[а]н буостанан ата[а]рталы[ы]ллар. Ол кэнниттэн сотору сололоох солотуттан, эбээһинэстээх эбээһинэһиттэн тах- сар буолар. Кэнники үөрэх буолла. Кэнники о[о]ньу[у] үөрэнэбит, эппитин тири[и]битин тэнитэ, хааммытын тарҕата. Киһи дьүһүннэ[э]х, сиэмэхтэри куттуур, кэби, төбөтө диэниллибитигэр үрдүк ос­куолаҕа үөрэнэр киһи хортууһун кэтэрдэн — бу мааны туруоран риэсинэн кым­ ньыыннан таһыйа үөрэннибит. Ол гэннэ киһи күлүгүн оҥороммут аат биэрдибит: «туспа омук». Эмиэ илииби­тин имиттибит көнө маһынан. Бу баара дьиибэ дьүһүннээх, ырах<...> туох киһи кэбтэҕин ыыра сата[а]н көрбөт. Сорохтор этэллэр бу ыһыыт, атыттар саҥарбаттар — татаар диэн. Мин санаатахпына бу баар бэйэтэ Дьасаб Дьасапабис Остолуопап. Сэ[э]ккэ[э]н Сэһэн26 * Хаһыат бу нүөмэрэ улаханнык илдьирийбит.

САХА олоҕо Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат ЯКУТСКая жизньОлунньу 16 к. 1908 с. — тохсунньу 12 к. 1909 с.

1908–1909 КӨСТӨКҮ[Ү]Н ХАБРЫЛАБЫС НЬОУСТРУОЙАБ27САХА ОЛОҔО 1908. — Олунньу 16 к. — №1. — С.8. Ньоуструойаб ньууч[ч]атыйбыт саха дьахтарыттан төрөөбүтэ. Урку[у]скай куо­ рат гимн­ [э]сийэтин үөрэҕин бүтэрэн баран Бөтөрбү[ү]р куорат унибэрситиэ­тин­ үөрэ­ҕин 1881 сылга бүтэрбитэ. Бу үөрэҕин бүтэрэн баран Урку[у]скай кыыс гим­нэ­ сийэтигэр учу[у]талынан уол оҕо гимнэсийэтигэр оҕолору көрө[ө]ччүнэн кэл­ иэҕ­ иттэн ыла рөбөлүсүйэ дь[ыа]латыгар көмөлөспүтүнэн баарта. (Норуот олоҕо са­тамм­ атаҕын б­ илэн, ону үчүгэйдик түргэнник бэй­ этин кү[ү]һүнэн оҥостоору тэриллэрин рөбөлүсүйэ диэн аатты[ы]ллар). Дойдула[а]х, эдэр үөрэх дьонноро кинини таҥара курдук тутал- лара. Бугурдук кини өр буолбатаҕа: 1882 сылга күһүнүгэр, Бокуруоп ыйыгар Сиэл- чиэр диэн, холуобнай ха[а]йы[ы]лаах тыллабырынан ха[а]-йы[ы]га угуллубута. Кини дьыалата дьү[ү]лэ суох бүк у[у]ра[а]ҕынан бүтүөхтээх этэ. Түрмэ олоҕун бэрээдэгэ, ха[а]йы[ы]лаахтары да көрөр дьоннору кытта күнүн аайы мөккүһү[ү]тэ, хабырыһы[ы]та кинини мээнэ кыйны[ы]р этэ, киҥин да холуннарар этэ. Бу быһыыларын сөбүлэ[э]- бэккэ супту табаарыстарыгар олохпутун тупсарыахха ди[и]рин, кинилэр туох да син би[и]р тахсыа суоҕа диэн, өрө көтөхпөтөхтөрүнэ, бэркэ кы[ы]һыран дьирдьигини[и]р этэ. Ол да эрэ[э]ри кини кыһалтатынан, кини оҥосту[у]тунан ха[а]йы[ы]лааҕы көр­ ө[ө]ч-­ чүлэртэн би[и]р саамай куһаҕан быһы[ы]ла[a]хтара Саалык диэн киэр гыныллы­быт[а]. Анучин диэн оччото[о]ҕу Нэдэрэл-Күбэрнэтэри кытта Ньоуструойаб билсэрин бил- сэрэ даа сөбүлэ[э]бэт этэ; бу Нэдэрэл-Күбэрнэтэр кат[ы]рга суро[г]ун бүтэрбит судаар­скайдары бэ­йэтин көҥүлүнэн Дьоку[у]скай ­уобаласка, катыргатааҕар мөкү диэн, соҕуру[у]ҥҥу дьон саныыр сирдэригэр, олохтуурга ыыталыыра. Анучин түрмэни кэлэн көрөр күнүгэр даҕаны ордук киҥэ холлубут этэ. Анучин кэлэн баран, Ньоуструойаб сытар хоһун ааныгар туран эрэн, ыҥыран ылан эппитэ: «Саат-да, саат! бу буолбуккуттан!» Ньоуструойаб чугаһ[а]ан кэлэн ыйыппыта: «туох да?» Анучин эмиэ: «саат-да, саат!» ди[и]рин эрэ кытта, сырай тыаһа уот чаҕылыйа түстэ. Манна баар саллааттар Ньоуструойаб үрдүгэр түспүтүнэн барбытт[ар]ын Ану- чин кинилэри или[и]тинэн тохтоппута. Ньоуструойаб бардьыгына[а]н эппитэ: «бара тур мантан! эн түрмэҕэ киһини хото хомура кэлиэх туһуҥ суох!» Анучин кумааҕы кур- дук кубарыс гына түһэн, аанын хататан кэбиһэн, баран хаалла. Бу кэнниттэн со- тору Н­ ьоуст­ руойабы, кини солото су[у]йулла илик этэ да, или[и]тин тимирдэ[э]н кэбиспиттэрэ. Бу маннык хара баттабыл быһ[ы]ыны дьү[ү]л баһылыга министэргэ­ ­тэлэгрээмэнэн биллэриҥ диэбитин, кыһамматахтара. Бөтөрбү[ү]ртэн кэлбит дьаһал Ньоуструойабы хайа да суутунан дьү[ү]ллү[ү]рү Анучин көҥүлүгэр биэртэ. Ану- чин саамай кытаанах, бойонной хону[у] су[у]та диэн, дьү[ү]ллү[ү]рүгэр биэртэ. Бу суут өлөрөргө анаабыта. Эдэр киһи буолан күнтэн сүтэриттэн бэркэ ку[р]у[т]уйбу- та. Бу дьыаланы хат көрүҥ диэн, Бөтөрбү[ү]ргэ тэрэгрэ[э]мэ охсубута, таах хаалта. Мэхэ[э]лэб таҥара сарсыныгар эрдэ, үс ча[а]с саҕына, түрмэ олбуорун иһигэр саа уоһугар туруоруллан, түҥнэри ытыллыбыта. Саамай өлөрүөхтэригэр диэри бу туһата суохха өлө[ө]рү гыннаҕы[м] диэн ку- рутуйара, хомойоро бэрт этэ: дьөксө олоро, үлэли[и] түстэрбин ордук туһала[а]х буолуох этим. Ол да эрээри, көрбүт дьоннор кэпсэ[э]ннэринэн, кини хара маска үтүрү-батыры дьүдэйбит, кубарыйбыт ти[и]йбитэ... Луохту[у]ру, саллааттары кытта бырасты[ы]лаһан баран ийэ дойдутугар, бар-дьонугар саныыр санаатын, баҕарар баҕатын улаханнык эппитэ. Урку[у]скай куорат дьоно бэркэ сүрэхтэринэн ылыммыттара бу Ньоуструойап өлөрүллүбүтүн. Анучуну куоракка сатаан [у]улуксанан сырытыннарбат буолтара: «ы-ый­ 70

сиэхсит!» диэн хаһы[ы]ты[ы]ллара. Кини олбуорун аанын хас-да төгүл хааны- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатнан бадьайда[а]быттара. Кэлин тиһэҕэр Анучин көрдөспөтөҕүн үрдүнэн үрдүк сууттойот[т]оро кинини сынньалаҥҥа таһа[а]рбыттара. САХА ТӨРДӨ 1908. — Олунньу 16 к. — №1. — С.8. Урал хайа анныгар Хойос-Хайыппар диэн олорор, түөрт уолла[а]х. Кини би[и]ркүн таҕыста булту[у] чаачар саанан; ол тахсан би[и]р үчү[г]эй эриэн тү[ү]лээх көтөркынатта[а]ҕы өлөрдө. Ол өлөрөн баран үргэ[э]тэ, үргэтэн, үргэтэн баран ылла иккикынатын кытары кутуругун, ылан баран икки кынатын икки уолугар биэрдэ, кутуру-гун би[и]р уолга биэртэ, би[и]р уол матан хаалан ытаата. Этэр: тапты[ы]р уолатта-рыгар биэрдэ, мийигин көйгөлү[ү]р; аҕатыттан ийэтиттэн хоргутта. Оҕото санаатаатын сиргэ барыаҕын, аҕата атаһын кытары кэпсэтэр тылын батыһан. Аҕата, Хойос-Хайыппар, татар, ол атаһа Хоҥкор-Сара — бырааскай. Хойос-Ха­йыппар Хоҥкор-Сараҕа кэпси[и]р: илин хоту бадаҕа үтүө сир баар, көтөр кынатта[а]хсайыла[а]н тупсан кэлэр, үчүгэй бадаҕа сир баар. Уола аҕатыгар ийэтигэр этимньэсүтэн хаалла: кини ойохту[у]н күрэ[э]тэ. Аата киниэнэ баара Омоҕой, сааһа баарасэттэ уонча. Хойос-Хайыппарга Хоҥкор-Сара ыаллы[ы] кэллэ. Бу манна Хойос-Хайыппарса­нааргы[ы]р уола ханна да барбытын билбэтин иһин, уолун ахтан ыты[ы]р. Минилин хоту сири кэпсээтэхпинэ уолум бэркэ сэргэҕэли[и]р баара, бука онно бардаҕа,киһитэ сүөһүтэ суох сиргэ баран биллибэт буолла. Хоҥкор-Сара маны иһиттэ. Омоҕой аҕатыттан күрэ[э]н бу өрүс баһыгар сылбахха олорон кэлэн истэ.Хоҥ­кор-Сара атаһыгар ыалла[а]н баран кэллэ дьиэтигэр. Бу кэлэн уолаттарыгар,ойоҕор, кэргэттэригэр кэпси[и]р: атаһым оҕото күрэ[э]н ха[а]лла ойохту[у]н. Итиыккарда хас да сыл. Бу тылы уолаттара истэллэр. Эллэй, Хоҥкор-Сара уола, бу тыллары истэн санаата эмиэ барыаҕын хотуилин дой­ дуга: аҕата ийэтэ уолуттан тапта[а]бат баара этэ. Кини түстэ өрүсбаһыгар. Өрүс баһыгар киһи сылдьыбат сиригэр кэллэ. Ол кэлэн баран көрөр киһитөҥүргэстэри убаппытын ти[и]ти кэрдэн. Сэрэйдэ киһи хоммут сирдэрэ буоллаҕадиэн, бу суоллары батыһан истэ. Үчүгэй сиргэ кэллэҕинэ элбэх төҥүргэстэр убай-быт буолаллар. Ирдэ[э]н-ирдэ[э]н ти[и]йдэ бу куорат аппатыгар, кэллэ, Омоҕойудьэ кэлэн булла. Омоҕой сылгыла[а]х, [ы]нахтарда[а]х, кыргыттарда[а]х. Бу көрсүһэннэр Омо­ҕой этэр: «мин кэлэн иһэммин сурукпун илитэн сүтэрэн кэбистим». — Эллэйыйы­тар:­ «эн сүөһүлэ[э]х кэлбитиҥ-дуу?» — Омоҕой этэр: «суох, мин булбутум будойдут­тан. Сүөһүтэ суох кэлэн баран бэркэ ытыыбын, санааргы[ы]бын. Мин бэ­йэм таҥарабыттан көрдөһөбүн сылгыта, [ы]нахта аҕал диэн, и[и]тиллэрбэр. Ол гынасылдьабыт, соҕору[у] ытык хайа кэтэҕэр, төгүрүтэ сылдьабын. Ол сылдьан би[и]ртыһы кулуну, би[и]р (атыыр) кулуну булабын, ол булан сылгы оҥостон, үөскэтэн оло-робун. Онтон хотугу ытык хайаттан булабын аты[ы]р тамыйаҕы, тыһы тамыйаҕы — буонтон сүөһү үөскэ[э]тэ мин баай буолан олоробун». Бу Эллэйи көрсөн Омоҕой тапта[а]н сөбүлэ[э]тэ; бу Омоҕойго уол да кыыс дабаар. Икки кыыста[а]х: би[и]р сөбүлү[ү]р, би[и]р көйгөлү[ү]р кыыста[а]х. Тапты[ы]ркыыһын Эллэйгэ биэрэр ойох, ону кини сөбүлээбэт. Көйгө кыыһын ойох ылбыт. Он-тон көйгө кыыһын ылбытыттан хоргутан биэрбит энньэ би[и]р тамыйахта[а]х ынаҕы,би[и]р кулунна[а]х биэни. Мантан, биэтин, [ы]наҕын ыан тэринэн олорбут, туһунантиэргэн оҥостон, көстөр гына. [Ы]наҕын биэтин үүтүн ыан санаата утах оҥорорго.Бэлэмнэн[эн] баран кыннын ыҥырар. Кынна ыҥырбытын истэн бэркиһэ[э]тэ, хайтахкини би[и]р ынахтан, би[и]р биэттэн ыһыах оҥорор. Ол гынан баран кийи[и]ттэринкытта кэллэ. Эллэй далла ураһала[а]х, бу маны көрөн Омоҕой бэркиһээтэ, сүөһүтэда үгүһүттэн. 71

Эллэй икки чороонно[о]х, онно кутта кымыһы. Илин диэкки хайыһан ойохту[у]н туттулар үөһэ, аҥар атаҕынан тобукта[а]н, би[и]ргэһинэн үктэнэн туран сүгүрүйэр ү[ү]т аас бэйэлэ[э]х — Үрүҥ Аар-Тойон, Үрүҥ Айы[ы]-Тойон а[һ]аа. Бэрт улахан үрүҥ кы[ы]л кэлэн үстэ төгүрүйдэ үөһэнэн кини олорбут сирин, төгүрүйбүт сиринэн үөһэ баран хаалла. Бу маны ба[а]й Омоҕой бэри бэркиһээбит, бэрт улаханнык санаабыт кы[ы]л төгүрүйбүтүттэн. Кымыһын аһаата, хаһан да испэ- тэх кымыһын. Омоҕой Эллэйгэ этэр: «эн күтүөккүн, кыыспын ыллыҥ, буол аҕа кур- дук, туох сүөһү баара иккиэмит гиэнэ». — Саха ытчат тахсыбыта Эллэйтэн.1908–1909 БҮЛҮ[Ү] ЫРЫАТА28САХА ОЛОҔО Кытай омук кыраньы[ы]сала[а]х, 1908. — Олунньу 21 к. — №2. — С.6. Уркуускай куорат оппуоста[а]х, Муста[а]х муора босойула[a]х (?)* Бүтүн бэйэҕитинэн Киэҥ Дьоку[у]скай Уобуласка Мэктиэлэ[э]н туран, Улахан ойу[у]ругар оройдо[о]н төрө[ө]бүт, Мөккүһэ сатаатыгыт. Күөх унаар хону[у]тугар көрүлэ[э]н үөскэ[э]бит, Бу сиик силбик ты[ы]нна[а]х, Муҥутуур булуҥар булууктаан и[и]тиллибит. Си[и]кэй эттэ[э]х, Барыларын баһылыга, Симэһин хааннаах, Курчаларын кулубата, Куодаһынна[а]х ойоҕосто[о]х, Дуруктарын тойоно. Туруору ньуурда[а]х, Киэҥ хардыла[a]х, Туора барбыт уоста[а]х, Ыра[а]х ы[ы]рдаах, Сыгыньах сырайда[а]х, Тиэйэ нэкээлээх, Сыры[ы]нньа ти[и]стэ[э]х, Дириҥ олукта[а]х. Этэр эт чурун тылла[a]х, Өлөр ты[ы]ны долуой өйдүөбэт, Саҥарар эйэҕэс чоро сыҥахта[а]х, Быстар тыыны малыччы билбэт, Иннинэн или[и]лэ[э]х, Тохтор хааны долуой билбэт, Аннынан атахта[а]х, Бороҕонтон муҥуту[у]рдара, Босхо баста[а]х, Мэҥэттэн бэттэрэ, Богуйар сүһүөхтэ[э]х, Тааттаттан талы[ы]лара, Бороҥ ура[а]ҥхай саха, Дүпсүнтэн үтүөлэрэ буоланнар Кэнэҕэски кэскилэ киэргэнэригэр, Сойуус оҥостубут, Хойук[к]у олоҕо ту[п]сарыгар, Сокуоҥҥа [т]иксибит, Хааннаах хара күлөһүнэ, Суолга түбэспит. Харчы буолан, Тү[ү]нүктэ[э]х түрмэ түгэҕиттэн төлөрүйбүт, Ааһар ньууч[ч]а аһылыга, Хараҥа ха[а]йы[ы] хаппаҕыттан халбарыйбыт, Устар ньууч[ч]а сокууската, Бөтөрбүүргэ ти[и]йэ мөккүспүт, Барар ньууч[ч]а баттабыла буоларыттан Муоскубаҕа ти[и]йэ ботугураспыт, Харысханнаах саҥаны саҥарбыккытыгар, Уркуускайга ти[и]йэ ууналаспыт, Көмүскэллэ[э]х тылы эппиккитигэр, Дьокуускай иһигэр толору тулуктаспыт, Тойон аймах былыргы быһыыларынан Чугас доҕотторбут, Эргэтэ[э]ҕи идэлэринэн, Ыра[а]х ыалларбыт, Үнүргү үгэлэринэн, Үтүө бырааттарбыт, Баттабыл майгынынан, Дьон билэринэн, Сэнэбил киэбинэн. Дойду үрдүнэн, Наһаа тайбаатылар, Ханнык да бэйэҕитигэр, Олус ууннулар, Сыгынньах болуотта[а]х, Уураахха тиксэрдилэр, Сыты[ы] уураахта[а]х, Ойохкутуттан ара[а]рдылар, Сотору буруйду[у]р, Осторуокка олортулар. Сорго иҥсэрэр Билиги бириэмэҕэ Сокуон обургуну кытта Буруйгутуттан босхолонон, Соноҕос аты[ы]р курдук Түрмэҕититтэн төлөрүйэн, Өрө турсан өлөрсө сатаатыгыт, Соргугут үрдээтин, Солоҕойгут тугустун, Күөрэгэйгит көттүн, * Тиэкискэ бу сиргэ ыйытыы бэлиэтэ турбут.72

Күнҥүт таҕыстын, Уотта[а]х харахта[а]х утары көрбөтүн,Көхсүгүт кэҥээтин, Сыты[ы] тылла[a]х быһа эппэтин,Кү[ү]скүт улааттын, Кэнэҕэски ыччат кэпсээнэ,Күлүккүт үлүннүн, Хойук[к]у ыччат хоһо[о]ноКүрүөҕүт кыта[а]ттын, Ыччат оҕо ыйааҕа буолаарыҥ. Нө[ө]рүктэ[э]йи ХАҺЫАТ29 БИЛЛЭРИ[И]ТЭ Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1908. — Олунньу 21 к. — №2. — С.6. «Бүлү[ү] аҕабыта» биһигини, суруйар дьоҥҥо, суруйбуттара кирдигин сымы­йатын билбэккэ эрэн, баһы[ы]балыгыт диэн, мөҥөн суруйбута. Ол кини сэмэтинбиһиги ылыммаппыт; биһиги сурукпутун кини бэйэтэ сатаан аахпатах: биһиги, су-руй­бут дьоҥҥо эһиги суруйбуккут барыта кирдик, ол иһин биһиги баһы[ы]балыыбытдиэбэтэхпит. Көньөрү, биһиги көрдөһү[ү]бүтүн ылынан, суруйар дьоҥҥо баһы[ы]ба-лаабыппыт. Бу да аҕабыкка баһы[ы]балыах этибит, олох тупсарыгар баҕаран, тугуэмэ суруйан [ы]ытара буоллар. СУОЛ ТУҺА 1908. — Олунньу 28 к. — №4. — С.5. Бу саас Былаҕасыанньап иннинэ биэс хонугунан урут куоракка аҕыс улу[у]смуньаҕа буолар, суол туһунан (дорожная повинность). Билигин кылаабынай сүбээтэр муньахпытыгар бу эрэ буолуо ди[и]ллэр; ол эрэ[э]ри баҕар атын да баар­буолуо, — күбэринээтэр Байаҕантайга тахса сылдьан, хотону бэркэ абааһы көрөнки[и]р­бит ди[и]ллэр, онон хотону да бука ахтыа эбэ[э]т. Бу суол чааһынан билиэ-билиэ ди[и]р сахалары кытта кэпсэтэн көрдөххө бугурдук этэллэр: ыраахта[а]ҕы суо­лунан тардыл[л]ар харчыга (сиэмискэй күбүөрнүскэй бэбиннэс) таҕыстаҕына норуок­каолус баттала бэрт буолуо ди[и]ллэр. Ыра[а]хтааҕы суолунан бардаҕына син би-лиги тардыллар харчылар курдук тардыллыаҕа, тойон или[и]тигэр ки[и]риэ. Суо­лун оҥоһу[у]та буоллаҕына туорунан барар буолуоҕа; туор эрэ буоллар үрдүксыа­нанан барара биллэн турар, оччоҕо ыра[а]хта[а]ҕы суола кэмэ суох улаатыаҕа.Онон кинилэр санаалара бугурдук: бостуобай тракталары хааһынаҕа ы[ы]таргакөрдөһүөххэ, атын суоллары, угаадаллары, ис дьаам суолларын, урукку курдук нату-ралнай побинаһынан оҥоруохха сөп. Субу бука сөптө[ө]х буолуо эбэ[э]т. Ясашный ЭМИЭРИКЭНСКЭЙ ТИМИР СУОЛА 1908. — Олунньу 28 к. — №4. — С.5—6. 1902 сылга Эмиэрикэнскэй тимир суолун бырайы[а]га тахсыбыта; ити гэн-нэ билигин эмиэ 1905 сылга бырайы[а]к таһаардылар бугурдук диэн: тимир суолЭ­ миэ­рикэ сириттэн ыла Дьокуускай куоратынан Сибир тимир суолун кытта Канскдиэн куоракка Уркуускай чугаһыгар холбоһор. Бу суол туох да кэмэтэ суох хайаларыкэрдиэх туста[а]х: Калыма, Индигир, Өймөкөн, ити гэннэ соҕору[у] Өлүөкүмэ, Анга-ра хайаларын, ол гынна атын да кыра-кыра соҕус хайалары, дабааннары. Онтон хасэмэ улахан өрүстэри туоруох кэриҥнэ[э]х: Калыма, Индигир, Дьа[а]ҥы, Омолон, Ал-дан, Лиэнэ өрүстэрин. Мантан атын туох да кэмэтэ суох кыра үрэхтэри, күөллэри, 73

