Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал

ты­нан. Өлбүгэни тарды[ы]ны төлү[ү]ллэрин майгытынан, эгин эгин побинаст­ ары­ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалсүгэллэринэн, атын да баларга холо[о]нно[о]х төрүтүнэн. Маннык төрүттэр таҕыс­тах­тар­ ына хайата-да буоллар, аҕа уустарын, биитэр нэһилиэктэри холбооттоонор.Олор­ ор сир сигилитэ, сири тутан олорор быһы[ы], побиннаһы сүгэр барыта тус­пабэлиэлэ[э]х суоллар сүөһүннэн иитиллэ[э]ччилэргэ, инник суоллар үмүрү туталлараҕа уустарын би[и]р нэһилиэк буолар гына, нэһилиэктэри би[и]р улу[у]с гына. Күндьыл, ааһан истэҕинэ, саҥа олох быһыыта уларыйан тэлириэн истэҕин ахсын ол аайысаҥа кыһалҕалар тириэтэхтэринэ найыла[а]тахтарына баҕардаҕына туспа нэһилиэкулуус даҕаны уобсастыбаларга сөп түһүспэттэригэр ти[и]йтэрэ атын уобсастыбаларыгытта. Оннука дьэ арахсыылар тус туспа буолан иһиэхтэрэ: онуоха тиэрдйэ буоллаҕаоннук аҕа уустарын нэһилиэк гиэнин, нэһилиэктэри улу[у]с гиэнин, туһаналлара биирг­эолохторо табыллыбаттара сорохторун кытта. Оччоҕо арахсыахтарын баҕара[а]ччылардьэ саҥаран, этэн иһиэхтэрэ. Бу арахсыылар, туспа обсастыба буолар айдаанын, орус­куотун, ким өйдөй — ордук арахса[а]ччытыгар. Дьүүлүнэн имири тутарга сатанарадөбөҥө, нэһилиэктэри улуустары ситэриэ суоҕа буолуо эбэ[э]т аҥардасты кыратыт-тан, бурайан эрэ. Ити 45 кэрди[и]с пройэк ыйарынан араартыыр, аҥардас таһыттанэрэ көстөр причииналарынан нэһилиэк, улуус даҕаны буоллар кочиобой олоҕу баҕарбүтүннүү көтүрүө кинилэр куолуларын букатын уларытыа. Мантан биһиги сана[а]бытбуолар: нэһилиэк, улуус даҕаны арахсыылара уларыйалара арай бэйэлэрэ эрэ онну-гу, арахсыыны баста[а]н көрдөстөхтөрүнэ табылыкта[а]х соҕус буолуо. 2. Нэһилиэккэ улууска даҕаны олоро[о]ччулар сүөһү иитэр идэлэ[э]х буоланнарүгүс өттө ыраах ыра[а]х ыалтан олортолу[у]ллар, олохторо сорох гиэнэ бэрт ыра[а]хбуолар. Ол курдук буолар эгин-эгин сир сигилитин хоту ону батыһа. Нэһилиэксор­ҕото, улу[у]с даҕаны баҕар олороллоро буолуоҕа бэрт ыра[а]х ортолоруттан,хан­нык эмэ туора турар сиргэ бэйэлэрин уобсастыбаларын гиэнигэр. Ити иккиар­дыгар атын уобсастыба ыкса сирдэ[э]х эмиэ ба[а]р буолар. Оччоҕо ыра[а]х бэ­йэл­ эрин уобсастыбаларына[а]ҕар ыалларыгар умсугуйаллар, олохторо чугаһынанбар­ ы­ даҕаны сиртэн дьү[ү]лтэн туһана[а]йабыт диэн. Маннык кэдэрги олохто[о]хдьон­ арай сирэ суох арахсыах диэн көрдөһөр буоллунар, атын уобсастыбаҕа; онуарай­хаала[а]ччы уобсастыбаттан ыйытан, ол кинилэр эрэ сөбүлэ[э]тэхтэринэ араа­рарг­ а сөп диэн оҥордоххо, — оччоҕо сатанама[а]рай: абраныам иитийлэрим көс­түө диэн тэриммит арахса[а]ччыны хаалар уобсастыба ы[ы]тымаарай, ханнык эмэкыра бэйэтин эрэ сана[а]тынан холобура тарды[ы]ларга эгин-эгин уобсастыба­побиннаһыгар көмөлөһүө этэ диэн. Арахсыаҕын баҕарбыттар тутуллан ха[а]лалла-ра ороскодта[а]х үптэрэ астара ачча[а]рай, сыаналара түһэ[э]рэй; дьэ абранарбыткэлиэ араҕастарбыт эрэ диэн эрэнэн, эрэйдэммит дьон олохторо сатамматахтар.Маннык санааттан биһиги бэрт үчүгэйгэ ааҕабыт пройэк 47 кэрди[и]һин, — хаа-лар уобсастыбаттан сөбүлэтэн баран ара[а]рар буоларга оҥорбуту, — көннөрөргөылан кэбиһэри. Сити урбаннан ти[и]йэн кэлэбит ол курдук түмэн этэргэ; пройэк 46кэрди[и]һигэр ахтыллыбыт 52-55 кэрди[и]стэ[э]х «Криэсиэн туһунан оҥоһулубут со-куон» гиэнэ ончу олоҕо кытыга суох суол. 3. Урут эппит санаан көрүүбүтүнэн «Криэсиэттэр Тойотторо» бу уобласкаа[а]ҕал­ ыллара сөбө-туһата суох буолуоҕа диэбиппитинэн, биһиги булабыт оннугу:пройэк 47 кэрди[и]һигэр ахтыбыкыт ким да буоллар,би[и]р уобсастыбаттан атынҥаарахсы[ы]та криэсиэн Тойоно көҥүлү[ү]рүнэн диэммитэ, олоҕо суоҕар ти[и]йэр. 4. Баччаҕа тиэрдэн Олорбут «Положение объ инородцахъ» ыйар (56 кэрди[и])Упраба буолар; кулуба ол гиэннэ икки быбранай. Аныгы кочобой дьон олохторунбыһы[ы]тын көрдөххө тахсар оннук; Саха прабаларын бы[ы]барнайдарын ахса[а]на­сокуон ыйбытына[а]ҕар үгүс сорох ардыгар аҕыска тиийэр. Ол курдук бы[ы]барнай­дар үксэ[э]битэ олох быһыспыттан, хайдах да сатамматтан, олорор сирбит киэ­ҥиттэн, дьон ахса[а]на үксэ[э]биттиттэн атын даҕаны тумнаҕаһа суох суоллар-тан. Бы[ы]барнай үксүүрэ халбарыйбакка кыһалҕалартан, олох быһы[ы]тыттан. Онубилбитэ началыстыба, өрү[ү] бөҕөргөтөн талбыт эрэ быбарынайдары, хаһыа даб­ уолб­ уттарын иннигэр. Бу илэ көстөн турар суол, кэрэһилиир олохто[о]х дьон бэ­йэлэрэ билэллэрин бы[ы]барнай төһө сөп буоларын. Онон туһата суох пройэк 49 201

1912–1913 кэрди[и]һэ ыйбытын курдук нача[а]лстыба эрэ эпиэкэ кэриэтэ супту салайар. Ма- нан буоллаҕына биһиги у[у]рбалы[ы]быт; бы[ы]барнай ахса[а]нын улуус муньаҕа САХА САҤАТА бэйэтэ булар буоллун. 5. Кочобой кырдьык дьүүл быһы[ы]та диэни хотон билэ иликтэр. Онтон кыра сэмэлэ[э]х түрмэҕэ олорор, хайтах эмэннэн муньахсыйан оҥоһуллар өйдүөбэккэ си- тэрэн тугу даҕаны туттары дэҥ кэриэтэ маннык туора суоллар, кинилэр олохторугар супту баар, үөскү[ү] турар курдук буолар. Манан буоллаҕына биһиги сана[а]бытагар саха дуоһунаска талыллара ити этэр суолларынан сэмэҕэ эрэ тиийбэт тэринэн бохсулалара хааттарыыла[а]х күчүмэҕэй. Хата баҕара сана[а]быт оннук киһи талы[ы]га ки[и]рбэтигэр, — чахчытын эттэххэ, маннык суоллары оҥорбүт киһи: аатыттан ачча[а]быт, — суд уура[а]ҕынан, би[и]тэр үб, ас ымсыныгар куһаҕаны оҥорбут, онтон түрмэҕэ олорорго дьү[ү]ллэммит, би[и]- тэр куһаҕан сигилититтэн обсастыба холдьохпут киһитэ, пригабарда[а]х, би[и]тэр үбү матайда[а]н су[у]дунан баҥкрокка тутуллубут, бары үкчү соннук, хайдах ити этитэли[и]бит курдук ыйар сокуон, 33 кэрди[и] «Городовое положение» — диэн. 6. Кулубалары, бы[ы]барнайдары, кинилэргэ канчыталлары талыахха диэм- мит (пройэккэ) нэһилиэк кинэ[э]стэрэ бары, чарчы[ы]налар аҕа уустарыттан, онно бары нэһилиэктэн бы[ы]барынайдаах баар буоланнар; маны биһиги булабыт олох өттүнэн сөбө суоҕунан. Итинник кэри[и]м улахан ороскуоту таһа[а]рыа, нэһилиэк үгүс өмтө буолар бэрт ыра[а]х быра[а]батыттан, улуус муньустар сириттэн. Итин- никтэн талы[ы]га кэлэ[э]чилэргэ арай кырдьыкта[а]х манньа биэрэр сөп. Ол ман- ньа ба[а]р дьоҥҥо сүгэһэри үксэтэр. Төһө ыра[а]х нэһилиэк буолар да, соччо ыара[а]н иһиэ. Сорох кытыы нэһилиэх 400 биэрэстэ быра[а]баттан буолар, ман- нык ыра[а]хха дьөрсө ыар. Ол гиэннэ улу[у]с муньаҕар аҥардас дуоһунаста[а]х эрэ сылдьарыгар киһи баҕарбат суола. Ол кинэ[э]стэр, чарчыыналар бэйэлэрин эбэ[э]һинэстэрин быһы[ы]тын кэһи­ миэх­тэрин эмиэ баҕарбат буолуохтара, бэйэлэрэ тутуурда[а]х курдук саныахтара.­ Итинниктэртэн эриллэн дьоннорун санаатын көрөллөрүн хоту баппат буолуохт­ ара, кыһалҕаларын даҕаны. Арай дьон санаатын кыһалҕатын этэр, саҥарар буолуохта- ра ончу букатын дуоһунаһа суох, би[и]тэр олох дьү[ү]лүгэр ханыгынан эмэ батспа- тах киһилэр соннукка анаан талыллыбыттар. Ити курдук этитэлэ[э]н баран, биһиги уурбалы[ы]быт оннугу: улу[у]с муньахтарыгар сылдьар буолуох туста[а]хтар, кин­ э[э]с-­ тэр, ол гиэннэ бы[ы]барнайдар нэһилиэктэн. Бу улуус муньаҕар бэбийринэйгэ ­талыллар буолуохта[а]х, хайдах дуоһунаска сөптө[ө]х киһи талыллар — сол курдук. Ол гиэннэ дуоһунаска хайдах хааттарыла[а]х, син оннуктук. Нэһилиэк бэбиринэйдэ- рэ «улахан эрэ баһылык бөҕөргөппүт киһитэ ки[и]рэр» дэммитэ — киһи куолаһыттан уһуларга холобурда[а]х, бөҕөргөммөтөххө, оччоҕо баттал буолар. Ол гиэннэ нэһи­ лиэк үгүһэ олоҕун ырааҕа улахан баһылыктан эмиэ таҥнары тардыа дьыаланы. Ити этиллэринэн буоллаҕына көстөн турар ордук буолара бу нэһилиэк дьоку- таттарын быһарын Саха Праабата бөҕөргөтөрө буолар. Бу у[у]рбала[а]н көрөн, ити- лэргэ кэри[и]мнэн пройэк 51 кэрди[и]һэ уларый[ыа]х туста[а]х. 7. Сорох сирдэргэ үчүгэй, үүнүлэ[э]х-сөптө[ө]х сир — дойду суоҕуттан, сүөһү дьүдэх аҕыйах, оннук сирдэ[э]х дьон эҥин-эҥини батыһаллар. Маннык нэһийиэктэр дьокута[а]т талсар муньахтарыгар дьон аҥара, буруола[а]ҕынан а[а]хтахха, муньус­ тара букатын сатаммат, дьон кэлэн баран хаалар. Маны көрөн биһиги булабыт ордук сөптө[ө]ҕү саха олоҕун төгүрүмчэтиттэн, бу курдук уларытарга пройэк 55 кэрди[и]- һэ: улу[у]с муньаҕар сылдьарга дьокута[а]т талсыыта оҥоһулуох туста[а]х нэһилиэк муньаҕар. Баар киһи дьон куолаһын үгүһүн быһы[ы]тынан ара[а]ран эттэхэ, талар куо­ лас муньустубут буруола[а]х эрэ аҥаарыттан аччыгыйа суох, өлбүгэ тардыы төлү[ү]р эрэ буоллуннар. Ити курдук уларытыы бу кэрдииһи тахсар сороҕо онтон даҕаны: дьахтар дьиэ олоҕун көрөр да буолбутун иһин, барбыт суох кэргэнин оннугар, кини уобсастыба дьү[ү]лүгэр, муньахха даҕаны куолаһа суох куолула[а]х. Субу эппит ты- лым туһунан пройэк 64 кэрди[и]һэ эмиэ буу биһиги этэрбитигэр чугаһыах туста[а]х. 8. Биһиги этэн иһэбит эбэ[э]т «Крисиэнскэй Началник» диэн суд уобласк­ а аһыллара ончу кыты[ы]га суох диэн — онон буоллаҕына пройэк 57 кэрди[и]һэ 202

быраҕылларыгар ти[и]йэр, Кулуба бы[ы]барнай талыыта «Крисийиэнскэй Началь- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалник» ортотугар оҥоһулуо дэммитэ, бу ордук курдук. Көстө турар дьиҥ саха олоҕобиһигин-өйдөтөр: бу дуоһунаска талсы[ы] билиҥҥитэ бэрт көнө ханнык да өҕүллэҕэ­һэ суох. Бу иннинэ[э]ҕи сылга хонукка дуоһунастааҕы көҥүллүк быыбардаһар куһа­ҕан­ ы таһа[а]рыа диэн сэриньэхэ ханнык да олохто[о]х буолбатах. Пройэк буоллаҕы­на ыйар эбит балары «бүтэй куолаһынан» сапыска биэрэн, оҥорорго — онон даҕаныбиһиги этиибит бөҕөтүйэр. 9. Этэн иһэрбиттэн бэйэбит өйдү[ү]рбүтүн холобурда[а]тахха пройэк 58 кэр­ди[и]һэ сөп бу курдук бары дуоһунаһы, чарчы[ы]наттан эрэ уратыны Күбүрнэтэрбө­ҕөргөтүөх куолула[а]х, бы[ы]бардарын чарчы[ы]наны Праба тибэрди гыныах тус­та[а]х. Ити курдук буоллаҕына пройэк 65 кэрди[и]һэ эмиэ сүөккэнэригэр кэлэр. 10. Бары дуоһунаста[а]х хайата да буоллар манньа «саалабаньа» ылар буолл­ аҕынаинникитэ кыайы[ы]та суох хотон тэҥни[и]ргэ сөбө суох курдук саныыбыт, уобсастыбаҕ­ абатталлар буолаайаллар олохторо ыра[а]ҕын киэҥин быһыытыттан нэһилиэктэр. Биһигисана[а]бытыгар бары дуоһунаста[а]хха, саха киэннэригэр көҥүллэ[э]х оҥордоххо,биэр­дэхэ, ол дьү[ү]лүн нэһилиэк би[и]тэр улу[у]с, уобсаст­ ыба бэйэтин көрүүтүгэр олордук буолуо. Уобсастыбалар бэйэлэрин олохторун­иһин көрүнэннэр этэҥҥэ буолах-тарына маньалары төһөнү кимиэхэ аныыры булар буолуохтара — этэҥҥэ олоро[о]-чу элбэҕи, барбах олоро[о]чу ачыгыйы, пройэк 60 кэрди[и]һэ итигирдик уларыйыансөп, — оннук эрэ эби[и]скэлэ[э]х — «харчыннан маньа» дуоһунастарга атынынан сири-нэн, буллунан даҕаны хардаланыах туста[а]х харчы көстүбэтиттэн. 11. Проииэк 62 кэрди[и]һигэр биһиги көрүүбүтүгэр хаалбыт оннук кирийэхсуол: Таҥара дьиэтин тутуута, карабыл, тэрэпиэһиник хамнастара, атын да уоб-састыба дьиэлэрин оттуута, сырдатыыта, бумааҕы ороскуота, эҥин улуус киэннэ-рэ, — маҥнай маныаха барытыгар көҥүллэ[э]х улуус мунньаҕа. Ити Таҥара дьиэтинулуус гиэнигэр холбоноро буоллар тэҥҥэ тардыы буолуо бу ороскуот улуус иһигэрдиэн. Билигин Таҥара дьиэтин тутуута приход аайы буолара, сорох нэһилиэккэ бэртбатталла[а]х, эриэн даҕаны. 12. Дуоһунаста[а]хтар манньалара салабаньалара Таҥара дьиэтин тутуутунорос­куота тардыллар пригэбэри бөҕөргөтөр «Уобласнай Упраблиэнийэ обсай му­ньаҕа». Итиниэхэ тэҥнэ[э]н уларыйыах туста[а]х пройэк 63 кэрди[и]һэ. 13. Пройэк 66 кэрди[и]һэ оҥоһуллуох туста[а]х, биһиги туспа санаабытын, 10-12кэрди[и]лэргэ эппиппит холобурунан кочобой дьон дьү[ү]ллэнэн олорор куолутунан. 14. Ситигирдик булабыт, пройэк 68 кэрди[и]һин, холобура суоҕун. Бу кэрди[и]ыйар эбит, саха дуоһунаһын барытын туохха эмэ түбэстэххэ уобсай крисийэн со­куон­ унан тутан ыйытан дьү[ү]ллэ[э]н иһэргэ, ол сокуон биһиэхэ төлкөтө суох. Көстөнтурара ба[а]р эбэ[э]т: сибилиҥҥи олох сигилитэ, саха омук киэнэ ханныгынан дахарсыһа крисийэни кытта би[и]р киэҥ Дьоку[у]скай уобласкка олоробут эрэ[э]ри,аҥаар өттүнэн соҕуру дойду Күбүөрнүйэлэр крисийэннэрин олох иһин дьү[ү]ллэрэаҕалаары гынар сокуоннара «особо положение» диэн букатын манна кыттыга суох. Биллэн турар саханы кочобой дьону олохто[о]буттара, Күн Ыра[а]хта[а]ҕыыйа[а]ҕынан төһө эмэ сыл буола буола кэлитэли[и] сылдьыбыт «Ясачнай Кэми-сийэ» — дийэннэр, «народнай пиэрэпис» эрэбисийэ даҕаны. Солор нэһилиэк уоб-састыбатын, нэһилиэктэри улуус уобсастыбата оҥорто[о]буттара. Кинилэр даҕанысүөһү тутан кыылы да булта[а]н ты[ы]нна[а]х олорор дьоҥҥо бас билэн «бладиэйгыныҥ» диэн сирдэри, дойдуну анатала[а]быттара. Бу пьэрэпистэр, кэмисийэлэрөҕүллүбэккэ би[и]р суолу көрөр этилэр. Өлбүгэни, дьаһа[а]ҕы атын да тарды[ы]ныанаталы[ы]р, ол туһугар дьону үс гына ара[а]рбыттара; осьэдлай, кочобой, бродьа-чай дьыкаар. Осьэдлай анаммыта үгүс соҕус тарды[ы]ны төлү[ү]ргэ, кочобой онтоначчыгыйы, бродьачай дьыкаар дьаһаак эрэ төлү[ү]ргэ. Итигирдик анаталы[ы]рга,бастаан сыдьайан көрөллөрө, сирдэр сигилилэрин, уобсастыбалар олохторун, тустуспа байдарын, кыһалҕаларын. Хойуукку эрэбисийэ буолбута 1858 дьылга. Оччоҕобиллибитэ бэрт сыдьайынан, — осиэдлэй — рэсирэдкэ кытарыах киһи-дьон суоҕа,бүтүн уоблас туххары: арай бродэчайтан-тоҥус — эрэ кочобойга сөп буолан хаал-быта. Итиннтэн уратыны эттэххэ, уоблас туххары тэлгэмит; кы[ы]л, балык да бул- 203