1908–1909 бадара[а]ннары кэрдиэх туста[а]х. Дьокуускай уобалас хоту өттө — Калыма, Чу­ хуоскай тумус (чухотский полуостровъ) буоланнар саамай тымны[ы] дойдулар: аҕысСАХА ОЛОҔО ыйы мэлдьи кырылас кыһын турар. Бу сирдэргэ икки-үс хонукка дылы би[и]рдэ да тохтообокко эрэ пурга буолар; оччоҕо кыра оту маһы бу тыал барытын алдьатар, тимир суолу буоллаҕына бүтүннү[ү]түн тибэн кэбиһиэҕэ. Суолу бу хаартан ыра[а]с-­ ты[ы]рга да элбэх эрэй, харчы барыаҕа. Саамай хоту Калымаҕа, Чухуоскайга сайын сир чиэппэрэ эрэ ирэр, арыычча соҕору[у] арсын аҥара эрэ ирэр. Дьэ бугурдук тоҥ сири хайдах хаһыахтарай, төһө эрэй, төһө харчы барыах туста[а]ҕый? Тимир суолу атын сирдэргэ — элбэх дьонноох, ба[а]йда[а]х дойдуларга оҥо­ роллор. Дьокуускай уобаласка буоллаҕына соҕотох 290,000 киһи баар; ол гэннэ Чу- хуоскай тумуска аҕыйах омуктар ба[а]ллар: чукчалар, тоҥустар атыттар даҕаны. Он- тон бэттэх диэкки үкээгирдэр, тоҥустар, дьа[а]ҥы дьоно буолуохтара. Тимир да суол баарын иһин бу дойдулар элбэх дьонно[о]х буолаллара суох, сирэ тымны[ы]- тын, кыры[ы]мчыгын иһин. Бүтүн биһиги госудаарстыбабытыгар даҕаны туһала[a]х буолбат: Ньууч[ч]а Эмиэрикэни кытта атастаһар табаара суох, кинилэр би[и]р табаа­ ры аты[ы]лы[ы]ллар, онон табаардарын куотуһа куотуһа дөсө атын сирдэргэ аты[ы]лыах туста[а]хтар. Бу табаар суола 15,000 биэрэстэлэ[э]х буоло, улахан куо- раттан улахан куоракка дылы; оччоҕо бары табаар төһө ыарахан буолсу борокуонун у[у]рбут гынна? Эмиэрикэнскэй тимир суол 6000 ордук биэрэстэ буолуо, ол үрдүгэр Эмиэрикэ икки Камчаакы икки ардыгар ба[а]р туора үрүйэтин (Беринговъ проливъ) аннынан хаһан [а]аһыах туста[а]хтар 90 биэрэстэҕэ дылы. Ол төһөҕө туру[у]һук? Си- бирискэй тимир суолугар би[и]р биэрэстэ сиргэ 100,000 харчы барбыта, онон холуй- дахха би[и]р милйэр харчы барыаҕа. Дьэ бачча ыра[а]х суол тухары төһө үлэһиттэри, төһө маастардары тутуох туста[а]хтарый? Туох да эрэйи харчыны кэрэйиминэ туп- путтарын да иһин, туһата диэн ханан кэлиэхтэ[э]ҕий? Табаарынан улахан барсы ылыллыа суох: Эмиэрикэ Расыйа икки баара эрэ 50—40 миллионна[а]ҕынан аты[ы]- лаһаллар. Бу тоҕо туһата суоҕун билэ-билэ тутуохтарын кыһаналлар? Туһанааччылар бааллар Эмиэрикэ баайдара, кинилэр кыһ[а]лҕаларынан ити бырайыыхтар тах- саллар. Камчатка хоту өттүгэр Чухуоскай тумус диэн сир баар. Бу сир Эмиэрикэ- энтэн бэрт чугас, ити гэннэ кинилэр бэркэ билэллэр онно кыһыл көмүс, атын да ыарахан сыаналаахтар баалларын, ол эрэ[э]ри ордук баҕараллара түүлэ[э]х. Онон бу аҕыйах сылтан ыла Чухуоск[а]й тумуска олохтонуохтарын сүрдээхтик баҕараллар. Ол кинилэр кыһаммыттара мэ[э]лэ хаалбатаҕа: аҕыйах дьону Чухуоскай тумуска олорорго көҥүллэ[э]биттэрэ. Онтон бэттэх ол сир Эмиэрикэ баайдарын сирэ буол- ла: кинилэр тугу баҕарар оҥороллор. Туох баар көмүһэ, тимирэ кинилэр киэннэрэ буолла; арааһынай табаарынан, арыгынан онно баар үөрэҕэ суох омуктары бэркэ кы[а]йан, атаҕастаан эрэллэр; тугу ол эрэйдэ[э]хтэр булбуттарын, арааһынай тү[ү]- лээҕи, балыгы, көмүһү барытын албынна[а]н ылаллар. Эмиэрикэ баайдарын төрүт ис санаата бугурдук: тимир суолу Камчаа[к]каттан ааһа туппакка, Чухуоскай тумуһу, Камчаакканы даҕаны, тимир суолунан олохтонон бэйэлэ­рэ бас билээри, көмүһүн, атын да баайын сиэри сана[а]ла[a]хтар. Тимир суол турдаҕына кинилэр туох баар табаардара, арыгылара бэркэ чэпчиэҕэ, оччоҕо дөссө ордук барыстаныахтара, ба­ йыахтара. Эмиэрикэлэр баайдарыгар Чухуоскай тумуһу көҥүллээбит ньууч[ч]а то­ йотторо Сибир иһигэр олорор норуоттан ыйыты[ы]та суох оҥостоннор бэрт ула- хан алдьархайы таһа[а]рыа этилэр бүтүн госудаарстыба да ча[а]һынан, Дьокуускай уобалас, Калыма, Чухуоскай тумус да чаастарынан. Билигин ньууч[ч]а сөбүлэ[э]- бэтэҕин иһин бу дьыала хайдах да буолара биллибэт. Ньууч[ч]а ыра[а]хтааҕыта Эмиэрикэни кытта ханан даҕаны кыай­ ан мөккүһэр кү[ү]һэ суох: муоранан сэри[и]- лэһ­ иэ­ҕин Дьоппуон сэри[и]тигэр бары кү[ү]һэ бараммыта, хону[у]нан сэри[и]лэ­һиэ­ ҕин ньууч[ч]а сэри[и]тэ Камчааккыга ти[и]йиэҕэр диэри уон көс. Онон бу суол чааһа туох буолара биллибэт. Еко 74

ТЫГЫН30 Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1908. — Кулун тутар 2 к. — №5. — С.8. Сахалар Эллэйтэн Номохтон (Омоҕой) төрө[ө]н, үөскээн аатта[а]х аныгы сир-дэр аайы биирди[и] иккили[и] ыал буола олоорторо. Уорда[а]х ыра[а]хтааҕы саҕына бу өрүс киһитэ, сүөһүтэ дэлэйэн, тэлгэнэн эл-бии илигинэ өрүс арҕа[а] эҥэригэр, икки Ытык хайа ыккардыгар Та[а]лалы[ы]рхону[у]га дьа[а]рбайан, Сайсарылы[ы]р көлгэ сана[а]ларын тарҕатан саха төрүттэрэТыгын диэн, Ныкыйа эмэ[э]хсин диэн олоорторо. Үс уоллаахтара, үс кы[ы]стаах­тара.Улахан уолларын аата Чаллайы-Бөҕө, орто уоллара ураһа диэни үрдүнэн көс­төрУһун-Дьурантай, аччыгый уоллара Сү[ү]рүк-Дэргэй. Кы[ы]стара: Кыһааны-Уда­ҕан,­Үчүгэй-Кыһаайык, харахта[а]х үчүгэйэ Хаачылан диэн. Үгүс элбэх сылгы, ынах­сүө­һүлэ[э]хтэр. Ол үрүҥүнэн үтэлэнэн, кыылы көтөрү булта[а]н аһаан олорторо.­Көстөрдьүһүннэрэ күтүр улахан дьон. Тыгын бэйэтэ икки хараҕын ыккарда би[и]р харыс,аҥар хара[ҕ]ын уута уон буунта, турар бэйэтэ үс былас үһү. Маннык улахан дьонбугаты[ы]р кү[ү]һэ кү[ү]стэ[э]х, санаата санаала[a]х үһүлэр. Би[и]р кэмҥэ Тыгын ула-хан уолуна[а]н өрүс уҥор сири дойдуну көрө бара сылдьан, үрэх нөҥүө би[и]р дой-дуга ураһала[a]х ыалга ти[и]йбиттэрэ. Ураһа таһыгар, ураһаны улахан быһаҕаһынанбадахта[а]х кураахта[а]х саа өйөнөн турар эбит. Тыгын уолунаан, көрөн баран,сөхтүлэр. Уола Чаллайы маны ылан киэпти[и] тардан көөртө. Кыайбата, харахта-ра уһуллан тахса сыста, ону аҕата тыс үтүлүгүнэн эмэрийэн биэрдэ. Ураһа иһигэрки[и]рт­ эрэ — би[и]р кырдьаҕас эмэ[э]хсин олорор эбит. Тыгын ыйытар: «эмэ[э]х­-син, ити таһырдьа ким саатай?» — «Эй, ити били мин оҕом Бэрт-Хара, биэстээхэрдэҕинэ чы[ы]чаахты[ы]р саата ини!»— «Оҕоҥ ханна баартай?» — «Булту[у] бардаини» — ди[и]р эмэ[э]хсин. — «Эмээхсин оҕоҕор этээр: мин Тыгын диэн кэлэ сырыт-тым, өрүс арҕа эҥэригэр олоробут, онно киирэн дьаарбайдын мийиэхэ». Иньэ диэнтахсан баартар дойдуларыгар. А[а]ра, кэлэн иһэн, саныыллар: дьэ, итинник сэбтэ[э]х киһи олус буҕаты[ы]рб­ уолуо эбэ[э]т, биһиги иккиэйэҕин кинини кытта дьиэтигэр буҕаты[ы]рдаһан ас бу-луохпут суоҕа. Чэ, бэйэ ки[и]риэ биһиэхэ! Аҕыйах хонон баран били Бэрт-Хара31, ти[и]ти төргү[ү] мутугунан хара атт­ а[а]х,атын ми[и]ньэҕинэ атаҕа сиргэ тэри[и]рдэнэр, олус улахан киһи Тыгыҥҥа кэлэр.Тэһи[и]н тутан тэлгэһэҕэ киллэрбиттэрэ, аан аһан олбох тэлгэтэн тоһуйбуттара.Бугурдук мааныла[а]н баран, ыһыах оҥорон о[о]ньу[у] туруорбуттара; бөҕөс был­дьа­һы[ы], быһыйы билси[и] оҥоорторо. Ол о[о]ньу[у]ларыгар Бэрт-Хара бэртэрин­тустан бырахпыт, сырсан сү[ү]рүктэрин кыайбыт. Мантан Тыгын кыыһыра, абара­саны[ы]р: маҕай алла[a]х, бэрт биһиги диэтэх дьон, көй ки[и]ммитигэр, көмүсорду[у]бутугар, — албаннаах а[а]ппытын намта[т]ан, дьоһун сурахпытын су[у]райан­бараары гыннаҕа диэн. Ол гурдук санаан баран этэр дьонугар: «чэ, аны кылыыта­оҥоруҥ. Били Кытыгырас Бараанчай-Дэгэйэ Сү[ү]рүгү ити Бэрт-Хараны кытта­кы­лыһыннарыҥ». — Итигэннэ кы[ы]һыгар Кыһа[а]ны-Удаҕанҥа этэр: «Ити омук аатта[а]ҕын, быһый бөҕөтүн мөлтөтөр, дьороо бэйэтин тохтотор кэнтиктэ кэбис». Кы[ы]һаКы­һа[а]ны-Удаҕан кыыран чапчыйар. Дьиэ, били Дэгэйэ-Сүүрүк тоҕусту[у] ха[а]мыла[а]х уон икки туоһу у[у]рар, бэ­йэтэ манна туостан туоска кылыйан биэрэр. Ол кэнниттэн Бэрт-Хара ыра[а]хха дылыкэннинэн тэй­ эн баран тоҥ сири тобулу үктэнэн, ириэнэх сири илдьи тэбинэн, сиркырсын быһа тирэнэн сүүрэн тигинэ[э]н, кэлэн туостан туоска аһара түһэн, тохсустуоһугар ти[и]йэн эрдэҕинэ Кыһа[а]ны-Удаҕан, кыыра олорон, үс баста[а]х өлү[ү]үөнүн киһи уҥа тобугар быраҕар. Мантан Бэрт-Хара тохсус туоһугар бүдүрүйэн ана-раа туостарыгар кыайан тиэрпэт, доҕолоҥ буолан ха[а]лар. Саатан дойдутугар ба-ран ха[а]лбыта. Бу тахсан Уох-ойу[у]нҥа ойу[у]ннатан, тобугун хараҕыттан били иҥэрбит үөн­нэрин чупчуруттаран ылларар. Онно ойу[у]на этэрэ: «бу, эйигин би[и]р аатта[а]хсиргэ удаҕан үөнү кэнийбит, бырахпыт. Бу үөнтэн би[и]р баһа ха[а]лла, кыаттарба- 75

1908–1909 та, онон эн төрүөхтэриҥ атах ыары[ы] буолуохтара». Бэрт-Хара дьэ сэрэйэр, Тыгын кыыһа дьарарда[а]таҕа диэн. Онон кэньэки Тыгынна[а]хха кыргыһа киирбитэ. ОнноСАХА ОЛОҔО Тыгын маннык үтүө киһини кытта кыргыһан үтүө аат кэлиэ суоҕа ди саныыр; кинини намалы гынан тупсар. Аччыгый кыыһын, Хаачыланы ойох биэрэн таһаарбыта. Өлөр, хаалар күньэригэр бэйэ-бэйэлэрин көмүскэһ[и]эх буолтара. Ол күнҥэ Тыгынҥа төрдүс уола Таас-Уллуҥах диэн төрөөбүт эбит. Бу уол хо­ муллубат тыйыс эттэ[э]х, таас курдук кытаанах уллуҥахта[а]х, сэттэтигэр сү[ү]р­- дэҕинэ сир ниргийэр, хаһы[ы]та[а]таҕына — халлаан сатары[ы]р уол буолта, тус­тан,­ сү[ү]рэн убайдарын киһилээбэт; аҕата, Тыгын, таһыйа[а]ры гыннаҕына кыаттарб­ ат буолта. Онтон Тыгын кы[ы]һыран улахан уолугар ди[и]р: бу уолбутун кыа­йар­эрдэхпи- тинэ өлөрүөх. Өлөрөөрү батыйаннан, сы[ы]һа халты дайба[а]н эрдэхтэринэ­уол куо- тан ха[а]лбыт. Ону хас да хонукка тэбистэрэн, соҕору[у] би[и]р сасыарда хайа аппа- тыгар утуйа сыттаҕына, хаҥас хонноҕун аннынан үҥү[ү]нэн дьөлө аньан түһэрдилэр. Манна, Та[а]с-Уллуҥах, часкыйа түһэн баран, өрө тилигирээн мөхсүбүтүгэр үҥү[ү]- лэрин угун тосту илгистэн кэбиспит, аттыгар баар булгуньах курдук таастары үлтү сыньан кээспит. Бу буолан этэр: «Аҕала[a]х убайым мийигин уоран кэлэн өлөрөрүн өлөрдүгүт даа, хойут суохтуоххут иһин суох буолуом» диэн өлөн ха[а]лбыт. Бугурдук быһы[ы]ланан, чугастарыгар суостанан, ыраахтарыгар ынырыктанан олоорторо. Би[и]р сайыҥҥы күҥҥэ, хантан даа кээлтэрэ биллибэт, үс киһини бучурхай баттахта[а]х, сырайдара тү[ү]лэ[э]х, харахтара уотта[а]х, муруннара кыры[ы]ла[a]х туспа мөрсүөннэх дьону Тыгынҥа тутан аҕалбыттара. «Хантан муна сылдьар омук- тарый! Хата үлэни кыайыах дьон, көрөн сылдьан хамначыт гыныҥ» — Тыгын уолат- тарыгар ди[и]р. Или[и]лэринэн кэпсэтэн, бу дьону үлэһит оҥостоллор. Омуктар бэ­ йэлэрэ даҕаны мөкүспэт, үчүгэй бүгүр[ү] дьон эбиттэр; бугурдук би[и]р сылга хам- начыт буолан олордулар. Бу омуктары арай Тыгын ойоҕо сөбүлээбэт. Эрин мөҕөр: «чал бас, бэйэҕин олус улаханҥа у[у]ран, бу эмиэ туох күрүөйэх хайа эмэ дойду түөкүттэрин хамначыт оҥостоҕун, өлөртөөн кэбиһимнэ, онно[о]ҕор оҕоҕор или[и]ҥ титирээбэтэҕэ-ди. Хата баскын хатара[а]йаллар! Ха[а]ннара тыйыһа харахтара ди­ риҥэ бэрт, туох ааньа санаала[a]х үһүлэр!» — «Кэбис доҕор итиньик или[и]лэ[э]х атахта[а]х дьон мин диэтэх киһини утары көрүөхтэрэ ду! Дьахтар санаата аһынаҕар кылгас ди[и]ллэрэ кырдык э[э]!» ди[и]р Тыгын. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) КАЛМЫК ОЛОҔУТТАН 1908. — Кулун тутар 2 к. — №5. — С.8. Улахан, сололоох дьон тугу даҕаны оҥорбуттарын иһин биһиги кыра дьон кур- дук буолбаттар, — эппиэккэ турбаттар; санаатахха даҕаны — сокуон кинилэр или[и]- лэриттэн тахсар, онон бэйэлэрин или[и]лэринэн бэйэлэрин эттэниэхтэрэ дуо. Онон сокуон кыра дьоҥҥо, биһиэхэ эрэ оҥоһуллар. Ааспыт Дьоппуон кыргыһы[ы]тыгар нэдэрэ[э]ллэр үб бөҕөнү, киһи бөҕөнү сүрүҕүттүлэр, Российа туһата ди[и]-ди[и]лэр; мантыкалара сымыйа буолан хаалла: бэйэлэрин барыстарын, бэйэлэрин туһаларын саныы сылдьыбытар, кыргыһы[ы]га кыһамматахтар. Бу оҥорбут суоллара олус ай- даарбыта бэрдин иһин, эмиэ бэркиһэ[э]н буоло эбэ[э]т, соҕору[у] үрдүк суут ман- нык нэдэрэ[э]ллэри дьүүллээн көрбүт буолта. Нэдэрэ[э]ллэр дьү[ү]ллэнэллэр үһү диэн хаһыакка айда[а]н бөҕө буолбута. Бу тойоттор бэйэ бэйэлэрин донуоста[а]н биэрэннэр, бары буруйдара тахсыбыта. Сорохторугар у[у]руу у[у]рталаабыттара арай онтон ыраахтааҕы бырастыы гыммыт үһү диэн иһиллэн ха[а]лытала[а]быта. Онон улахаттар тугу даҕаны оҥорбуттарын иһин, туохха даҕаны түбэспэттэр. Бу би­ һиги аккы[ы]райбыт Мака[а]рый32 эмиэ хайтах эрэ суолга ымньанан турар. Ол суол төрдүттэн бу курдук. Туомскай күбүөрньэгэ баар Алтаай диэн сир. Онно олороллор калмык диэн омуктар. 1897 сылла[а]ҕы пиэрэпискэҕэ бу калмыктар 29002 киһи этэ; 76