1912–1913 тар. Дьааҥы, Лаамы, Бүлүү да таас хайаларыттан ыла, му[у]стаах муора ары[ы]тын кытта, — ол бултар үксэ тымныы, хорчоххой сигилилэ[э]х, киһи сатаан олоҕурбат. САХА САҤАТА Ити гьэннэ буоллаҕына, оттон — сир дойдулар сүөһү мэччирэҥэ онно манна буо- лар, эгин-эгин ончу туһата суох сирдэр быыстарыгар арыттарыгар оннук тумнул- лубат суоллар саханы көһөрөр — кочобой гынар буолаллар, сүөһү да аһы[ы]рын батан, буллу да эккирэтэн, тоҥуһу кытта хабырыйа, кинилэр сылдьар сирдэригэр тиийэ, тарҕана олорорго, аҥара бродэчай курдук. Бүлү[ү]гэ, Дьааҥыга, Кулумаҕа буоллаҕына элбэх сахалар ончу тоҥус курдук бродэчайдар билигин даҕаны, — таба сүөһүлэ[э]х буоланнар. Крисиэннэр буоллахтарына олороллор дэриэбинэн- нэн, глабынайа сири оҥоро идэлэнэн, манан кинилэр дьиҥэ осиадлай олохто[о]х дьон, доҕор доҕордоруттан чугас олорор буоланнар онон ордук туһаналлар билсэн көрсөн күн аайы. — Оннук олохторун быһы[ы]тынан төлкөлө[ө]н ыйыллыбыт кини- лэргэ сокуон «полосиэньэ крисиэнскэй начаалниктар тустара» диэн: онтон криси­ йэн муньаҕын, дуоһунаска талы[ы]тын, началниктарын даҕаны бу уобласка аҕалаары гынар эбит пройэк. Пройэк бодуччу эттэххэ, биэстэ даҕаны бүтүннү[ү] сала[а]һына хардары соҕус, — харсаһа этилэр буоллар оннуктар: би[и]р өттө, тыл дьүүлэ төрүт олох куолута кочобой саха гьэнэ, ордон ха[а]лар курдуктар урукку быһы[ы]ларынан, дьиҥ кырдьыгы батыһа билиҥи илэ көстү[ү]түнэн. Онуоха сэргэлэһэ этиллибит он- нуктар; дьон мөрүүрөтүн туһунан упраблйэнийаҕа, муньахтарга ыйыллар эбит үкчү крисийэн курдук. Онно[о]ҕор хайа-хайа кэрди[и]стэрин ситэри ыйылынаҕымына эрэ бүтэйди[и] «крисийэн уобсай полосиэнийатыттан» ылан эппиттэр бааллар. — Ол уобсай полосиэньа» — диэн сокуон, оннооҕор крисийэнҥэ эрэ тэниччи барылары- гар ыйыллыбат эбэ[э]т эгин-эгинник, крисийэн да буоллар, оҥорор сирдэрин сиги- литинэн тус туспа дьүүллэнэн дьаһанан олороллор кыра[а]й ахсын. (Сорҕото буолуо) И.С. Говоров ӨЛҮӨХҮМЭНИ КЫТТА МАННААҔЫ ТОҔУС УЛУ[У]С МУННЬАҔА 1912. — №3. — С. 37—41. (Сорҕото) Бу истипиэнийэ хаччытын олохтуур туһунан муньах икки ньыманы булла — сиэт­ тибэни кытта тардыыны. Ньукулай Кырбысапкын Кырдьаҕас75 бу тэрэ[э]һини дьиҥ сү­рэҕиттэн быарыттан сөбүлүүр буолан 5 мөһөөгү бийэрдэ онтон муньньах дьо- но бары холбоһон 4 мөһөөк 67 сү[ү]с 60 харчыны суруйдулар. Тардыынан саха- га эрэбискэй ду[у]һа аайы 5-ти харчыны түһэрэргэ сөбүлэстилэр. Онон сыллата 6-лыы тыһыынча хомуллар буолла. Мантан аҥардыытын, үстүү тыһыынчаны, тута истипийэндийэҕэ бара турар гына анаатылар; аҥаарын буоллаҕына муньньар гына дьүүллэстилэр. Оччоҕо 10 сыл гынан баран 30 тыһы[ы]нча муньньуллуо, бу гэн- нэ сиэртибэбит баар, ону бу-уон сыл иһинэ[э]ҕи бырыһыанын төрүөҕэ иһэллэр. Ол уон сыл ааспытын гэннэ дьэ бырыһыанын эрэ ылан истипийэндийэ тэрийиэххэ сөп дэһи[и] буолла. Бу истипийэндийэ «Арамаанап аймах ыраахтааҕы буолта 300 сыл туолуутун бэлийэтииргэ оҥоһуллубут истипийэндийэ» диэн ааттанна. Онтон бачча бүтүн Арассы[ы]йаҕа үөрүүлэ[э]х көтү[ү]лэ[э]х күҥҥэ, дьокута[а]т атаарар үчүгэй буолуо этэ дэһистилэр, оччоҕо бу дьоннор сырай Ыраахтааҕы ай­ маҕын көссөн туран үөрү[ү] кинилэри эмийэ таарыйбытын, кинилэр туораны, сыыһаны санаабаттарын, нууччаҕа бастарын бэринэллэрин биллэрийэхтэр этэ диэн. Маны бары сөбүлэ[э]тилэр. Би[и]р дьокута[а]кка Кырбасаапкын кырдьаҕаһы этэ сырыттылар. Ону кини бү­ дүгүрбүтүнэн туруоран батан кэбистэ. Ол эрэ[э]ри дьокута[а]т барарын сөбүлүүр 204

санаатын кини 5 мөһө[ө]гү сиэртибэлэ[э]н биллэрдэ, онуоха эбии муньньах дьо- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаално 5 мөһө[ө]к 40 сү[ү]һү биэрдилэр. Онтон дьокута[а]кка Та[а]тта улууһа, тириэтэйДьохсоҕон нэһилиэгэ Борокуопай Сокуолньукап луохтууру, Өлүөхүмэ Нө[ө]рүктэ[э]йинэһилиэгэ Өндүрүйэн Хаппытыанап бочуотунай мөрөбүөй судьуйаны, Мэҥэ улу[у]һа:3-Мэ[л]дьэхси нэһилиэгэ, саҥа кулубаҕа талыллыбыт Митирэй Силэпсийэби этти-лэр; ону таһынан Бүлүүлэр эмиэ би[и]р киһини бэйэилэрин истэриттэн ыыталларынсөбүлэ[э]тилэр. Суруксутунан Дьүксүн улууһа Тэби[и]к нэһилиэгэ Баһылай Мики[и]-бэрэби көрдөстүлэр. Бу дьоҥҥо хоромньуларыгар киһиличчэ 1-ди тыһыынчаны анаа-тылар. Бу харчыны килэгир сиэртибэннэн хомуйарга дьү[ү]л буолла. Мунньах бэһис күнэ Нөҥүө күнүгэр бэҕэһэ[э] эппит дьоннорун тылларын ыллылар. Ол кэнитэн мунь-ньах дьоно бары хойут кэрийэс гына-сыдьдьар гына мэтирийэт оҕустаран ыларгатэриннилэр. Маныаха бачча толору муньньаҕы, Өлүөхүмэлэри, Бүлүүлэри, бэл диэ­тэр ыраах олохтоох Дьа[а]ҥылары муспут Күбүрнэтэр тойону ыҥырдылар. Онуохакини хата хап-саба кэлэн түһүстэ. Муньньах алтыс, сэттис, ахсыс күннэрэ Сут туһунан бу курдук тыллар өстөр таҕыстылар: «үс сыллааҕыттан бэтэрэ[э]ҥисукка сахаҕа бурдук ү[ү]нүмүнэ, саха бэркэ иэһирдэ, сыл аайы-эбиллэ турар Ыра[а]х-­тааҕы суола, бар-дьон бэйэтин эҥин эҥин тарды[ы]та; бу бар-дьон кү[ү]һүн бэк-кэ мөлтөттө, саха бастыҥ и[и]тимдьитэ — сүөһү кэнники сукка аҕыйаан иһэр, дьонкыһалҕата, тэрэ[э]һинэ сыл а[а]йы эбиллэн иһэр. Ононн олохтонон муньньах дьоноКүбүрнэтэр тойонтон бу сахаҕа муньустубут иэһи барытын хаалларар туһун кыһандиэн көрдөһү[ү] оҥосторго дьү[ү]ллэстилэр. Саха сирин олоҕун оҥорор туһунан бу курдук сахсыстылар. «Күбүрнэтэр то­йоммут бэҕэһэ[э] манна кэлэн сылдьан нуучча көһө киин сирбитин былдьа[а]нылыа, бэйэбитин үрэх баһыгар кыйда[а]н кэбиһийэ диэн куттанымаҥ, көскө сирбы­һан биэриэх иннинэ тойот аймах олохто[о]хтор оннулара булоҕа, бу билигинкэлэ сылдьар эспэдисийэлэр көскө сири бэлэннэ[э]бэттэр: кинилэр бу дойду отун-ма­һын үөрэтэллэр эрэ диэн эппитэрэ. Онон маны тыаҕа дьиэбитигэр уоппутугарсүбэлэһиэҕиҥ: сир-сир кыһалҕатын толору, сиһилии билиэххэ баар. Оччоҕо хойут­дьэ дьин дьүүлү тойот таҕа[а]рарын саҕана олохтоохтор маны син өйдү[ү] түһэр­буол­ уохтара, бачча күчүмэҕэй дьү[ү]ллэригэр кинилэри сана[а]ларын этитэ[э] ини-лэр — диэн эрэнэн эрэ хаалла. Онтон илин хаҥалас Хабырылла Ники[и]пэрэб тыллынан эрэлнэйгэ хос кы-лаастары аһар туһун сүбэлэстилэр. Бу Хабырылла Ники[и]пэрэб эппитэ уруккутөбүрүөҥҥэ: Эрэлнэй оскуолабытыгар олус элбэх оҕо көрдөһөр буолан саха оҕотоааньньа киирбэт. Сокуоннара буоллаҕына 40-тан ордук оҕону ылбат үһү. Онон сөпкөсоҕус туппут-да оҕону ылбаттар: бэт үчүгэйдик эрэ туппут оҕо киирэр. Соҕуруу дойдукуораттарын үтүгүннэрэн биһиги хос кылаастарда аһын диэн көрдөһүү оҥостуоҕуҥ.Ону билигин ахталларын кытта эмиэ салгыы түстүлэр: «Саха оҕото ньу[у]чалыы-ны син омук тылын курдук муҥнаһан таҥнаһан үөрэтэр. Онон саха оҕото уот-ааноскуолаҕа киирэригэр ну[у]ча оҕотуна[а]ҕар биир ордук хаадьайдаах. Бу хаадьайньу[у]чча тыла буолар. Ону таһынан саха оҕото кирбик буолан билэрин да харда-ра этиминэ ха[а]лардаах буолар» дэһии буолла. Иитинэн Никиипэрэб тылын ыланкүбэрүнэтэр тойонтон көрдөһү[ү] оҥосторго сөбүлэстилэр. Онтон «Сибиири үөрэтэр ааттаах бар-дьоҥҥо саха олоҕун үөрэтэр салааныаһыахха баара дэһии буолла. Бу мана былыргы быһыыбыт, билиҥи майгыбыт, били-гин хайтах туттунан, тугунан иитиллэн олорорбут биллиэх тустаах диэн быһаарды­лар. Сорохтор эттилэр: Бу биһиги үйэбит уларыйа турар, онон аны уонча сү[ү]рбэччэсыл гынан баран хайтах хайтах буоларбытын ким-да билбэт. Онон бу мусуойбутугарсаха олоҕун санаатын аһан баран былыргы даҕаны аныгы даҕаны сэптэри биэрэнистэххэ үчүгэй буолуо этэ. Оччоҕо биһиги ньу[у]чча быһы[ы]тын хайдах ылан испип- 205

1912–1913 пит биллиэ этэ. Ону таһынан саха кимтэн үөскэ[э]битэ, хантан кэлбитэ биллибэт; баҕар былыргы сэптэр маны хайтах эмэ онон-манан тобула түһүөхтэрэ этэ». Туох сэби САХА САҤАТА ыытарбытын быһаардаллар үчүгэй буолуо этэ. Онтуката суох биһиги түҥ-таҥ ыыта ту­ р[у]охпут. Маныаха көрдү[ү]р сэптэрин ааттарын суруйа-суруйа улуус аайы ыытталлар үчүгэй буолуо этэ дэһии буолла. Онон саха олоҕун санаатын тэрийэргэ сөбүлэстилэр, бу гэннэ сибиири үөрэтэр дьоҥҥо маны биллэрэр-гына дьү[ү]ллэстилэр. Онтон саха олорор дьиэтин-уотун тупсарар туһунан сүбэлэстилэр. «Улахан дьүүлү маныаха таҕа[а]рарбыт билигин кыаттарыа суох» дэстилэр. Бу туһун маҥнай улуус, нэһилиэк муньаҕар дьү[ү]ллэстэр сатаныа этэ дэһи[и] буолла. Ол-эрэ[э]ри билигин даҕаны хотон сүөһү сыдьдьарыгар туспа ааннаах буоллун, оһох буоллаҕына маһа суох, симии буоллун диэн дьү[ү]ллэ[э]тилэр. Маныаха сайылыгы, ураһаны кытарбатылар. Манан муньах бүттэ. Киһитинэн бу муньах толору этэ: манна тыаҕа талылыбыт дьон бары кэлэ сатаабыт этилэр. Куорат сахатын үтүөтэ бары баара, ону таһынан эрэлинэйи быйыл бүтэрбит учу[у]тал буолан эрэр дьон, бу ҕэннэ даҕаны-атын эдэр үөрэхтэ[э]х саха эмиэ элбэх этэ. Айан дьоно эмиэ түбэһэ түспүт этилэр. Туора иһил[лэ]эччи буоллаҕына дума иһэ баппатынан муньустар этэ. Бу муньахха тиэрэ санаалаах, бар дьон кыһалҕатын ааньньа ахтыбат дьон син баал­лара. Мантыкаларбыт хаһан-да өйдүөбэтэх сана[а]батах дьоммут этилэр. Биир­ дэстэрэ үөрэхтэ[э]х диэххэ бэрт сөптө[ө]х киһи, муньахха аҕалан бэт элбэҕи суруй- бутун а[а]ҕыах буола сыдьдьыбыт Ө.Х.76 сэкэрэтэ[э]р буолаат нөҥүө күнүттэн бэттэх биирдэ да муньахха үттэммэтэҕэ. Ө.Э.77 эмиэ үөрэхтэ[э]хпин дэнэр киһи хааньары таппыт курдук истипиндьийэҕэ соҕотох соккуобайы биэттэ бу гэннэ букатын сиэ­рэ суоҕунан духуобунай оскуолалары хомуруйуох курдук буолталаабыта. Мантан ула- хан саҥарсыы тахса сыыспыта. Судургуларынан, сүрэхтэрэ тугу баҕарарын этэллэринэн, кыатанымтыалары- нан, туораны булкуйбатка эрэ дьү[ү]л дьиҥ төрдүгэр ти[и]йэллэринэн кимнэ[э]ҕэр да хата эдэрдэр ортулар. Маннык дьон муньахха хорум элбэҕэ буоллар, муньах үчүгэй үчүгэйи таһааттаан иһиэ этэ. Тылбааччыт КЭПСЭ[Э]Н 1912. — №3. — С. 41—42. Былыр ыраах тыаҕа олорооччу сахалар, ордук аҕабыты ытыктыыр, итэҕэйэр, эрэнэр, кини эппит тылыттан тахсыбат, көрдөспүт көрдөһү[ү]түн кэбиспэт этилэр. Аҕабыт тылын иһиппэтэххэ улахан айы[ы] буолуо диэн буолара. Ол даа эрэ[э]ри син баар-буолар сү[ү]стэн биир өйдү[ү]р киһи: хайтах кинилэр Таҥара аатынан бэйэлэ- рин тустарын кичэнэллэрин чааһын. Былыр биһиги бүрүкүөппүтүгэр олорбута аҕабытынан протоэрэй соҕотох аҕабыт. Кини бэрт суостаах, кыыһырымтаҕай, бэрт ылыгас Тэ[э]тэ этэ. Дьэ аҕабыт Кириэс ыллата сылдьан сылдьыбыт би[и]р-дьадаҥы ыалга. Ол кини кириэйсинэн сылдьыбыта мэ[э]нэ ха[а]лбат этэ, ыйаахтаах курдук буруолаахтан би[и]рди[и] ары[ы] хомуллар күһүн а[а]йы. Дьэ ол ыалга холумтаҥа алтан чаанньык турарын көрбүт, ону көрөн баран эппит: «Көстөкүүн, бу ча[а]нньыккын сиэртибэ аҕал эрэ барахсан тоҕо баҕас үчүгэйэй». «Тыый, баачыка? Ити туох диэн эттэҥий? Ити даа буоллар Таҥараттан төһө эмэ өр көрдөһөн туран ылбыт сэбим ди» — ди[и]р Көстөкү[ү]н. — Оттон ону Таҥараҕа сиэртибэ бийэрбэккин дуо? Эн баҕас эмиэ ыра[а]хта[а]- ҕыҕын, Таҥараҕын умуннаҕыҥ дуо? Таҥара суругар — Ибаангилиэҕэ да баар: «Тугу да бийэрбит Таҥараҕа ти[и]йэр диэн, бары сйэртибэни барытын ылар диэн. Ону эн быһыыта билбэкин эбэ[э]т, Көстөкү[ү]н!» ди[и]р ба[а]чыка, иһин-иһигэр кыыһыра кыыһыра, кини мин тылбын кэһэ[э]ри гынаҕа диэн. 206

«Суох, баачыкаа, өйүм хоппота. Мин ити чаанньыгы, харыстыырын харыста[а]- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалбаппын да айы[ы]ттан-Таҥараттан куттанабын; эн бэйэҥ даа билбэкин дуо; итичаанн­ ьыгы мийэхэ Таҥара бийэрбитэ, арай ону, холобур эн этэриҥ курдук эй[и]эх­­ э­бийэрэн кэбистэхпинэ, Таҥарам хоргутуо суоҕа дуо? Ити Кини мин биэрбиппинмыынан, сөбүлэминэ төннөрдөҕө диэн. Хайа оччоҕо Таҥарабыттан хайа сырайбы-нан көрдөһүөмүй? Кырдьык даҕаны ити холобур, миэхэ туох баара барыта Таҥараб[и]эри[и]тэ буолар буолбат дуо? Айыылаах кулутум манан и[и]тиллэн олордундиэн, ону мин ордуо буолан бийэрийэм дуо, Ба[а]чыкаа!» Аҕабыт иһин иһигэр саны[ы]р: «Дьэ бэрт даа абааһы эбит, доҕотоор, бу киниүөрэҕэ суох, хара саха буолан баран, маннык санаала[а]ҕа. Киниэхэ ким бу кур-дук санаа биэртэ буолуой? Онтон мин Таҥара Дьиэтигэр бөрөпэбэ[э]т аахтахпы-на, Таҥараҕа биэрэр үчүгэйиттэн, туһалааҕыттан атыны аахпат этим эбэ[э]т. Дьэ,­манан буоллаҕына Саха даҕаны кэнэҕэһин кэнэҕэс, хойутун хойут, бэйэтин туһунбилинэр, атаҕастабылы баттабылы өйдүүр буолуо буоллаҕа эбэ[э]т. Оннооҕор бубаҕайы билииҥиттэн чууп чаап диир буолтун гэнэ» дии сана[а]н баран үст-түөттөгүл көхсүн этитэн баран, сиргэ силлийэбит, ол гэнэ намалыйан тахсан барбытаүһү, тугу да ылбака. Аттат-Ноурупос78 ОМУК ОЛОҔУТТАН 1912. — №3. — С. 42—43. Расыйа Судаарстыбатын соҕурууннан илин уһугар олороллор, Сиэрб, Бол-гар, Чиэрнагор диэн ну[у]чаны кытта би[и]р төрүттэ[э]х омуктар; кинилэр былыр-гы төрүттэрэ «Слабэн» — диэн омук этэ. Төһө эмэ сүүс сыл буолла Асыйаттан кини-лэр сирдэригэр Туурак омук сыҕарыйан кэлбитэ. Кыра сударстыбалар буоланнаркыайан утарыласпатахтара Туурагы кытта, онон Туурак омук сирдэрин бас билэнбарбыта, дьонун илиитигэр киллэртэ[э]н. Инньэ гынан бэйэтин өттүтэн дьүүллү[ү]ртойоттору туруорту[у]р буолбута. Таҥараларын дьиэтин татаар таҥаратын Дьиэ-тэ оҥорбута. Онтон да[а]н уурда, Ыра[а]хта[а]ҕы суола тардар буолла. Сити курдуколохтоммута Ту[у]рак омук ол кыра судаарыстыбалар сирдэригэр. Ол гиэнэ кини олсудаарыстыбалары күүһүгэр эрэнэн баттаан, атаҕастаан испитэ, онон манан баа­йыллан кинилэри кэлэн кыргыталыыр да этилэр. Хойут ну[у]ча уруурҕа[а]н кинилэ-ри көмүскэһэр, харысхаһар буолбута. Кирдик даҕаны, Ту[у]рак омук кинилэри алысатаҕасты[ы]р этэ: дэриэминэлэрин убатан, ойохторун-кы[ы]старын хаадьыла[а]н,кыра оҕолорун өлөртөөн. Хаһыакка суруйаллар: уон биэс тыһы[ы]нча киһи дьиэтэуота суох ха[а]лбыт, бурдуктара дэлби тэпсиллэн уоттанан ха[а]лбыт. Сиэрб омукону тулуйумна тыын харысыһан Ту[у]рак омугу кытта сэри[и] тэрийэн эрэр Бокуропыйын маҥнайгы күннэриттэн ыла. Сиэрб омук сэри[и]тин дьоно аҕыйах — барытасү[ү]с уон биэс тыһы[ы]нчаҕа холулла[а]х. Кини эрэнэр Чиэрноҕор, Болгар омук-тарга, олор эмиэ туурактан баттанан олороллорун быһы[ы]тынан, ол гиэнэ Гриэккомукка. Олор кырдьык туһунан Туурак утары сэри[и] тэрийэн эрэллэр. Бу түөрт омукбилигин холбоһон, туурагы хотуохпут диэн саныылар. Билигин Туурак күүһэ мөлтө[ө]н турар; Италийаны кытта төгүрүк сылы мэл-дьи б­ ылыры[ы]ҥҥыттан сэри[и]лэһэ турбута. Атын судаарыстыбалар мэһэйдэ[э]­бэтэхтэ­ринэ Слэбэн Сударыстыбалара Ту[у]рак омугу баҕар хотуохтара. Сэ[э]ркэ[э]н Сэһэн 207