ньу[у]ч[ч]алардын кыргыстарды[ы]н 41983 киһи. Кинилэртэн саамай улахан омукта- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатра олорор Катуун диэн үрэхкэ, Чаарыс үрэх баһынан барыта 20 тыыһынча киһи. Будьон сороҕо сүрэхтээх, кристиэнскэй биэрэлээх дьон: сороҕо сүрэҕэ суох, былыргыбэйэлэринэн олорор дьон. Сүрэҕэ суоҕа би[и]рди[и] сү[ү]һүттэн 65 киһи. Сүрэхтэ[э]ҕэотут биэһэ. Сүрэхтээхтэрэ дэриэбинэнэн ньууч[ч]алары, кыргыстары кытта олорор,сүрэҕэ суохтара сахалы[ы] дьука[а]к олороллор. Үөрэх диэн хотон тахсыбатах дьоно:1887 сыллааҕы пиэриэпиискэҕэ 383 суруксут киһи буолта баара эрэ. Сүрэхтэ[э]х-тэринээҕэр сүрэҕэ суохтара ордук үөрэҕэ суохтар: тыыһынчалы[ы] киһи баһыгариккили[и] эрэ үөрэхтэ[э]х киһи баар. Бу сүрэҕэ суохтара былыыр өлбүт төрүттэрин үөрүн таҥара гыналлар, аҕа­быт­тара-ойу[у]ттара. Бу биэрэлэринэн былыр-былыргыттан астынан олорбут дьон.Биһиги Импиэрийэ сокуонун быһыытынан 33 статыйа (положение об инородцахъ)эти[и]тинэн, ханнык даҕаны иноруодэс33 омук былыргы бэйэтин биэрэтин, сүрэҕэсуох, олороругар көҥүлэ: онон ким даҕаны сүрэхтэниҥ-да сүрэхтэниҥ диэн сайарасытаммат, сүрэҕэ суохкут диэн эппиэккэ да кыайан туруорбат. Ол эрэ[э]ри улахат-тар, ити урут биһи эппиппит курдук, бу сокуону син булан тумналлар. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) КАЛМЫК ОЛОҔУТТАН 1908. — Кулун тутар 6 к.— №6. — С.6. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Дьоппуон кыргыһы[ы]тын саҕына, 1904 сылга, этэр калмыктарбытыгар саҥапропобиэдиник Чиэт Чалпаанап34 диэн тахсыбыта. Былыргы Аийрон диэн умнуллу­бут үөрү көбүппүтэ. Ойу[у]ну буойан, сөсүнү туттары буойан үөрэппитэ. Бу этэртаҥараҕытыгар, хахыйахта аньан, онно лиэнтэ ба[а]йан, сөһүргэстэ[э]н олорон, күнҥэүстэ: сасыарда, күнүс, киэһэ үҥэр буолуҥ диэбитэ. Дьоно итэҕэйэннэр кини үөрэҕэрбэркэ охтон барбыттара. Чиэт Чалпаанап Конорта диэн үрэххэ кэлэн олорбута. Оннодьоно бэркэ муньустаннар, кини үөрэҕэр үөрэммиттэрэ. Бэйэтэ дьонугар сырай хо-тон көстүбэт эрэрэ; этэр тылын уон ордуга түөртэ[э]х кыыста[а]ҕынан этитэрэ, маҕанаты ми[и]ннэрэн баран. Дьэ ону куолуларынан сү[ү]рдэн көтүтэн барбыттара: кал-мыктар бу[у]н оҥорон эрэллэрэ үһү, Дьоппуоттар кигэллэр үһү, дьоппуоттар бэйэлэрэонно[о]ҕор калмыктарынан кэлэллэр үһү диэн сылдьыбыттара. Ол хайтах кэлиэхтэ-рэй, хайалара да элбэҕэ үрдүгэ бэрт. Күрдьүгүнү[ү] турар кумах да сирдэр баал-лар; онон хайа да сэри[и] сыта[а]н кэлбэт дойдута. Маны үөрэхтээх дьон эндэйбэтсуоллара, маны Туомскай күбэрнэтэрэ Старынкыабыс (Старынкевичъ), истэн, ирдэ-тэн көрбүтэ, тойоттору ы[ы]тала[а]н Чиэт Чалпаанабы сирэй көрөһүннэртээн. Ону олсылдьыбыт тойотторо эппиттэрэ: ханнык даҕаны киһи куттанара суох диэн. Буун дасуох: туох да суох, бэйэлэрин бэйэлэрин биэрэлэрин эрэ айда[а]на эбит диэн. Ононкүбэрнэтэр улахханҥа холуйумна мээлэ эрэ, аһаҕасты[ы] ха[а]лларыахта[а]ҕар диэн,бу суолу Макаарый аккыырайга туттарбыта: көрө-билэ олор диэн. Кини Бииск диэнкуоракка аккыырай этэ. Этэр калмыктарбыт бу куорат оокуругатыгар киирэллэр. Бугынна аккыырайга көмөлтөнөн биэртэ Тукмачуоп диэн ыспыраабыньыгы. Бөтөрүөп иннинэ уон ордуга биир хонугунан Макаарый аккыырай Тукмачуопыс­пыраабыньык буолан Уус-Кан диэн сэлиэньэҕэ кэлбиттэр. Онно норуосунайынан­уонну[у] көлөлө[ө]х бэттэҕинэн олорор дьону хомуттарбыттар. Ким эдэр кы[а]йарким тугу булар сэбилэнэн аттанан, кэллин диэн бүрүкэ[э]с буолбута. УймонскайИнороднай Управаҕа эмиэ бүрүкээс барбыт — сэри[и]тэ муньанҥыт Бөтүрүөп аҕысхонугуна урут сасыарда эрдэ бу Чалпаанап киһини муньан үөрэтэр сиригэр баарбуолуҥ диэн, бу дьонунан үрэдник тойон камаанды гыннын диэн. Манан тыһыынчакэриҥэ киһини хомуйбуттар; онно уймааттар диэн 300 киһини Чиэт дьонун кэтэх­өттүгэр бэлэмнээбиттэр. Бөтүрүөб иннинэ тоҕус хонугунан урут тү[ү]н туруоран- 77

1908–1909 нар, Макаарый аккыырай уулаах малы[ы]бан ылла[а]н, кириэһи угууратан, уунан ыһыахта[а]н, алҕа[ан], дьэ бу сэри[и]ни ү[ү]рэтти[и]р. Тукмачуоп ыспыраабыньыкСАХА ОЛОҔО кыла[а]бынай тойон буолан барар. Бу сасыарда икки үс өттүттэн ти[и]йбиттэр Чиэт дьоно муньустан таҥараҕа үҥэр сирдэригэр... Бу бириэмэҕэ бу дьон түөрт биэс сү[ү]с кэриҥэ киһи буоланнар, кытыан лаба[а]тын тутан туран, тахсан эрэр күнҥэ үҥэ турар эбиттэр. Маны көрөн баран кэлбит сэри[и], бэйэ-бэйэлэрин биллэрсэн,­ сааны тыаһатала[а]быт. Үҥэ турар калмыктар са[а] тыаһыттан дьэ көрбүттэр сэри[и]ни; онтон соһуйаннар куттананнар, өллөхпүт диэннэр умса түһэн сыппыттар. Маныахаҕа сү[ү]рдэн кэлэн баран эттилэр: Чиэт Чалпаанап кы[ы]стары аҕалыҥ диэн. Анараҥылар кутталларыттан буолан тугу да кыайан саҥарбатахтар. Онуоха бу кэл- бит сэри[и] тойотторуттан би[и]рдэстэрэ бүрүкээстээбит: «миэрсибэстэр» дьөксө саҥарбаккыт дуо! Рэбээтэлэр, көрдьүөбүттэрин биэриҥ!» Дьэ маныаха туох да бо- куойа суох өлөрөн, өһөрөн барбыттар. Хам-ма[а]чы куттанан өлөөрү сытар дьону кэһэн, бастарын хампарыта сыньан барбыттар туох да бокуойа суох. Ким да тохто- тор суох үһү. Оннооҕор би[и]р аҕабыт баара, Лука Кумандин диэн, ол да кыһамматах. Хас даҕаны киһини өлөрбүттэр курдук, чахчыта би[и]р эрэ иһиллэр, оннааҕыларын кистэтэлэ[э]н кэбиспиттэр; биэс уонча киһини ба[а]һырпыттар. Чиэт Чалпаанабы, чугас доҕотторун, кыыһын кытта тутаннар, түрмэҕэ киллэрэн бырахпыттара. Кы[ы]һы маҥнай туталларыгар эр киһили[и] таҥныбыт буолан, билиминэлэр, дьон оттотугар сыгыньахта[а]н көрбүттэрэ, саатыа, кыбыстыа диэмньэ. Бу гэннэ икки нэдиэлэни быһа калмыктары кэрийэ сылдьыбыттара. Соҕотох ба[а]һынайдар атынан ты­һы[ы]н-­ чаны, ол үрдүгэр атын да үбү талаабыттара. Кыргыбыттарын иньинэ[э]ҕи икки-үс муньустан олорбут, хонуктарыгар, эмиэ инороодиэстэр сүөһүлэрин талаан сиэн олорбуттара. Аккыырай даҕаны, ыспыраабыньык даҕаны дьонноро аһыыр аһыгар кыһамматахтар, ороспонньуктан аһаатынар диэтэхтэрэ буолуо. Бу кыттарбыт дьону туох да буруйга тиэрдибэтэхтэрэ. Онон калмыктар туох да буруйа суох, мээлэ өлөн өһөн хаалбыттара. Биһиги бростуой дьон, ити курдук сайка муньунан, дьону өлөттөрбүт, өһөттөр­ бүт, талаппыт буол, каатырыкаҕа барыа этибит, бары солобут су[у]йуллан баран, сокуон быһы[ы]тынан. Макаарый аккыырай аны биһигини дьолло[о]ру биһиэхэ кэлэн аккыырай буо- лан ­олорор. Ясашный ТЫГЫН 1908. — Кулун тутар 6 к. — №6. — С.6. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Би[и]рдэ ойоҕо Тыгынҥа эмиэ этэр: «ити эн хамначыттарыҥ ураһаҕа ки[и]рдэх- тэринэ уҥ[у]оҕуҥ хамсы[ы]р эбэ[э]т. Тугу эрэ сүрэҕим билэр!» — «Төһэйбит! Ама мин киһи кинилэр баҕастан куттанан уҥ[у]оҕум хамсыа дуо?» диэн Тыгын ойоҕор этэр. «Кырдыктаммат буоллаххына сотору кэлиэхтэрэ үлэттэн, онно ки[и]рэллэри- гэр чороонно[о]х кымыһы тутан олоро[о]р эрэ, долгутан тоҕор эбиккин ду, суох ду?»  — ди[и]р ойоҕо. «Сөп, көрүөхпүт! Чэ, улахан чороонҥо толору кымыһы кутан аҕал» — диэбит Тыгын. Кырдьык даҕаны били үс омук ураһа иһигэр киирэллэригэр, Тыгын уҥуоҕа хамса[а]н чороонун иҥнэс гыннарбыт, кымыһын аччыгый быһаҕаһын дьалкытан тохто. Мантан Тыгын ойоҕун тылын биһирээ[н] өлөртүөх буолбут. Баара сайыҥы кэм. Тыгынна[а]х турбуттарыгар били омуктар сэрэйэннэр, халла[а]нҥа көппүттэрэ, сиргэ да тимирбиттэрэ биллимньэ, суох эрэ буолан хаал- быттар. Үс хас сыл буолан баран, Тыгын омуктары умнубутун гэннэ, би[и]р саас сүгэ олуга, саҥа мас сы[ы]һа өрүскэ кэлэр буолбут. Дьи[и]бэргэ[э]н, Тыгын сөб-сөб 78

ки[и]рэн өрүһү көрөр буолта. Билиҥи күөх хону[у] өрүс сүннэ эбит, уута куораты Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатаннынан ааһара. Би[и]р сасыарда Тыгын муна[а]ран олордоҕуна, ураһатыттан тах-сан чарапчыланан туран көрдөҕүнэ арай кэмэ суох болуотта[а]х, кини көрбөтөх дьо-но устан кэлэн эрэллэр. Үйэлэ[э]х сааһын тухары маннык киһини көрбөтөҕө: бэркэсоһуйда, бэркэ дьи[и]бэргэ[э]тэ. Дьэ кырдьык ду, тү[ү]һэ[э]тэҕим-ду, абааһылар-дуди санаата. Уолаттарыгар кэбсээтэ. Сэри[и]гэ барар курдук симэннилэр, охсуһу[у]-га барар курдук оҥоһуннулар; кура[а]хта[а]х сааларын туора кыбыннылар, үҥү[ү]-лэ[э]х батастарын тайахтаннылар, — били булуотта[а]х дьонҥо ки[и]рдилэр. Дьэкыты[ы]га кэлэн тутубуттар дьэ арааһынай таҥаста[а]х, сырайдара түлэ[э]х, му[у]скурдук харахта[а]х, будьуруллубут баттахта[а]х, симмиккэ дылы уохта[а]х дьонкэ[э]лтэр. Арай, би[и]р киһи болуоттан ыстанан тахсан Тыгынҥа бэргэһэтин устар.Тыгын бу киһини биллэ, урут кэлэ сылдьыбыт дьонтон, аатым Уйбаан Колчо ди[и]р.Дьэ или[и]лэринэн кэпсэтэннэр билсиһэннэр, били омук Тыгынҥа болуот аҥарынарааһынай аһы биэрэр. Маны Тыгын ылар. Ол гэннэ омук болуоттан ниччэҕэй оҕустири[и]тин таһа[а]ран сиргэ тэнитэр, онтон сири төгүрүччү суруйар, бачча сирдэ Ты-гынтан аҕал ди[и]р быһы[ы]ла[a]х. Тыгын саны[ы]р бачча аччыгый сиринэн тугу гына[а]-ры гынар буоллаҕай, бадаҕа ураһа оннун көрдү[ү]р. Тыгын сөбүлэ[э]н тахсан барар. Тыгын элбэхтэриттэн дьи[и]бэрги[и]р да бэрт улахан алдьаты[ы]ла[a]х дьонбуолуо дии санаабат. Киниттэн, уолаттарыттан даҕаны уҥ[у]охтарынан олус аччы-гыйдар, улаханнара Тыгынҥа синигэс биилигэр ти[и]йэллэр, Чаллайыга түөһүн ты-лынан хаалаллар. Оттон Уһун-Дьурантай өттүгүн баһынан буолар дьоннор. Ман-нык дьону тыктахпына даҕаны топпут бырдах курдук өлөрүөм дии саныыр Тыгын.Кымыһынан утахтарын аһаран, сылгы сыатын сыла[а]ларыгар аһа[а]н Тыгынна[а]хутуйдулар. Сасыарда Тыгын туран көрбүтэ: хайа саҕа дьиэлэр туран хаалтар. Тыгындьэ кыыһырар: «бу түөкүттэр албынна[а]быттар манна кү[ү]стэринэн олохсуйа[а]рыгыннахтара!» ди[и]р. Тыгына[а]х арҕа[а] булгуньахха сытан ытыалаһан бараллар.Ба[а]һынаттан буруо бурҕас гынар, этин этэр, уот чаҕылыйар онтон бу тыастан Ты-гын бутарах дьоно өлөн иһэллэр. Арыт дьаадыранан ыттахтарына Тыгын, күөх истээхсахсарга иһэр диэн, ытыһыгар түһэрэн ылан ыас курдук илдьи ыста[а]н кэбиһэр.Би[и]р эмэ киһи ба[а]һынаттан быктаҕына Тыгын уолаттара тимир эбиэннэ[э]х оно­ҕоһунан курдатты[ы] ытан кэбиһэллэрэ. Чаллайы би[и]р ньуучча түннүгүнэн быган,сирэйэ көстөн турдаҕына, кура[а]хта[а]х са[а]тын сулбу тардан ылан ыппытыгарсүүһүн тобулу ытан кэбиспит. Ол эрэ[э]ри ньуучча бааһынатын оҕунан курдатты[ы]ыппатара, охторо ти[и]йэн хатанан хаалара эрэ, бэрт быыһынан түбэстэҕинэ бы­һаҕаһыгар диэри ки[и]рэрэ. Ньу[у]ччалар, бааһыналарын таһыгар таҕыстахтарынаоҕунан табалларын иһин, таһырдьа быкпакка хас эмэ хонукка ытыаласпыттар. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) ТЫГЫН 1908. — Кулун тутар 9 к. — №7. — С.6. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Бу кэмнэргэ Бороҕон бэрдэ Бэрт-Хара кэлэн, хотугу ытык хайа төбөтүттэнкөрбүт, дьулайан көмөлөспөтө. Соҕору[у] ытык хайа үрдүгэр Наахара бэрдэ Бөҕөл-Бөҕө кэлэн Тыгын орто кы[ы]һын Үчүгэй Кыһаайыны уоран тахсыбыт бугатыыр, эмиэдьулайан кэлбэтэ. Тыгын бу күтүөттэрин кэлиэхтэрэ ди санаан кү[ү]ппүтэ, таһыттан көмүскү[ү]ркиһи кэлбэтэ диэн саныыр: Аччыгый уолбун Таас-Уллуҥаҕы бу буолуон иһин, куһа­ҕан санаа ки[и]рэн өлөрбүт эбиппит, — кини ты[ы]ннааҕа буоллар соҕотоҕун даҕаныньууччалары уу курдук кэһэ сылдьан өлөртүө этэ. Ньууччалар Тыгыны, уолаттарын даҕаны ыталлар да кы[а]йан хотуппаттар, букурдук төһө эмэ хонукка сэри[и]лэстилэр, Уйба[а]н Колчо, хайтах даҕаны Тыгыны 79

1908–1909 өлөрүө суохпут, ити гэннэ бугурдук олорон аспыт быһыннаҕына хоргуйан өлүөхпүт диэн, дьонун муньан сүбэ тэрийдэ. Албынынан өлөрүөххэ баар диэн сүбэлэстилэр.САХА ОЛОҔО Би[и]р сасыарда бааһына үрдүгэр үрүҥ таҥаһы ыйаабыттар. Ол гэннэ эгин дүһүньэ[э]х хоруоҥханы, атын да элбэх кыраны төгүрүчү сиргэ ыспыттар. Тыгынн­ а[а]х ытыаласпакка маны өр көрөн оду[у]ластылар. Бу олордохторуна, бааһына иһиттэн хас да ньуучча тахсан, Тыгынна[а]х диэкки бэргэһэлэринэн далбааты[ы]ллар. Ты- гын маны саныыр: бу эрэйдэ[э]хтэр да[а]мнарын биэрэ[э]ри гыннахтара, ол иһин ити ыҥыраллар. Улахан уолуна[а]н Чалайылы[ы]н Тыгын кинилэргэ барар. Ону ойоҕо этэр: «хайа, туох эрэ албаска киллэрэ[э]йэллэр» — «Эй, акаары! Хайа, мин бу дойду тойоно буоллаҕым ди, тупсан баран барыахтара. Кинилэр даҕаны тойонноохтор, онно ти[и]йэн мийигин маннык киһи баар диэн кэпсиэхтэрэ буоллаҕа ди» — ди[и]р Тыгын. Ол курдук санаан Тыгын уолуна[а]н бааһынаҕа ньууччаларга бардылар. Ты- гын бааһынаҕа ти[и]йэн эргиччи көрө сылдьан, или[и]тинэн анньы[ы]ла[а]таҕына эйэҥнэтэрэ. Ньууччалар санаабыттара: бу Тыгын уолуна[а]н сорунан астахтарына бааһынаны су[у]лларыа эбиттэр диэн. Ньууччалар Тыгыны килэрэн сүлүмэлээх испи[и]ри иһэрпиттэр, эгин аһынан күндүлээбиттэр. Тыгын уолуна[а]н холуочуйан баран дьиэтигэр бараары бааһынат­ тан тахсаннар, хаамсан эрдэхтэринэ, үрдүлэригэр сохсону түһэрбиттэр. Онно Ты- гын или[и]тинэн охсубут маһыгар биэс тарбаҕын суола олорон хаалбыт. Оччо итир- бит дьону үрдүлэригэр төһө эмэ дүлүҥү су[у]лларбыттарын гэннэ кинилэрин да иһин бүдүрүйэн баран ат буолтар. Онно тахса сү[ү]рэннэр үҥү[ү]нэн курдатты[ы] анниталаабыттар. Манна өлөр мөксү[ү]лэрин мөксө, ыһыы хаһыы бөҕөнү туруорбут- тар, киэҥ халла[а]н киэбэ кэлбэлдьийбит, торҕо томоон дойду туох баар сүөһүтэ киһитэ бары аҥа[а]рыйа уҥан хаалтар. Бугурдук мөҕүһүннэрэн икки хонугу мэлдьи өлөрө сатаабыттар, үһүс күннэригэр дьэ өлөрбүттэр. Тыгын орпут кэргэттэрэ кый бырах куоппуттар, арай Кыаһааны удаҕан аһыытыгар аҕатыгар Сайсарыга ти[и]йэн өлбүт. Ол курдук өлөртө[ө]н баран Уйба[а]н Колчо Ты- гын икки уола икки мо[о]ньо[о]х бастарын илдьэ барбыт. Д.Ө. Кириллинъ МАНЧААРЫ 1908. — Кулун тутар 9 к. — №7. — С.6. (Сороҕо бэчээттэммитэ) М а т ы р ы н а. Эчи билбэппин оҕолор, сүрэҕим куттанара, санаам хоппото бэрт э­ бээт. Ол улу[у] күтүр биһиги барахсаттары тулутар баҕас үһүө! (Ку[у]стуһан баран у[у]раһаллар-сыллаһаллар) М а н ч а а р ы. (Тохто[о]н олорон баран) Бэрт да буолар эбит киһи кыта[а]нах күтүр санаата, киһини аһыммата, харыһыйбата, дьонтон сааппата, таҥараттан кут- таммата, бэйэтин иннин кэннин өйдүөн көрбөтө, бэйэтин курдук киһини хаанна[а]х ыт курдук көрөрө. Бу Чоочо оҕоньор тугу саны[ы] саны[ы] бу курдук киһини күтүрдүк кыта[а]нахтык батты[ы]ра атаҕасты[ы]ра буолуой? Бэйэтин кини өлөр ты[ы]на, ыал- дьар этэ, тохтор хаана суох курдук саныыра ду? Хайтах кини киһини бэйэтинэн охсубат, хайтах кини киһи эрэ үчүгэй олоххо, үтүө майгыҥҥа, баҕарара буолуо диэбэт. Туох диэ этэ, арай кинини кини бэйэтэ атаҕасты[ы]рын-батты[ы]рын курдук атаҕасты[ы]р-батты[ы]р киһи көһүннэҕинэ? М а т ы р ы н а. Эчи кининник улуу күтүрү ким кыайан өрө көрөн туран өрөлөстө­ ҕөй, туох кинини утары көрдөҕөй? М а н ч а а р ы. Алата доҕор! Чоочо да оҕоньуору уу ылбат уот сиэбэт диэтэҕиҥ- ду? Куһаҕан санаа ки[и]рдэҕинэ киһи эрэ киниэхэ сөбтө[ө]х доҕор, аналла[a]х атас, буолуо этэ! 80

М а т ы р ы н а. Аа, эчи эн биһикки баҕас тугу кыайдахпытый, хоттохпутуй до­ Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатҕочукаам! М а н ч а а р ы. Миигин даҕаны тугу кыайан оҥорбот буолуо диэтэҥий? БилигинЧоочо оҕоньор, кыстыгыттан атын сиргэ от си[и] олорор: үбэ, аһа кыстыгар хаал­быта буолуоҕа, ону бараммын ый бы[ы]һын ыһыаҕа, а[а]н дойду аһылыга гыннахпы-на кини миигин тугу кыныаҕай, хантан билиэҕэй? М а т ы р ы н а. Ол курдук оҥорбуттан туох туһа тахсыай? Кыаттарара буол-лар Чоочо оҕоньор, ба[а]йын барытын ылан кыра дьоҥҥо түҥэтэн биэрэр буоллар,үчүгэй буолуо этэ. М а н ч а а р ы. Оннугун оннук да кыра дьонуҥ ону билиэхтэрэ диэтэҕиҥ ду? Чоо­чо оҕоньор тугу эппитин хоту бара сылдьар баҕадьылар хата бэйэбитин булту[у]р­-га эккирэтэргэ барыахтара. (Тохтоон олорон баран) Бэйэ эрэ мин бараммын көрөнкэли[и]м туох харабылла[a]х манабылла[a]х эбит Чоочо кыстыга. Мантан чугасб­ уолбат дуо? М а т ы р ы н а. Куттанабын эбэ[э]т, доҕочукаам, хайа алдьархай буола[а]рай?Чоочо оҕоньор биллэр эрэ сүгүннү[ү]рэ суох эйигин, киһи аатыттан аһарыа буол-бат дуо? М а н ч а а р ы. Биллэр биллин доҕор! Би[и]р сымы[ы]т ханна сытыйбат, би[и]ркиһи ханна өлбөт. Оччоҕо саатар тү[ү]н көҥүл күөлэһийэрэ тохтуоҕа, күнүс көҥүлкөрүлүүрэ. Кинилэр-да хамсы[ы]р сүрэхтээх, тардар эттэ[э]х, буолуохтара. Хата энбэйэҥ сүрэх быар элэмтэтэ буола олорума. Билигин да кыаттарбатахтарын хоттор-ботохторун иһин хойуккутун хойут, кэнэҕэскиттэн кэнэҕэс, биһиги курдук санаала[a]хдьон элбэ[э]н истэхтэринэ маннык хараҕа суох баттабыл, маннык муҥура суох ата­ҕастабыл мөлтүөҕэ, у[у]райыаҕа. Ону дьоммут билигин да билбэтэхтэрин иһин, хо­йук хойуккунан билиэхтэрэ. Чэ бырастый! (У[у]ра[а]н сылла[а]н баран, Манчаарысаатын, батыйатын ылан баран, тахсан барар. Тохту[у] түһэн баран дьиэ таһыттанки[и]рэр Сылгыһыт.) С ү ө д э р. Таҥаһын сыгыньахтана-сыгыньахтана этэр: «Доҕор, хайа билиҥҥиыалдьыппыт ханна барда?» (сороҕо бэчээттэниэҕэ) КУЛУН ТУТАР УОН ИККИС КҮНЭ 1908. — Кулун тутар 13 к. — №8. — С.6. Быйыл, тохсуньу ыйга, учууталлар уобчастыба аһа[а]ры гынаннар бырысыан-нийа күбэрнээтэргэ биэрэ сылдьыбыттара. Ону букурдук диэн акка[а]стаабыттара:учууталлар бэйэҕит уобчастыба аһар буоллахкытына бэйэҕит тойотторгутуттан кө­ҥүллэтиэх тустаахкыт. Ол аата буолар: биһиги маҥнай бэйэбит инспиэктэрбитит-тэн көҥүллэтиэх этибит үһү. Онтон кини сөбүлээтэҕинэ ыытар миниистэргэ. Дьэбу миниистэр сөбүлүөтэҕинэ биһиги уопчастыба аһыахпыт эбитэ үһү. Бу уобчас­тыбабыт быраграамата бугурдук: кинигэ суруйан ылан тарҕатарга, учууталлармуньахтарын тэрийэргэ инспиэктэртэн көҥүллээх: харчынан даҕаны, арааһынай сү­бэн­ эн даҕаны, чилиэннэригэр көмөлөһөргө, ити да кэннэ атын наадалар бааллар.­Акка[а]стаабыттарын иһин билигин учууталлар санаа буллулар: уобчастыбаны­атындьоннор аһалларыгар сөб гына. Оннук устаабы билигин биэрэллэр. Ону тойот хо-тон аккаасты[ы]рын билбэтим: туох да куһаҕан дьыаланы оҥостубаттар. Ол наадатасуох. Учууталлар кыһалҕалара буолуох туста[а]х: билиҥи куһаҕаннык олорор учуутал-лар олохторун көннөрөр; үөрэх чааһынан учууталлар муньустаннар, сүбэлэстинэр,туох эмэ туһаны таһаардынар диэн; учууталлар билсэннэр, көрсөннөр, суруһаннар,билиҥи олох быһы[ы]тын, майгытын, биллинэр, дьоҥҥо биллэрдинэр диэн. Олбыһы[ы]тынан ити эппит устаабтарын көҥүллэ[э]тэхтэринэ, бары баар эрэ учуу-таллар ол уобчастыбаҕа холбоһоннор учууталлар бары би[и]р буолуох, кыһаныахтуста[а]хтар. Бу уобчастыбаҕа учууталлары кытта син атын да дьон кинилэр диэкки 81

1908–1909 санаала[a]х, холбоһоллоро буоллар, дьөссө ордук буолуо этэ. Кинилэр сүбэлэринэн, көмөлөрүнэн улаханнык туһаныа этилэр. Биһиги бэйэбит наадабытыгар, атын биһи­САХА ОЛОҔО ги кыра дьоммут даҕаны наадаларыгар, холбоспот буоллахпытына, ким кыһаныай, көмөлөһүөй? Ньууч[ч]а тойотторун көмөлөрө, сүбэлэрэ биллиэ суоҕа, Подпаалап бо- рокуруор этэрин курдук буолбатах. Кини Сойууста[а]хтары дьү[ү]ллүүллэригэр эп- питэ: ньууч[ч]а сахаҕа төрөппүт ийэ курдук буолар, ньууч[ч]алар суохтара буоллар, сахалар эрэйдэ[э]хтэр ийэтиттэн мунмут оҕо курдук буолан хайыы үйэҕэ быстыах­тар­ а этэ. Дьэ туох санаала[a]х, туох өйдө[ө]х, киһи бугурдук этиэхтээҕий? Хайа, ньу[у]ч­[ч]а-­ лар тойотторо сахалары төһө дьаһайаллар; туох туһаны оҥорбуттара, туох быһы[ы]- ны, майгыны, олоҕу көннөрбүттэрэ баарый? Кинилэр баалларын туххары үөрэх төһө элбээтэ? Олох төһө көннө? Ньууч[ч]алар бэйэлэрин да олохторо, төһө бэрт эбитий? Мин ньууч[ч]а госудаарстыбатын олоҕун, майгытын, быһы[ы]тын бу кэнниттэн су- руйуохпун, дьоҥҥо биллэриэхпин баҕарабын. Еко НЬУ[У]ЧЧА ГОСУДААРСТЫБАТЫН ОЛОҔО 1908. — Кулун тутар 23 к. — №8. — С.6. Бу ньу[у]чча ыраахта[а]ҕытын сиригэр үс төгүрүк сылы мэлдьи туох бууна, ай- даана буолла? Тоҕо ньу[у]ччалар бэйэлэрин икки ардыгар кыргыһаллар, сэри[и] лэһэллэр? Кинилэр туохтарын былдьаһаллар? Сорох дьоннор этэллэр бу: буун буолар Таҥара накасаныйата; дьон Таҥараны умунна, таҥараҕа үҥпэт буоллулар, таҥара дьиэтигэр сылдьыбаттар. Туох да то­ йоту ытыктаабат, а[а]ньа ахтыбат буоллулар. Ол иһин таҥара дьону нака[а]сты[ы]р диэн этэллэр. Атыттар, ыһыыттар, үрдүк үөрэххэ үөрэнэ[э]ччилэр (студенты), кыра да үөрэхтэ[э]хтэр бууну тэри[й]эллэр, норуоту албынна[а]ры, баайдары киэр гынан баран, бэйэлэрэ сири бас билээри, бэйэлэрэ байа[а]ры диэн этэллэр. Бу дьон эти[и]- лэрин курдук буолбатах: маннык кэпсэнэри кыра дьон олоҕо көнөрүгэр баҕарбат чуорунай суотуньа диэн а[а]тта[а]х дьон тарҕаталлар. Кырдьык олох көнөрүгэр баҕала[a]х, үөрэҕэ суох кыра дьону албынна[а]бат киһи, ситигирдик этиэ суох туста[а]х. Ньу[у]ч[ч]а сирин олоҕо саамай үөскүөҕүттэн сытамматаҕа. Саамай бы- лыр ньу[у]ччалар кыра, аҕыйах, үөрэҕэ суох этилэр. Былыр оччоҕо, би[и]р кинэ[э]с-­ тэ[э]х буолаллар: кини сэри[и]гэ да хамаанды гынар, туох баар дьонун баһын да билэр. Кини син би[и]р ыраахтааҕы. Дьэ бу ыраахтааҕы омуктары кытта сэри[и]- лэһэн, кы[а]йан сирдэрин сир гынар; онон сирин элбэтэн истэҕин аайы, кини бэ­ йэ­тин күүһэ, санаата үрдэ[э]н иһэр. Кыаттарбыт омуктарын сирдэрин кинилэргэ бас биллэрбэт, бэйэтэ таптаабыт дьонноругар түҥэтэн биэрэр. Онно сорох албын дьоннор, ыра[а]хтааҕыга таптатан, сөбүлэтэн бараннар, сирдэрин элбэтэргэ барал- лар: сорохтон былдьа[а]н ылаллар, сорохтон албынна[а]н, сорохтон босхону эрэ үрдүнэн аты[ы]лаһан. Дьэ бугурдук гынаннар билигин ньу[у]ч[ч]а ыраахтааҕытыгар бэмиэсиктэр диэн ба[а]ллар, кинилэр хасты[ы] эмэ тыһыынча дэһээтинэ сирдэ[э]х-­ тэр. Бу сирдэри былдьаппыт омуктар хайтах хаалбыттарый? Кинилэр, син туох эмэ сэп курдук, ол сирдэрин кытта бэмиэсиктэргэ кулут буолан барбыттара: са[а]ста- рын тухары бу баайдарга үлэлиэх кэриҥнэ[э]хтэр: кинилэри хайтах гыналлары- гар көҥүллэрэ; аты[ы]лы[ы]р этилэр; ити кэннэ ба[а]йдары ханна даҕаны үҥэҥҥин туһаммаккын, тойот барыта кинилэр диэки буолаллар, туох да дьү[ү]лү таһа[а]рбат- тар. Бу кыра дьон — ба[а]һынайдар — тулуйумуна, баайдар тойоттор баттыыллара бэрт буолан, сорох ардыгар буун оҥороллоро. 1670 —1773 сылларга бааһынайдар бууннара буолтала[а]быта, ити кэннэ 1825 сылга үөрэхтээхтэр кыһалҕаларынан буун буолта, онтон 1853 сылга улахан сэри[и] турбута: ньу[у]чча ыраахтааҕытын хас-да омуктар көмөлө[ө]бүттэрэ. Дьэ бу сэри[и]гэ Рассыйа улаханнык алларый- быта: хааһыната бүтүннү[ү] бараммыта, ыраахтааҕы суола сүрдэ[э]хтик ула[а]ппы- та бааһынайдары атын да кыра дьону, икки өттүттэн, тойот баайдар буоланнар, 82

көмөлүөбүттэрэ. Оччоҕо бааһынайдар тулуйумуна 117 бууну оҥорбуттара, соҕотох Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбиэс сыл иһигэр. Бу бууннары тойот, сэри[и] кү[ү]һүнэн кы[а]йан туран, тохтоппу-та. Бууннар ула[а]таннар туохха даҕаны кыаттарбаттарыгар ти[и]йбиттэрэ. Оччоҕо1861 сылга, олуньу ый 19 күнүгэр, ньу[у]чча тойото ба[а]һынайдарга көҥүл (волю)биэрбитэ: бааһынайдар бэмиэсиктэртэн арахсаннар аны бэйэлэрин бас биллинэр,баайдарга кулут буолбатынар диэн. Көҥүл кэлбитигэр ба[а]һынайдар туох да кэ-мэтэ суох үөрэн бараннар, билигин соҕус дьэ билэн эрэллэр: ньу[у]ч[ч]а тойотобаай­дар диэки буолан кинилэри дьөссө ордук алдьаппытын, өлөрбүтүн. Бааһынайдартүөрт гыммыт үстэрэ би[и]рди[и] эрэ дэһээтинэ сири ылбыттара, би[и]рди[и] киһибаһыгар. Бэмиэсиктэртэн атын ха[а]һына сирдэригэр дьөссө хааһына бааһынайдарадиэн олороллоро. Бааһынайдар бары маҥнай 2—3 дэһэ[э]тинэ сири ылбыттара, он-тукалара хойут дьэ аҕыйа[а]н испитэ. Ол ордугар сорохторугар тыата суох, сорох-торугар сүөһү мэччитэр сирэ суох, сорохторугар буоллаҕына хасты[ы] эмэ кырбассирдэр түбэспиттэрэ. Кырбас сирдэ[э]х ба[а]һынай, бэмиэсик сиринэн туора[а]нбэйэтин сиригэр сүөһүтүн ү[ү]рээри гыннаҕына бэмиэсиктэр стырап ылаллара үһү,ара[а]һынайдык үтүрүйэллэрэ үһү. Онтон сатанымына бааһынайдар сирдэрин бэ­миэ­сиктэргэ бэрт чэпчикитик куортамна[а]н кэбиһэллэрэ, ити кэннэ бу бааһынайдаргабарбыт сири — 31 миллиөн дэһээтинэни барытын сүрдэ[э]х ыараханнык аты[ы]ла[а]-быттара [иккинэн ыараханнык] 867 миллиөн харчыга. Бачча харчыны ба[а]һынайдархантан ылан биэриэхтэрэй, ол быһыытынан бэрт улахан бырыһыанна[а]быттара. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) НЬУУЧЧА ГОСУДААРСТЫБАТЫН ОЛОҔО 1908. — Кулун тутар 16 к. — №9. — С.6. (Сороҕо бэчээттэммитэ)Онон бааһынайдар көҥүл ыллахпыт диэбиттэрэ, арай дьөссө ордук хабалаҕаки[и]рбит эбиттэр. 49 сыл тухары бааһынайдар би[и]р тыһыынча алта сүүс миллиөнхарчыны төлүөбүттэрэ. Бу кэниттэн бааһынайдар сыл айы элбээн истилэр, сирдэрэкыара[а]н иһэр, сыл а[а]йы кыайан олорботторугар ти[и]йэн иһэллэр.Бэмиэсиктэр, атын да баайдар, улахан куораттарга баабырыка, собуот тутан буара[а]һынай туох киһиэхэ наадала[a]х сэби таба[а]ры оҥортороллор. Манна би[и]р-­ди[и] баабырыкаҕа хасты[ы] эмэ тыһы[ы]нча киһи наада, онуоха киирэллэр сирэ суохбааһынайдар, хааман хаалбыт дьоннор. Баабырыкалары бас билэ[э]ччилэр бэр-кэ баттыыллар үлэһиттэри: нэһиилэ айахтарын эрэ ииттэллэр, элбэх кэргэннэ[э]хб­ уол­лахтарына хоргуйан да өлүөхтэрин сөп, аҕыйах хамнаһы ылалларыттан. Итикэннэ бу баайдар табаарбыт үчүгэй буоллун диэн кыһамматтар, элбэх эрэ барыстүһэригэр наада буолаллар. Атыыһыттар ордук элбэх табаары оҥордохторуна,сорҕото аты[ы]га барымына хаалар, онон ночоотураллар. Хайалара даҕаны кы[а]-йан билбэт быйыл төһө табаар сөп буоларын, ол быһы[ы]тынан сорохторо ула-ханнык дьадьайаллар. Аҕыйах сыл буола буола онтон табаар эбэтэр кэмэтэ суохыары[ы]р, эбэтэр табаар аҕыйах буолар. Бу аҕыйах сылтан бэттэх табаарбыт сыла[а]йы ыары[ы]р буолла.Ба[а]һынайдар, үлэһиттэр туох да үөрэҕэ суохтар: онон тойоттору, баайдары,кытта кы[а]йан аахсыбаттар, мөккүспэттэр. Хата би[и]рдэ эмэтэ, хоргуйан өлөөрү ду,батталларыттан тулуйумуна ду, буун оҥордохторуна, сэри[и]нэн кырган кэбиһэллэр.Ньу[у]ч[ч]а ыра[а]хтааҕыта 1906 сылга хомуйбута икки тыһыынча сү[ү]стэн ор-дук миллиөн харчыны (более 2 миллиард). Мантыкалара ти[и]йбэтэҕэ, алта сү[ү]смиллиөн итэҕэс буолбута. Бу харчы бааһынайтан, үлэһиттэн барыта барарын кэриэ­тэ бэмиэсиктэртэн баабырыканы тута[а]ччылартан, атын да үптээх сэптээх баай-дартан, дуона суох киирэр. Норуот үөрэҕэр тойоттор ол сылга анаабыттара арай1ча3а1һ/ы2 гэаррэ миллиөн харчыны. Бу харчы н[о]руоднай үөрэхэ барар, онтон бүтүн үөрэх 44 миллиөн барар. Бу харчыттан са[а]май элбэҕэ барар оскуолалары 83

көрөр тойотторго: дириэктэрдэргэ, инспиэктэрдэргэ. Норуоднай оскуолалар учу[у]- таллара хоргуйан эрэ өлүмүнэ олороллор: 30—35 сү[ү]һү эрэ ыйга ылаллар, ас ыарахан буолан соҕору[у] дойдуга ылбычча харчы киһи айаҕар ти[и]йбэт. Атын дой- дуларга үөрэххэ кэмэтэ суох харчыны биэрэллэр, ньу[у]ччалар буоллаҕына соҕотох түрмэлэрин тутуутугар 2—3 миллиөнүнэн ордук биэрэллэр. Кыра дьон үөрэҕэ суох буоланнар тугу да сыта[а]баттар, кыайбаттар, атын үөрэхтэ[э]х омуктар сир үлэти­ гэр массы[ы]налара, сэптэрэ, диэн туох да кэмэтэ суох; ити кэннэ сирдэрин сүөһү сааҕынан, атын да отунан эҥининэн көннөрөллөр, оччоҕо уоҕа тахсыбат, бараммат.1908–1909 500 миллиөн кэриҥэ харчы уу хону[у] сэриитин ороскуотугар барар. Туох туһала[а]- ҕый сэрии? Үтүөлэргэ, баайдарга, дьыалата суох: кинилэр ха[а]ннара тохтубат; от- тон кыра дьоҥҥо, хаанын тоҕор, өлөр өһөр дьоҥҥо кыргыһы[ы] сүрдээх суол. Ити гэннэ 500 миллиөн кэриҥэ харчы бүтүн ба[а]р эрэ тойоттор хамнастарыгар барар. Соҕотох ыраахтааҕы дыбырыаһын сэтиэрсээньийэтигэр 1б6аа1/й2дмаирлглаи, өтонйхоатртчоыргбоатраарр­. Быһатын эттэххэ кыра норуоттан харчы тардан ыланнар ҕаталлар, кинилэр туһаналлар: бүтүн госудаарстыбаны бүтүннү[ү] тутан олорор буол­ ан баран, бэйэлэрэ онтон туһаналлара диэн суох. Үөрэх элбээтэҕинэ батта- был аҕыйа[а]таҕына, баар дьон барыта би[и]р тэҥ, би[и]р быра[а]птаах буоллах- тарына, оччоҕо олох көнүө этэ, буун у[у]райыа этэ. Ыраахтааҕы суолун тарды[ы]та кыра норуокка олус түспэтэҕинэ, баайдартан, бэмиэсиктэртэн, кинилэр састайа[а]- ныйаларын быһы[ы]тынан, ордук барара буоллар сөп, баттала суох буолуо этэ. Сэри[и]гэ ордук элбэх харчы барар, ордук элбэх саамай бэрт эдэр, бэрт доруобай, дьоннорбут сутуллаллар; онон сэри[и]ни чиккэ атыннык тутуохха, тэрийиэххэ баар этэ. Үөрэҕи үчүгэйдик тэрийдэххэ сөп буолуо, оччоҕо эрэ үөрэх тахсыаҕа. ҮөрэхСАХА ОЛОҔО таҕыстаҕына нуруот бэйэтин олоҕун үчүгэйдик туттунуоҕа, олох-быһы[ы]-майгы быһы[ы]тын билиэҕэ, хотон баттамматыгар үктэммэтигэр ти[и]йиэҕэ; оччоҕо но­руот бэйэтин олоҕун бэйэтэ оҥостор буоллаҕына дьэ дьиҥ туһа тахсыа этэ. Онтон но- руоту батта[а]н, үттүөн, туох да үтүөнү куһаҕаны биллэрбэккэ олордохторуна, хаһан даҕаны олох көнүө суоҕа, хаһан даҕаны буун у[у]райыа суоҕа. Бу сэри[и], сир, үөрэх, тарды[ы] ча[а]старын хойут үстүн биһиги суруйан иһиэхпит. Оччоҕо эһиги дьөссө ордук, дьөссө үчүгэйдик билиэхкит тоҕо ньу[у]ч[ч]а госудаарстыбатын олоҕо сатам- матын. Билигин мин этиэх туста[а]хпын маны: ким бу олох көнөрүгэр баҕарбатын, туох инниттэн кини баҕарбатын, хайтах гыннахха олох көнөрүн туһун. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) МАНЧААРЫ 1908. — Кулун тутар 16 к. — №9. — С.6. (сороҕо бэчээттэммитэ) М а т ы р ы н а. Ким билэр, билигин кэлиэм диэн таҕыста ди[и]бин! С ы л г ы һ ы т. Тый, ол ханна бардаҕай? Тахсан Чоочо оҕоньор иччитэх кыс­ тыгын дээки барда. Аны ол киһи тугу эмэ оҥорон алдьахай буолуо. Киһини тылга иҥиннэриэ. (Таһырдьаттан киирэллэр Өрөҥнүүр Киргиэлэй, Тэллэй Хабырылла, Кыдаҥ­ны[ы]р Митрэй) С ы л г ы һ ы т. Кэпсиэҥ? Бу ханна бардыгыт бачча тү[ү]н! Ө р ө ҥ н ү ү р. Бэйэбит манна сылдьабыт! С ы л г ы һ ы т. Манна тоҕо кэллигит? Ө р ө ҥ н ү ү р. Чоочо баай оҕоньор атыырда[а]х сылгыта баар-эрэ оппутун күрүөһүлэ[э]н сиэн кэбиспитин ону тыллыы сылдьабыт, оҕоньорго бэйэтигэр баран тыллыы сылдьыбыппытын сиргэ сылдьар сүөһүлэри хайтах кыныамый диэн батан ыытта. Күрүөҕүтүн үчүгэйдик оҥорбоккут буолуо ди[и]р да, киһи сатаан кини сылгы- та кы[а]йан ки[и]рбэт кына оҥоруо суох; көтүөхтэригэр кыната суох эрэ баҕадьылар. С ы л г ы һ ы т. Ону хайтах кынаары кынаҕыт?84