1912–1913 КИҺИСАХА САҤАТА 1912. — №3. — С. 43—44. (Ну[у]ча тылыттан бөрүб[ү]өттэннэ) Кэллэ киһи бэйэтин Таҥаратыгар тыл этэн; «Айыы Тойон, киэр гын ми[и]гит- тэн  — санааргы[ы]ры, муҥатыйары, ыалдьары даҕаны, хата кулу көҥүлү, дьолу, өлүөр да буолары». Таҥара этэр киһиэхэ — «Үчүгэй, киһи оҕото, буолуо эн баҕаҥ хоту». Олорон барда киһи санаарҕа[а]мна, хараҕын уутун тоҕумна, ыарытымна даҕ­ а­ ны, — көҥүл буолан кыһалҕаны билимнэ. Ол олордоҕуна арай киниэхэ «Өлөр» ти[и]- йэн кэлэр: «Киһи оҕото, дьэ өлүөххэр сөп буолла» — ди[и]р. Киһи олоҕо эрэйдэ[э]х, муҥна[а]х буоллаҕына, куһаҕан олохтон бы[ы]һанаары кини өлөрүн кү[ү]тэ сатыыр. Оттон олох үчүгэй буоллаҕына киһи мэлдьи олоро туруон баҕарар. Иньэ гынан били киһи киниэхэ өлөр кэлбитигэр Таҥаратыгар барар: «Таҥарам Эн тоҕо ми[и]гиттэн биэрбиккин былдьаан ылаҕын, төн[н]өр ми[и]гиттэн Өлөрү» ди[и]р кини. «Үчүгэй киһи оҕото, буолуо эн этэриҥ курдук» диэтэ Таҥара. Ол туххары үйэтэн үйэ ааһан истэ дьыл кэм биллиминэ... Киһи эмиэ кэлэр Таҥаратыгар этэн: «Туох ба[а]рын барытын биллим, арай өлө­ рү эрэ билэ иликпин» — ди[и]р. Таҥара ыйытар: «Тугу эмиэ киһи оҕото баҕараҕын?» — диэн. «Өлөрү» — диэтэ киһи. Ол туххарыттан кин[и]эхэ Таҥара өлөрү биэрдэ. Сэ[э]ккэ[э]н Сэһэн ҮГЭ КЭПСЭ[Э]Н 1912. — №3. — С. 44—45. Уйба[а]н Крылыап суруйбута79 Биир киэһэ бааһынай оҕоньоро оттоон баран дьиэтигэр тахсан истэ хамначчы- тын кытта. Ол иһэннэр эмискэ үлүгэр уун-утары эһэни көрсө түстүлэр. Соһуйан үөгүлүөн да иннинэ, бокуой биэрбэккэ эһэ кэлэн бааһынай оҕоньорун үрдүгэр кэлэн түстэ. Ол түһэн оҕоньору үҥкүрүтэн күөлэһитэн дьэ өлөрөрдүү быһы[ы]ланан, сири си­ биэттэнэн барда. Оҕойнор өлөр күнүм кэллэҕэ диэн ыкса[а]та. «Доҕорум Ыстапа[а]н, өлөртөрүмэ сиэтимэ, быыһаа» диэн кини эһэ анныгар сытан көрдөстө хамначчытын. Ону истэн хамначчыта, Ыстапаан, туох баар кү[ү]һүн муҥунан сүгэннэн эһэ баһын хайы охсон кэбистэ ол киэнэ тимир атырдьаҕынан иһин батары аста. Эһэ часкыйа түһэн баран өлөн түстэ. Дьа ол гынан алдьархай ааста. Арай бааһынай өлбүт эһэ анныттан оронон туран хамначчытын үөҕэр: «Эн түө­ һэйдиҥ дуо, Ыстапа[а]н?» Ыстапа[а]н кини туох туһугар мөҕөрүн толкуйда[а]бакка ыйытар: — «Тоҕо үөхтүҥ?» диэн — «Тоҕо үөхтүҥ буола-буола, акаары. Дьэ куһаҕантан тоҕо үөрдүҥ — аҥардас кэрдэргин эрэ билэҕин, көр эрэ бу тири[и]тин алдьаппы- тын, дьэ мантан туох туһа кэлииһик!» Ити курдук өлүү алдьархай кэллэҕинэ онтон көмүскэһэр, харыһы[й]ар киһини биһиги Таҥара оҥостон үҥпэппит эрэ; оттон ол алдьархайы туора[а]т үтүөлэ[э]хпи- тин — урукку үтүөтүн умнан атаҕасты[ы]рга, батты[ы]рга, үөҕэргэ барабыт. Ала[а]с-Ытчата80208

СА[А]ТАТАР АХСААН ҮӨРЭҔЭ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал 1912. — №3. — С. 46—47. 1. 5 ассыынаах дүлүҥү, хамсалаах табаах быстыҥар би[и]рдии ассыыны эр­бэ[э]н истэххэ, хас хамсалаах табах быстыҥар эрбэниэҕэй? 2. Дьиэ түөт муннугар түөт куоска олорор. Куоска аайы утары үстүү куоска оло-роллор. Хас куоска баарый дьиэҕэ? 3. Би[и]р киһи аҕатын кэннэ уол оҕолоох эрэ ыалын кытта дьаарбайа сыдьдьанэдьэргэ[э]н ыйытта, кинилэр хас саастаахтарын. Онуоха ыалын аҕата оҕоньор эттэ:биһиги бары холбо[о]н 100 сааста[а]хпыт» диэн. Онтон кини ыйытта бэйэтин туссааһын. Мин уолбунаан 45 сааста[а]хпыт итиэннэ уолум миигиннэ[э]ҕэр 25 сылынанбалыс диэтэ ыала. Дьэ онон бу кинилэр саастарын билиэн баҕарбыт киһи са­таанарааран билбэккэ барда. 4. Ньукулай, Бүөтүр диэн оҕолор онно-манна турар олох-мастары истиэнэ ат-тыгар кэккэлэччи уутталыы сырыттылар. Ньукулай тохто[о]н Бүөтүргэ эттэ: Чэ-эрэБүөтүр, бу 12 олох-мастары уур эрэ үс кэккэ гына, кэккэ аайы 5 олох-мас буоларгына. Бүөтүр эрэйдэнэ түһэн баран туруоттаата кини эппитин курдук. Ол кэннэ бэ­йэтэ Ньукулайга эттэ: Чэ-эрэ эн даҕаны бэт буолларгын бу 12 олох-маһы 4 истиэ-нэ аттыгар уур эрэ, истиэнэ аайы түөттү[ү] олох-мас гына. Ньукулай Бүөтүрдэ[э]ҕэрордук өр эрэйдэнэн уурда. Хайтах туруотта[а]та Бүөтүр? Хайдах туруотта[а]та Ньу-кулай? 5. Биир балыкчыт санаата: Бу урут илимнэ[э]н ылбыт собобор аны аҥарынсаҕаны итиэннэ 10 эбэрим буоллар көр сүүс буолуо эбит диэн. Балыкчыт урут хассоболоох эбитий? 6. Испиискэлэринэн 5 саахымат хараҕа оҥоһуллу­ бут, мантан ылан кэбиһиҥ 3 испиискэтэ, 3 саахымат ха­ раҕа эрэ хаалар гына. 7. Испиискэлэринэн 6 саахымат хараҕа оҥоһуллу­ бут, мантан ылан кэбиһиҥ 5 испиискэтэ 3 са[а]хымат хараҕа эрэ хаалар гына. 8. Испиискэлэринэн 6 саахымат хараҕа оҥоһуллу­ бут, мантан ылан кэбиһиҥ 2 испиискэтэ 4 саахымат ха­ раҕа хаалар гына. 9. Испи[и]скэлэринэн 9 саахымат хараҕа оҥо­һул­лу­ бут, мантан ылан кэбиһиҥ 8 испиискэтэ 2 улаханнаах кыччыгый саахымат хараҕа хаалар гына. 10. Испиискэлэринэн кириэст 7 саахымат хараҕа оҥо­һуллубут, мантан ылан кэбиһиҥ 6 испи[и]скэтэ, 4 с­ аа­хымат хараҕа хаалар гына. 209

1912–1913 СУРУЙА[А]ЧЧЫ ДЬОНТОН САХА САҤАТА 1912. — №3. — С. 47. Бу № бэчэ[э]ттэнэллэр саататар ахса[а]ннар. Балары таайбыт, оҥорбут дьон а[а]ттарын биһиэхэ биллэрдэхтэринэ аныгы тахсар № бэчэ[э]ттэниэҕэ. Ол гиэн- нэ ким эмэ таайар ахса[а]ны, атын да о[о]ньууну суруйан биһиэхэ ы[ы]ттаҕына, ону биһиги бэчэттиэхпит. Суругу көрөөччү Мэхэ[э]лэ оҕото Миитрэй Ники[и]пэрэб БИЛЛЭРИИ Бый[ы]л 1912 сылга, Балаҕаҥҥа ки[и]рэр ый 1 күнүттэн Дьоку[у]скай куоракка тахсан иһиэ ый а[а]йы саҥа үтүө быһы[ы]га баҕала[а]х, ким-да диэкки буолбат — «Саха Саҥата» — диэн а[а]тта[а]х сахалы[ы] сурук бу дойдуну билэргэ кини олоҕун тупсарарга кыһанар. Туру[у]та: сылга 6 — сү[ү]с, сыл аҥарыгар — 3 сү[ү]с 50 харчы, би[и]р ыйга — 70 харчы. Бу харчы тутуллар, Г.Г. Йугумнаб кинигэ аты[ы]лы[ы]р дьиэ­ тигэр, итигэннэ — «Саха дойдутун уһуга» — диэн — а[а]тта[а]х хаһыат дьиэтигэр. Суругу көрө[ө]ччү Мэхэ[э]лэ оҕото Митрэй Ники[и]пэрэб. Оҥотторо[о]ччулар — «САХА» диэн а[а]тта[а]х суругу-хаһыата оҥотторорго хол- боспут дьон. Т и й э р с у о л а : Дьоку[у]скай, Улахан улу[у]сса С.С. Шахурдин дьиэтэ. Дьоку[у]скай куоракка күн а[а]йы тахса турар саҥа үтүө быһы[ы]га баҕала[а]х ким да диэкки буолбат «САХА ДОЙДУТУН УҺУГА» диэн а[а]тта[а]х хаһыат. Туру[у]-та: сылга — 9 сү[ү]с, сыл аҥарыгар — 4 сү[ү]с 50 харчы, үс ыйга — 2 сү[ү]с 50 харчы, би[и]р ыйга — 90 харчы. Ти[и]йэр суола: — Дьоку[у]скай, Улахан у[у]лусса С.С. Ша- хурдин дьиэтэ тилипиэнэ 96 №. 210

211 Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал

1912–1913 ОҔОЛООХ ЫАЛТАН ОННО[О]ҔОР УОТ ИЧЧИТЭ ҮӨРЭР САХА САҤАТА 1912. — №4. — С.1—5. «Сыллыый, Дьөгүөр бар аҕаскын кытта ынаҕы уулатыһан кэл, бу киэһэ идэһэби­ тин өлөрөн сыа сиэхпит» диэтэ Хоной Мэхэ[э]с оҕотугар. «Тоҕо уулатабыт, уулатпакка да эрэ өлөрбөпүт дуо», диэн Дьөгүөр ыйытта аҕатыттан. «Уулаттахха хаана үгүс буолуо, ол барыыс буолбат дуо», диэтэ аҕата, — «чэ сүүр, аҕаһын, Ыдьдьаана, ол баран эрэр далга». Дьөгүөр (уончалаах уол) «куотума-а, куотума-а, эдьиэй!» дии-дии — сүүрэн ыһылла турда аҕаһын кэнниттэн. Ол ыкардыгар Хоной дьиэҕэ киирдэ. «Доҕоор, бул эрэ туох эмэ иһиттэ, бу киэһэ идэһэбитин өлөрүөҕү. Ынахха би- лигин ыыттым оҕолору... Ынах сүүһүн охсорго хайа сүгэ ордук буолла, тэрэ[э]к дуу чулбуук дуу... Бука чулбуук ордук буолара дуу» дии-дии уҥа орон анныгар сүгэлэрин көрдөөтө. «Бука туох даа сөптөөх иһит суох буолуо эбэ[э]т дьиэҕэ, арай тахсан ампаар- га көрдөөн көрөрүм ду», диэтэ Уһун Даайа уот кытыытыгар этэрбэс ытыра олорон, хаҥас диэкки иһит оронун көрө көрө. Ол ыккардыгар Хоной буруус ылан, быһаҕын буруустаан барда. Даайа малла[а]х иһитин хомуйан баран, ампаарга таҕыста иһит көрдүү. Уйаҕа оҕо ытаата. «Хотуой, Сүөкүлэ, тахса тат оҕо ытаата! ыла тат, уйатыгар ииктии-саахтыы илигинэ», диэтэ Хоной хотон аанын өҥөйөн туран тамыйах сааҕын ыраасты[ы] сылдьар кыыска. Кыыс тахсан уйаҕа сытар уолу ылан чохчотон иһиирэн и[и]ктэттэ-саахтатта. Даайа икки үс чабычах итигиэннэ биир саар ыаҕаһы киллэрдэ. «Бу оботтой уһуктубут дуу» диэтэ Даайа. «Уһуктуом суоҕа дуо? Соҕотоҕун эһиги эрэ идэһэ сиэххит дуо, мин да ынахта[а]х-­ пын эбэ[э]т» диэтэ ооньо[о]то, Сүөкүлэ оҕотун илиитин чочоҥното-чочоҥното. А[а]ныска Дьөгүөр икки күлсэ күлсэ сырсан киирдилэр. — Хайа ынаххыт төһө уулаата? — диэн Хоной ыйытта оҕолоруттан. «Дьэ мэ[э]нэ, бука бу киэһэ тотор хааммыт кэлэрэ буолуо» диэтэ Дьөгүөр холумтаҥа иттэ туран. — Хайа ынахпытын таһырдьа өлөрөбүт дуу, дьиэҕэ өлөрөбүт дуу? — диэн ыйыт- та Даайа эриттэн. «Идэһэни баҕас эмиэ тугун таһырдьатай, дьиэҕэ да өлөрдөххө туох баарый, ордону бу уол кыыс тоҥон өлүөхтэрэ» — диэтэ Хоной, — бар, тахсан убайда[а]х саҥаскын ыҥыран ки[и]р: ки[и]рэн көмөлөстүннэр — диэтэ Дьөгүөргэ. — Барбаппын, эһиги куота өлөрөн кэбиһиэххит. А[а]ныска бардын — диэтэ Дьөгүөр. — Бу уол бөппүрүөгэ диэн, ол тоҕо быһаан өлөрөбүт? Бар тахсан ыҥыр! — диэ­тэ ийэтэ Даайа. — Чэ мин барыым, киниэхэ сэмсэ биэрэйэҕин; мэ оҕону көтөх эрэ — диэтэ Сүөкүлэ оҕону А[а]ныскаҕа биэрэ туран. — Идэһэбитин өлөрөн эрэбит, тахсан көмөлөһүөххүт үһү диэ, итиэнэ нэччэккэй солуурдарын кытта көрдөөн аҕал, сөптөөх хабырҕа быһар иһит суох, — диэтэ Даайа. Утаакы буолбата, Хоной инитэ Дыҥ Сэмэн, ойоҕуна[а]н Хоборосту[у]н со­лу[у]р-­ даах ки[и]рэн кэллилэр. — Ити хайалара ынаҕы аҕалан сэргэҕэ баайда атка дылы? — диэн ыйытта Сэ- мэн. — Биһиги, онуоха туох баарый? — диэн ыйытта Дьөгүөр хардары холумтаҥҥа ыттан туран, сыыҥын өрө сыҥсырыйа сыҥсырыйа. — Былыргылар буоллар айыыргыа этилэр, аны туох барыта а[й]ыыта суох ди[и]ллэр, — диэтэ мичэ[э]рдии мичэ[э]рдии Сэмэн. — Айыыта да суоҕун иһин, көрүөххэ да туора ынах сэргэҕэ баайыллан турара, ити 15-тэ[э]х оҕо ону билбэт буоллаҕа аныаха диэри. Эргэ барар сааһа буолла ити- 212

гиэнэ туох да майгыны быһыыны билбэт,— диэтэ Хоной Мэхэ[э]лэ кыыһын диэкки Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалкынчарыйан кэбиһэ-кэбиһэ. — Тугу алыс оҕолору сэмэлии тураҕын, хата, ынаҕы түргэнник киллэрэнөлөрүҥ — диэтэ Хобороос. — Доҕоор, Сэмэн тахсан оҕолорго сай дэтэҥҥин киллэр эрэ ити үтүө бэйэлэ[э]хсүөһүнү диэтэ Хоной. Сэмэн тахсан ынаҕы киллэрдэ. Оҕолор туспа ол бу муннука бардылар. Сэмэнтутан биэрдэ, Хоной кириэстэнэн баран сүүскэ охсон түһэрдэ. Сэмэн солууру сул-бу тардан ылан ынах мо[о]ньун анныгар укта, Мэхэ[э]лэ хабырҕатын быста. Оҕолордьэ сырсан кэллилэр. — Ынахха чугаһа[а]маҥ, көрбөккүт дуо ити тэбиэлэнэрин, быһа тэбэн кэбиһиэ, —диэн эттэ Хобороос. — Былыр идэһэни үөстэ[э]н өлөрөр этилэр, ол аны хаалбыт аны санаатаххамуҥнуур да эбиттэр айыы оҕотун өлөрүөхтэ баатын — диэтэ Даайа. — Тутуулаах киһи сүүскэ охсордо[о]ҕор түргэнник өлөрөр буолара ынаҕы, —диэ­тэ Сэмэн. — Ол үөстүүр диэн тугуй? диэн ыйытта Дьөгүөр сүөргүлэ[э]бит киһи быһыытынан. — Бастаан ынаҕы атаҕыттан быалаан охтороллор итиэнэ тумсун ту[у]йан баранэбитэр айаҕар кыайан орула[а]бат гына маһы симэн баран, иһин хайыталлар, итиэнн­ этүргэнник сиһин үөһүн быһа тардан кэбиһэллэр. Онно ынах бэт түргэнник өлөр  —диэтэ Сэмэн. — Аата ааспытын иһин, эмиэ тугун үчүгэйэр... Охтор даа, айаҕар масук даа, иһин хайыт даа, бу ама өлө уҥа илик сүөһүгэ сор буолбат дуо? — диэтэ Хо-бороос бэргэнин диэкки буолан эрин кынчарыйа кынчарыйа. Мэхэ[э]лэ өр дэлби тоҕон, ынаҕын хаанын барытын сүүртэ. Даайа хааҥҥа му[у]суган баран дэлби ытыйда. Хаана тахсара аҕыйа[а]бытын гиэннэ, мооньун анны-гар хобордоох ууран баран атахтарын иҥи[и]рдэрин бысталаан баран, тирии-тин сүлэн бардылар. Ол ыккардыгар муус түннүктэ[э]х балаҕан иһэ хараҥатыйанбарда. Оҕолор хардарыта уот тутан биэрэр буолулар. Ынахтарын тас таманна-рын сүлэн ылан оҕолорго сэмсэ биэрдилэр. Оҕолор ол ылбыт таманнарын, атындаҕаны эт сыа бытаххайдарын — бу сэмсэбит — дии ди тус туһунан ытыстарыгарби[и]тэр ­чонхой оҕолоругар муньан истилэр. Өр гымматылар эр дьон ынахтарынсүлэн бүтэрэн иһин оруу охсон биэрдилэр дьахталларга. Дьахталар кыргыттаргакөмөлөһүннэрэн истэрин ырааста[а]бытынан бардылар. Эр дьон эттэрин ампааргатаһа[а]ран кэбист­ и­лэр. Ол ыккардыгар дьахталлар эмиэ бүтэрдилэр истэрин ыры-тыытын. Даайа иһиттэн ­барытыттан талан буһарда. Хобороос оһоҕоско хаан ку-тан атын күөскэ эмиэ буһарда. Оҕолор сэмсэлэрин үтэһэҕэ тиһэн баран таһааранампа[а]рга ууран кэ­бист­ илэр, таҥараҕа сиэхпит дэһэ дэһэ. Күөс ситэ буһа илиги-нэ быары таһааран быст­ алаан чоҕочуга су[у]ла[а]н баран, үтэһэҕэ дэлби тистэ Хо-ной Мэхэ[э]лэ. — Күөс бустар таһаар эрэ, — диэтэ Мэхэ[э]лэ ойоҕор. — Ыл доҕор, эн даҕаны көмөлөс, тугу гына таах олороҕун — диэтэ Дыҥ Сэмэнойоҕор. — Хобороос, ыл, хааны буккуйан биэр эрэ, аны сыстан ха[а]ла[а]рай — диэнэттэ Даайа бадьатыгар. Хобороос күөскэ хааны бу[у]лу[у] туран эттэ «ылыҥ эрэ быыкаайык үтэһэтэоҥорон аҕалыҥ эрэ, быһыыта хааммыт сөбүлэһэн барбыт». — Мэ буспут буоллаҕына таһааран сойутан кэбис — диэтэ Мэхэ[э]лэ ойоҕорбэлэннэ[э]н олорор үтэһэтин биэрэ-биэрэ. Даайа этин хобордооххо хоторон таһааран остуолга уурда итиэннэ бэйэтэ мии­нин хоторо барда. Мэхэ[э]лэ эти ылан түҥэтэлэ[э]тэ. Оҕолор тыыста урут остуолгакэлэн олорон эти бысталаан бардылар. — Уокка бэссэ иликкэ тоҕо аһы тыытаҕыт, ты[ы]тымаҥ киэр барыҥ — диэн оҕо­ло­ру остуолтан ходьоҕуталаата. Оҕолор остуолтан арахсыбатылар, кымыстаһалла­рын тохтоттулар бэйэ бэйэлэрин буруйдаһа буруйдаһа. Хоной этин түҥэтэн барантэриэлкэҕэ үс сиргэ үс уоб сыала[а]х эти уурда. 213