Ө р ө ҥ н ү ү р. Хайтак кыныахпытый!.. Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат (Таһырдьаттан киирэр, сү[ү]рэн аҕыла[а]быт киһи быһы[ы]тынан, би[и]р хаа­һа­ҕы сүкпүтүнэн, Манчаары. Элбэх дьон баарын көрөн баран, соһуйбут уолуйбут киһи быһы[ы]тынан быһы[ы]ланар.) М а н ч а а р ы. Бу тоҕо муннустубут дьонуй? С ы л г ы һ ы т. Э, бэйэлэрэ сылдьар дьон! Чоочо оҕоньор сылгыта отторун кү­рү[ө]һүлэ[э]битин тыллы[ы] сылдьаллар. М а н ч а а р ы. Тыллы[ы] буола буола, оттон мин билигин ааһан иһэн көрдөхпү­нэ аты[ы]ра суолга туора охто сытар ди[и]бин. Б а р ы. Тыый, ол хайтах буоллаҕай, хайтах өллөҕөй? (Бэйэ-бэйэлэрин көрс­ өллөр). М а н ч а а р ы. Онуоха тоҕо соһуйдахкытый — аҕалан үллэстэн сиэхпит. Онуо­ха дылы ити хааһахха ба[а]р үбү ылан үллэстиҥ! Ити эмиэ Чоочо оҕоньор уһунбыйа[ҥ]а, киэҥ кэһи[и]тэ. Билигин мин сылайдым, ханна эрэ утутуҥ. Сасыардаэрдэ уһугуннара[а]рыҥ. С ы л г ы һ ы т. Чэ ити үгэх ба[а]р, онно киирэҥин утуй! (Манчаары үгэххэ киирэр.) Өр соҕус тохтоон олорон баран аргы[ы]й аҕай сибигинэйэн этэр: Чэ, доҕоттор,бу үлүгэри көрүҥ эрэ, ити киһи бу дьаабыны оҥордоҕун! Дьэ Чоочо оҕоньор биһиги­ни олорор олохтуура суох, утуйар уулу[у]ра суох, хайа хайтах кынабыт? Ө р ө ҥ н ү ү р. Биһиги тугу билиэхпитий, эн биллэҕиҥ ди[и]бин! И к к и д о ҕ о р о : эн бил, эн бил! С ы л г ы һ ы т. (Тохтоон олорон) Хайтах кыныахпытый. Кэлбит үбү үллэһиннэх­пит ди[и]бин. Итигэннэ чэ бу киһи ты[ы]ннааҕын тухары Чоочо биһигини сүгүн олор-доро суох, онон би[и]р киһи тыынын ты[ы]ннаныахпыт дуо, кинини билигин утуйасыттаҕына саанан ытан кэбиһиэххэ. Сөбүлү[ү]гүт дуо? Б а р ы. Чэ эн бил, чэ эн бил. М а т ы р ы н а. Тый, хайа үлүгэр буоллаххытый, иирдэххит ду? Тугу эһиэхэоҥорбут киһини өлөрөөрү кынаҕыт. Хата эһиги иннигитин иннилээн, эһиги кы­һал­ҕа­ҕытын кыһалҕа оҥостон сылдьар буолбат дуо? С ы л г ы һ ы т. Дьэ эн саҥар эрэ аны би[и]рдэ, мин эйигин көрдүөбүккүнбиэ­риэм. Кэтэҕиҥ аһыттан ылан баран дьиэ таһыгар быраҕыам! Эн эмиэ тугу эрэбилэҕин, киэр бар антах!! (Охсо[о]ру гынар, дьахтар куотан дьиэ таһыгар тахсар.) Чэ, ылыҥ ити сааны иккиһин и[и]тэн баран, ол чуолҕанынан сү[ү]һүн хаба отто-тунан көрөн ытыҥ! Б а р ы. Суох, суох бэйэн ыт (кэннилэринэн тэйэкэли[и]ллэр. Сылгыһыт ылансааны иккиһин иитэн баран-баран, ытар. Сотору соҕус буолан баран Манчаарыки[и]рэн кэлэр). М а н ч а а р ы. Үчүгэйдик да утуйдум доҕоор. Эһиги ханна да барбатыгыт дуу,ким да кэлбэтэ дуу? Б а р ы. Суох, ханна да барбатыбыт, ким дэ кэлбэтэ! (Сороҕо бэчээттэниэҕэ.) БҮЛҮ[Ү]ТТЭН Ы[Ы]ТЫЛЛЫБЫТ СУРУК 1908. — Кулун тутар 20 к. — №10. — С.6. Бүлүү сахалара сылтан сылга дьадайан эрэллэр. Урут былыр сүөһүнү: сылгы-ны, ынаҕы иитэн үөскэтэн, үктүтэн байан-тотон, ү[ү]түн иһэн, этин сиэн, тирии-тин таҥнан, туох да кыһалҕата суох олорбуттара. Былыр өлбүгэ — ороскуот харчытөлөнөрө аҕыйах этэ; хайа да булт элбэх этэ: онон сахалар билиҥҥи курдук ордукулахан кыһалҕаны билбэт этилэр. Ол сүөһү сыл аайы сүрдэ[э]хтик аҕыйаан эрэр. Букурдук аҕыйаан истэҕинэ, сотору сүөһү сахаҕа баранарыгар тиийдэ. Бүлү[ү] сахата 85

1908–1909 бурдугу сатаан ү[ү]ннэрбэт, сири хайдах оҥоруон, хорутуон, баардыан, ноһуомнуон билбэт. Кинилэргэ үчүгэй сэптэр: суоху, булууг, бурдук быһар масыына, миэлиҥсэСАХА ОЛОҔО суох, үчүгэй сиэмэ-да суох. Ол кэннэ сорох нэһиэлэктэргэ сирдэрэ хаптаҕай, тымны[ы] буолан бурдук өрүү букатын буспат: үлүйэн, хаарыттаран хаалар. Ойуур хайа-да булда сыллата аҕыйаан иһэр: ойууру өрт уота сиэн булт атын сиргэ баран хаалла. Өрүс балыгын, Бүлү[ү]нү төрдүнэн быһыт оҥортооннор, баһын диэки ыыппат буолан хааллылар; онон уу бул- да эмиэ сыллата аайы мөлтөөн иһэр. Бу быһы[ы]тынан буоллаҕына үөрэҕэ суох саха сүөһүтэ баранан, умнаһыт курдук буолан, өлбүгэтин кыайан төлө[ө]бөтүгэр, кыайан иитиллибэтигэр тиийдэ. Биһиги дьолбутугар Бүлү[ү]гэ сут (голодовка) кэлбэт. Үс түөрт сылга сут буолара буоллар саха үксэ хоргуйан өлүөн сөптөөх. Саха кү[ү]һэ тоҕо мөлтөөтө, саха туохтан дьадайда? Саха дьадайда орос­куо­ ту — өлбүгэни кыанымна. Туох-да көдьүүс туораттан сахаҕа ки[и]рбэт; хата кини аҥаардасты барыга бары ороскуотурар: ньууч[ч]а (бэсиэлчиктэр), тойот, аҕабыт, атыы­һыт, тыа-баайдара. Таҥара дьиэтэ, бырааба, той[от]тор дьиэлэрэ,­ оскуола,­ суол соло[о]һуна, — бу барыта саханы улаханнык ороскуотту[у]ллар. То­йоттор, сүө­ һүнү да киһини да эмтээчилэр. аҕабыттар сылдьалларыгар тэлээг­ э­суола солонор; улуустан норуот мо[о]йньугар элбэх ааттаах аттар бэлэмнэнэллэр. Элбэх харчыга тугу да туһалаабат, эмтэнэр дьиэлэр тутуллаллар, онно үөрэхтэ[э]х да тыа сахата билбэт омуктуу суруллубут а[а]ттаах арааһынай эмтэри суруйан ылаллар. Бырааба киэргэлигэр, хаайы[ы] дьиэ тутуутугар, суруксуттар хамнастарыгар ба- рытыгар харыстаммакка норуот харчыта туттуллар. Оскуола дьиэтин ороскуотугар, оскуола оҕотун айаҕар норуоттан бэрт элбэх харчы барар. Дохуобунай аҕабыттар дьиэлэрин киэргэтэргэ, руугаларын харчытыгар, оҕо төрүөтэҕинэ, киһи өллөҕүнэ, дьахтар бэргэһэлэннэҕинэ — барытыгар кыра норуот улаханнык ороскуотурар. Бу ааҕыллыбыт ороскуоту кыра норуот барыта ыраахтааҕы суола дии саныыр.­ Онтон икки ынахта[а]х киһи биирдэрин атыыла[а]н, харчы булан төлү[ү]р, бэс­ти­ лиэнэй хамнаһын биэрэн бы[ы]һанар. Кыайан төлө[ө]бөтөх киһи ыан иһэр ынаҕа дуу, баар эрэ ата дуу, оҕуһа дуу туорданан аҥар сыанаҕа аты[ы]га барар; ол кэннэ дьөссө хабала биэрэн атыыһыттан иэс ылар кырата буоллаҕына солкуобайыгар алта уонну[у] харчыны бырыһыан төлөөн. Биир бууд арыыга ылаллар аҕыс солкуобайы. Эһи[и]лигэр арыылара суох буо­ лаҕына, этинэн төлөөрү биир сүөһүнү өлөрдөхтөрүнэ, бу иэстэрин кыайан төлүөбэттэр. Ити кэннэ бэсиэлчик баар эрдэҕинэ норуокка дьөксө атын ордук улахан орос­куот тахсара. Бу ааҕыллыбыт сахаттан барар харчыттан, сахаҕа туох көдьү[ү]с тахсарый? Оҕото үөрэннэҕэ-дуу, ыарыйдаҕына эмтэннэҕэ-дуу? Итинник элбэх ороскуот тахсар буолтун кэннэ, тугу да билбэт үөрэҕэ суох саха тугунан ордук элбэх үбү өлөрөн, киһи буолуон сөптө[ө]ҕүй? Дьөссө итиннэ эбии ньууч[ч]алартан, бэсиэлчик- тэртэн саха хаартыга, арыгыны иһэргэ үөрэнэн ха[а]лбыт. Саханы туох аһыныай; туох харыһый[ы]ай? Саха хаһан бэйэтин бэйэтэ кыаныай? Сахаттан атын омуктар барылара б[э]йэлэрин бэйэлэрэ кыаналлар, куоласта- рын дорҕооно онно-манна барытыгар ти[и]йэр. Оттон саха санаата күөлүн уҥуор ти[и]йэн тахсыбат. Арай мин санаабар, — «өлбүгэ, ороскуот төлү[ү]р бэрэ[э]дэги уларытан, баайтан баай курдук элбэхтик, дьадаҥыттан аҕыйахтык: баай, дохуот, са- лабаньа быһы[ы]тынан ороскуот (налогъ) төлөнүөх тустаах; оччоҕо дьадаҥы киһи бэрт оччугуйу төлүөхтэ[э]х, сиригэр эрэ биэриэхтэ[э]х». Ол кэннэ норуот билиэх тустаах харчыта туохха барарын, көдьүстэ[э]ххэ-ду, көдьү[ү]һэ суохха-ду барарын барытын муньахтаан, толкуйдаан түһэриэх тустаах но- руот. Улуус ороскуотун кинээстэр эрэ ты[ы]рыа суох тустаахтар. Сокуонайа суох ороскуот[т]ар түһүө суох тустаахтар. Аҕабыттар икки аҥы ылыа суох тустаахтар тэриэбэҕэ дьонтон маньаларын тибэрдиэнийэлэ[э]х таакса- нан ылыах­таахтар. Улуус, нэһилиэк, оскуола, бүрүкүөт ороскуоттара сөбүн көрүллэн на[а]далаах на[а]далаахха тахсыахта[а]х. Ол кэннэ сахаҕа и[и]тиллэр идэҕэ үөрэнэр (сельско-хозяйственный) оскуола- лар аһыллыахтаахтар. Оннук оскуола чугас баар буоллаҕына, сахалар оҕолоро бары 86

идэҕэ барытыгар үөрэниэхтээхтэр; билигин баар оннук оскуолалар ыраахтара бэрт Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбуолан, биир эмэ кыанар киһи оҕото эрэ үөрэнэр. Туох-да көдьүүһэ суохха барархарчылар баар буолаллар. Оннук харчыга соҕоруу дойдуттан туһалаах сэптэри суру-талаан ылыахтаахтар. Ити этиллибит кыһалҕалары саха кыанан толорунуо этэ арайсиэмистибэ аһылыннаҕына; сиэмистибэ аһылла илигинэ, саха хайдах да кыанан тэ-риниэ суоҕа сорҕотун тэриниэн да баҕарбытын иһин, тойоттор көҥүллүөхтэрэ суоҕа. «Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр» диэн саха өһүн хоһооно баар, ол бэрт кыр-дьык, саха котоку (барахсан) бэйэтэ үчүгэй буоларын туһугар тугу эмэ оҥостубута,көрдөспүтэ, тэриммитэ баар дуо? Саха бары уопсай көрдөһү[ү] оҥороро буоллар,тугу эмэ убаасы гынан ылыныах этилэр. Атын омуктарга, бааһынайдарга элбэхтик ороскуоттарын чэпчэттилэр: «быкы-пынай төлөбүрү» (сир сыанатын төлөбүрэ) бырастыы гыннылар, атын да ороскуот-тары көҕүрэтэлээтилэр. Син балай эмэ элбэх ду[у]һалаах буолан баран биһиги уобаласпыт Госу­даарстыбанай Дуумаҕа киһи ыыппакка хаалбыт. Биһиги туспутун хайдах оҥоролло­рун билбэккэ, туох да тылы эппэккэ хаала[а]ры гынныбыт. Ба[а]һынайдары биһигидойдубутугар көһөртөөн аҕалан олохтоон эрэллэр. Ону иһигэр саха бэркэ сөбүлээ­бэт буолан баран, саҥа таһааран ханна да тиэрпэт. Нөөрүктээйи НЬУ[У]ЧЧА ГОСУДААРСТЫБАТЫН ОЛОҔО 1908. — Кулун тутар 23 к. — №11. — С.6. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Биллэн турар ким олох көнөрүгэр баҕарбата: баайдар, аты[ы]һыттар, бэмиэсик-тэр, ити кэннэ улахан үрдүк тойоттор. 1905 сылга 21298 улахан тойот баара би[и]рдэстэрэ икки тыһы[ы]нча харчыны ыйга ылара. Саамай улахан тойоттор минии-стэрдэр, атыттар даҕаны, салабаньыаларын үрдүнэн хааһынаттан дьиэ (дыбарыас)­туттаран олороллор, ити кэннэ төһө эмэ дэһээтинэ сирдээх буолаллар. То­йотт­ оргобарыларыгар 54,504 дэһээтинэ сир баар; соҕотох миниистэрдэр прэдсэдээтэл-лэригэр Сталыпыҥҥа35 1785 дэһээтинэ сир баар, кини ойоҕор буоллаҕына 4845дэһээтинэ. Мантан атын сүрдэ[э]х сирдэр бэмиэсиктэргэ бааллар; Строганап36диэн краапка биир мүллүөн дэһээтинэттэн тахса баар. Бэмиэсиктэргэ барыларыгар100 мүллүөн дэһээтинэ сир баар. Би[и]р мүллүөн дэһээтинэ сир буо­луох­таах: түөртөттө тэбис тэҥ буоллаҕына би[и]рдии өттө алталыы сү[ү]с мүллүөн саһаан. Ити кэн-нэ элбэх сирдэр бааллар таҥара дьиэлэригэр, манастырдарга, куораттарга; сир-дэринэн сүрдээх дохуоту киллэрэллэр, да туох да норуокка туһалааҕы оҥорбуттарадиэн көстүбэт. Онон баайдар, тойоттор, аты[ы]һыттар, бэмиэсиктэр наар байан иһэллэр, ба[а]­һынайдар, кыра норуот буоллаҕына наар дьадьайан, наар үттэнэн-баттанан иһэл­лэр.Кыра дьон олохторо көннөҕүнэ, сир бэмиэсиктэртэн тойоттортон ба[а]һы­найдаргакэллэҕинэ, сатаныах тустаах. Сири аҕыйах киһи бас билэн олороро сатаммат:оччоҕо баттабыл хаһан даҕаны мөлтүө суоҕа. Хата сири ким кы[а]йан бэй­ этин кү[ү]-һүнэн үлэли[и]рин киһи ылыах кэриҥнэ[э]х, онтон ким бэйэтэ үлэлээбэт, ол сирдээхб­ уо­луон түктэри. Элбэх сирдээх киһи хаһан даҕаны, дьоннору үлэлэтэр буоллаҕына,барыстамматарбын баттаабатарбын диэ суоҕа — харчы ол курдук­билигин баҕалаахымсы[ы]лаах буолан турар. Ыраахтааҕы суола буоллаҕына аҥаард­ астыы кыра но-руокка түһүө суох тустаах, хата баайдар, аты[ы]һыттар ордук төлүөх тустаахтар. Итикэннэ нолуок (косвенный налогъ) билииҥи курдук бары табаарга түһүө суох туст­ аах,нолуок дьон састайаныйаларыгар (имущество) түһүөх кэриҥнээх. Норуот бэ­йэтэбэйэтин олоҕун тутунуох тустаах; билииҥи курдук би[и]р ханнык эрэ тойот бүтүн 87

1908–1909 норуоту бас билиэ суох кэриҥнэ[э]х. Хас уопчастыбалар, хас уобаластар, бары бэ­ йэлэрин майгыларынан быһы[ы]ларынан олоруох тустаахтар: кинилэргэ ким да той­ от буолара сатаммат. Хата ол кэннэ бары уобаластар би[и]р төрүттэ[э]х буолуох тус­ таахтар, би[и]р госудаарстыба иһигэр олороллорун быһы[ы]тынан. Ити кэннэ хайа да тойоттор, кытчыгыйдыын улаханныын, буруйданнахтарына эппиэккэ турар буол- лахтарына сөп. Тойоту норуот бэйэтэ талар буолуохтаах, сөбүлээбэтэҕинэ таһааран да кэбиһэригэр көҥүл гына. Оччоҕо тойот норуоттан куттанан дьону баттыыра хаа- лыа этэ. Онтон үөрэх, сэри[и] чааһа көнүөх, чиккэ атыннык уларыйыах тустаах. Баар эрэ киһи барыта биир быра[а]птаах буоллаҕына сөп, тугу оҥорорун кинини ким да мэһэйдээбэт буолаҕына. Онон киһи көҥүл барбат: кини атын дьону баттаатаҕына мэһэйдээтэҕинэ сатаммат оччоҕо суут кинини дьү[ү]ллүүр. Норуот көлөһүнэ харчыта улаханнык хамныыр буолан баран, ону кинилэр туһаларыгар тиэппэттэр, тойот бэ­ йэлэрэ туһаналлар. Онон норуот санаатын олоҕун таба иликтэринэ билиги ньууч[ч]а олоҕо, билиги буун, кыргыһы[ы]ы у[у]райыа суоҕа. Биһиги олох көнөрүн туһун дьөс­ сө даҕаны суруйохпут дии саныыбыт. ЕкоСАХА ОЛОҔО КУЛУН ТУТАР 23 КҮНЭ 1908. — Кулун тутар 23 к. — №11. — С.6. Биэс уонча сыл анараа өттүгэр Сибир устун биир үөрэхтэ[э]х, Алиэксэндр Сүөдэрэбис Миддиэндорп37 диэн, киһи кэлэ сылдьыбыта билээри Сибир иһигэр баар омук дьон олоҕун, майгытын, быһыытын. Онно, Дьокуускай уобаласка таары­ йан, саха олоҕуттан, быһыытыттан, майгытыттан элбэҕи суруйан ылбыта. Ол суру­ йан ылбытыттан, аны билигин Бөтөрбүүргэ саха туох баар кэпсэтэр тылын сурукка аньан бэчээттэтэ олорор [Э].К.Пекарскай би[и]р ырыаны булан, көннөрөн бэчээттэ- тэ38. Бу ырыа былыр ылланара ыһыаҕы тэрийэн, кымыһы алгы[ы]р күнҥэ. Эгэй, чэ, ду! Чэл бураан, чэл күөх! Сү[ү]рбэ (туоһунан) төбөлөөх, Саҥа дьыл салалынна, Уон (туоһунан) улаалаах, Үтүө дьыл өҥөйдө, Үс үөлэстээх, Унаар куйаас о[о]йнуота, Дьэрэкэ[э]ннээх диэллэ[э]х, Күдэн куйаас көрүлээтэ, Дьарҕа[а]лаах дьапталаах, Сиэрэй сэбирдэх силигилээтэ, Уһуордаах оронноох, Мотуок солко мутукча муҥутаата, Эриэн иичигэннэ[э]х... Томтор сир ото торолуйда, Сатыы далбарын тардан, Бэттиэмэ бэргээтэ, Ас тэлгээн, (тардан) Кырдал сир ото кыттыста! Бар дьону аһатан, Эргэ дьыл эҥкэйдэ, Араҕас чэчири аньан, Модун дьыл бохтоото! Айах тутан, Күр муус көтөҕүлүннэ, Чоро[о]н тоһуйан, Күрдьүк хаар көтөҕүлүннэ! Бэлкэй тутан, Хара муус хампарыйда, Тоҕус уон кулугулаах сэлэтин тиирэн Халҕаһа буолла, хайданна, Туораах кулунун тутан, Кыһыл муус кырбастанна, Көҕүөрүн олордон, Кыдьымах буолла, кыйданна! Көҕөлчөр биэтин үүтүн көйньөрөн, Хотоол сир ото хойунна! Көмүөл уутунан көмүөллээн, О[о]ньуур уочарат, Ү[ү]түнэн оҥорон Көрүлүүр көлүөнэ!.. Ыһыах тутан, Улаан уйгута, Бар дьонун аһатан, К[э]рэ кэһиэтэ, Сири иһит сиэтиһэн. Саамал кымыс... Сиэллэ[э]х айаҕын айы[ы]га тутан, Үс курду[у]лаах моҥол дьиэ үс дулҕалаах, Чо оҕолун таҥараҕа тоһуйан... Түөрт уон (туоһунан) түгэхтээх, Кэҕэ кэпсиэтэ Отут туоһунан ортолоох, Өтөн үөттэ,88

Тойон чоргуйда, Уулаах у[у]луксалаах, Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатКураҕаччы куйаарда, Дулҕа тойонноох,Күөрэгэй көлчүйдэ, Киргил кинээстээх,Далбарай дайда, Чаарда чарчыыналаах,Туруйа дьондойдо Кукаакы кулубалаах,Хаас ханыыласта, Эбэн-сабан этэн иһиҥ!Кыталык кыттыста, Сылайымаҥ саҥаран иһиҥЭриэн хотоҕойдоох эргийдэ Эдэрдэ эргитиҥДабыдаллаах салалынна, Сонунна солбуйуҥ.Холбоҕой куорсуннаах холбосто, Кыр[дь]аҕаһы кытыытынан,Үөрбэ көҕүллээх үөрдүстэ, Оҕоньору уҥуорунан,Оҥочо кутурукта[а]х ороҕосто Эмээхсини иньэнэн,Сиэллээх сыламна[а]та... Арбаҕастааҕы анараанан,Сиибиктэ сирдээх, Эдэрдэ эргитиҥ,Уһуор хонуулаах, Кусаактааҕы куоттарымаҥ,Омнуона оттоох, Устааннааҕы ыытымаҥ,Сиэрлээх сиэбэлэс мастаах, Сэлиэччиктээҕи ситиҥ,Болбукта тумуллаах, Сөртүктээҕи төлөрүтүмэҥ,Харыйа халйайылаах, Хаалтыстааҕы ханыылааҥ,Оҕуруо чайдаах, Килбиэннээҕи кичэйиҥ,Бурдук кумахтаах Кирдээҕи киэр гыныҥ,Өрүс эбэм хонуутугар Толбоннооҕу торутуҥ,О[о]йньуур уочарат Тордохтооҕу тутумаҥ,Этэр ибирэт, Хампалааҕы ханыылааҥ,Саҥарар чаастыйа!.. Хаҥыдахтааҕы харайымаҥ,Бар тыа баһаардаах, Синьэлээҕи сиэтиҥКуруҥ тыа куораттаах Сити[и]лээҕи сиэтимэҥ! АҔЫС УЛУ[У]С МУНЬАҔА 1908. — Кулун тутар 30 к. — №12—13. — С.7. Аҕыс улуус муньаҕын дьүүлэ — протокол диэн атта[а]х сурук. Бу муньах аһылынна Кулун тутар ый сүүрбэ биир күнүгэр тыһыынча ордугатоҕус сү[ү]с аҕыс дьылыгар (21 марта 1908 года)39. Муньаҕы дьаһайа[а]ччы (пред-седатель) буолла Дьоку[у]скай Окруусунай ыспыраабыник Кочороскай диэн тойон. Муньуһуннулар дьокутааттар Байаҕантай улууһуттан — 3: Н.С. Силипсиэп,И.А.  Силэпсиэп, Т.Е. Харытыанап; Бороҕонтон — Куобарап, Бурнасыап, Колодэс-никэп, Буурсап, Мэсникиэп, Калактыанап; Мэҥэттэн — Силэпсиэп, В.Я. Силэпсиэп,Силэпсиэп, Кычыкын; Дүпсүнтэн — Микиипэрэп, Лаһарап, Оконосойоп; Ботуруускай-тан — Солуомап, Баһаарын, Силэпсиэп; Намтан — Сибсэп, Саапасникап, Сибсэп,Бөктүстэп; Арҕа[а]-Каҥаластан — Силэпиэнтэп, Бөлөнүскэй, Кэрэкин, Басылайап,Сөрүөкэп; Илин-Каҥаластан — Былатыанап, Дарыбыанап, Күүрэйэп; Бааһынайтан —Барысап, Осипсап, Дулсап, Ананийап, Шмырыап, (Бабылыскай киэннэрэ); Аммагиэн­ э — Ньуоструйап; Бокуруопкай гиэнэ — Сиэпиэлиэп, Соколуоп; Иситскэй гиэ-нэ — Сырбаискай40. Ити гэннэ ыҥырылынылар бу муньахха бары быһы[ы]ны, майгыны, саха олоҕундаҕаны билэ[э]ччи дьокутааттан ураты үөрэхтээх дьон: А.А. Ильин, В.М. Дьуонап,С. Мүкэлиэбис, олохто[о]х саха каһыатын бэчээттэтэр (риэдэктэр диэн) В.Ин. Бопуок. Бу гэннэ, бу муньахха күннэтэ тугу дьү[ү]ллэспити суруйарга ыҥырылыннылар 4суруксут дьон, — сахалар: Бөстүрүөп, Дьэкриэмэп, Ондруосап, бааһынайтан Малыгын. Тылбааччытынан ыҥырылынна И.С. Куобарап. Аан баста[а]н ахтыһыы буолла, бу муньахха дьү[ү]л туһун саҥарсыахха бүтүннү[ү]биитэр сахалы[ы] биитэр ньу[у]ччалы[ы] диэн. Муньустубут саха дьокутааттара үгүсөттүлэрэ ньу[у]ч[ч]алы[ы] билбэттэрин быһы[ы]тынан саха тылынан саҥарарга тэ-рилиннэ. Приэдсэдээтэл тойон сахалы[ы] билбэтин быһыытынан саҥарбыт тылы 89

1908–1909 киниэхэ тылбаастанар ньууч[ч]алыы, муньустубут тойоттортон сорохторо сахалы[ы] истибэт буоллахтарына истиэх тустаахтар тылбааччыт «Председатель» тойонҥоСАХА ОЛОҔО тылбаасты[ы]р тылыттан. Онтон аһылынна суол тэҥнэбилин туһа — доруосунай болбуот бэбинэһэ. Ми­ киип­ эрэп ньууч[ч]алы[ы] аахта урукку аҕыс улуус муньустубут муньаҕын прото­куо­ лун. Муус устар ый төрдүс күнүгэр 1902 дьыллааҕы оҥостон суруллубут суолла- рын, — маны сахалы[ы]тыгар тылбааста[а]н иһитиньэрдэ И.С. Куобарап. Бу кэннэ приэдсиэдээтэл бүгүнҥү муньаҕы тарҕатта, сарсын уон чааска бука барыгыт муньустуҥ диэн. Дьокуускай оокругата дьокутааттарын муньаҕын боротокуола, Кулун тутар ый сү[ү]рбэ икки эргэтэ 1908 дьылга. Муньах аһылыммытын кэннэ Куобарап аахта бэҕэһээҥи муньах боротокуолун сахалы[ы], ньууч[ч]алы[ы] даҕаны. Микиипэрэп эттэ: бу иньинээҕи аҕыс улуус муньаҕын боротокуолуттан Муус- устар ый төрдүс күнүгэр 1902 дьылга дьү[ү]ллэспит дьү[ү]ллэри сөбтө[ө]ҕүн сөбө суоҕун сүбэлэһэн көрүөҕүҥ диэн. Онтон приэдсэдээтэл Кочоробскай эттэ: эһиги тылла[а]ҥ хайа улу[у]с ордук бу суол бэби[и]нэһигэр баттанан олороҕут. Маныаха А.А. Ильин сөбүлээмнэ этэр: приэдсэдээтэл тойон сыыһа ыйытар. Аан бастаан­ бүтүн барылара сыаналаһыах-таҥхалаһыах тустаахтар бүтүн Дьокуускай уобалаһыгар бу суол бэбиинэһэ кыаттаран, оҥоһуллан, тэриллэн турар дуо? Мин санаабар, Дьокуускай уобалас суола бэрт киэҥин, бэрт ырааҕын б[ы]һы[ы]тынан суолун бэбиинэһин бэйэтэ кы[а]йан тутуо суох. Онон бу суол олус киэҥэ, ырааҕа бэрт буолан билигин кыаттаран үчүгэйдик солонуллумна, оҥоһуллумна турар. Дьо- куускай уобалас суолун Москуобскай күбүөрнийа суолугар тэҥнэ[э]н көрдөххө ман- нык. Дьокуускай уобаласнай куорат окруусунай куораттарыттан икки арда биэс ты­һыынча биэрэстэ кэриҥэ буолар, онтон Москуобускай күбүөрүнийэҕэ уласынай к­ уо­раттарын икки арда би[и]р тыһы[ы]нча биэрэстэ кэриҥэ буолар. Дьокуускай уобаласка дьон олорор убаҕаһын санаатахха ордук куһаҕан ыара- хан. Москуобускай күбүөрүнийэҕэ би[и]р биэрэстэни икки тыыһынча биэс сү[ү]с кэриҥэ киһи туталлар. Дьокуускайга буоллаҕына отут киһи оҕолу[у]н, дьахтарды[ы]н үлэлиэх тустаахтар. — Онон бэйэ-бэйэ икки ардыгар а[а]хсыахтааҕар, ыраахтааҕы айанын суолун бэбиинэһин, Дьокуускай уобалас иһинэ[э]ҕини, көрдөһүөххэ бүтүн Ыраахтааҕы бэбиинэһигэр киллэрэргэ. Бу тылга Илин-Каҥалас дьокутаата Былатыанап эттэ: манныкка көрдөстөххө саха сирэ мээрэйдэниэҕэ соҕуру[у] Расыйа сирэ мээрэйдэнэн турарын курдук. Бу кэнниттэн Ботурускай дьокутаата, Кулун-тутар ый алта саҥатыгар быйылгы дьылга, улу[у]старын муньаҕар оҥостубут бириигибэрдэрин биэрдэ. Көрдөстө бары муньустубут дьонҥо иһитиннэрэргэ. Онтон Арҕа[а]-Каҥалас бу суол чааһыгар бэйэлэрэ оҥостубут тыллы[ы]р сурук- тарын биэрдэ. Бу икки бирии[г]и[б]эр иккиэн иһилиннэ иккиэн баҕары[ы]лара эбит. Ордук ула­хан ыраах суол ки[и]риэх этэ бары ыраахтааҕы суолун бэби[и]нэһигэр. Онон бүтүн бары дьокутааттар сөбүлэстилэр бу ыраахтааҕы суолун бэбиинэһин соҕотох, Дьокуускай уобалас кы[а]йан туппат, ол буоллаҕына бу бэбиинэс ки[и]риэх тустаах бары бүтүн ыраахтааҕы суолун бэбиинэһигэр. Бу тыл кэньиттэн Ильин эмиэ эттэ: бу суолу үс гына тарҕатыахха хайтаҕый? Ыраахтааҕы суолун ыраахтааҕы суолугар; уобалас иһинээҕи суолу сиэмискэй бэбии- нэскэ, улу[у]с иһинээҥини, ыал икки ардынааҕы суоллары, улу[у]с бэби[и]нэһигэр. Мэҥэ дьокутаата Д.И. Силэпсиэп, Байаҕантай дьокутаата Н.С. Силэпсиэп тыл- лаатылар: бу суол бэби[и]нэһи баста[а]н сыаналы[ы]рга, дьүүллэһэргэ муньустубут дьокутааттар истэриттэн камыыһыйаны талыахха диэн. Муньустубут дьон, дьокутааттара эти[и]лэрин сөбүлээн, дьү[ү]ллэһэллэр хай- тах силиэни хамыыһыйаҕа таларга: улу[у]с, уобалас бэйэтэ таларыгар ду, би[и]тэр бары муньаҕынан муньустубут дьон талар ду? 90

Оконосуйап, Харытыанап, Силэпсиэп этэллэр баҕаралларын: бу хамыыһыйаҕа Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатаҕыс улу[у]стан би[и]рди[и] силиэни, буоластан (волость) би[и]ри, маискай тоҥ­ у­һутан би[и]ри таларга. Ботурускай дьокутаата Рэсэнскэй этэр: кини улу[у]һуттан үс киһини таларга,улу[у]һа ордук элбэх дьонно[о]ҕун быһы[ы]тынан. Ботурускай дьокутаата Силэпиэнтэп тыллы[ы]р: сатаатар кини улу[у]һуттаникки киһини таларга. Маныаха бары муньустубут муньах дьоно сөбүлээтилэр Боту-рускай улу[у]ска үгүс хамы[ы]һайа дьокута[а]ты биэрэргэ сөбө суоҕун. Сүбэлэстилэр хамыыһыйаҕа таларга уон үс киһини; аҕыс улу[у]стан би[и]р­-ди[и]ни, түөрт буоластан (волость) би[и]рди[и]ни, Маискай тоҥуһуттан би[и]ри. Аччыгыйдык сыньаммыт кэннэ приэдсэдээтэл тойон иһитинньэрдэ: кинисахалы[ы] билбэтин быһы[ы]тынан бэйэтигэр көмөҕө (помоосуньугунан) Бас.Бас.Микиипэрэби көрдөһөрүн. Микиипэрэп буолумна этэр: муньах бэйэтэ талбыт киһитэ помоосуньук буолуох­тустаах диэн. Маныаха суругунан талаллар: Солуомабы би[и]р куолас, Силэпиэнтэби түөр­куолас, Микиипэрэби отут куолас, түөрт куолас талар киһилэрин эппэтэхтэр. Марха аттыыкытын дьокутаата Осинсэп тыллы[ы]р: билиҥи сүбэ барыбыткыһалҕата буолар, уобаласнай кыһалҕа, онон буолаҕына соҕотох биир улу[у]с буо-лас (волость) кыһалҕата эрэ буолбатын. Онтон Исиэпскэй дьокутаата этэр: мин бэйэм буоласпыттан (волостя) соҕотохдьукутааппын, онон бэйэм бэйэбин талыам-ду? Ильин эттэ бэйэтин санаатын: кырдьык бу суол бары уобсай Уобалас туһата­буо­ар, онон соҕотох би[и]р эрэ кыһалҕала[a]х улу[у]с иннэ буолбат; бу хамыыһыйа­ҕа, бары муньустубут муньах дьокутааттарыттан, талыахха бу суол туһугар барыныбилээрэй-абраарай диир киһини. Бу талбыт дьоммут сөптөөҕү дьаһайбатахтарына,улуустан хамыыһыйаҕа киирбэтэх киһи муньахха этиэх тустаах бэйэтин кыһалҕатын. Сөбтөөх буолаҕына уобсай муньах син хамыыһыйата да суох ылыаҕа эбээт. Бу эти[и]гэ уон түөрт эрэ куолас сөбүлүүр, отут түөрт куолас баҕарар улу[у]сулу[у]һуттан, буолас (волость) буолаһыттан таларыгар. Онон хамы[ы]һыйаҕа талаллар: Бороҕонтон — Ин.Ст. Куобарабы, Илин-Ка­ҥа­ластан — Б.Вас. Микиипэрэби, Арҕа[а]-Каҥаластан — А.Д. Сирокобы, Байаҕантайтан —Н.С. Силэпсиэби, Ботурускайтан — А.П. Рэсэнскэйы, Дүпсүнтэн — Н.Сөд. Оконо-сыйабы, Мэҥэттэн  — В. Лийак. Силэпсиэби, Амма буол. — Д.Уйб. Ньоструойабы,Бокруопскай буол. — Бас.Д. Силэпсиэби, Иситскэй буол. — Уйб.П. Сырбаскайы,Маискайтан — Д.Н. Борокуопуйабы. Бас.Бас. Микиипэрэб сүбэтинэн бу хамыыһыйа ыҥырыллыбыт үөрэхтэ[э]х дьон­т­ онталыллан ки[и]риэх тустаах. Ити гэннэ бу хамыыһыйа бэйэтин дьү[ү]лүгэр ыҥырыах­та[а]х бэйэтэ сөбүлү[ү]р дьонун. Онтон хамыыһыйа приэдсэдэтэлин талаллар. Бу кэнниттэн муньах приэдсэдээтэлэ тыллы[ы]р: аныгы муньах Кулун-тутар ыйсү[ү]рбэ төрдүс күнүгэр сасыарда уон чааска буолар. Манан муньах тарҕаһар. ЫРААХТААҔЫ СУОЛУН ТАРДЫ[Ы]ТА 1908. — Муус устар 3 к. — №14. — С.5. Ньууч[ч]а ыраахтааҕыта норуотуттан бүтүнү[ү]тэ, быһа холуйдахха, сыл аайыикки тыыһынча мүлүөнтэн тахса харчыны хомуйар. 1906 сылга, дьоппуон сэриитэб­ уол­ ан, икки миллийэр аҥарын хомуйбута. [Биир тыһы[ы]нча миллиөн милий­ эр диэнбуолар]. Ньууч[ч]а ыраахтааҕытын бары норуота 1906 сылга сү[ү]с түөрт уон түөртмилиөнтэн тахса киһи буолта (144, 184, 500 жителей). Онон би[и]рди[и] дууһаттансыл аайы уон ордуга биэсти[и]-алталы[ы] солкуомай барар. Дьэ бачча харчыныханан-ханан сатаан кы[а]йан хомуйаллар. Бары хомуллар харчыттан үс гыммыт ик-китэ «нолуок» диэн аатырар. Нолуок икки суолла[a]х буолар: (прямые и косвенные 91