1912–1913 — Мэ, доҕор маны илдьэн уоту аһат эрэ — диэтэ Хоной эттэ[э]х тэриэлкэни Сэмэҥҥэ биэрэн баран. Уотка ас биэрэлэрин кытта оҕолор аһаабытынан бардылар. Үтэһэ оҥостон ба- ран ордук саҥарса саҥарса чоҕучаларын саллан сиэтилэр аһа[а]н бүтэн баран. — Оҕолоох ыалтан оннооҕор уот иччитэ үөрэр ди[и]ллэр э. Ити оҕолор сыа сал- лан уоту сырдьыгынатан-сырдыгынатан эрдэхтэрин көрбөккүт дуо. Ити аайы уот ич- читэ үөрбэтэ буолуо ду? диэтэ Сэмэн. — Арааһа биһиги биэрбит аспытынааҕар уот иччитэ итиннэ ордук үөрэрэ буо- луо — диэтэ Хоной Мэхэ[э]лэ. — Оҕолоох диэн ити туххары үчүгэй, онно[о]ҕор уот иччитэ үөрэр, оттон биһиги эрэйдэ[э]хтэргэ муҥ саатар сүүтүк таҥаһа буолар суох — диэтэ Хобороос ытам­ нь[ый]а-ытамнь[ый]а оһох төрдүгэр түҥнэритэ таҥнарыта аньыалаһа аньыалаһа саллан сыа сии олорор оҕолор диэкки көрөн олорон. — Оҕолоор, сүгүн олорон аһа[а]ҥ, охсуспакка — диэтэ Даайа. — Охсуһаллар дуо, о[о]ньууллар дии, ону эмиэ тугу буойдун сороххо охсуһааччы да суох. Чэ бу Таҥара киһиттэн итэҕэс гына айбыта кытаанах суол, — диэтэ Хобо- роос, өрө тыына тыына. Тыа оҕото ТӨРӨ[Ө]БҮТ ДОЙДУ81САХА САҤАТА Өлбүт киһи буор түгэҕэр сытарын курдук 1912. — №4. — С.5—8. Мин төрүөбүт Аан ийэ дойдум Халыҥ хаарынан Ол дойдуга Саҥата суох сабыллан сытар... Күн сирин көҥүл олоҕо, Сү[ү]рүктэ[э]х үрэҕим, Күөстэ[э]х ү[ү]т курдук, Сүүнэ үлүгэр мууһунан Күнүстэри түүннэри Сөллүбэт гына сүгэһэрдэнэн турар. Күүгүнүү оргуйа турар сирэ эбит. Арааһынай куолаһынан, Хара тыам, Айхал бөҕөнү айаарбыт, Халыҥ үлүгэр хаар бэргэһэнэн Көҥүл куолаһынан Хаппахтанан турар Көрүдьүөс бөҕөҕө көҕүйбүт сир эбит. Буруолаах балаҕаҥҥа, Модун тымныы бохсон, Ол даа эрэ[э]ри, Борустой дьон бука бары, Онно мин тэһ[и]йиминэ тэскилэ[э]битим, Бокуйан сыталлар... Ол дойду дьоллоох долгунугар олороммун Өй күүһэ мөлтөөн, Тулуйумуна туоххаһыйбытым. Хараҥа балаҕанҥа, Тоҕо оннугуй диэтэргит, — Харахтарын уута, Тоҕоһолоон үөскэ[э]бит тоҕой сэлэ дойдум, Хара былыт курдук Тоҕо эрэ, тоҕо эрэ, Хайа хаппыт Чөмчөкөм иһиттэн төлөрүйбэт этэ, Ырыа ыллыахха ду? Мин харахпар, ийэ дойдум Ким ыллыай? ыллаабыт даа иһин, Ирбэнник буолан элэҥни[и]рэ: Ырыа ынчык буолан Кини ха[а]рыан бэйэлэ[э]х, хадыһатын уута Ынырыктанан иһиллэр! Халыҥ мууска хааттарбыта, Мин ыттан сырыттым үрүҥ күҥҥэ, Хара тыата Уһуга суох ордук көҥүлгэ, Хаар бэргэһэнэн сабыллыбыта, Аан дойду кийэргэллэ[э]х, Самнан түһэ[э]ри турар, саха балаҕана, Кэрэ сибэккитинэн, киэргэммит сиригэр. Хоргуйан өлөөрү гыммыт куһаҕан дьоно. Ол дойдум дьоно Аан ийэ дойдум! Аан дойду айхалыгар Уу долгунун курдук Халлаан умнубут, ха[а]рыан бухаты[ы]рым Көрүдьүөс көҥүл олоххо, Көрүлүүллэр эбит. курдук Былыр былыргыттан быйылгыга дылы, Мууста[а]х муорам муннугар, Модун тимир быаннан бохсуллан Бокуйа утуктуу тураҕын?..214

Ол даа эрэ[э]ри мин күүтэбин: Мин биэчэлибин:Эн көҥүлэ суох уугуттан көрчүйэн уһуктаргын. Былыт быыһыттан күн тыгарын курдук Көҥүл олох көстүө,Күн аннын диэкки Мин ыллыыбынКүүһүнэн күүһүлэ[э]н олорор дьону,Күүстэ[э]х бэйэҕинэн Эһиги кистэлэҥ күүскүтүнКөтүрүтэ аньньаргын. Үрүҥ күн үтүө күнньэрин. Күөрий[и]эхтэрэ умнуллан хаалбыт киһи уҥуохтараОччоҕо буоллаҕына Сааскы этиҥи кытта олох устуо.Халыҥ хаар анныттан, Оччоҕо биһигини хаайбыт хараҥаХайы үйэтэҥи дьон Саас туххары тарҕаныа.Ойон туран, охсуһууга барыахтара, Бэйи эрэ! истиҥ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалАан дойду үрдүгэр, Халыҥ хаар аннынан хайи үйэҕэХаһааҥы эмэ үйэттэн Хара уу халлыгыра[а]н эрэр.Ха[а]йан турар хараҥа халбарый[ы]аҕа, Ити сибиккитин билэн,Үөрэҕэ суох, дьүһүнүнэн мөкү Илэ бааччы, ийэ-дойдубунҮтүө быһы[ы]га тиксибэтэх, Кэриэс тымныытынХоргуйбут курдук Кэрдэн эрэр.Этэ ыалдьарын ынчыгыла[а]н ырыҥалыыр Ким урут турбут улахыннык,Ыччат дьонно[о]х, ийэ дойдум! Дьолло[о]х олох туһун туойуҥ,Тиллиэҥ! Көҥүллэниэҥ! Кү[ү]һүрүөҥ! Үйэ туххары үктүөн турбутБилигин баҕардар, кү[ү]стэ[э]х Үлүгэри үргүтүҥ!.. ыарахан хараҥа саптын. Аттат Ноурупос САХА ОЛОҔУН ДЬАҺАЙАР СОКУОН ТУҺА 1912. — №4. — С.8—24. (сорҕото) Итинник өйдү[ү] көрөн уурбалы[ы]р буолабыт пройэк 60 кэрдииһин уларытарга. Саха дуоһунаста[а]хтара дьон, бас билинэрэ бааммыт суоллара, сэмэлэрэсаҥалара сылдьалларын төгүргэнэ барыта ананыллар бу. Полосиэниа быһы[ы]ты-нан, саха бэйэтин үөскэ[э]бит куолутун олоҕун. Бу полосиэнийэҕэ этилибэтэх, си-тэри ыйыллыбатах ханнык эмэ суол үөскэ[э]тэҕинэ, оччоҕо эрэ эбэр буолуохха кри-сийэн соккуонугар сөптөөх соҕуһу эрэ. III Саха аан дойдутун бас билэрэ. Дьоку[у]скай уоблас кэмэ биллбэт курдук кэҥ­ э[э]нкөстөр. Ол эрэ[э]ри туһалаах үлэҕэ табыгаста[а]х, олох туругуруох сирэ кыара­ҕас. Бу дойдуга дэлэччи тэлгэрэн сытар буолаллар: бадраанна[а]х, туундрала[а]х,дулҕалаах, бэһэрик мастаах тыалар, кэрийдэххэ бараммат уулар, сир кыссын ан-ныгар үйэ туххары уулбакка халыҥ муустар сайыннары тымныыннан ты[ы]нар.Маннык хорчоххой сигилилэ[э]х сиртэн сир үлэтэ тупсубат, бурдук ыһы[ы]татэнийэхтэ[э]-ҕэр буолуох суох сүөһү и[и]тэлииргэ улахан эрэйинэн арычча ту-туллар. Кырдьык былыргыттан саха омук сылгы сүөһүнү сата[а]н и[и]тэ[э]ччиннэнкөстөр, сирин сигилитин хоту батыһыннаран и[и]тэр буоланн; сылгы сүөһү бу дойдууһун аҕыс ыйдаах кыһынын үтүө дьылга сиргэ ту[лу]йар гынан, онон тахсар буолантаба курдук. Оннук эрэ[э]ри бу крайга сылгыны иитэр дэлэйбэт. Хата дьылтан дьыл-га сылгы ахсаана аҕыйыыра, кыратыйара эбиллэн эрэр. А[а]спыт өрдөөҕү дьыл-ларга, кыыл булл[д]а дэлэччи эрдэҕинэ дьоно сүөһүннэн эрэ иитиллэр. Кыһалҕабилиҥи курдук күүскэ тирэнэ илигинэ сылгыны иитэр ордук силигиннэ[э]ҕэр ор- 215

1912–1913 дук дэлэччи эбэ[э]т кыыл бу[о]ллар эбиискэҕэ, олох киэргэлин курдукка даҕаны. Дьыллар ааһан истэхтэрин аайы, булар аҕыйа[а]н, кыыл көстөрө мөлтөөн онуоха САХА САҤАТА сэргэлэһэ дьон үөскэ[э]н элбэ[э]н олору кытта сүөһү иитимнитин тэнитэргэ кыһалҕа ула[а]тан испит. Оччоҕо арылаан тахсыбыт, дьон иитиллэригэр олох тупсу[у]тугар, сылгы сүөһү ким төһөннөн да ордук бу дойду эгэлгэтин тулуйар буолбутун иһин, са- ханы ты[ын]наах гынан абрыа суоҕа. Онтон даҕаны олохто[о]х дьон сахалар кыһанан иитэргэ барбыттар муостаах ынах сүөһүнү. Ордук киһи үгүс үлэтин элбэх эрэй­ ин ыла[а]ч­чыны, уһун кыһын устатыгар аһыырын бэлэмни[и]ргэ. Ол эрэ[э]ри ынах сүөһү сылгыта[а]ҕар тутуута хобол, аһыыра аҕыйах онон кыараҕас да сиргэ ахсаана элбэҕи тутарга сөп буолар. Сылгы сүөһү аҕыйах да буоллар аһы[ы]ра элбэх буолан, ба[а]р киэн сиргэ тутуллара. Паматнай кинигэ дьэҥҥэ 1896 дьылла[а]ҕыта Дьоку[у]скай Уокруга сахатын сүөһү­түн туһун кэрди[и]һигэр, киирбит этэ үөрэх чопчу ыйбытынан ахсаан. Саха сүөһү­ тэ 220 хонукта[а]х кыһын устатыгар төһө оту сиирэ: бөдөҥ соҕуһа 166 буд от, кыра- та 93 буут. Бу ахсааны сыарҕаҕа таһа[а]рдахха 20 бууд сыарҕаҕа буолар эбит; бөдөҥ сүөһүгэ 8 сыарҕа 3 бугул, кыраҕа 4 сыарҕа 6 бугул, сүөһү баһыгар 7 сыарҕа бадаҕа от. Итинтэн ууран көрдөххө, урукку сокуоҥҥа тэҥнэ[э]н 28 сүөһүнү саха биир кэр- гэнниин итимнитигэр анаан оччоҕо би[и]рди[и] ыал олоҕор кэргэн 28 сүөһүтүн­ и[и]ти­лэригэр сөп буолуо эбэ[э]т 176 сыарҕа от. Эргитэн эттэххэ би[и]р кэргэн ыал олоҕор, и[и]тимни сүөһүтүн эрэ аҥардас кыһыҥы айаҕар кыһалҕаны аһарыа эбит 44 диэһэтинэ сир ходуһа баара буоллар ону даҕаны дэһэтинэттэн 4 сыарҕа от кэ- лэр сиригэр ортотук ү[ү]нүүтэ. Аҥардас ити курдук ахсаан, сүөһү соҕотох кыһыҥҥы аһыырын атыы дьэҥкэтин көһүннэрэр сүөһүлүөх сир дойду сөбүн ахсым тымны[ы] түһэр аан дойдула[а]х саха олоҕурарыгар өлбөтүн оҥостон төһө эмэ сүөһүнү и[и]тэ- ригэр. Итигирдик у[у]ран а[а]ҕан көрдөххө бэрт үгүс үтүө сир абрыа эбит. Кылбатан турар кырдьыгын эттэххэ билиҥи саха олоҕун туһун туһула[а]х дойду ыра[а]ҕынан тутах. Бэркэ сирийэн кү[ү]с уох баарынан сиртэн ү[ү]ммүтү ситэри сэппэрэ[э]ктэ- ри эрбэһиннэри хамыйдахха; ол гиэннэ сүөһү аһыыр уһун кыһынын устатыгар — хар- гыйар өллөнөр иккинэн аҥардас аһатан истэххэ бары биллэн турара саха тутар и[и]тэр ыалы буруола[а]ҕы эрэ холубурдаатахха би[и]р кэргэн ыал олоҕор уонча эрэ сүөһүнү. Бу этиллэр төгүргэннэринэн саха үгүс өттө көстө дьадаҥыта харах- ха ан[н]ьы[ы] буолар. Саха «сүөһү и[и]тэ[э]ччи кочобой омук» диэн. Дьиҥ кырдьыга иитэр сүөһүтүн этин үтүн арыытын саха бэйэтэ аһаабат үксүн атыыла[а]н кэбиһэр, өлбүгэ тардыы үтүргэниттэн төлөрүйэр. Аһаан и[и]тиллэн олорор үгүһэ наар балы- гы кыыллары булта[а]н бурдугу аҕыйаҕы ыһа түһэн. Бултар аҕыйа[а]тахтарына ба- лык тахсыбатаҕына кыыл көстүбэтэҕинэ бурдук от ү[ү]мэтэҕинэ — саха үлэлэ[э]н аһыы саты[ы]р эҥин-эҥини хаһаана түспүт сытыйбыт балыгын от эгэлгэтин үксүн эрбэһини тиити бэһи хастаан сиргэ ти[и]йэ. Сол курдук сутаан олоруу сыллата найы­ лыыр курдук буолар туһалаах итиннэри оҥостуохха үлэлиэххэ табылыкта[а]х олох дойду суоҕуттан. Итинник илэ көстөр эрэйдэ[э]х олохто[о]х дьону сокуон тутааҕа аһынар хараҕынан дьылҕалы[ы]р сахаҕа бас билинэр аан дойду анаан ты[ы]нна[а]х буолары айан. Баччаҕа тиэрпит «полосиэнийа» чэрчили[и]р сир дойду бас билигин «бла­ дьыайыны» туһун бэрт чиҥник чопччу туспатын 34 кэрди[и]һэ ол курдук ыйар кочо- бой омуктар тутуллар аймах ахсы[ы]тынан бас билэр анабылла[а]х сирдэри. Бу сир- дэри үллэртэн чопчу түгэтти оҥостоллор кочобой омуктар бэйэлэрэ, сэрэбэннэн би[и]тэр бэйэлэрин атын куолуларынан. Кочобой омук сири бас билэрин туһун кииннэн. Ити кэрдис кэскиллэ[э]бит умнубакка өйдөтөр курдук: обсай сири аныыр кэри[и]ми таарыппакка, аҥардасты[ы] бүтэй анабылынан кинилэр сири бас билэллэри. Чахчы кырдьыга Дьоку[у]скай уоб- ласка күн Ыра[а]хта[а]ҕы укааһынан үлэлэ[э]бит өлбүгэли[и]р кэмисийэлэр бас биллэрэ анатала[а]быт сирдэрин аймах аайы арааран аахпыттар. Онон тэбинэн сахалар бэйэлэрэ дьүүлү тутан олорор тойотторбут даҕаны хо­ йуккуга дылы өйдөрүгэр хатыллара бу саха омук тутан олорор сирин кырсын этэ, — эрэ туһанан олоро[о]ччуннан буолбат, хата бас билэр курдугунан көстөр, диэн. Арай 216

1893 дьылга сокуону салайа[а]ччы Сэнэт үрдүк ыйбыта бу саха сирин барытын кас- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаална баһын билэр диэн аҥаардасты[ы] сир мэ[э]рэйинэн сахаҕа туттарыллыбатахэрэ буолан. Билигин та[а]рыйа эрэ диэн. Сэнэт ити ыйа[а]ҕын сүньүн ыра[а]ппатэрэ[э]ри биһиги санааны саҥарбаты тулуйбаппыт: саха сири бас били[и]тин туһунхайдах да хам кум туппут иннигэр билигин сахалар олохторун майгына, ыра[а]с кыр-дьык диэн көрдү[ү]р күүтэр бу пройакка 70 ыйа[а]ҕы лаппа аньы[ы]га саатар бу кур-дук: «саха үлэли[и]р оттуур сирдэрин, илэ көстө турарын, сөбүлэти[и]тэ суох то­роосдьоҥҥо устан бэриллибэт, обсай сири олохтотолуур кэри[и]м уобласка кэлиэҕэрдылы». Саха омук сир тутарынан, туһата ситиннигинэн харыскалы[ы]р, ыраас кыр-дьык көтөҕүллэрэ буолуохта[а]ҕар, аҥардасты[ы] соҕотоҕун ити эрэ, бу хорчоххойсигилилэ[э]х сиргэ олохсуйбут саха омугу тыынын уһатан, харыска буолан, иннинд­ иэкки көҥүл көтүүтэ билиҥҥэ дылы күөрэйэн иһэрин курдук: бүтэн аньа көстүбэт соҕусбуоллар да, кыылы булта[а]ччы эрэ буолан иһэн, баста[а]н сылгыны и[и]тэ[э]ч­чибуолбута, онтон ынах сүөһүнү төлөһүтэ[э]ччи буолбута; ити кэнниттэн аны идэтин­былаан үксэтэн, сүөһү и[и]тэр, сир үлэтин өрө күөрэтэр, бурдук ыһан дьиэтин олоҕункэҥэтэргэ ти[и]йдэ. Ити курдук саха омук ты[ы]нна[а]х олорорго соҕотохту[у] саайдыбыт аймахдьону бу Дьоку[у]скай уобласка. Төрүөҕэ төннө төрөөбөтө, ахсаана үксэ[э]н иһэрэтөлкөлү[ү]р барытын полосиэньэ 34 кэрдииһэ. Кини сахаҕа халыҥ харыска, суондурда буолан, сири дойдуну сахаҕа бөҕөргөтөн, атыҥҥа былдьаппакка. Саха олоҕуниһин бары төгүргэнин тутан, салайа көрө үөрэнниэххэ, бу сирдэри сүөһүнү сир дой-ду сигилитин-ү[ү]нүтүн, киэҥин — итигиэннэ, маннааҕы олоххо холуйан, сокуон ыйаркэри[и]минэн, ыра[а]с кырдьыгынан, саха аналла[а]х сиртэн өлүүтүн торумна[а]н,[у]оптара эттэххэ, уобсай сири олохту[у]рга кэри[и]мҥэ, көҥүлү былдьы[ы]р бы­һы[ы]ннан сири устуталы[ы]р, саха омук олоҕор өлүү алдьархай буолбат б[у]олуоҕадуо. Бастатан эттэххэ, ол курдук сири устуталаныай туоҕунан тууралан[ан]? АтынСиби[и]ргэ олорор, эҥин үчүгэй айылгыла[а]х дойдула[а]х омуктар торумнарынандуо? Би[и]тэр олохто[о]х уоблас тутаах тойотторо, көрбүт курдук санааларынан са-лайбыттарынан дуо? Төһө ити этэн иһиигэ холубурда[а]х, быстах санаанан тулхатыктэриллэр майгылар, саха сири тутан туһанарын түөрэҥнэтэргэ тиэрдэрин, ол туһунэппэккэ эрэ аҥардас ону эрэ аҕыннахха: «итинник майгылар дьүүллэр саха олоҕунсүтэрэр алдьатар курдук буолуохтара, соҕотох сокуон эрэ. бу сири үлэлэ[э]н туп-сарбыт гиэннэ сиртэн матан хаалар буоллахка, дьон санаата түһ[ү]э-батаныа, сириүлэли[и]ргэ или[и] барыа суоҕа». Бу кэнниттэн, биһиги санаабытыгар ордук лоп курдук олохто[о]ҕо буолуо этэ,мунааҕа тэнэ[э]ҕэ суоҕа хойуккута: саха кэскилин, бас билэр сирин бэйэтин уоб-састыбатын иһигэр түгэттэр туһун, бу оҥоһуллар полосиэниэ проиэгар этиэххэ солкурдук, хайтах ыйар билиҥи баччаҕа тиэрпит полосиэниэ 34 кэрди[и]һэ. Саха сирин сигилитэ, бары уокругалар истэринэ[э]ҕэр буолуох, би[и]р округаулу[у]старын иһэ чип чинха атын эгилгэлэ[э]х. Холубура оннук: сорох улу[у]с сир-дэрэ ордук тупсаҕай сүөһү и[и]тэргэ, сорох сөптө[ө]х кыыл булту[у]рга. Ситинтэндаҕаны эҥин эҥин буолар сир үллэһигэ. Улу[у]с уобсастыбатына[а]ҕар, онно[о]ҕорнэһилиэктэр үлэстиилэрэ би[и]р ма[а]рын буолбат. Сорох улу[у]ска кыыл булт баа-рыгар, балыгы даҕаны булта[а]ччыла[а]хха, олохто[о]хторо үгүһэ ити бултарга арал-дьийан, сүөһү и[и]тэр тэрискэни аҕыйаталлар, сүөһү кыһалҕата мөлтү[ү]р. Итинниколохто[о]х улу[у]ска сир үлэсти[и]тэ буолар, олоххо баар сүөһү ахсааныгар чугаһата«клаһынан» диэн. Атын улу[у]ска ойоҕос булт суоҕар сири түгэттэллэр олохто[о]хдьон ахсааныгар чугаһата «ду[у]һанан». Сүөһү үөскү[ү]р туспа кэскилинэн, аччы-гыйынан тарыйа и[и]тэ[э]ччи дьон ахса[а]нын. Ол эрэ[э]ри дууһанан түгэти[и] буол­ арсүөһү и[и]ти[и]тэ мөлтө[ө]бөт бараҕатынан. Дьэ итинник кэскилинэн сүөһү и[и]тэнтыынна[а]х буолан олоро[о]ччулары, бары уобсастыбалаах сири түгэттиллэрин үкчүби[и]р кэспэт кэскил оҥордоххо бэрт үгүс өттө буомчала[а]х уобсастыба онуохакөҥүл көхтөөхтүк күөрэйэрэ туксара. Онон бу полосиэньэ пройэгар халбарыппаккаэтэр: кочобой омук сирдэрин бэйэлэрин иһигэр уобсастыбалары олохту[у]р тэри­йэр дэниитэ кытын кыһалҕала[а]х тыллар. 217