1908–1909 налоги). Биирдэһэ (прямые) дууһа ахсыытыттан дуу, киһи баайыттан састайаньыа- тыттан (имущество) дуу барар. Бу нолуок туох баар сиргэ, баабырыкаҕа, собуокка,САХА ОЛОҔО лааппыга, дьиэҕэ түһэр; ити гэннэ хасыначыастыбаҕа (балаадаҕа) сытар баайдар харчыларыттан бырыһыан харчы барар. 1907 сылга бу нолуок аатынан сылга сү[ү]с алта уон биир мүлүөн харчы киирбитэ (161 милл.руб.) Бу тардыы үс гыммыт иккитэ кыра норуоттан — бааһынайтан, мэссээнтэн, атын да кыра норуоттан (инород- цы) — барар. Баайдар, — бары лааппылаах, баабырыкалаах эбэтэр элбэх сирдээх- тэр хааһынаҕа нолуогу төлөөбүттэрин да иһин, кэнники куруук төгүрүк барыска хаа- лан иһэллэр. Өйдүөн көрдөххө, ти[и]йэн-ти[и]йэн бу тардыы кыра дьадьаҥы дьоҥҥо түһэр эбит. Нолуок иккис төгүлэ (косвенный) — киһи туох баар туттар сэбигэр, табаары- гар, таҥнар таҥаһыгар, аһыыр аһыгар түһэр. Бу нолуок эмиэ икки төгүллэ[э]х буо- лар: биирэ — бэйэ ыраахтааҕытын сириттэн тахсар табаартан барар ахсыыс диэн аатыран (акцизъ); иккиһэ — атын ыраахтааҕы сириттэн кэлэр табаартан (таможен- ныя пошлины). Биһиги тугу да атыылаһыах — чайы, табааҕы, саакыры, ... — бары- тыгар бу нолуогу төлөөн иһэбит. Холобура табаар атыыластахпытына бу таба[а]р дьиҥ сыанатын төлүүбүт, ити гэннэ атыыһыт барыыһын эрэйин ылыахтаах, онтон бу табаар «ахсыыһын» (нолуогун) төлүөхтэ[э]хпит. Би[и]р бууд саакыр дьиҥ сыаната сү[ү]с сэттэ уон биэс харчы буолар. Ону аҕысты[ы] сү[ү]с манна атыылы[ы]ллар; бу аҕыс сүүстэн атыыһыт хааһынаҕа эмиэ сү[ү]с сэттэ уон биэс харчыны ахсыыс диэн төлү[ү]р. Норуот бу тардыыны билбэт этэ, табаар туохтан олус ыары[ы]рын кы[а]- йан өйдө[ө]бөт этэ. Бу нолуогу хос, ойоҕос тардыы диэн ааттыахха сөп. Хос тардыы (аксыыс) хааһынаҕа киирэрэ туох баар тардыллар харчы аҥарыттан ордук буолар, би[и]р милийэртэн тахса. Ахсыыс — чэйтэн биэс уон аҕыс милиөн харчы киирэр, саакыртан — сү[ү]с милиөн, испиискэттэн — уон үс м[или]өн, кэрэһи[и]нтэн — отут биэс м[или]өн, табахтан — түөрт уон тоҕус м[или]өн. Саамай улахан дохуот арыгыттан киирэр — сылга сэттэ сү[ү]с алта м[или]өн харчы. Хааһына арыгыны бэйэтэ эрэ оҥорор, чааһынай дьоннорго көҥүллээбэт. Биир б[и]эдэрэ арыгы хааһынаҕа икки сү[ү]с түөрт уон харчыга турар, ону аҕысты[ы] сү[ү]с атыылы[ы]р (онтон биһиги дойдубутугар уон би[и]рдии сү[ү]с); биир б[и]эдэ- рэттэн хааһына ахсыыс харчыта диэн биэс сү[ү]с алта уон харчыны ылар. Тэлэгрээп, арааһынай мааркалар сууттарга, дьыалаларга барар, арааһынай харчылар, барыта хааһына бэйэтин эрэ дохуота буолар. Хараҥа тардыы манан бараммат. Дөссө баар иккис суола — омук сириттэн киирб­ ит табаарга нолуок түһэр. Бу тардыы сылга икки сү[ү]с сү[ү]рбэ түөрт м[или]өн буолар. Онон атын омуктар Расыйаҕа хотон табаар ыыппаттар — бу тардыыны кэрэ­ йэннэр, хата ньууч[ч]а баайдара мантан туһанан хаалаллар. Омук табаара Россыйа­ ҕа киирэрэ буоллар ньууч[ч]а табаара хаалан иһиэ этэ, ким да атыылаһыа суоҕа этэ — омук табаара ньууч[ч]а киэнигэр үчүгэйинэн, бөҕөтүнэн уонунан ордук. Бу тардыы эм[и]э барыта кыра норуокка түһэр. Ньууч[ч]а атыыһыттара омук табаарын атыылаһан ылан аты[ы]лаатахтарына, хааһынаҕа нолуок төлүөбүттэрин иһин бэйэ- лэрэ ночоотурбаттар. Онон син аты[ы]лаһааччы норуот ночоотуран хаалар: кини хос тардыыны төлүүр. Хос тарды[ы]лар сыл аайы элбээн иһэллэр — 1905 сылга тоҕус сү[ү]с түөрт уон алта м[или]өн аҥара этэ, онтон 1907 сылга би[и]р милийээр үс сү[ү]с сүрбэ икки милиөн буолбута. Ити гэннэ кыра норуокка, бааһынайдарга, мэссэ[э]ннэргэ «натураалнай бэб­ ии­ нэс» диэн баар. Норуот, хааһынаттан туох да көмөтө суох суолу оҥоруох, ыраас­тыах, тутуох кэриҥнээх; муосталары, күрбэлэри абырахтыах, тутуох тустаах, ити гэннэ көлө (болбуот)41 биэриэх кэриҥнээх. Харчы төлөбүрэ кэллэҕинэ үксэ кыра но­руокка түһэр. Дьэ туохха-туохха бу хомуллар харчы барар эбит. Саамай улахан ороскуот ти- мир суолтан тахсар — түөрт сү[ү]с сэттэ уон би[и]р мөлүөн харчы. Тимир суоллары сорох ардыгар туох да туһата суох сирдэргэ туталлар, эбэтэр чааһынай баайдартан 92

олус ыараханнык атыылаһан ылаллар; ити гэннэ тимир суол бары матырыйа[а]ла Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбарыта омуктар дойдуларыттан кэлэр буолан, сүрдээх ыарахан буолар. Иккис ула-хан ороскуот сэрииттэн тахсар — түөрт сү[ү]с сү[ү]с сэттэ уон тоҕус мөлүөн харчыбарар. Бу харчыттан хата сэрии тойотторо туһаналлар, ити гэннэ сэри[и] таҥаһынаһын бэлэмнээччи (атылааччы) бэдэрэ[э]ччиттэр байан хаалаллар. Үһүс орос­куот  — үс сү[ү]с аҕыс уон би[и]р мөлүөн — омуктар иэстэрин төлөбүрүгэр барар;1907 сылга ньууч[ч]а төлүүр иэһэ аҕыс милийээр алта сү[ү]с уон мөлүөн буолбу-та; мантан үс милийээр тимир суол чааһынан иэс буолта, биэс милийээр мили­йээраҥара сэрии (турбутуттан) ороскуотуттан. Бачча иэһи ньууч[ч]а госудаарстыбатахас сылынан төлүөн бүтэриэхтээҕий? Онтон туох баар үөрэх чааһыгар соҕотох сэт-тэ уон сэттэ мөлүөн харчы эрэ барар; [л]уохтурдарга, эм чааһыгар, биэс мөлүөнэрэ, аҕабыттарга, дохуобунай аймахха, уон ордуга тоҕус мөл[ү]өн барар; сууд түрмэ(хаа­йыы), балыысыйа туту[у]тугар сү[ү]с уон ордуга үс мөлүөн; тойотторго иккисү[ү]с биэс уон сэттэ мөлүөн. Ыраахтааҕы аатынан, ити кэннэ кини аймахтарыгар, хааһынаттан сирдэрин,­атын да баайдарын ураты, сылга уон алта мөлүөнтэн ордук харчы барар; сарыы­саҕа  — икки сү[ү]с тыһы[ы]нча; бачча харчыны эмиэ окдоома сарыыса ылар;ыраахтааҕы оҕолоро сокуонай саастарыгар дылы сылга отут үстүү тыһыынчаныылалл­ ар, нэһилиэдиник ыраахтааҕы сү[ү]стүү тыһы[ы]нчаны ылар; ыраахтааҕы кыр-гыт­тара эргэ таҕыстахтарына би[и]рдии мөлүөн эннэ диэни ылаллар; бачча харчыны­син ыраахтааҕы чугас уру[у] кыыс оҕолоро ылаллар. Мантан ураты кинилэр бэйэ-лэрэ бас билэн олорор сирдэриттэн, баабырыкаларыттан, атын да састайаньыала-рыттан дохуот ылаллар. Ыраахтааҕы суола норуоттан хомуллан киирэн бүтүн госудаарсыба наадатыгар­хайдах барарын көрдөххө буолар эбит: ыраахтааҕы суола барыта кыра норуокка тү­һэрин кэриэтэ, онтон улахан тойотторго, бэмиэсиктэргэ, баайдарга, ыраахтааҕы суо­лун тардыыта дөссө көмө буолар. Кинилэр онтон сылтаан салабаньаларынан, хосхараҥа тардыынан, сирдэринэн атын да кү[ү]стэринэн уохтарынан, сыл аайы дөссөордук байан көнөн туһанан иһэллэр. Кыра норуот буоллаҕына сыл аайы дьадьа­йанкытчаан оччоон иһэр — нолуоктарын кы[а]йан төлүөбэттэр, сирдэрэ туох да дуо-на суох үөрэх, үчүгэй олох-майгы буоллаҕына кинилэргэ ти[и]йбэтин кэриэтэ. Кыраноруот оҕотун норуоднай эрэ ускуолаҕа үөрэттэрэр, улахан ускуолаларга үөрэххарчыта диэннэр харчыны ылаллар, ити гэннэ оҕоҕор куорма (форма) кэтэрдиэхкэриҥнэ[э]ххин, ону барытын дьадьаҥы, бэйэтэ нэһи[и]лэ олорор киһи кыайбат. АҔЫС УЛУ[У]С МУНЬАҔА 1908. — Муус устар 6 к. — №15. — С.6. Үһүс муньах аһыллынна Кулун тутар ый сүүрбэ аҕыс эргэтигэр 1908 сылга,уон би[и]р чааска сасыарда. Бу муньахха кэлбэтилэр дьокутааттартан, Нам улу[у]-һуттан  — Саапосникоб, Бөктүстэб; Дүпсүнтэн — Лааһараб; Ботурускайтан — Мих.Силэпсиэб, Гр. Силэпсиэб (ыалдьан), Мэҥэттэн — Уйб. ол гэннэ Миитрэй Силэп-сиэпбтэр. Аахтылар Кулун-тутар ый сү[ү]рбэ сэттис күнүгэр буолбут муньах боротокуолун. Приэдсэдээтэл этэр: дьокутааттар таҥастара сүтүтэлээбитин боротокуолгас[у]руллуо суоҕу суруйдугут. Маныаха В. Я. С и л э п с и э б эттэ: боротокуолга суруллар — муньахха барыэтиллибит тыл; Бөлөнүскэй дьокутаат бэргэһэтэ сүппүтүн бүтүн муньах ортотугарбиллэриллибитэ. О с и н с э б тыллы[ы]р: муньахха этиллибит тылтан тугу даҕаны көҕөрөтүмньэсуруллуох тустаах. В. В. М и к и и п э р э б. Кини саныыр бу сүтүк буолтун полысыйа а[а]ньа ахты-батыттан, онтон аналлаах муньустар дьиэ анамматаҕыттан. Сүтүк муньахха ахтыл- 93

1908–1909 лар аныгытыгар сүтүк тахсыбатын диэн, ол гэннэ сөбтө[ө]х кыһаныахха дьокутаат- тар таҥастара муньустар дьиэттэн сүппэтигэр.САХА ОЛОҔО Ин. Ст. К у о б а р а б. Бу тылларга холбоһон эбэр: уобалас аатынан баар, сээ- кэй наадаҕа туттуллар, сапаас харчы (капиталъ). Бу харчыттан наймыланыах туст­ аах этэ дьокутааттар муньустар дьиэтэ. С т ө ө п и н (дьокута[а]т аттыкыттан) диир: дьокутааттар муньустар дьиэни то­ йоттор кыһанан бэлэмниэх тустаахтар. И л ь и н — бу ахтыһыыны у[у]ратыахха сүбэлиир тыл эбэн: кэньики муньахтары тойот тэрийэх тустаах дьокутааттар эрэйгэ тиксибэккэ. Г а в р. В а с. М и к и и п э р э б приэдсэдээтэлтэн ыйытыы оҥостор: муньах ороскуотун чааһыгар Биисэ-Күбэрнээтэр туох дьү[ү]лү оҥорбутун. П р и э д с э д э э т э л биллэрдэ Биисэ-Күбэрнээтэр бу суол туһугар Күбэрнээ­ тэрг­ э тыл тиэрдэрин. Н й у с т р у о й а б муньахха биллэрэр: мин дойдубуттан эрэнэн кэлбитим му- ньустар дьиэ бэл[э]мнэмитэ буолуо, дьокутааттар таҥастарын харабылыгар киһи анаммыта буолуо; дөссө санаабытым бэлэм түһэр дьиэҕэ ки[и]рийэм диэн. В а с. Д ь а к. С и л э п с и э б бу сүппүт бэргэһэни приэдсэдэтэл тойонтон иэс­ тиэххэ сөб диэн сүбэни тэри[й]эр. Онтон ааҕыллыбыт боротокуолу, бэргэһэ сүппүтүн холбоон, сүбүлээтэ отут тоҕус куолас, үс куолас саҥарбата. Приэдсэдээтэл, дьиэ булан куортамныырга, ол харчыта хантан тахсарын Кү­ бэр­нээтэртэн ыйыты[ы] оҥосто барбытыгар эбээһинэһин туттарда Биисэ-Приэд­ сэдээтэлгэ. Б а с. Б а с. М и к и и п э р э б. Кулун-тутар ый сүүрбэ сэттис эргэтигэр сир туһугар дьүүллэһэр хамыыһыйаҕа приэдсэдээтэл быһыытынан, этиллибити бил- лэрдэ. Бу хамыыһыйаҕа ахтыспыттара тойоттор сири көҥүллэринэн сахаттан ылан, соҕору[у]ттан ыытыллыбыт дьоҥҥо түҥэтэллэрин, онтон Хатыҥ-арыыга бэсиэлчит- тэр харалтабылга, багадиэлнэ диэн ааттанан олохтоммуттара баҕата суох. Били- гин дьиҥ кыһалҕабыт буолар бу саха дойдуламмыт дойдута дьиҥ саха бэйэтэ бас билэр сирэ буолар диэн. Бу туһугар биһиги булуох тустаахпыт былыргы сурукта- ры: Москуобаҕа ол гэннэ Бөтөрбү[ү]ргэ баар аркыыбаттан хостуохха ыспыраабка- ны, атын да сууттартан көрдөстөххө. Бүрэт диэн, Алтай да иһигэр олорор омуктар ыспыраапканы таһаарбыттара кинилэргэ сирдэрэ Кэтириинэ Бэлиикэй ыраахтааҕы саҕына, буола бэриллибит. Онон кинилэр билигин хааһынаттан, Туомскай окруусу- най суукка сурук биэрэннэр, төһө эмэ мөлүөн харчыны иэсти[и]ллэр. Бу гэннэ кини эттэ: муньах бу хамыыһыйа саныырын туһугар эттин бэйэтин санаатын, биэрдин сир туһугар сүбэтин ыйдын хайтах хамыыһыйа мантан антах дьү[ү]ллэһэрин. Б у р н а с ы а п ааҕар тохсус нүөмэртэн «Саха Олоҕо» (Якутская жизнь) диэн хаһыаттан ясакы ыраахтааҕы да суолун тардыытын, онтон рууга да төлөбүрүн сир чааһыгар түһэрэри бэчээттэммити. Бу маны биһиги дьокута[а]ттар сүбэлэһиэх тус­ таахпыт. Ильин рууга тардыыта сахаҕа бэрт наадалаах суол буоларын да иһин, кини туһун туспа сүбэлэстэр ордук буолуо диэтэ. Бас. Бас. Микиипэрэб саныыр рууга сүбэтэ сир сүбэтигэр кыттыһар диэн, онон буолаҕына иккиэннэрин холбоон сүбэлэстэххэ сатанар. Ильин бугурдук диэн этэр: туох икки сү[ү]с сыл анараа өттүгэр буолбутун, хо- лобура көмүллүбүтүн хат кы[а]йан хостуоххут суоҕа. Былыргы суруктар (акты) сир эһиги илиигитигэр көҥүллээх диэни биллэрбэттэр, хата былыргыттан олохтонон олороргут баар эһиэхэ бөҕө аакт (сурук): сиргин баһын онон билиэх тустаахпын диэн. Уокруга мэйи[и]лээхтэрэ өйдүөх тустаахтар: хайа да сир, онно иноруодэс да дойдуланан олордун, ньууч[ч]а да буоллун, төттөрү ылыллыа суох т[у]стаах ки- нилэртэн. Көс саҥа омук дьон киһитэ сүөһүтэ суох, иччитэх сиргэ кэлэннэр дой- дуланыах тустаахтар. Сү[ү]с сыл иһигэр сири тутан олорор олох сир быһыытынан төһө эмэ уларыйар. Былыргы суругу (акты) буолан баран, онон олохтуохха сөб дуо? Баҕар нэһилиэктэри көһөртүүр суол кэлиэ былыргы суруктары батыстахха, былыргы 94

аактары (суруктары) ирдээн булан да сөбөн сөп даа кинини сокуон оҥостон аныгы Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатолоххутун уларытаргыт сатаныа суоҕа. Онтон былыргы аактарынан сиргит дьү[ү]-лүн көрдөстөххүтүнэ үрдүк сууд (прави[те]льство) көтүрэн уларытарыгар көҥүллээх.Кини (Ильин) сана[а]тынан ахтыллыбыт аактар ыспыраабка буолалларыгар эрэсөбтөөх сир дьү[ү]лүн быһаары[ы]тыгар сокуон буолбат. С м ы р и э б. Бэсиэлчик бэҕэдиэлнэни Хатыҥ-арыыттан көһөрөн атын сир-гэ олохтуурга дойдулаах дьоно ордук наадыйбаттар: кинилэр онтон барыстаммат-тар, ночоотурбаттар даҕаны; ба[а]ра суоҕа син. Күбэрнээтэр тылынан хата оннохолбуу аһыахтара, саха үөрэнэн туһанарыгар, пиэрмэни (фирма). Сир дьү[ү]лүнтуһугар этэр — сахаҕа сири быһан биэриэххэ дэһээтинэнэн, би[и]р ду[у]һаҕа уонаҕыс дэһээтинэ сөб. В. В. С э л э п и э н т э б ди[и]р: Арҕа[а]-Каҥаласка баар тоҕус таҥара дьиэтэ,ахсаанын аайы отут үстүү дэһээтинэ сир баран турар. Бу сирдэр дохуотун аахтах-ха дэһээтинэҕэ тахсар сэттэ сү[ү]с харчы. Онтон сахалар сиртэн ураты дохуобнайаймахха төлү[ү]ллэр сү[ү]рбэ алталыы харчыны дууһа а[а]йыттан рууга диэни. Буүрдүнэн бөрөкүөттэн (приходъ) тардыллар таҥара дьиэтин сэдэрсээньэтэ (содер-жание) диэн, сыаркыбынай ыстаарыста, тэрэпиэсинник харабылнай хамнастара,аахтахха түһэр сыл аайы икки мөһөөк сүүрбэли[и] сү[ү]с. Бу ороскуоту түһэриэххэсөб дии саныыбын аҕабыыттарга барбыт сир чааһыгар. Бас. Б. М и к и и п э р э б. Ильин ол гэннэ Смыриэб эппит тылларыгар этэр, са-халар түөрт уон сылтан ыла биллэрэ-хоруйа тураллар сууттар-тойоттор саха сиринбыһан ылалларын. Саха көрдөһүүтэ, дьыала оҥостубута билигинҥэ диэри тааххах­ аала турар. Бу төрүт олохтоммут дьон аатынан сир буолуох тустаах. Былыргы аакткөһүннэҕинэ туоһу буолуо этэ бу кырдык саха олорор дойдута кинилэр көҥүллэриг­ эрбаар диэн. Оччоҕо тойот сири сахаттан быһан ылан түҥэтэрэ сокуонҥа сыыһаты­нан көстүө этэ, саха да дьиҥ бас билэрэ бөҕөргүө этэ. Онон аактары ирдиэххэсыыһа диэни алҕаска көрөбүн. Бырааскайдар, былыргы ааҕы буланнар, билигинсирдэрин бэйэлэрин илиилэригэр ылан олороллор. — Хатыҥ-арыыга баар бэ­сиэл­чик боҕадиэлнэтэ пиэрмэни кытта туох да холбооһуна суох, Боҕадиэлнэҕэ олохтом-мут муҥнаахтар, атаҕа-илиитэ суохтар, куҥ буолбуттар туох үлэҕэ көдьүүстэ[э]х­-тэри[й]? Бу балар олох чааһын тупсарарга үөрэх биэрсиктэр-дуу? Пиэрмэни тэри­йэргэ баҕалаах улуус аайы. Н.Ф. Оконосуйаб ол гэннэ Куобарап холбоһоллор Микиипэрэб эппит тылыгар. О с и п с э б. Таҥара дьиэтин аатыгар барбыт сирдэри сахалар бэйэлэрэсөбүлээн биэртэрэ, ол да үрдүнэн ахтыһыахха сөб. Боҕадиэлнэ оҥоһуллубута ба-рыбытыгар туһалаах, на[а]далаах да суол курдук, онон буоллаҕына кини туһун кэп-сэтиини у[у]ратыахха. Былыргы суруктар чааһыгар холбоһор Ильин санаатыгар. Олгэннэ эбэр: ыраахта[а]ҕы суолун (подати) төлүөх тустаахтар сир ким илиитигэр төһөбаарыттан, аҕыйах сирдээх аҕыйаҕы, элбэх сирдээх элбэҕи төлүүр. П р и э д с э д э т э л Күбэрнээтэртэн кэлэн эттэ кини тылын: дьокутааттармуньустан сүбэлэһэр дьиэлэригэр куортам харчы суоҕуттан, кинилэр муньустанб­ уо­лунар би[и]тэр Уобаласнай Бырыбылыаньаҕа, би[и]тэр Окрусунай полыысыйа­ҕа; таҥастарын кэтэбилигэр ананыа хородобу[о]й. Муньах сүбэлэстэ собранийаҕамуньустарга. С м ы р и э б урукку эппит тылларыгар эбэр: сир түҥэтиллиэх тустаах ыраахтаа­ҕы суолун төлү[ү]р быһыынан. Онтон Хатыҥ-арыыга баар боҕадиэлнэни сөбтө[ө]хкөһөрүөххэ киһи олохтоммотох, итчитэх сиргэ. Б и э л ө л ү б с к э й санаатыгар саха буолар биир аймах, биир кэргэн, — ононбуоллаҕына дьокутааттар хайдыһаллара баҕата суох. 95

1908–1909 АБААҺЫ АНДАҔАРАСАХА ОЛОҔО 1908. — Муус устар 24 к. — №19. — С.6. (Вольный переводъ «Клятва Демона» Лермонтова) Биир, үөһэ-бөҕө өһөҕөйдөөх санаала[a]х Үөдэн уола сордоох уот-уорумта­ҕай, халла[а]ны алын күлэр-таллан өрөһөтүнэн, силлиэ-болло сирдьиттэнэн, Аан-ийэ дойду дьахтар туһахтатын саҕа буолан, туналыйан көстөр үрдүгүнэн көтөн күүгүнэ­ тэн испит. Ол иһэн — Орто-Курбуу дьаҕыл дойдуну таҥнары одуула[а]н, суһумнаан испитэ; хараҕын уота субурҕа[а]н сынды[ы]с буолан, Аан-ийэ дойдуга таҥнары сатыылаан, куоттарбат тоҥуолдьут, саһыарбат кэрэһит буолан түспүт... Ол киэһэ Орто-дойду ойуута, Аан-дойду мандара, Ийэ-дойду симэҕэ буол- бут, көрөртөн сүөл үчүгэй, этэртэн илэ дьикти, анаарартан алыс бэрт Хапкаас (Кав- казъ) ыраахтааҕытын баар эрэ маанылаах кыыһа Тамаара диэн барахсан сүктэр үөрүүлэ[э]х үтүө күнэ буолан; о[о]йньоон-дьоройо, үҥкү[ү]лээн күөгэйэ, ыллаан- сы[ы]йылла сылдьара үһү... Ону көрөн баран үөһэ-уола муус болуо сүрэҕэ долгуйарга дылы гынна, сыма- ра таас быара манйарга дылы гынна, хатарыылаах батас курдук хараҕын уота хал- тарыйарга дылы гынна... Таҥнары суодуйан, элиэтэ[э]н түһэ кэллэ дэ, — Хапха[а]с ыраахтааҕытын да­ бырыаһын иһигэр сиик буолан симэлийдэ, көстүбэт буолан сөрүөһүннэ... Сол күнтэн ыла Тамаара сарыабна утуйар уута уу буолбата, олорор олоҕо олох буолбата, аһыыр аһа ас буолбата: түүнүн буоллаҕына тү[ү]лүгэр көстөр, күнүһүн буол­лаҕына битигэр биллэр буолла бии баҕадьы. Ый хонугун тухары муҥнанан баран, Тамаара барахсан ыксаан, Кыыс манас­ тыыр­ ыгар баран манаахха киирдэ. Адьарайа манастыыр диэн батыспат буолбата: барык курдук хара киһи буолан, хаҥас санныттан тайанан туран, санаатын аралдьытан Таҥараҕа үҥтэрбэт буолла. Кыыс барахсан кыһалҕата эбии кытаатта, муҥа-соро улаатта, эрэйэ эбии эл- бээтэ. Ол буола сылдьан, биирдэ ыкса[а]н ытыы былаастаан саҥарар: «орто-дойду дьонугар куһаҕаны оҥорбут буруйбун булуммаппын, аан-дойдуну анаарбытым ту- хары са[а]ттааҕы таһа[а]рбыппын сатаан сана[а]баппын, Аҕа-Таҥарабар айы[ы]ны оҥорбуппун адьас билбэппин. Ону бу мийигин туох кэлэн бу[у]ла[а]тыҥ-муҥнаатыҥ, ким кэлэн эдэр-чэгиэн бэйэбин эрэйдээтиҥ, эймэниттиҥ?.. Үөһэттэн төлкөлөнөн түстүҥ-дуу, алларааттан анатан таҕыстыҥ-дуу, аан-дойду сай-күдүө салгыныттан салаттаран саардыҥ-дуу? Айы[ы]гын-дуу, абааһыгын-дуу? Кыһалҕаҥ-наадаҥ хан- ныгый. Аатыҥ-суолуҥ тугуй?» Онуоха абааһыта: «мин киммин да билиммэппин, арай мин эйигин таптаачык- пын, ону эрэ билинэбин» — диир. Кыыс ыйытар: «ол мийигин таптыыр буоллаххына, таптыыр бэл[и]эҥ тугуҥ ба[а]рый?» — «Күн анныгар, сир үрдүгэр сүрэхтэн төлөрүйэн тахсыбыт түмүк тылтан ордук, албастаах санааттан талыллан тахсыбыт албан-андаҕартан ордук ыарахан иччилээх бэлиэ баар буолуо диэбэппин» — диир абааһы. — Чэ! ол андаҕаргын тугуй, андаҕай» диир кыыс. Андаҕайабын «Аан-дайды бастаан айыллыбыт чааһынан, Кэнэҕэс кини кэм-кэрдиитэ ситэринэн; Андаҕайабын Айы[ы] алдьархайдаах саатынан, Сытыйбат кырдьык кыайыытынан; 96

Андаҕайабын Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат Кыаттарар кырыыстаах кыһыытынан, Кыайар кылгас ымсыытынан; Андаҕайабын Эйигин кытары көрсөрүм үөрү[ү]түнэн, Адаҕыйан турар арахсыым абатынан; Андаҕайабын Ахса биллибэт адьарай аймаҕа бырааттарбынан, Күлүктэрэ көстүбэт кулуттарым түстэринэн, төлкөлөрүнэн; Андаҕайабын Х[а]ллаан аанньалларын харыһыктаах батастарынан, Андаҕайабын сырдык сыдьа[а]й-маҕан халлаанынан; Андаҕайабын Алларааҥы адьарай амырыыннаахтан-таратыытынан, Ымыылаах аан-дойду ыраас ытыга туох баарынан; Андаҕайабын Сир-ийэ хотун симэҕэр холобурдаах бэйэҕинэн, Оҥору[у]лаах уһук чааһыҥ туоларыгар Хараҕыҥ уота умулларынан, Үөрү[ү]лээх үтүө күннэ[э]ҕи үчүгэй мөрсүөҥҥүнэн; Андаҕайабын Куһаҕан куруһунун буолбат уоһуҥ тыынынан, Норуллар нуолур, солко суһуоҕуҥ долгунунан; Андаҕайабын Дьол туоларынан, тоску улаатарынан, Өрөгөй үрдүүрүнэн, Эрэй-буруй эгэлгэ бэрдинэн, Муҥ-сор муҥутуур улаханынан; Андаҕайабын Эйигин таптыыр сүрэҕим үөрү[ү]түнэн, Санаам манйыытынан, өйүм үчүгэйинэн; Андаҕайабын Бүгүҥүттэн ыла өһөҕөйдөөх Үөдэн санаам үрэлиннин, Сарсыҥыттан ыла саппахтаах Сатаналыы санаам сайҕаннын; Андаҕайабын Бу күнтэн ыла Мин өйүм сүлүмэтэ Ким даҕаны сүрэҕин сүөгүрпэтин, Санаатын саппаҕырпатын». Иньэ диэн баран, бии баҕадьы, кыыһы уоһуттан угуруур; ол, кини күтүр угу­раабыта сүлүмэ буолан сүрэҕэр түстэ-даа, кыыс соҕотохто эрэ өлөр саҥата иһиллэн­хаалла. Абааһы дууһатын хаайа харбаан ылан халлаан диэкки өрө көтөн күүгүнээтэ.­Ол көтөн истэҕинэ киҥкиниир киэҥ халлаан кирбиитигэр бии, андаҕанар харыһык­таах батастаах, халлаанын аанньала хаайа турар эбит. «Чэ, абааһы! бу айыыта-харата суох барахсаны орто-дойдуга эрдэҕинэ эн сөбүн муҥнаатыҥ, аны сырдыкдууһата биһиэнэ». Акула42 97

1908–1909 АҔЫС УЛУ[У]С МУНЬАҔАСАХА ОЛОҔО 1908. — Муус устар 24 к. — №19. — С.6. П.И. С и л э п и э н т э п этэр тыла: аҕыс уон алта сыл ааста, 1892 сылга 3-й Болугур нэһилиэгин сахата олохтоммут сирдэригэр биэдэмэстэнэн (ведомость) о­ лороллор. Онон буоллаҕына, кини сана[а]тыгар, сахалар дойдуланан олорор сирд­ эрэ былыр былыргыттан кинилэр көҥүллэригэр турар. Бугурдук буолуоҕун тустааҕын да иһин — тойоттор бу нэһилиэктэн би[и]р тыыһынча аҕыс сү[ү]с сэттэ уон түөрт (1874) сылтан ыла биир тыыһынча аҕыс сү[ү]с тоҕус уон аҕыс (1898) сыл- га диэри быспыттара сири старыбыардар [староверовъ], бааһынайдар (крестьяне), аттыкылар атыттар да олохтоноллоругар. Итигирдик гынан быстылар үс тыһы[ы]нча икки сү[ү]с түөрт уон тоҕус 3249 дэһээтинэни. Бу кэнниттэн би[и]р тыһы[ы]нча аҕыс сү[ү]с тоҕус уон тоҕус (1899) сылга Уткин симилэмиэр (землемеръ) тоҥустар олох­ тоноллоругар икки сүүс тоҕус уон биир (291) дэһээтинэни быста. Онтон бу тоҥус­ тарг­ а 1-й Нахаараттан эбии икки сү[ү]с сүүрбэ тоҕус 229 дэһээтинэ сир быһыллыах тус­таах. Сорох ардыгар бу быһыллыбыт сирдэри кытта арахсан бараллара турар дьиэлэр, оҥоһуллубут сэптэр сэбиргэллэр. Бугурдук Уткин симилимиэр быһан биэ­ рэрин особай поручуоньа чонуобуньук (чинов. особ. поручений) Чуркунуоб туоһу­ лаан турар. Бу маны Крапт Күбэрнээтэр сөбө суоҕун биллэрэн турар. — Сир быһыл­ лара кэллэҕинэ бу манна дьоҥҥо олохтонон олороллор, дьиэлэр бааллар диэн, былыргы да суруктары сир чааһыгар тэҥнэмйэ — тойоттор аахсыспаттар. Сир дьүүлэ билигин тэрилиннэ оҥостор олохпутуттан: олорор дьиэбитин хотонтон ара[а]рарга, атыннык да тупсаран оҥорорго. Бу сөб буолуох тустаах биһиги дойдуланан олорор сирбит биһиэнэ диэн эрэннэххэ биһиги оҥорбут сэппит сэбиргэлбит, сири атын- нарга быһар кэллэҕинэ, кытта барсыспат буоллаҕына. ТӨРҮ[Ү] ИЛИГИТТЭН КЫРАНЫ[Ы]ЛААХ43 Былыргы дьыл быыстрайыгар, 1908. — Ыам ыйын 1 к. — №21. — С.6. Уруку дьыл утаатыгар, Ааспыт дьыл ардайыгар, Ойоҕос өттүлэригэр Аһыны[ы]лаах санаалаах, Олорор оҕо саҕа Аастыйбыт астаах, Ходьоҥ-айыыны Алтаннаах хоҥоруулаах Холбу[у] туойбут; Аар-тойон аҕакайым, Эдьэн иэйэхсит эдьиийдэрэ Көмүскэстээх санаалаах, Иккилээх оҕо саҕа Күлүмүрдэс дьүһүннээх, Имэҥ айыыны Көмүстээх хоҥоруулаах Эрчийэ эппитэ: Күн-күбэй-хотун ийэкэйим буоланнар Имэҥ-айы[ы] Тоҕус кубулуйбат кулугулаах, Эттэрин сааһынан Түөрт төлөрүйбэт сүлүгэстээх, Иҥэн киирэн, Түмэн-бараан тү[ү]н ийэм Илэ-бодо Харахтарын уутун хаайан, Ирбэнник илиилэнэн Көмүскэлэрин уутун күөйэн кэлбитигэр, Эт сүрэхтэрин Бурайа-буобура суорҕаннарын саптан, Ибигирэтэ о[о]йнообут. Бэрийэ бэдэр тэлгэхтэрин тэлгэнэн, Онуоха баара, — Чыллыргастаах сыттыктарын сыттанан, Ууларыттан уһуктан Утуйа сыппыттар. Одууланан көрбүттэрэ Ол сыттахтарына: Сүрэхийдэрэ хамсаабыт, Ахтар-айыыһыт аҕастара Сүһүөхүйдэрэ долгуйбут, Тас өттүлэригэр Сүмэкийдэрэ уулбут. Баччыр оҕо саҕа Ол сытан, — Дьалын-айыыны Субугурдук диэн субугунаспыттар Дьайыҥныы дьалбыйбыт; Ситигирдик диэн сибигинэспиттэр: Биһигинниктиир дьонтон Сырдык ха[а]ннаах,98

Көнө уҥуохтаах, Холоҥсолоох хотоммутугар, Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатТэнигир тириилээх, Дьаардаах тиэргэммитигэр,Үтүө мөсүөннээх Иҥҥэн-батан иитиллиэ суоҕа,Оҕо төрүөтэҕинэ, Сүгүн саҕын сөбүлэниэ суоҕа:Аһыны[ы]лаах санаалаах Үрэх-үрэх баһа диэн өҥөйө,Алардыыра саҥастарын саатабыла, Тайҕа-тайҕа баһа диэн тайаныа,Эйэҕэс санаалаах, Кыйаар-кыйаар баһа диэн кыйданыа,Эҥинэ бэйэлээх Оччолорго баара биһигинникти[и]р барахсаттар,Эдьи[и]йдэрин эккирэтиитэ, Кырдьар сааспытыгар,Күлүмүрдэс дьүһүннээх, Өҥкөөппүтүн өҥөйөрбүтүгэр,Көнө уҥуохтаах Күн-сириттэн көтөрбүтүгэр,Күөкэрийэ сүүрүктэр көрдөрө буолуо. Аан-дайдыттан арахсарбытыгар,Онтон баара, Оһохпут кыыма суох,Эрбэҕэр эпчиҥнээх, Сууппут кэриэһэ суох,Тиҥилэҕэр кү[ү]стээх, Өтөхпүт төҥүргэһэ суох ха[а]лыа.Кус-быһый, ат бөҕө оҕо буоллаҕына, Ол кэриэтиҥ биһигиттэн —Орулуур уохтаах Омуочалы[ы] ороспуой, Дьүһүннээх мөкүтэ,Баламат санааланан Манчаарылы[ы] баранаак, Уҥуохтаах омнуота,Күдэн күүстэнэн күтүр түөкүн буолуо. Тириилээх кэрэгэйэ,Онтон баара, — Санаалаах саппаҕа,Санаалаах сайаҕаһа, Өйдөөх мөлтөҕө,Мэйиилээх бэрдэ, Толкуйдаах муҥура,Өйдөөх үтүөтэ буоллаҕына: Сымы[ы]тта[а]ҕар бүтэй,Сэттэ улууска иһиллэн, Балыктааҕар кэлэҕэй,Аҕыс улууска аатыран, Уру[у]-т[у]ҥуй, уу бүтэйТоҕус улууска сураҕыран, Уол оҕонуТыл иҥнэҕинэ, Айыыһыт аҕаспыт айан-кэрдэн кулу,Аат хонноҕуна, Иэйэхсит эдьиийбит этэн-тэрийэн кулуОмук тойуга,Өһү[н] номоҕо буоллаҕына, диэбиттэриттэн:Сэттээх-сэлэ[э]ннээх буолуо. Маннык айы[ы] саҥнаахОнтон баара, — Төрүөн-үөскээн,Модун санаалаах, Буор куттаах,Буҕа тыллаах, Салгын тыыннаах,Хотуулаах толкуйдаах Босхо бастаах,Дьуһуур өйдөөх Бороҥ урааҥхайОҕо буоллаҕына, — Аатын бырдьа[а]н,Биһиги барахсаттар Киһи-хара буоланМас балаҕаммытыгар, Чыыбырҕаан сырыттаҕым нии, доҕоттоор... Акула МАНЧААРЫ ТҮӨКҮН 1908. — Ыам ыйын 11 к. — №23—24. — С.8. (Сороҕо бэчээттэммитэ) М а н ч а а р ы. Кэлиҥ эрэ доҕоттор манна олоруҥ. Мин түүлбүн кэпсиим. Ситиутуйа сыттахпына эһиги саанан ыппыт курдуккут, сааҕытын икки буйланан иитэн, олбуйлаларгыт икки кулгаахпынан сирилээн этэн аастылар: тур, эйигин доҕотторуҥөлөрөөрү гыннылар дииллэр! Б а р ы. Тыый, туох баҕадьы түүлүй! Эчи, биһиги эйигин туох диэн өлөрөөрү гын-нахпытый бэйэбит бэйэбитинэн. М а н ч а а р ы. Чэ! Оччоҕо кэлиҥ бу аал-уот иннигэр, тобуктаан туран андаҕа­йыҥ: биһиги өлөрөөрү гымматахпыт диэн. (Бары уот кытыытыгар кэлэн тобуктаан тураллар). М а н ч а а р ы. Андаҕайаҕыт-ду мийиэхэ, туох да куһаҕаны санаабатахпыт диэн? 99

1908–1909 Б а р ы. Андаҕайабыт, андаҕайабыт! М а н ч а а р ы. Андаҕайаҕыт-ду бу Манчаары баайга баҕаран, үбкэ ымсыыран, САХА ОЛОҔО баранаак буолан бардаҕа диэхпит суоҕа, — хата биһиги хааннаах хара көлөһүммүт харыһыгар, биһиги сордоох сор суолбут толугар бу курдук: бэйэтин харыстаммакка тэрилиннэҕэ диэн, кэнэҕэски үөскү[ү]р ыччаттарга да кэпсиэхпит диэн? Б а р ы. Андаҕайабыт, андаҕайабыт! М а н ч а а р ы. Чэ, оччоҕо туруҥ. (Бы[ы]с түһэр). Киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн Биэс суол о[о]йнуулаах Үһүс о[о]йнуута О[о]йнуур дьон: 1) Ч о о ч о к и н э э с , ааттаах баай оҕоньор. 2) М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а — кинээс, саас ортото киһи. 3) И к к и с ч а р ч ы ы н а — кинээс, кырдьаҕас оҕоньор. 4) Х а п р а а л . 5) М а н ч а а р ы . М у н ь а х д ь о н о : Сылгыһыт Сүөдэр, Өрөҥнү[ү]р Киргиэлэй, Тэллэй Хабырылла, Кыдаҥны[ы]р Миитрэй, атын да дьон. Чоочо-баай дьиэтэ, тойоттор остуол иннигэр олорон чэй иһэллэр, Манчаары маска баайыллан турар. Кыра дьон уот кыты[ы]тыгар тураллар. Ч о о ч о. Дьэ, кырдьаҕастара, тойотторо. Бу акаары мэник быһыытын майгы- тын истэн дьү[ү]ллээҥ, дьаһайыҥ! Кини туохха даҕаны кыаттарарыттан ааста. Ам- паарбын алдьатан үбпүн көтө[ҕ]өн ылбыт, сыһы[ы]га сылдьар сылгыбын ытыала[а]н өлөртөөн кэбиспит. Бу мин үбпэр аспар кини туохха өстөннө, кини мийиэхэ тугун былдьатан, талатан маннык быһы[ы]ны быһыыланна. Арай тулаайах хаалбыт уолу иитэн аһатан бачча гыммыт буруйдаах буолуом. Ылыҥ эрэ ыйытыҥ: туох иннигэр мийигин ити курдук дьаабылаабыт? М а ҥ н а й г ы-ч а р ч ы ы н а: Чэ эт, Ноко, туох туһуттан эйиэхэ итинник күтүр санаа киирдэ. Туоха эйиэхэ ити курдук абааһы имнэннэ дуу, хайа киһи кигиэһининэн оҥордуҥ дуу? М а н ч а а р ы. Абааһы да имнэнэ илик, киһи да кигэ илик, бэйэм санаабыттан оҥордум диибин! М а ҥ н а й г ы-ч а р ч ы ы н а: Туох туһуттан эйиэхэ итинник санаа көтөн түстэ? М а н ч а а р ы. Истиэххитин баҕарар буолаххытына кэпсиим даҕаны! Оҕоньот­тоор, кырдьаҕастаар, бэйэҕит да билэргит буолуо мин хайдах түөкүн үөскэ[э]н баччааҥҥа диэри олорбуппун. Нирэй оҕо эрдэхпинэ, аҕам ты[ы]ннааҕына, эрэйи муҥу билбэт этим. Оччоҕо киһини эрэ барыта тэҥ буолуохтара ди[и]рим. Аламай күн бары дьон үрдүгэр тахсара буолуо диирим, аан дойду бары дьон аатыгар үөскээбитэ буолуо ди саныырым. Көтөр кынаттаах халла[а]ҥҥа, сү[ү]рэр атахтаах хара тыаҕа, таҥнары сүлгүөхтэ[э]х дириҥ далайга, бары дьон туһаларыгар айыллыбыта буолуо диирим. Сымы[ы]ттааҕар бүтэй, балыктааҕар кэлэҕэй этим, хамначчыттар сүөһүнү кү[ү]скэ ү[ү]рдэхтэринэ аһынан ытыыр этим. Аҕам, сымнаҕаһын бэрт диэн, Манчаары диэн ааттан диирэ. Тоҕустаах оҕо эрдэхпинэ аҕам өлбүтэ. Ол сыл сү[ү]нэ аас сут сыл ­буолт­ а. Биирди[и] сыарҕа от уонну[у] сү[ү]с буолбута, биирди[и] буут тар иккилии сү[ү]с буолта. Сааскытыгар кыра дьон барыта уу ымдаантан сирэйдэрэ сү[ү]лэ иһэн хаалта: аҕам, ийэм саһарар дьаҥҥа охтубуттарыгар хамнатчыппыт куттанан күрээн баран хаалбыта. Онно ити Чоочо-баай оҕоньор, дьаҥ сыстан өлөммүн баайбыттан матыам диэн, биир дэ киһини сырытыннарбат гына оҥорбут. Кыра чугас ыалбыт тү[ү]н кэлэн маспытын мастаан биэрбэтэхтэрэ буоллар тоҥон өлүө этибит. Сонно билбитим бастаан дьон сүрэҕин кытаанаҕын, киһини аһымматын, харыстаабатын. 100