1912–1913 Итиниктэри өйбүтүгэр оҕустаран, биһиги ол курдук у[у]рбалыыбыт — пройэк 26 кэрдииһин уларытарга манныктык: «Кочобой омук сири олохтоноллорун оҥорор САХА САҤАТА уобсай кэри[и]м кэлиэҕэр дылы, кинилэргэ туттарыллар билигин илэ көстө туһанар сирдэрин эрэ, үрүттэри буордары, уулары тыалары, ким да былдьа[а]бат гына. У­ лууст­ ар сирдэрэ дойдулара сибилиҥи былдьаһыга суох быыстарынан улу[у]с иһигэр нэһилиэктэрэ, би[и]р нэһилиэккэ дьоннорун олохтуур сирдэрин өлүү өлүү аната­лы[ы]та тэриллэр кочобой омук уобсастыбатыттан, бэйэлэрин куолуларынан. 2. Бу этитэлэ[э]н иһэри олохтонон, биһиги у[у]рбалы[ы]быт пройэк 27-28 кэрди[и]һин букатын таһа[а]ран кэбиһиэхэ. Ити кэрди[и]лэр ыйаллар эбит ончу олоххо тарыты[ы]та суох суоллары, мөлтүрүппэккэ оҥорор гына. Холубура сир мэккиэрин сүөһү үгүһүн аҕыйаҕын быһы[ы]тынан дьү[ү]л, хайдах даҕаны табыллыа суоҕа, дууһа ахсаанынан сири тутан олорор нэһилиэктэргэ. 3. Биһиги санаабытыгар атын атын улуустаах дьон сир дойду туһунан мэкки­ һэл[л]эрэ көнө кирдьигэ көстүө этэ арай сирдэрин мэ[э]рэй «миэсэбэнийэ» оҥордох­хо, ол гиэннэ мэккиһэ[э]ччи улуус дьонун олоҕун сыдьайдахха. Онну- гун онук б­ уол­ ар да улуус сирэ бэрт киэҥ, мэ[э]рэйдиир ону хотторбот. Мантан биһиги у[у]р­балыыбыт итинник мэккиэри ончу таһаарбакка, ол курдук санаан: сири көнө кырдьыгынан тэҥ[н]иир ити бырайыакка этиллибитин курдук сүөһү ахсааны- нан холуйан, оннук дьүүл ончу хотуута суох буолуо. Ол сүөһү ахсаана киэҥ улу[у]с гиэ­нэ хайдах да дьиҥэ кирдьигэ биллэрин, биллибэтин ахтыбакка эрэ, биһиги бу суолтан, итинник дьү[ү]л оҥоһуллуутун та[а]йа сатыыбыт. — онтон даҕаны, сүөһү ах- саана биллибэтин да иһин, ол ахсаан уларыйа тэлирийэ турара бэрт дөбөҥ. Сүөһү бэрт сүүрүмтүө — ахсаана көҕүрүү эбиллэ турар кыыл. Аҥардас сол би[и]р улуус буолбутун да иһин, сүөһү үксү[ү]рэ аҕыйыыра тиксэрэ элбэх. Ол буолан баран, биир уобсай улуустар үрдүнэ[э]ҕи кэлэр биричиинэттэн буолбат, ханнык эмэ чуо биир улууска баар үөскү[ү]р төрүөт буолар. Холубура биир эрэ улуус иһигэр сүөһү өлү[ү]тэ үөскү[ү]рүттэн, биитэр сири сиигитэр от ү[ү]нүүтүн тупсарар ардах былы- та тумуннаҕына, ол улууска кураантан өлүү кэлэриттэн, — манныктартан сүөһү сүтэн иһэр. — Итинник суоллар тирйэбитинэн үктэллэнэн оннук улуус дьэ сир быстаран ылыан баҕаран үҥсүбүтүнэн бардын, атын улуустары ордугурҕа[а]н. Ол икки ар- дыгар, дьиҥ кырдьыка ти[и]йдэххэ үҥсү[ү]лэ[э]х улуус, баҕар ордук үгүс сирдэ[э]х буолуо. Бу туһа итинэн эрэ түөрэ этиллибэт. Баҕардаҕына оннуктар үөскүүр буо- лаллар: эргиллэллэр үтүө дьыллар, ол быыһыгар, сир эби[и]скэтэ көрдүөн үҥсэ сылдьыбыт улуус, би[и]тэр сир атын улуустан быстаран ылбыт, кыһалҕатыттан үтүө дьыллар көннөрөн кэбистэхтэринэ, эмйэ сүөһүлэнэн ти[и]йэн кэлэр. Баччаҕа сүөһү өлүүтэ хайа эмэ туора улууска туран, сүөһүнү сүтэрэ аччатан кэбиһэр. Маннык быһыыларга пройэк ыйарын хоту (диэбит ким төһө сүөһүлэ[э]ҕи, киниэхэ экчитэ эл- бэх сир) сүөһү аҕыйахтаах улуус эмиэ үҥэригэр тиийэр маҥнай үҥпүт улууска. Онон төрдө көстүбэккэ, уһуга биллибэккэ, төттөрү таары үҥсүү буола турарыгар ти[и]йэр. Маннык пройэк полосиэниэ гиэнин 29 кэрдииһин көннөртүү түһүөххэ баҕа­ рыы­лаахпыт, бу курдук: «сахалар сирдэрин мэккиэрэ, улуус улууска үҥсэр буолуох­ тус­таах, атынынан төрүөтэ суох, быыһы эрэ уларыттахха, би[и]тэр сири быыл- дьаттахха, кырсын алдьаттахха дьүдэттэххэ, оннугунан эрэ үҥсүү суут куолутунан ууру[у]га тиэрдиллэллэр. Ити куолутунан дьүүллэнэр, ситинник эрэ төрүттэ[э]х биир улуус иһинэ[э]ҕи сир мэккиэрдэрэ. 4. Ааспыт кэрдис көстүүтүнэн, батыһа[а]ччы 30 кэрди[и]с таарыйыах тустаах биир эрэ улуус иһинэ[э]ҕи мэккиэрдэри. Онтон, бу кэрдиис ол курдук уларыйыах тустаах: би[и]р улуус иһинэ[э]ҕи нэһилиэк уобсастыбалара сири тэҥнэһи мэккиэр- дэрэ көрүллэр дьүүллү[ү]р ол улуус муньаҕар оттон биир нэһилиэк иһинэ[э]ҕи дьиэ тутар дьон мэккиэрдэрин дьүүлэ, биир аҕа ууһунааҕы мэккиэри дьүүллү[ү]р сол аҕа ууһун муньаҕа; — тус туспа аҕа уустаах, биир нэһилиэк иһинэ[э]ҕи мэккиэри ыпса- рар нэһилиэк муньаҕа. 5. Дьоку[у]скай күбүрнэтэр «Ыскрыписын» кулун тутар 7 (күнүгэр) 1908 сылга таһаарбыт сүркүлэр ыйа[а]ҕар ородобой быраабаларга Дьоку[у]скай уоблас иһигэр (бэчэ[э]ттэммитэ Дьоку[у]скай уобласнай биэдэмэскэ 28 биэбрэлгэ 1908 сылга №8). 218

Ситэри эппит төрүт тэрийэн, уобсастыбалар — кимийэхэ эмэ сири-тыаны со- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунааллоон, бурдук үүннэрэргэ, хадыһа оҥосторго, биитэр күөл көһөрөн, уутун ыытан, отү[ү]нү[ү]түн тупсарарга, — бийэрэ биригибэри Родобой Упырабылыанньалар эрэтэбэрдии бөҕөргөтөллөрө үчүгэй буолуо этэ диэн баҕарабыт дьоҥҥо народускайбырааба сибидиэтэлстибэтинэн: пройэк 33 кэрди[и]һигэр эппит курдук кристийэн-скэй начаалыньык көрү[ү]түгэр, тибэрдийэйннэтигэр киллэрбэккэ-эрэ. 6. Саха сирэ туһалааҕа аҕыйах быһыытын көрөн, билигин олохторун куолутунөйдөөн, биһиги баҕарабыт 36 кэрдииһин пройэгы ол курдук ситэриэххэ. бостобойугаадал дьа[а]мнарга, саха тутан олорор сириттэн кинилэртэн сөбүлэти[и]тэ суох,бэриллийэх тустаах арай дьаам турар дьиэтин, аатын да сэптэр туттар сири эрэ,дьаамҥа. 7. Биһиги хостотолообут төрүттэрэ-эрэ, ити туспа санааны, ити бастакы кэр­ди[и]скэ киллэртэлэ[э]бит, — хомурбаттар, хата баччаҕа тийэрдэн олордор «поло-жение объ инородцахъ» кэрди[и]стэрэ бөҕөлүрүнэн, бу пройэк 37 кэрди[и]һин дьиҥкырдьыкка салайдахха, ол курдук көнүөҕэр сөп. Уобсай сири олохтоон оҥорор,кэри[и]м кэлий[э]ҕэр дылы кичиллэ[э]хтик, бөҕөтүк буойуллар, саха уобсастыба-тыттан сөбүлэтиитэ суох кинилэр тутан олорор сирдэрин кимиэхэ да ончу туорап-пакка, — туора дьоҥҥо. 8. Пройэк 38 кэрди[и]һэ ахтара «саха уобсай уобсастыбанан тутан олорор си-риттэн өлү[ү] ылар, — түҥэтиккэ хаһан да холбообокко» — дэниллибитэ, биһигисанаабытыгар хото[о]йулаах буолуо этэ, арай бу курдук түмүктэ[э]тэххэ: «олохкөтөҕүллэрин үрдүүрүн күөрэтэргэ кыҥаан, көҥүл бэринэр саха уобсастыбалары-гар суругунан, бири[и]гэбэринэн, ородобуой бырабылыаньта бөҕөргөтүүтүнэн. Но-руоднай бырааба, сибидийэтэлстибэтинэн кими эмэ, бэйэтин киһитин өлү[ү] сиринтуспа араарарга, уобсай түҥэттиигэ сыһыарбакка хаһан да; би[и]тэр төһө эмэ дьылосторуокта[а]х — олоҕор сөптө[ө]х, ситэри сирдэ[э]х гына тэри[йи]эн». IV КОЧОБОЙ ОМУК ДЬҮҮЛҮН СУУТУН ТУҺА Көрүллэн эрэр пройэк оҥорбут тойоттор сүбэлэһиилэрэ биһиги сана[а]быты-гар, хардары таары у[у]рбалаабыттар оннугунан «би[и]р өттүнэн, — саха бырабы­лыаньньатын, үҥсү[ү]лэ[э]ҕи дьылҕалыыр, уураах уурар (суутту[у]р) күөнүттэн туо-ратарга тумнуута суох томоонно[о]х» диэммит. Сону ыксалата эт[и]ллибит: «саха кырдьыгы салайар (сууттуур) баһылыктаратут­тарыллар «кирисийэнскэй норуодускай началыньык» — диэн тойоттор көрүүлэринанныгар,— эргитэ эттэххэ эгин-эгин булкуйа баһылыктааччыларга. Бу этиллэр үҥсүүдьыалатын (суутууру) саха бырабылыаньатыттан, араарар дуоспуруҥҥа чугаһа[а]-быт. Ити икки ардыгар биһиги санаабытыгар дьү[ү]л сүньэ табыллыыта ити курдукараардахха сокуон буолар: судьуйа суобаһа санаата дьухха ыраас, толлугаһа суохбуоларыгар. Бу көрүүнэн биһиги билиибитигэр, үрдүк су[у]ттанар төбүрүөн «кассасионнайинстансийэ» диэн сокуон толкуйдааҕа бийэрэччи, сыдьайаччы буолуох туста[а]х.Бастаҥыта сүбэлэһэн дьылҕалыыр — коллигийэлнай сууд, — иккиһинэн сокуонусыдьайар-чэнчийэр үөрэҕи туппутта[а]х сууд. Ол — киристийэнскэй норуодускайнача[а]лыньыктар — диэн, кинилэр билигин дьаһаллар быһы[ы]ларыттан көрдөххөоннук сокуону сыдьайар үөрэҕи хотон дуоспуоруннаабатах да буоланнар. Итикөрүүннэн үрдүк су[у]ттанар төбөрүөн төлкө сири тумнугаһа суох сиэргэ ти[и]йэ-бит — Окуруснай Сууту, саҥа үҥсэр суолугар барытыгар. Ол суут ситэри чинчилэ[э]нсыдьайан дьылҕалаан бийэрэр буолуо, бачча тийэрдэн олордооччу сокуон (положе-ние) көнө куолуларын. Манныктар баалларыттан биһиги уура саныыбыт ол курдук: саха үҥсүүтүнбаста[а]н ыраньылы[ы]рга оҥоһулуох тустаах, нэһилиэккэ би[и]рдии — Судьуйа —диэн, маҥнайгы стийэнэн. Судьуйаны талар нэһилийэк муньаҕа би[и]р кэтэх — кан- 219

1912–1913 чытааты — кытары. Икки стийэнэнэ нэһилиэк судьуйалара муньньустар «сийэстэрэ» туспа улуус муньньаҕа талбыт — бирисидэ[э]тэллэ[э]х. — Ол бирисидэ[э]тэл эмиэ САХА САҤАТА канчытаатта[а]х улуустан. Ити нэһилиэк судьуйаларын сийэһигэр туспа бирисидэ[э]тэл талылларын тумнугаһа суох курдук санаабыт оннугу өйдө[ө]н. Сийэскэ киирэр эпэ- лэсийэ касаассыйа үҥүүлэри ылыталы[ы]р судьуйалары да ыраах сирдэргэ — си­ йэс  — оҥорон таһаартыыр көрүллүбүт суолга у[у]ру[у]тун бэлэмнэтэр, бары  — сий­ эс  — туһунан дьаһайа[а]ччы тэрийэ[э]ччи кини бу[о]луох тустаах. Ити эппит судьу­йаларыгар хотторбот суоллар, бэйэлэрэ эмиэ туспа бодьу[у]ста[а]х дьоҥҥо. Үһүс — касассионай — стийэнэн буолуох этэ олохтоох Окурусунай Су[у]т. Ол су[у]тка биһиги санаабытыгар — касассионнай — үҥсүү үллүк курдук буолуо суоҕа, билигин даҕаны кини бары саха үҥсүүтүн онно[о]ҕор түмүгүн дьүүллү[ү]рүн быһы[ы]- тынан нэһилиэк судьуйатын кинилэр сийэстэрин бирисидэтэлин канчытатта[а]ры да бөҕөргөтүөх тибэрдии гыныах тустаах, биһиги санаабытыгар ордук дуоспурунна[а]- ҕа, Окурусунай Су[у]т бирисидэ[э]тэлэ, соччоҕо итинник быһыылар ситтэрэллэр сууттуур баһылыга араарарга бырабылыаньаттан олох өттүн көрөр бастаан. Ол гэннэ булабыт алыс хааттарылаах гына ыйыллыбыты нэһилиэк судьуйата ­буоларга талыллааччыга бохсуулааҕы, пройэк этиллэриттэн, миробой судьуйа  — улахан сууттар тутаах сокуонунан оҥоһулааччы, бу эти[и] курдук талыллыбат, — пройэк оннооҕор күчүмэҕэйдик этэр «судьуйа» дуоһунаска талыллар, туоҕунан да мааны майгытын баһааҕырпатах куолуттан туораҕа холбоспотох, сырдык дьүүлү сы- дьайар судьуйа сүрүн кэбин аччыгыйынан даҕаны күлүктүө суох, киһи пройэк би[и]р, онуоха энчитэ суох кыттыһар эрэ[э]ри биһиги булабыт оннуктары, өрү[ү] үөскүү ту- раннар мунан тэнэн би[и]тэр өй сиппэтинэн билбэтэх бэйэ бэйэни атаҕастаһыы. Маннык суоллар чуо бэйэлэрэ саата суута да суох буолаллар, онон эчирэ[э]бэк- кэ суут у[у]рааҕынан буруй кэлэ турар, харчыннан төлүүр «ыстара[а]п» би[и]тэр оннооҕор түрүмэҕэ олоруу. Маннык суоллар үгүстэр бука саха олоҕун иһигэр, сокуон торума куолу мөлтөҕө, ситэри тарҕана илик буолан. — Итинни көрөн биһиги санаабытыгар, саха судьуйала- рын талар куолуну нэлэтэ түстэххэ сөп. — Дьылҕа килэрбэт буолуохха аҥардас он- нуктары эрэ, ааттара суутунан аччаабыттары, би[и]тэр сөптө[ө]х улахан суоллары үпкэ иҥсэрэн оҥорто[о]н түрүмэҕэ дьү[ү]ллэммиттэри. Итиэннэ кыттыһыах туст­ аах, биһиги санаабытыгар хата уобсастыба бири[и]гибэринэн холдьохпут киһитэ, би[и]­ тэр «моҥкурут» матаамсыкка дьүүлүнэн тахсыбыт. — Маннык сигилилэ[э]хтэр уоб- састыба санаатын туппат ытыктаммат да буоланнар. Уһугар эттэххэ, саха суудьуйа дуоһунаһын сулу[у]спата үгүс үтүргэннэ[э]х буо­луо, суругу оҥосторго тэриниитэ «кэнсэлэриэ» диэн. Ол маньа торума харчыннан төһөнү бэриллэрэ, би[и]тэр ол оннугар, сиринэн маньаланара дуоспурунна­ныах тус­таах уобсастыбалар бири[и]гибэрдэринэн, улуус муньаҕар нэһилиэк да муньаҕар быы- бары оҥорбут сирдэ[э]хтэргэ. 2. Пройэк 84 кэрди[и]һигэр анаан этитэлэммит уобсай сууттанар к[у]олутуттан туспа саха омук сууда дьү[ү]ллү[ү]р үҥсү[ү] суоллара. Онно, сорҕото уобсай со­куон таарыйбаттарыгар быстах ахтыллар эбит; — холобура, ойох — ылсарга сулуу ха­ лыым кэпсэтэрин курдуктар. Онтон, биһиги уурбалыы саныыбыт, бу кэрди[и]һи си- тэрдэххэ ордук ыпсы[ы]лаах буолу[у]һу, сибилигин саха олоҕор тахса турар суол- лары, дьон били[и]тинэн чахчы дьү[ү]лгэ ти[и]йэр диэххэ сөптөөхтөрү, киһи сирити- гэр, үбүгэр-аһыгар мөкүннэн соту[у]лаахтары.Оннуктарга холбу[у]бут: 1. Хааттыны адьдьатылаахтык ойну[у] оҥоһуллара, ооньоһу[у]та даҕаны; 2. саха олоҕор, тойотторуттан көҥүллэти[и]тэ суох арыгыны, бары испииртэн оҥоһуллубут утаҕ тиэйэр тутар, буолуох суолу. Бу икки суол эбиллэрэ пройэк кэрди[и]һигэр, саҥа этиллэр буолбат, сибилигин даҕаны олохто[о]х дьон өйдөрүгэр хатаабыт суол­ лара манныктар үөскэ[э]ннэр-үөдүйэннэр дьон сигилитин киртитэллэрэ, үбү-аһы тоҕоллоро. Олохто[о]х дьон бэйэлэрэ билэрдэринэн бу суоллары, халбарыта, тус­ та, сатыыллар. Итиниэхэ батыһа биһиги булабыт, саха суута дьү[ү]ллүүрүгэр аныыр­ га сөптөөҕү, сүөһүүнү маннай-эрэ уорбуту, ити санааны биһиги булабыт оннуктан: а) баччаҕа тиэрдэн олордо[о]ччу Полосиэньа ыйар, маҥнайгы, иккис-да уоруйаҕы, 220

30 сү[ү]с таһыйбат буоллаҕына, тыл-дьүүлүнэн, «солобыаснай араспыраба» коо­ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунааллутунан дьү[ү]ллү[ү]ргэ. Ол «солобыаснай араспыраба» коолута барыта буоларүп туһунан «скобуой» диэн: онон, уоруйах дьүүлэ эмиэ үбүнэн, уордарбыт эрэ хо-румньутун төлөтөрүнэн бүтэр курдук. Чахчы — кырдьыга, ити курдук уоруйах суоладьү[ү]ллэнэрэ дьон бэйэтэ билэригэр да астыга бүтэри[и]тэ суох: уорарга, сидьиҥсигилига санаатын быдьдьаппыты тохтоппот, уоруйах оҥорорун у[у]раппат. — буоҥоһуллар пройэк ыйа[а]ҕа сокуон буолан бөҕөргөттөҕүнэ, итинник быһы[ы] бука-тын у[у]райыа, сүөһүнү уорбут киһи-эрэ буруйга ти[и]йэн истэҕинэ, 6 (алта) ый уста-тыгар түрмэҕэ олоттоххо; б) уобсай Импиэрийэ иһигэр дьиҥэ ыйыллыбыт сокуонуоруйах дьүүлүн күүһүрдэр бөдөҥ сылгы, ынах да сүөһүнү уора[а]ччыны баһа — ба-рар «уголобнай» улахан буруйга аныыра, биһиги санаабытыгар, алыс ордук ыара-ханынан көстөр. Ити, урут ахтыбыт курдук коолуннан, күн бэҕэһэ[э]ҥҥэ дылы уор-бутугар үбүнэн толуммут саха, бүтэй «спарабитиэлнэй аристанскай оруота» диэн —ка[а]һына үлэтигэр, 5-6 дьыл устатыгар ти[и]йэ буруйга тиксэрэ, бэрт эмискэччи ох-тор холубурда[а]х. Сокуон торума ити курдук эмискэччи дьон санаатыгар хатаммат.Арай киһи и[и]тиллэриттэн ыла өйдүүр билэр буоллаҕына, сокуону кэһэн оҥорорхайдах суол буоларын, ханнык буруйга тиэрдэрин, — оччоҕо эрэ кирдигэ улахан бу-руйа тогуйдута дуоспуруннаах. — Ол гиэннэ, оннук модьу буруйга хотон буруйа дасуох суолу оҥорбут тиксиэҕэ, оҥорбут суола буруйга түһэрэрин ситэ өйдөөбөтөх,хойут өйдөннөҕүнэ сигилитэ көнүөх даҕаны киһи. Ханныктан бөдөҥ сүөһүнү уор-буту кү[ү]стэ[э]хтик буруйду[у]р куолутунан, сүөһү эрэ буоллар уорбуту эмйэ бэ­йэтэ уруккуттан ыар буруйдаах суолу оҥорбуту, оннооҕор ыаратан буруйду[у]ролус хорчоххой дьүүл буолуо, аһара санаатахха, буруйа «накасаанийата» төһө ыарсуол оҥоһуллар да ол сокуону кэспит суол туоһуланы[ы]та ирдэниитэ соччо элбэхэрэйдэ[э]х, омоло[о]нно[о]х буолар. Холобура пройэк этиитинэн би[и]р да 3 сү[ү]ссыанала[а]х тамыйаҕы уорбут киһи, аатыттан ааһар буруйга тиксэр. Оннук уору­йахсуолун, туох да иннинэ урут «доснаньа» диэн суолу хайа көрүү оҥоһуллуохта[а]х, он-тон бастыкы «силиэстибийэ» диэн буолуохта[а]х, буруйдах суолга туту[у] «обини-тэлнэй а[а]кка» тэриллиэхтэ[э]х туоһулар хамыллыахта[а]х. Суутка итиэннэ сууттуур силиэстибиэ буолуохта[а]х, буруйду[у]р да өттүттэн (за-щитникъ и прокурорская власть) мэккиэр тыллар этиитэ буолуохта[а]х: дьэ манныксиппитин гиэннэ барыта уһун сылаала[а]х майгылар, уура[а]х иһитиннэрэллэр.  —Итинниэхэ, уордайбыт хаста эмэтэ тиэстиэх туста[а]х ол бу сирдэргэ, — сууккатыл этэ[э]ри. Бу кэриэтин уордайбыт эрэйтэн бы[ы]һаныаҕын баҕарарай үҥсүмнэбыраҕан? Онтон хорчоххой кытаанах дьүүл буолуохта[а]ха уоруйах, букатын дьүүлгэтий[и]мэ[э]рэй, үҥэр суох буолан онон уоруйах мөлтүөхтэ[э]ҕэр, дьэ эбиллэ[э]-рэй, саха суута үрдүгэр олохтооҕо ол дьү[ү]ллүүрэ, дөбөҥ да кылгас да буолуо этэ,уоруйах да аҕыйы[ы]рыгар, сигили көнөрүгэр, тийэрдиэ этэ. Бу этиллэриттэн чинхаатыннык көстөр, — иккиһин суолу оҥорбут, уорбут да, дьүүллэниитэ, — биитэр си-дьин суолу оҥоро идэлэммит буойу[у]ттан тохтообот дьон дьүүллэнэллэрэ. Манныксуоллары оҥорто[о]буттары сокуон да харса суох туох баар кү[ү]стэ[э]ҕинэн тутуохтуста[а]х, уһугар эттэххэ пройэк ыйара, сүөһү уоруйаҕа, атын үбү уорбут икки хол­ оо­но тэҥэ суох курдук буруйдары анаабыт. Холобура ми[и]гиттэн икки тыһы[ы]нчаныуонча бөдөҥ сүөһүнү аты[ы]лаһар харчыбын уорбут киһини саха суута дьүүллү[ү]рсуола туолан алта ыйы түрмэҕэ ууруллар. Арай мин тымныыга тоҥон харгыйаныалым гиэнин томуйаҕын өлөрөн сиэн аһаан кэбиһиим, онуоха уобсай импиэри[й]эдьүүлүн холуутугар холбонон, суутунан 5-6 сыл устатыгар хайы[ы]ла[а]х дьиэтигэрүлэ буруйугар ти[и]йэбин. Маннык да көстөр оҥорбут суоҕа холооно суох хорчоххой,күчүмэҕэй буруй ананара. 3. прэйэк 58 кэрдииһин бастыкы алта ый томуйахха, сахасуутун дьүүлүттэн ара[а]рта[а]быттары, биһиги санаабытыгар баҕарабыт кыратыкэбэргэ сити кэрдиис сорох түмүктэригэр ыйбыт курдук чахчытын аатта[а]н: басты-кы түмүгү (пункт) «христианскай биэрэ утары» диэнмитин толоруохха: а) Таҥараныхоһулу[у]р, б) Таҥара кинигэтин Таҥараҕа үҥэри слуспаны үөхсү[ү], г) Таҥараныытыктыылары тэрйбиттэри атаҕасты[ы]р, д) Таҥараны ытыктаан оҥорбуттары ал­дьатар иккис түмүгэ. — «Ыра[а]хтааҕы туругурбут сокуонун кэһэр туһун» толоруох- 221

1912–1913 ха; а) сир тараата Ыра[а]хтааҕы «Государя Императора и Членовъ Императорского Дома» утары баһаҕырарын оҥору[у], б) «бунт» диэн дьүүл-сокуон утары туру[у], САХА САҤАТА г) «измена» диэн андаҕары — присэгэни Ыра[а]хтааҕыга биэрбити алдьатар. Үгүс түмүгү упраблиэнийэ холуутун утары буолуох туһа, — диэнмитин ситэриэххэ; а) со­ куонунан оҥоһулубут баһылыкка күүс быһыыннан көрсүү, б) дуоһунастааҕы үөҕэр охсор, г) сымыйаннан баһылык буолар быыбара тэбэрдиинэтэ суох, д) суут сир бу­ мааҕытын дьыалатын уорар, е) түрүмэни алдьатар, к) Импиэрийэ иһиттэн ыйыты­га суох атын Ыра[а]хтааҕы сиригэр барар, л) биллэрбэккэ кистэнэн уобсастыба оҥо­ рор. Төрдүс түмүгү: государстыба уобсастыба да слусбатын туһа диэни эбиэххэ, а) слусб­ а холуутунан оҥоһуллубут ыйаахтары, укаастары ситэрбэт толорбот, б) дуо­ һунаһыгар ыйыллыбыттан таһыйа улаханы дьүүллү[ү]р, в) дуоһунаска туттарбыт үбү у[у]рар харайар туһунан диэни, г) слусбаннан «подлог» диэн дьиҥ оҥоһуллубатаҕы, сымыйаннан оҥору[у], д) бэригирэр үпкэ ымсы[ы] суоллар, е) дуоһунаска ки[и]рэр- гэ, — би[и]тэр дуоһунастан тахсарга сокуон ыйар куолутун «прабылатын» толор- бот, сымыйаннан дьүүллү[ү]р, ё) баһылыктары кытта суругунан оҥорсу[у] суолла- ра, — улахан аччыгый бастар, и) дьүүлү алыс уһатар, кыһаммат дуоһунас туһунан ыйыллыбыт куолулары харыстаабат, к) дуоһунастаах дьон сорох атын сулу[у]сба- лар куолутун кэспиттэрэ. — Бэһис түмүгү, «Ыра[а]хтааҕы солуок харчы тардыллар туһунан» — ситэриэххэ: а) — бойонай сулу[у]сба туһугар оҥоһуллубат куолулары кэһэр, б) «бойонай» сулу[у]сбаттан тэскили[и]ри оҥостуу, г) бойонай сулу[у]сбаттан күрэ[э]бити саһыары[ы], д) сэрии дьоно бойонайдарга ат бэлэмни[и]р, тохту[у]р дьиэ бэлэмни[и]р туһунан ыйа[а]хтары кэһэр; дь) ыйа[а]ҕа суох «Обаатал» дьа[а]м би[и]тэр уочарат атын ми[и]ннэр (хардьыта суох), и) үрдүкү баһылыктартан тибэр- диитэ суох сокуон ыйбатах смиэтэҕэ киирбэтэх, хараҕа суох тарды[ы]ны оҥорбут, би[и]тэр «натуралнай побинас» диэн үлэннэн атынынан даҕаны төлөнөр суолу хар- чыннан көҥүллэти[и]тэ суох оҥорбут. — Алтыс түмүгү — касна үбүн эргиэнин утары суоллар — диэнмити ситэриэххэ, а) маньат туһунан ыйа[а]хтары кэһэр, б) «гиэрбэ- бэй бумаҕы устааба» диэн сокуону кэһэр, маарканы итэҕэс төлү[ү]р эҥин, г) «туор- най устаб» диэн сокуону кэһэр, — кыһыл үрүҥ көмүс, тимир алтан, эҥин көрдөнтүө туһунан, д) туус устаабын сокуону кэһэр, е) табаҕ, арыгы, саахар устаабтарын кэһэр, и) табар эгэлгэтин атын Ыра[а]хтааҕы сириттэн таһар «тамооснай устаб» диэн сокуон­ у кэһэр, — к) «Лиэсной устаб» диэн тыа үүнэр сокуонун кэһэр. Бааллар барылара саха суута дьү[ү]ллүөн сөбө суох суоллар. Итиирдик нахарчылан эбэр, быһын эрэ эппити биһиги санаабытыгар бэрт баҕары[ы]лаах суол. Саха судьуйалара сокуону сыдьайар үөрэҕи билбэт, баҕард­ а­ ҕына суругу да билбэт дьон, аҥардасты[ы] баһын эрэ христийанскай биэрэ утары, сокуон утары — дэнмити өйдүөх эрэ суоҕа мунуохтара. Бары сокуону кэһэр суолла- ры ыйбыт курдук, нахарчалан эттэххэ кинилэргэ бэрт көмөлө[ө]х, атын сокуоннар- тан уулосиэнийэ эҥин диэннэртэн кинилэр өй ыла сатаабат буолуохтара. Ол гиэннэ ханнык суолларга атын сокуону кинилэр олохтонуохтарын сөбүй, ону барытын эмэ нахарчилан ситэрдэххэ сөп. 4. Олоҕу салайар дьүүлтэн суутту[у]ру араарар майгыннан, баҕара саныы- быт, 86 кэрдииһи уларытыахха ол курдук истэ[э]х гын саха уобсастыбатын дьүүл-­ лэ[э]чч­ илэргэ суутта[а]ччилар дуоһунаста[а]х, сэмэлэниилэрэ уобсай импиэриэ со- куонун куолутунан тутуллуох тустаахтар, арай дуоһунас эрэ иһигэр сылдьан оҥорбут сокуону кэспит суолларыгар, ону да дьүүллэрин иһэ буоллаҕына. Дуоһунастан уратыттан часнай оҥорбуттарыгар, дьүүллэниэх тустаахтар саха куолутунан. Он- нук суол­лар үҥсүүтэ, дуоһунастааҕы кытта буолуох этэ икки аҥы; уобсастыбаны дьү[ү]л­лэ[э]ччи, упраблиэйдэ[э]ччи оҥорбутугар үҥүллэр нэһилиэк суудийатыгар,  — суудиа оҥорбутугар үҥүллэр чугас нэһилиэк судиатыгар, — миробой суудиалар били- гин дьү[ү]ллэнэллэрин курдук, уобсай сууттар олох сокуоннара ыйарын быһыытынан. Пройэк этиитин курдук дуоһунастааҕа часнай оҥорбут суолугар үҥсү[ү]нү, уларытымна ха[а]лардахха, оччоҕо сону (сол ону) батыһар суол кэлэр, ол дуо­һун­ ас­ таахтар часнай үҥсүүлэрин, — рэдэбиэй киһини кытта көрөрүгэр уурарыгар эмиэ уобсай суут. 222

5. Саха омук билиҥитэ сокуон торумун хотон билэ илик, бэйэтэ да баһын билэн Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалоҥорорун ситэрэн өйүгэр хатыы илик, мантан хайа да омуктааҕа бэрт үгүс ­буол­ арсокуону кэһэрэ, баһа барар сэмэлэ[э]ҕи суҥхалааҕы оҥорон үгүһүн алҕаһаан мунан­тэнэн. Онон сахаҕа кичиллэ[э]ҕэ кыһалҕалааҕа буолар, буруйа мөлтү[ү] тү­һэригэр.Балы[ы]ры өйгө оҕустаран биһиги булабыт сахаҕа бэрт баҕала[а]х, олохтонмут куо-луларыгар ыпсар суолу; саха сууттарын у[у]ра[а]хтарыгар холбу[у]р гына оҥорорго,аны саҥа уобсай сокуон оҥуһуллан тэнийбит ыйа[а]ҕы «услобнай досрочнай осбо-босдиэньэ» диэн уурахтанмыт срок иннинэ хаайы[ы]ттан босхолу[у]ру, итиниэ-хэ ды­лы ол саха сууттарыгар көҥүллүөххэ билиҥи куолунан батыһа — услобнайосбобосд­ иэниэ диэн майгыны (у[у]раах у[у]ран буруйда[а]н, ха[а]йыыга ана[а]н ба-ран, хойукку буруйдары оҥоруор дылы күүтүүгэ хааллары[ы] ха[а]иыыга олорпок-ко). Маҥнайгы бу ыйы киллэриллиэ этэ 91 кэрди[и]гэ, бу курдук эби[и]скэнэн. Сахасууттарын пригобордарыгар түрүмэҕэ ыытар буоллахтарына диэлийэр — услоб-най досрочнай освобосдиэниэ — диэн сокуон. Биһиги өйдү[ү] түһэбит бу сокуон­саха буруйдана[а]ччыларыгар бэйэтэ даҕаны дэлиэрин, ол эрэ[э]ри бу ыйбыппыт­курдук эби[и]скэ эти ордук саха судиаларын өйүгэр түһүө киһини буруйду[у]ла-рыгар бу сокуону эмиэ сыдьайалларыгар ти[и]йэллэр. Оттон услобнай осбобос-диэниэ сокуон буоллаҕына, ол баҕары[ы]ла[а]х туспа кэрди[и]һинэн бу курдук:саха суудиалара билиҥи баар куолу майгытынан буруйдааҕы у[у]раллар услобнайосбобосдиэньиэҕэ даҕаны арай оччоҕо, кинилэр чуо ыйыах тустаахтар у[у]раахта-рыгар, ханнык быһыыннан бу у[у]раахтара ситэрилиэҕин. 6. Биһиги сана[а]быт бу 93 кэрди[и]һи ситэриэххэ, туоһуга ыҥыры[ы]га кэлбит-тэрин урут андаҕатан ыйыталыаҕар. Ити ахтар куолу билиҥи саха полосиэнийэтэки[и]рбэтэҕинэн бэрт үгүс мунаах үөскүүр, арыт ардыта саха үҥсүүтүн дьүүлэ онтондьү[ү]лү суох ха[а]лар, баттабыл буолан. Сорох ардына суута[а]ччылар бэйэлэрэ,итинник ыйбыт буолар олохтонон, туоһуну андаҕатары кэрэгэй диэн — андаҕаппатбуолаллар — арыт, туоһулар бэйэлэрэ андаҕартан төттөрү этэллэр оннуктарнан сахасуутанара астыга суох, кырдьыгы этинэр курдук көстүбэт бэйэлэригэр даҕаны. 7. Сити курдук туһала[а]х буолуо этэ, биһиги санаабытыгар, саҥа кэрди[и]-һи эптэххэ икки үҥсэр киһи — атынынан ыпсар көстүбэтэҕинэ — сөбүлэһэн анд­ а­ҕарынан ыра[а]станар, кэрэһили[и]р би[и]р өттө мэккиспитин. Маннык майгы били-гин даҕаны сороххо баар, онон саха олоҕор атын үгүс өттүнэн кэрэһилиир, бохсор,суоллар суохтарынан бу бэрт олохтоох буолуо. 8. Биһиги баһын атаҕын эргитэн санаан көрөн булабыт оннук мүлчүргэнэ суоҕу:нэһилиэк соҕотох судиата у[у]раах пригобар оҥорту[у]ругар дьүүлүн кыаҕа көҥүлэаччыгый буоллун, үп ас иэстэһи[и]тэ 15 с. ордуга суоҕу соччо су[у]маҕа [ы]стараптыахайы[ы]га буоллаҕына үс хонукка дылы. Билигин саха олоҕор үп ас көстөрө мөлтөх.Улахан эргиэн суоҕунан ылсы[ы] бэрси[и] даҕаны кыра тыиаҕа ­олох­то[о]хт­ ор­го,бука үгүс өттө 30 сү[ү]с иһинэн эргиэн буолар. Манныктартан маҥнайгы стиэ­пиэнгэуруутун итинтэн ордук кыахта[а]х гыныахха, — икки стиэпэн дьү[ү]лэ суох курдукха[а]лар — арай аҥардасты аҕыайах ба[а]йдар үҥсүүлэрин дьү[ү]лүүргэ оҥуһуллуохкурдук. Сити быһы[ы]ннан 30 сүүс страп би[и]тэр 7 хонук хайы[ы] сахаҕа син улаханмоһуокта[а]х баттыгаста[а]х суоллар буолаллар оннук буруйга тиксибит абрана[а]­йабыт диэн ааһан үҥсэрин эппэлэси[й]э стиэппэнигэр ха[а]рчахта[а]н кэбиһэр (би[и]рэрэ стиэпиэнинэн) бэрт улахан баттал буолуо. Нэһилиэк суудиалара бүтэри у[у]ру[у]-ла­рыгар аһар касассионнай инстансиа диэн эпэлэсийэттэн ураты буолуохта[а]хулуустар сууттара (судиалар си[йи]эстэрэ) ити пройэк 102 кэрди[и]һин ыйара Ок­руснай Суут ди[и]рэ холо[о]н. 9. Эпэллэсиэ, кассасиа икки үҥсү[ү] таһынан баар «часнай» үҥсү[ү] — диэн, —оннук үҥү[ү] туһун проиэк көтүтэн кэбиспит, кытын кыһалҕалары быспыт — чахчытабиллэр, ити ардыгар, үгүс часнай үҥсү[ү] үөскү[ү]рэ, холбу[у]ра: үҥү[ү]нү букатынтуппат, би[и]тэр иэсти[и]р үҥү[ү]нү ылбат, би[и]тэр дьү[ү]лү уһатан сытыары, атын-нар даҕаны, эпэллэсиэ, кассасыа да үҥү[ү]лэри туппат. — Онуоха тоһуйа, үҥсү[ү]-лэ[э]х көмүскэлин часнай — үҥү[ү] диэн биэрэрин ыйар бэрт сала[а]һынна[а]х буо­лар. Онон, биһиги санаабытыгар, туспа кэрди[и]нэн ыйар, баҕары[ы]ла[а]х суол. 223

1912–1913 Оннук үҥү[ү]лэр (бумаҕы) нэһилиэк судиатын баттабылыгар, бэриллэллэр улу[у]с судиаларыгар улу[у]с судиаларын астымматахха — окуруснай су[у]тка ол үҥү[ү]лэр САХА САҤАТА дьү[ү]ллэнэллэр, үҥтэрбит хардары тыл эппитин кэннэ. 10. Проиэк 105 кэрди[и]һэ ыйар: толоруохха ол курдук үҥсэ[э]ччилэр бэйэлэ- рин мэккиэрдэрин, үҥсү[ү]лэрэ ханна-да тиийбитин гэннэ — трэтиэйскэй су[у]т — диэн дьокута[а]т талан, олор дьү[ү]ллэринэн бүтэллэр маннык дьүүл баар, онно[о]­ ҕор, опсай импиэриэ соконунан — олгиэннэ, ыйа[а]хха эби[и], бу үҥсү[ү]лэ[э]хтэр дьокута[а]т дьү[ү]ллү[ү]рүн сөбүлэннэхтэринэ, дьокута[а]ттарын бэйэлэрэ талы­ ныах тустаахтар үһү ду, биэһи ду, сэттэни ду: 4, 5, 6, 8, — талыллыах талыллара сөбө суох. Бу оҥоһуллан эрэр пройэк — инородускай полосиэниэ — туһунан кыл- гас бэлиэ тылларбыт бүтү[ү]түгэр биһиги ончу санаабаппыт түгэҕин көрө эппит кур- дук, саха омук ба[а]р сүрэҕэр саныырын баҕары[ы]ла[а]ҕын. Маннык суол тэрил- лэрин дьонмут билбэтэхтэрэ онон биһиэхэ кинилэртэн сүбэ да суох. Бу эти[и]лэр- бит биһиэнэ буолар, тус бэйэбит эрэ билиибит, санаабыт бэлиэтэ саҥа тахсан эрэр к­ уолуга — сокуоҥа. Итинник көстөллөрү тутуһан биһиги көрдөһөбүт Обласной Убраблиэниэ уобсай присутстибйатын бу пройэгы — Положение объ Инородцах — салай[а]н оҥоруллар аайы саха муньахтарыгар сийэст оҥорон иһитиннэрэн этиэхтэрин туох эмэ түм­ үк­ тэ[э]ҕ­ и бэйэлэрин санааларын. Бу сурукка или батаабытар — оҥорбуттар сахалар: 1. Бороҕон улу[у]һа 2 Өлтөк нэһилиэгэ Лэгиэнтэй Стаппанабыс Гуобарап. 2. Нам улу[у]һа Бөтүн нэһилиэгэ Апанаһай Спирдиэнэбис Силипсиэп. 3. Арҕа[а] Хаҥалас улу[у]һа Өлөксөй Митрэйэбис Широких. 4. Арҕа[а] Хаҥалас улу[у]һа 4 Малдьаҕар нэһилиэгэ Баһылай Ники[и]пэрэп Си- липиэнтэп. 5. Илиҥ Хаҥалас улу[у]һа Хаптаҕай нэһилиэгэ Мэхэ[э]лэ Ниукулайап Ларийонап. 6. Сол улу[у]с нэһилиэк Кирилэ Ньукулайап Ларийонап. 7. Дүпсүн улу[у]һа Тэбиик нэһилиэгэ Ньукулай Көстөкүнэп Лаһарап (туспа ол курдук эппитэ: «саха бары дуоһунаста[а]хтара харчы маньа ылбат буоллунар»). 8. Дүпсүн улу[у]һа Тэбик нэһилиэгэ Баһылай Баһылайап Никиипэрэб. 9. Дүпсүн улу[у]һа 1 Өспөк нэһилиэгэ Бүөтүр Өлөксөйөп Апанасийэп. 10. Арҕа[а] Хаҥалас Өрсүй нэһилиэк Ньукулай Мэхэлйэбис Жиркоп82. И.С. Говоров ОМУК ОЛОҔУТТАН83 1912. — №4. — С.25—26. Сэрэбэй түстэ! Үс сэриилэһэ[э]ри турар слабэн судаарстыбаттан биир кыра- лара Чиэрноҕорийа сэриитин дьонун киллэрдэ Турк омук кыраныысатын иһигэр. Балаҕаҥҥа ки[и]рэр ый 25 күнүгэр Чиэрногорийа Ыра[а]хта[а]ҕыта Ньукулай ­биэрдэ ыйа[а]ҕы сэри[и] туһугар субу күнтэн турда кыргыһы[ы]. Үс слабэн су­ даар­стыбата: Чиэрнигорийа, Сиэрбийэ, Болгарийа буолан эрэнэллэр Гриэк омук кинилэри кытта холбоһорун. Гриэсийэ бэйэтэ да кэтэһэрэ күүһүн холбон Турк ому- гу кыайарга. Слабэн судаарстыбаларын баҕата буолар кинилэр гранысаларын аттынан баар сирдэри Макиэдонийа, Старай Сиэрбийэ ол гиэннэ Коссоб округатын бэйэлэрин су- даарстыбаларыгар холбу[у]рга: Гриэсийэ санаата ийэр — Пиэссалиа,Эҥир округа- лары онтон Крит ары[ы]ны холбу[у]рга. Бу округаларга олорор дьоннор Турк или[и]­ тин иһигэр баалларын тухары, кини кигэ[э]һининэн сүгүн олорботтор судаарстыба- лары кытта тилийэн: мөкүөрү, этиһи[и]ни, кыргыһы[ы]ны өлөрсөрү даҕаны таһааран. Төһө эмэ сү[ү]с сыллары тулуйа сатааннар, улахан кү[ү]стэ[э]х Иабропа судаар­ стыбалартан көмүскэли, олох дьаһалын көрдөһө сатаабыттара, тулуйумна бэйэлэ- рин сэри[и]лэрин кү[ү]һүн холбо[о]ннор тэрийдилэр сэриини. 224

Билигин сэриилэһэр судаарстыбалар кү[ү]стэрин тус туспа, сурук хоту, тэҥ­ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалнэ[э]н көрүөҕүн. Чиэрноҕорийа сэри[и] кэмигэр, түөрдуон биэс тыһы[ы]нча саа уоста[а]х, маннахолбонор би[и]р сү[ү]с пу[у]ска — би[и]р сү[ү]с түөрдуон пулиэмиэти кытта. Сиэр-бийэ туруорар сү[ү]с отут тыһы[ы]нча би[и]р сү[ү]с сэттэ-уон биэс киһини, кыһалҕа­ҕа ти[и]йдэҕинэ үксэтийэ икки сү[ү]с сү[ү]рбэ тыһы[ы]нча киһиэҕэ диэри. — Болга-рыйа сэри[и]лэһэр киһитэ ти[и]йэр икки сү[ү]с отут икки тыһы[ы]нчаҕа, онтон сэт-тэ сү[ү]с сү[ү]рбэ пуускала[а]х. — Гриэсыйа гиэнэ сэри[и] күнүгэр сэри[и]лэһэркиһитэ тиэрдиллэр би[и]р сү[ү]с тоҕус-уон икки тыһы[ы]нчаҕа, пууската би[и]р сү[ү]саҕыс-уон. Бу түөрт сэри[и]лэһэ[э]ри турар судаарстыба утарыта Иабропаҕа баар сэ-­ри[и]тт­ эн кыайан туруорарда[а]х түөрт сү[ү]с биэс уон тыһы[ы]нча саала[а]х киһини,с­ ү[ү]рб­ э икки тыһы[ы]нча саабылала[а]ҕы, би[и]р тыһы[ы]нча биэс уон пуускалаах,­манна эбиллэр би[и]р сү[ү]с отут сэттэ пулэмиэт. Би[и]р Слабэн судаарстыбата Румыниа диэн хайаларын да диэки буолумна­ту-рар. Хата, Абстрыйа ниэмэс төрүттэ[э]х ирбэлэһэри быһы[ы]ла[а]х Турсыйа диэк­ки­буолан. Хайтах да буолтун иһин Чиэрноҕорийаны сорох слабэн судаарсты­баларТурка айаҕар түһэриэхтэрэ суоха. Сэри[и] тэрилиннэ Турак омук Слабэн­ судаар­стыбалары ордук баттаан иһэриттэн. Отут биэс сыл ааста слабэннар эмиэ сэри[и]-лэсп­ иттэрэ Турак омугу кытта. Оччоҕо Иабропа улахан судаарстыбалар сүбэтинэн,кини кыргыһы[ы]ны у[у]ратан тыл биэртэ слабэннар олохторун тупсарарга, үтүө то­йоттору анаан дьон эйэлэ[э]х буоллуннар, кырдьык дьүүл турдун диэн. Отут биэс сылтуххары Турак туох да үтүөнү тэрийбэтэҕэ, эбэһинэһиттэн би[и]ри да толорботоҕо.Слабэннар тулуйа сатааннар, Гриэк омугу кытта холбоһон, тур­ уор­дулар түөртөттүттэн сэри[и]ни би[и]р кү[ү]стэ[э]х санаала[а]х буолан, атын су­даарс­ тыбаларкөмүскэлигэр эрэммэккэ. Бу түөрт сэри[и]лэһэр омуктан Балгардар, үгүс Туркакуораттарын кыайан ылан чугаһатан кэлэллэр улахан куораттарыгар Ад­риа­нополдиэҥҥэ; кини иһигэр ба[а]р билигин биэсуон тыһы[ы]нча сэри[и] киһитэ, түөрт сүүспу[у]скалы[ы]н. Билигин Балгардар тула эргитэн тураллар бу куораты, сэри[и] дьо-нунан тугу да киллэрбэккэ таһа[а]рбакка. Турактар куораттарын Болгардар ылалла-ра чугаһаабытыгар көрдөстүлэр кыргыһы[ы]ны тохтоторго уон хонук иһигэр. Бу уонхонук иһигэр тэриллэр сүбэ тупсарга. Сэ[э]ркэ[э]н Сэһэн СИР НОҺУОМНУ[У]Р ТУҺА 1912. — №4. — С.27—28. Сир син сүөһү кэриэтэ: аһатары таптыыр — ноһуомнууру. Дьон үксэ сири сүөһүсааҕынан ноһуомну[у]ллар, хам түм силитрэннэн, испиэскэннэн. Силиитрэннэн, ис-пиэскэннэн саты[ы]р киһи сири оҥороро үчүгэй — сатаабатахха сири оҥорор он-нугар эбии буорту гыныахха сөптө[ө]х. Ол киэннэ сүөһү сааҕа босхо, харчыта суох;ноһуом босхотун үрдүнэн бары дойдуга, бары буорга, бары үүнэргэ туксар. Биһигисахалар ноһуомунан сири сатаан оҥорбоппут. Сорохтор сүөһүлэрин сааҕын кырдьыктиэйэн көрөллөр сирдэригэр да буоса тахсыбат. Ол буоса тахсыбатыгар ноһуомбуруйа суох бэйэ сатаабата буруйда[а]х. Ынахтарын сааҕын күрдьэн таһааран«балба[а]х» оҥороллор. Дьэ ол балба[а]хтарын тиэйэллэр сирдэригэр. Ити сатам-мат. Балба[а]хтанан турар саах тыал охсон, салгын сиэн на[а]далааҕа кууран, киибуолан хаалар. Дьэ ноһуомнаатахтара буолан туохха да наадата суох киини сирдэ-ригэр тиэйэн сирдэрин хотон туксарбаттар. Дьэ элиһин (ол иһин) дьоннор би[и]рикки сыл ноһуомнарын сирдэригэр тиэйэн көрөн баран хойут күөлгэ кутан кэ[э]һэрбуолаллар. Соҕору дойдуларга, ну[у]чаҕа, хотонноро муостата суох буолар. Ынах-тарын сааҕын өр буола буола күрдьэн таһаараллар. Ити гиэннэ хотоннорун аннын 225

1912–1913 сирэ оһох буора буолар, ол ынах иигин иҥэрбэт, онон ынах иигэ сиргэ баран хаа- лымна сааҕын кытта булкуллан бадараан буола сылдьар. Хайаан да сүөһү кураанах- САХА САҤАТА ха сытыан на[а]да. Ол иһин күннэтэ аайы үрүт үрдүгэр, анныттан ыччаҕайа өттөҕүн ахсын соломо ду, муох ду тэлгэтэн биэрэн иһэллэр. Соломото[о]ҕор куурдуллубут муох төрдө үчүгэй буолар — ордук буосала[а]х сотору сытыйар буолан, ол гиэннэ соломотооҕор харчыта суох да буоллаҕа дии. Олус муньулуннаҕына онтукаларын чөм таһааран сирдэригэр куталлар. Саас сир ирэ[э]тин кытта буорунан көмүтэлэ[э]н иһэллэр, ол аата буолар сүөһү сааҕынан сир оҥорор диэн. Сыаналааҕа буолар онон, сүөһү иигэ. Ол гиэннэ сүөһү иигэр илийбит, сүөһү иигин­иҥэрбит соломо, муох, сүөһү сааҕа, соломо ду, муох ду, ол гиэннэ сүөһү иигэ би[и]ргэ холбонон сытыйдахтарына силитрэ дйэни туус үөскү[ү]р, ол гиэннэ амиак­ диэн. Олор сиргэ ки[и]рдэхтэринэ бурдук от силиһэ кинилэри уулларан кинилэр- тэн асот диэни ылар, асота суох туох да үүммэт. Биһиги, — сиргэ быычыка[а]йык сиэмэни бырахтахпытына онтон уон отчо үүнэн тахсар. Санаан көрдөххө кини туох- тан итинник үллэн тахсара буолуой? Үөрэҕинэн көрдөххө, ити сиэмэ оҕото сиртэн, салгынтан аһылык ылан улаатан кэлэр. Онон сиртэн ылара суох буоллаҕына биитэр бараннаҕына отуҥ, бурдугуҥ дьүдэх буолара ити. Ол иһин дьэ сири ноһуомну[у]ллар. Мөкү сиргэ ыһыллыбыт бурдук силиһэ уһун, хойуу буолар, үчүгэй сиргэ ыһыллыбыт киэнэ — кылгас убаҕас. Мөкү сиргэ бурдук от силиһэ аһылык булумуна аһылык көрдө[ө]н улаатан тарҕанан хаалар. Үчүгэй сир- гэ аҕыйах да сиртэн булан аһаан силис ырааппат. Н. Чокуур АРЫГЫ БУОРТУТА 1912. — №4. — С.29—32. Саамай биһиги саха тапты[ы]р аспыт буолан турар арыгы. Ол аспыт оҥоһуллар бурдуктан. Манна биһиги иһэрбитигэр атыыланар 40 краадыста[а]х арыгы: Ол буо- лар сү[ү]с гыммыттан т[ү]өрт уона ты[ы]нна[а]х спир, алта уона эрэ уу (40%). Онон биһиги хас арыгы истэхпит ахсын, эппитигэр-хааммытыгар иҥэрэбит үгүс ты[ы]н- на[а]х спири. Онтон дьэ ити итирэбит. Арыгы хайтах киһиэхэ быһы[ы]ланан ки[и]риэрин саха үксэ билэр, билэр даҕа­ ны б[у]оланнар сахаҕа үгүс өс хоһо[о]но: «итирдин ду — и[и]рдин ду», «бурдук у[у]та булкуйда», ити даҕаны кэннэ элбэх. Билбэттэр арыгы онтон үгүс элбэх куһаҕанын, алдьахайин. Арыгыны элбэҕи иһэр киһи д[ь]иэтэ уота диэгэнийэр, үбэ-аһа аҕый[ыы]р, үлэтэ-хамнаһа хаалар, өйө-төйө убуур, этэ-ха[а]на алдьанар. Арыгы ордук куһаҕа­ на ба[а]р, кини киһи этигэр-ха[а]ныгар иҥэн, алдьаппытын киэнэ биллэрэ; киһи и­ һэ[э]т­чи буолан, арыгыта суох сатаммат буолан, өйдөнөн у[у]райара аспытын кэн- нэ биллэрэ. Биһиги көрөбүт, — өйдөнөбүт — киһи арыгыга кыаттарбытын кэннэ, кэн- ниттэн кэлэн аһынабыт: «дьэ ити барахсан этин-ха[а]нын арыгыга аты[ы]ла[а]та, киһи аатыттан а[а]ста», диэммит. Киһи хайтах арыгыһыт буолтун, киһи өйдө[ө]бүнэ хаалар. Онуоха арыгыҥ бэйэтэ даҕаны киһиэхэ бэйэтигэр даҕаны биллэрбэккэ, уоран, үөмэн киһи өйүн, этин-ха[а]нын сү[ү]йэр баҕайи. Онон биһиги арыгы татт­ а­ ры[ы]тын билбэт б[у]оламмыт оҕолорбутугар, букатын кыра эрдэхтэриттэн, дьолло- руттан маппатынар ди-дибит, арыгы түбэстэҕин а[а]йи иһэрдэн иһэр буолабыт, ин- ньэ гынан би­һиктэ[э]хтэриттэн ыла арыгы эттэригэр-ха[а]ннарыгар иҥэр. Арыгы спирдэ киһи куртаҕыттан игэн ки[и]рэн, киһи ха[а]ныгар холбоһон, ты- мырын устун сү[ү]рэн, эппитигэр-ха[а]мытыгар иҥэн дьэ ити мэйиибитигэр тахсан итирдэн саҥабыт-иҥэбит элби[и]р, санаабыт күүһүрэн и[и]рэ[э]ммит-айдааммыт үксүүр, туох өйбүтүгэр көтөн түһэрин барытын оҥоробут: итирбэтэх киһи саныаҕын даҕаны саатарын барытын этэн саҥаран барабыт. Хамсы[ы]рбыт имси[и]рбит ула- рыйар, тэмтэ[э]кэйдэһэн хаалабыт. Алыс элбэҕи испит киһи тугу да кыайан саҥарбат 226

ыҥыранар эрэ болан ха[а]лар, ол эбэ[э]тэр саҥатын киһи сата[а]н истибэт буолар, Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалбэйэтэ кы[а]йан хамса[а]бат, киһи көтөҕөн сылдьар. Быһатын эттэххэ киһи киһитинбыһы[ы]тыттан ааһар, туох эрэ тыла суох үөҥҥэ холобурданар. Онон киһи аһына-аһына сиргэнэр киһитэ б[у]олан ха[а]лар. Итигирдик улаханнык итирэр гына би[и]рдэ эрэ да испит киһини, арыгы спи-рэ улаханнык буортулу[у]р, ыалдьар гынар. Сарсыҥы күнүн быһа ыалдьар, ороҥҥотэллэххэ сытар гына: этэ-синэ илдьириэр, дэлби кырбаммыт киһи курдук сүрэҕэбыара эриллэр, хотуолу[у]р, төбөтө ыалдьар, кү[ү]һэ сана[а]та түһэр, ас айаҕарки[и]рбэт. Оттон үгүстүк, бэтэр куру[у]к ити курдук, улахканнык итирэр гына иһэркиһи этэ-ха[а]на хайтах алдьаныан сөбүй? Оҕордук үгүстүк иһэр киһи этэ-ха[а]на ал-дьанар ордук диригник, букатын са[а]һын үйэтин тухары кыайан көммөт гына. Киһиэтэ-ха[а]на убайар, өйө-мэйи[и]тэ аҕыйы[ы]р, быара улаатан быар ыары[ы] буолар,сүрэҕэ мөлтү[ү]р. Арыгы быһа сиэн куртаҕын ис түүтэ сарыла[а]н, аһы буһарбат, исыары[ы] болан ха[а]лар. Оннук киһи үлэтэ хамнаһа хаалар. Дьүһүнэ сэбэрэтэ дьү­дэ­йэр. Улахан иһэ[э]тчи киһи өр үйэлэммэт, сааһа кылгы[ы]р. Арыгыһыт киһи кыра даыары[ы]ны тулуйбат, этэ-си[и]нэ мөлтүөн. Сорох букатын өйүн төйүн сүтэрэн, тох датуһатыттан а[а]һан бэйэтэ кэргэнигэр мэһэй болар, дьаһал дьаһайыахта[а]ҕар, кэр-гэнин, били тапты[ы]р ойоҕун таҥастарын, ба[а]лларын суохтарын сы[ы]һын, туохда булалларын кэрэйбэккэ, былдьаһан охсуһан туран ылан арыгы оҥорон иһэр. Арыгы киһини бэйэтин эрэ буорту гынарын а[а]һан, киһини ара[а]һынай өлү[ү]-гэ, алдьархайга тиэрдэр: этиһи[и], охсуһу[у], өлөрсү[ү] турар. Итэҕэлэ, суолта-та сүтэр, олоҕо алдьанар, үбэ, аһа, баайа баранар. Арыгы ара[а]һынай куһаҕаҥҥатиэрдэрин, кыайан даҕаны манна барытын а[а]ҕыллыбат. Баар дьөксө улахан, айы[ы]ла[а]х да буол[у]он сөптө[ө]х, буорту арыгыттан,ону букатын даҕаны сана[а]н көрүллүбэт. Ол буолар арыгыһыт киһи хойукку төрүөҕээмиэ буортула[а]х болар. Чахчы биллэн турар үөрэҕинэн даҕаны, арыгыһыт да дьо-ну көрөннөр, иһэ[э]чи киһи оҕолоро иринньэх, уһун үйэтэ суох, өйүнэн оҥуоҕунан —барытынан мөлтөх болар. Ол кэннэ иһэ[э]тчи киһи оҕолоро, оҕолорун да оҕолоро,үксэ эмиэ иһэ[э]тчи болаллар. Ол иһэ[э]тчи болаллара дьонуттан үөрэнэн эрэда ­буолб­ ат, оҕо иниэтин иһиттэн, са[а]май үөскөҕүттэн этигэр-ха[а]ныгар арыгыдьиа­та иҥэр. Онон аҕаларын иньэлэрин буруйугар, туох да буруйа суох барахсаноҕол­ ор, хара сиргэ түһүөхтэриттэн эрэйгэ бараллар. Арыгы спирэ дьэ итинник сүрдэ[э]х дьа[а]т (ядъ) буолар, онон ким да болларкыта[а]нахтык өйдүөх туста[а]х: 1. арыгы сүрдэ[э]х кү[ү]стэ[э]х дьа[а]т-диэн; 2. арыгы дьаата киһиэхэ иҥнэҕинэ, киһини ара[а]рбат, санаатын, этин-хаанынкыаиар-диэн; 3. арыгы дьа[а]та киһиэхэ иҥнэҕинэ, киниттэн киһи төлөрүйэн биэрбэт, олэбэ[э]тэр букатын кыаттаран мүлчүрүйбэт-диэн; 4. киһи төрүөҕэ ытчата үчүгэй дьон буолбат, уһун үйэлэммэт-диэн. Итигирдик кыта[а]нахтык санаан кэбиһиҥ, арыгыттан иһэ[э]тчи киһи та[а]х хаал­бат, сорохко — сотору; сорохко хойут кэм ба[а]р болар боростатара ити кэпсэммитара[а]һынай баар туоларынан. Ититчэ үлүгэр өлү[ү]гэ алдьахайга тиэрдэрин үрдүгэр, хаанна[а]х-хара көлө­­һүм­мүтүнэн булбут үппүт сыыһын ити хоройбут хара турбалаах Бонополдьуйа диэн­дьиэ­ҕэ куппакка, ол хатчыбыт сатаатар сорҕотунан эмэтинэн, бу ара[а]һынай бэй[э]-лэ[э]х үтүө үөрэххэ үөрэтэр оскуолаларга оҕолорбут барахсаттары биэрэн­ үөрэт­тэрэрбит боллар, онтон арыгыһыт барахсаттарын оннугар үтүө дьон таҕыст­ аллар,биһигини сахалары түһэн биэрбэт, үтүөх-бата[а]х туттарбат дьоннор боланнар, буэрэйдэ[э]х бэриэмэлэргэ абырыахтар этэ. Онон мин баҕарарым болар, би[и]р эмэкиһи өйдөн көрөн, бу сөбү этэллэр эбит э диэтэр ханнык диэн. Мэстиникэп 227

МУНЬАХ 1912. — №4. — С.32—38. (сорҕото)1912–1913 «Киниэхэ мун[ь]ах аайы лэсэнниги ыытыахта[а]ҕар даҕаны ки[и]рэн тахсар- быт син» иньэ дэстилэр. Бу Обокуун оҕоньор туран эттэ: «Сэмэлэсиктэрэ илэ[э]тСАХА САҤАТА аҥа[а]рдаах, олус хааттыны бааммыт, сир-сири кэрийэ сыдьдьан ооньуур киһи буол­ бат дуо? Хата ити Маар[ыйа]ларын оҕото хайтаҕый?» онуоха «Маарыйабыт оҕо­тун дьэ биһиги туох даҕаны иннигэр биэрэрбит аата суох: көрөн туран итиччэ­дьадаҥы иккиэйэх анахтаах киһини кинэ[э]скэ буларгыт бэккиһиэх баҕадьдьы» диэн тыл иһи­ линнэ. Ону улахан кинэ[э]с киэҥ көхсө кыара[а]н өйдүөн истибэтэ, ол кэнниттэн тап- тыыр, биир солкуобай ордук хамнастаах лэсэниги эттэ нокоо, ыл тураҥҥын тардан көр-эрэ: төһө киһи бу Маарыйа оҕотун сөбүлүүр эбит, төһө киһи сөбүлэ[э]бэт эбит?» Онтукабыт отуттан тахса киһи сөбүлэ[э]бэт буолан биэрдилэр. Дьэ онтон туран Маа­рыйа оҕото: «Мин дьадаҥым бэт, кыайан сырыыны сыдьдьыбат киһибин. Онон арай миигин бу кытаанах суолтан босхолуургут буоллар сытаныа этэ» диэн аттыы бакынна. Иньэ диэни истэ[э]т баары дьон «бу киһини кырдьыга даҕаны тыытыахха сөбө суох киһини ахта сыдьдьыбыппыт барахсаны көрдөһүүтүн быһыытынан босхо- луохха, атын киһини талан көрүөххэ баар» дэһии буолла. Онуоха түргэн тыл­лаах­ тар «бу буоллаҕына, ити ***-ан Ньукулайы туруоттарбатах бэт Дьаакыбы бэ­йэтин эбэ[э]тэр кини уолун кинэ[э]с оҥоруоҕуҥ!» дии түстүлэр. Бу дьоҥҥут хайа урут ик- киэн кэриимнэрин ситэрбиттэрэ буолбат дуо?» диэн сорохтор олуйан көрдүлэр. Онуоха Дьаакыптары булбут дьон «чэ ол да буоллун» дэстилэр. Онтон туран кинэ[э]с урууларытан көхсүгэр саны[ы] сыдьар Киргиэлэй диэн ааттаах, ***-ҕа олохтоон киһиттэн эттэ. Бу Киргиэлэй диэн киһи ынаҕа аҕыйах даа буоллар тылынан-өһүнэн урут этэ сыдьдьыбыт Ньукулайдарына[а]ҕар быдан ордук киһи. Кини арай биир буруйдаах: ол кини хааттыһыт. Бу хааттыһытын иһин ама кини бар дьонун хаатты ооньоон кэбиһиэ дуо? Маны билэн туран кырдьаҕастар кинэ[э]с Киргиэлэийи этэ- рин кытта «бэт сөп!» дэһэ түстүлэр. Дьэ онтон эр ылан кинэ[э]с «ыл нокоо, тардан көр эрэ дьон санаата хайтаҕый?» — диэн дьаһайда. Сүүрбэччэ киһи сөбүлэ[э]бэт, тоҕус-уонча киһи сөбүлүүр буоллулар. Бу 90-ча дьонтон сорохторо: «түксүөҥ! хайа аан-дойдубут иилиэҕиҥ саҕалыаҕыҥ. Бу Б-ар баҕадьдьылар кинэ[э]стэрэ көһүннэ» диэн саҥардылар. «Турар киһибит буоллаҕына бу сүүрбэ даа киһи сөбүлэ[э]бэтэ син көр куһаҕан; бэйэм буола[х]пына дьадаҥым бэт, хайа даҕаны күүспүнэн сыдьдьы- бат киһибин; ону эһиги миигин босхолооҥ» диэн бэккэ киһи истибэт гына оргууй- оргуйдук саҥаран истэ. Онуоха кини аттыгар чугас олорор икки кыдьдьаҕас «бу тылы көрдөрүмэ; хайа киһи эн төрүккэр кинэ[э]с буолла этэ? Бу даҕаны эйигин та- лаллара эйиэхэ көр дьол буолар. Бу дьолгун мүччү ыһыктаары гынаҕын дуу ноко?» итинэн сиэллэ[э]н кутуруктаан Киргиэлэи саба саҥардылар. «Хайа, дьэ дойдуну ахтыһан көрүөҕүҥ» дэһи[и] буола. «Улахаммыт дойду- бут буол­ларын буолар даа, хайа, күрбэбит эмиэ баар дии, бу кыра суолу билигин ­быыс­ка бүтэриэххэ баар» диэтэ кинэ[э]с. «Чэ бэт сөп!» диэн хаһы[ы]тастылар. Он- тон кинэ[э]с «бодьдьохтоох сыҕарым туолара бүгүн этэ; бэҕэһэ[э] саһаана 80-нууту- гар туран ха[а]лта. Хайа ким кииссэр баарый? Бэттэх кэлэн иһиҥ» диэн ордоотоо­ то. Онуоха биэс киһи чугаһаата: бэҕэһэ[э]ҥи Оҕус Харах Сүөдэр икки Адьдьатар Аккыым икки бу гиэннэ Кыһыл Мурун уола Мохсооттуур Дайыыла (билиҥи би[и]р кинэ[э]спит), Нуучча-Ньукулай уола Мороох Ыстапа[а]н, Мохотуун уола Дьэллик Дьөгүөр диэннэр. Бу кэлэн баран тохто[о]н чугуйан турбуттарыгар улахан кинэ[э]с «чэ саҥарыҥ!» диэн ыххарыйда. Онуоха Оҕус-Харах «мин үс хаччыны ыллым» диэ- тэ, Адьдьатар «мин сэттэ хаччыны ыллым» диэтэ. Онно даҕатан биир хапсаҕай тыл- лаах: «Аккы[ы]ммыт абыраары гынна хор; онтон туох иһин Адьдьатар а[а]тырбыккы- ный, дьэ эрэ адьдьатыһан хаал!» — диэн хап кыннарда. Оконооһой оҕоньор буойда: «Саҥассымаҥ! Ити адьдьатыһар былыр искэ киирдэххэ кыһыылаах буолара» диэн.228

Онтон Мохсоотуур икки Мороох икки биэстии хаччыны түһэрдилэр, Дьэллик туран Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалэттэ итиннэ мин убаҕас, мөлтөх өйдөөх киһи булкуллан хаалыыһыкпын э; бэлйэр20 хаччыны ыла оҕустулар дуу хайтах хайтаҕый? Кэбис, ити курдук нэмэ биллиэсуох! Хата биһиги буурдук гыныаҕыҥ: бэҕэһэ[э] саһаана 80 хаччытыгар тиийэн хаал-та; онон 67 саһааҥҥа 53 сүүс 60 хаччы буолар буолбат дуо? Дьэ мантан көҕүрэтэниһйэҕиҥ; бу гынна саһаанытан түһэссэр диэн туох баҕадьдьытай?» Ону сөбүлэ[э]ндьэ ити курдук түһэссэн бардылар. Эмиэ турарын быһы[ы]тытан Оҕус-Харах этэрэтирэннэ. Кини «мин биэс хаччыны ыллым» диэтэ, Адьдьатар «мин уон хаччыны ыл-лым» диэн буолла, Мохсооттуур бүтэйди[и] «уон хаччы», Мороох эмиэ «уон хаччы»диэн истилэр. Дьэ онон кэриимнэрин хоту бу курдук этэн истилэр: «10 хаччы!», «15 хаччы!», «20 хаччы!», «10 хаччы!», «25 хаччы!»; «10 хаччы!», «20 хаччы!», «10 хаччы!», «10 хаччы!», «30 хаччы!». Дьэ төһөтүгэр туран ха[а]лла барыта? диэн ыйытан баран Оҕус Харах чорбох 60хаччыны ылан кэбистэ. Онтон туралларын хоту буурдук этэн истилэр: «солкуобай!», «10 хаччы!», «10 хаччы!», «20 хаччы!», «10 хаччы!», «50 хаччы!», «10хаччы!», «10 хаччы!», «10 хаччы!», «5 хаччы!»... Адьдьатар эмиэ ыйытан баран чор-бох 65 хаччыны ылан 48 сүүһүгэр тиэрдэн кэбистэ. Онтон Мохсоотту[у]р «чэ, сиэ!»дии түһэн баран туораата. Дьэ ити курдук билигин төрдүөйэҕин эрэ этэн истилэр. Мороох туой уоннуу хаччыны ылан иһэр: Адьдьатар куолутунан сорох ардыгарөлгөм өлгөмнүк ылыталы[ы]р. Ону кыайан тулуйумналар Дьэллик икки Оҕус-Харахикки 45 сүүһүгэр тиийбитин кэннэ эмиэ туораан биэрдилэр. Дьэ онтон Адьдьатарадьдьатан истэ. Уһугар тиийэн Морооххо 38 сү[ү]һүгэр туран хаалла. Ол туор буолан эрдэҕинэ сорох дьон дьиэҕэ чэйдии ки[и]рэн ха[а]лыллар (Би­һиг­ и кураан күҥҥэ таһыдьдьа ти[и]т төрдүгэр муньустабыт), сорох буоллаҕына ар­ҕам-тарҕам баран хаалбыт буолла. Ону түөт лэсэнник баран хомуйан аҕаллылар.Дьэ дойдугутун хайтах дьаһанаҕыт? Бэҕэһэ[э] үс аҥы хайдыспыкыт; бүгүн хайа са-­на[а]ны Таҥара биэрдэ? диэн кинэ[э]с ыйыты[ы] оҥордо. Онтуката билигин эмиэ­биир буолан биэрбэтилэр; эмиэ үс аҥы хайдыһыы буола; эмиэ бэйэлэрин ба­ҕа­ларын у­ [у]с тылларынан тупсаран бардылар. Кинэ[э]с туран «тохто[о]н, кураанаххасыраҕыт­ ын быһыман. Хата аҕа-уустаһыахха баар: оччоҕо олох сүбэ дьэ тахсыа» диэндьаһайда. Бэт сөп! Баҕар аҕа-уустара ордук санаспат буолан биэриэхтэрэ; оччоҕоэмиэ туох түҥэтигэй, эрэйэй-буруйай? Оччоҕо наай гыннар ол курдук өлбүт-хаалбытбаар буоллаҕына, оннугу хос хоромньута суох аҕа-ууһун иһигэр эмтиэххэ сөп диэнэттэ Мохчой Уйбаан. Дьэ онтон аҕа уустара тус-туспа баран сүбэлэстилэр. «ИтиК-ор Дьэкириэмнэрэ бэҕэһэ[э]ҥиттэн былыырыыҥы олоҕу тойор. Мин санаабароччоҕо биһиэхэ бөрүкү улахан ночоот буолуо суох этэ. Ону баҕар мин алҕаһы[ы]рымбуолуо, тойонно[о]ҥ эрэ: күрүөҕүтүн сахсынан көрүҥ-эрэ. Оччоҕо өлбүт-ха[а]лбытдьоммут ахсаана көстүө этэ диэн ньылыбыратта Миитирэс диэн канчыта[а]т. Ити­ниэ­хэ кииринэн дьэ доидуну а[а]тты[ы] аатты[ы] «ол сир куурбут», «бу сир сииктэ[э]х»дэһэн истилэр. Дьэ онтукабыт, доидуну түҥэттэр боллахха биһиги аҕабыт-ууһааараи ночоотуруох курдук буолла. Онтон дьон үксэ түҥэтиги сабар буоллулар. Дьэити курдук сүбэлэһэн баран биһиги улахан төбүрүөҥҥэ бардыбыт. Онтукаибы­тынкуурбут дойдулаах кыдьдьаҕастарбыт булкуйдулар: кинилэр атын аҕа-уустарытт­ ансорох дьон түҥэтиккэ баҕаралларын кытта «биһиги сүбэбит эмиэ итинник» диэн­саай­дылар. Дөссө даҕаны маарылаһыах дьону Обокун оҕоньор дэлбү ыган «ханчы­та[а]т­тары, сир түҥэттиэх этэ, була охсуоҕуҥ, ыыта тардыҕыҥ» диэн дьону талбы-тынан бардыбыт. Бу дойдубутугар аҕа-ууһуттан иккили[и] киһини таларга, ***-быты-гар эмиэ биир оннук тэринэргэ сүбэлэстибит. Маны таһынан сорохтор «суруксутуталыахха ба[а]р» дэстилэр. Ону кэбиһиҥ, иньэ диэмэҥ: баҕар ханчытааттарбыт бэ­йэлэрэ суруксут дьон буолан биэриэхтэрэ диэн буоидулар. Дьэ онтон салгыы аҕа-уустаһан туран дьоммутун таллыбыт. Биһиги аҕа-у[у]һа дьоммутун суһал соҕустукбуллубут. Онтугабыт Чыамайкы уола Хасыҥгар Сөдүөт диэн киһибит ис сүбэҕэ ты-лын биэрэн баран нэһилиэкэ кэлэн төптөрү түһэн ха[а]ла. Кини ыарытыганынан ту-руоран батар этэ. Онуоха эмиэ хат баран киһи талан кэллбит. Бу оҥоһуллубут уоналта киһиттэн хата санаабыт курдук икки суруксут түбэстэ. Ол эрэ[э]ри биирд­ эс­ 229

1912–1913 тэрэ [э]рэ урут арыый дьаһаллыбыт киһи [э]тэ; би[и]рдэстэрэ буоллаҕына кэрии- ри [э]рэ эридьиэстиэх болла, уксуһуннарарын доҕоругар салайыах буолла. «Хайа САХА САҤАТА бүгүн тарҕаһыҕын: күммүт киэһэрдэ буолбат до?» диэн буолла. Эчи, былыт тугу даа көрдөрбөт; ол эрэ[э]ри күн киириэх буоллаҕа буолуо эбэ[э]т. Хата бүгүн бэк- кэ дьүүллэстибит» ди ди кинэ[э]с эрэйдэ[э]х үөрэн күллэ. Ити ардыгар уонча үҥсүүлэ[э]хтэр «дьэ биһигини абыраа, үҥсүүбүтүн быһаардаргын үчүгэй буолуо [э]тэ» дэһэ-дэһэ онтон мантан тиийэн кэллилэр. Кинилэр урут хас уонна батыллыбыт- тара: кинэ[э]с кинилэри «киэр барыҥ: Иһиги ханнык эмэ быстах үҥсүүгүтүнэ[э]ҕэр ордук улахан бар дьон кыһалҕата кыһайан турар» ди-дии үүрэн испитэ. Дьэ били- гин кинэ[э]стэргэ эмиэ улахан үлэ кэллэ. Биһиги үҥсүүтэ суох дьон буоллахпытына дьиэ дьиэбитигэр барыталаатыбыт. Сассыҥҥытыгар уот аан кумалааннары олохтуурга, онтон салгыы атын хором- ньуну бүөлү[ү]ргэ кинэ[э]с салайда. Ааҕынан көппүт, кумалааннарбыт төрдүө эбит- тэр. Онтон икки оҕоньор (бииргэстэрэ атаҕа суох, биирдэстэрэ куҥ буолан хаалбыт) урукуттан ыалы кэрийэ сыдьдьар этилэр; онон кинилэр дьүүллэрэ бүтэн турар этэ. Икки кумалааммыт буолаҕына сүүс алтатын туолбут эмэ[э]хсини кытта биирдэ[э]х тулаайах уол-оҕо буоланнар олохторо дьаһалла илик этэ. Бу Сөмүйэкэн Сүөкүлэ диэн эмэ[э]хсин быйылгыга дылы кы[ы]һыгар туора нэһилиэккэ баран олоорто, ол кыыһа өлөн хаалан дьэ нэһил[и]эгэр тылланар. Бу эмэ[э]хсин биир күрүөнү сүгэр эбит, биир анахтаах эбит. Ону кинини төһө маньаҕа хайаҕыт биир сыл тутарга кэп- сэтэр? диэн кинэ[э]с ыйытта. Онуоха «дойдутун оттон анаҕын сылы таҕааран биэ- риэм бу гынна эмэ[э]хсин айаҕар диэн тугу үгүһү этиэмий, уон сүүһү аҕалыҥ» диэтэ Олоодо уола Чайаада Сөдүөт диэн киһи. Нэһил[и]эк үөрү[ү]нү кытта эмэ[э]хсини ­биэрд­ э. «Аны Ньукулааскыбыт оҕото баар. Ону хайтах дьаһайабыт?» диэтэ кинэ[э]с. Собо оҕото Ньаҕара Баһылай диэн киһи туран эттэ: «хайа, мин бы сааскыттан оҕону аһаппыт киһибин; ону миигин бастаан бүтэриҥ; ол кэнниттэн оҕоҕутун батарын; мин кинини туппаппын; бэйэм элбэх оҕолоох киһибин». «Дьэ бэт сөпкө этэҕин эн оҕону ыитан эрэ ордук аһаттыҥ буолбат дуо? Хайа үһү сөбүлү[ү]гүн дуо?» диэтэ Дьэки- риэм оҕоньор. Ньаҕара онтон кыдьдьаҕастары кэтэһэн тура түстэ. «Э! итини хай- тах ылыммаккын? ылын, ноко!» дэһи[и] буолла. Ньаҕара сөбүлэннэ. Онтон кинэ[э]с оҕону хайаҕыт ылар? Хайтах быһыылаахтык ылар быйылгы эрэ уоһун кэпсэтэр дуу, эбэ[э]тэр буккатын оҕо гынарга ылынар дуу?» диэн ыйыты[ы] оҥордо. «Бэт сөп! Оҕону букатын хойут ахтыбат кына дьүүлүн бүтэриэҕиҥ: оччоҕо бэиэбит хойут эрэи- дэниэхпит суоха» — диэтэ Дьакым кыдьдьаҕас. Онтон «оҕоҕутун миэхэ аҕалыҥ» диэ­ тэ Дьоройор Торопун. «Хаска ылаҕын!» дэһии буолла. «Сүүрбэҕэ». «Этэрин этэҕин даа сыҕарыта түс; ити Баһылайга барбыт үс сүүспүт сүүрбэ буоллун» диэтэ биир кинэ[э]с. «Э, чэ чэ сөп!» «Хата бу судурхай кэпсэтии. Чэ үчүгэй баҕадьы! Аны су- руккутун оҥорун хайаҕыт даҕаны» диэн быһаарда Оконо[о]һой оҕоньор. Ол икки ар- дыгар суруксут дьиэттэн тахсан «бу бэҕэһэ[э] кинэ[э]стэри, ханчытааттары талбыт кумааҕыгыт; онуоха чэ илиитэ батта[а]н иһиҥ» диэтэ. Суруксуппут үлэтин кылгаты- нан үөрэҕэ суох дьону соҕотохто эрэ илии баттатар бы гынна хойут бары кума[а]- ҕыга көһөттү[ү]р. Үөрэхтэ[э]хтэр буоллахтарына кумааҕы аайы бэйэлэрэ илии бат- тыыллар. (Сорҕото буолуо) БАЙАҔАНТАЙ УЛУУҺУН ОЛОҔО, МУННЬАҔА ДАҔАНЫ 1912. — №4. — С.38—43. Балаҕаҥҥа киирэр 15 күнүгэр улуус бастыҥ мааны кырдьаҕаһа Уоһук ола Ньу- кулай Кырыбысапкын олоҕор Өймөкө[ө]ҥҥө баран иһэн быра[а]баҕа кэллэ. Ити иннинэ[э]ҕи күннэргэ Дьоку[у]скай куоракка улуус кулубата — бы[ы]барнайдар көрсөннөр Нь[у]кулай Кырбысапкынтан көрдөһөн тураннар ыҥырбыттар: «Исинэ­ йэп сарсыҥытыгар байаҕантай быра[а]батыгар улу[у]спут мунньаҕа буолар онно 230

та[а]рыйа сылдьан барыаххын хайтах буолуой», диэн. Ону сөбүлэ[э]бит бэйэтэ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалдаҕаны иэстэ[э]х дьоннорун көрсө[ө]рү. Кини, Н.О., былыры[ы]ҥы дьылга 12000-ны,мөһө[ө]ҕөр 5 ти сү[ү]с бырыһыанна[а]н (5%) касна бааныгар туттарбыт, — ити бы­рыһыанын үйэлэртэн-үйэлэр тухары улуус суруксута, улу[у]стан ылар харчытыгар,­ылар боллун диэн анаабыта. Быилгы дьылга ити үөһэ суруллубут ый маҥнайгыкүннэригэр Н.О. 8800-гү иэстэ[э]х дьонноруттан үс төгүллэ[э]н төлүүргэ хабала су-ругу ылаттаан, ону көрдөһүү суругу кытта ыспырабынийкка биэрбит, былыры[ы]ҥы12 тыһы[ы]нчатыгар холбо[о]н бырыһыанын быра[а]ба суруксута улуустан ылар хар-чытын иннигэр ылар боллун диэн. Ол кьэннэ куоракка Мэсиниэскэй диэн оскуолаҕа10 тыһы[ы]нчаны биэрбитэ, онтон 5 тыһы[ы]нча бырыһыаныгар Өймөкө[ө]нтөн ура-ты, Байаҕантай улу[у]һуттан үөрэнэр оҕолор үллэстэн ылар буоллуннар диэн; 5тыһ­ ы[ы]нча бырыһыаныгар Өймөкө[ө]нтөн супту икки оҕо үөрэниэх тустаах диэн.Бу кэннэ урукку өттүгэр Н.О. — Өймөкө[ө]ҥҥө үс Таҥара дьиэтин оҥотторбутатуох на[а]дала[а]х уутбардарын үтүө тэрэ[э]һинин барытын тэрийэн. Өймөкө[ө]н,Бороҕон нэһилиэгэр биэрбитэ харчыннан ба[а]ҥҥа турарга, онтон ким кыһалҕала[а]хиэс ылар гына, сити нэһилиэк сутаабыт сылларыгар кассаттан иэс ылан сиэбитбурд­ уктарын улахан өттүн төлө[ө]бүтэ, урукку дьылларга. Дьоку[у]скай куоракка­киирдэҕинэ импиэриэ кыһалҕала[а]хтарыгар сиэртибэ биэрэн төлө[ө]бүтэ быйыл-гы дьылга куоракка киирэн уобласка сиэртибэ үөрү[ү]лэ[э]хтик-махталла[а]хтыкбиэртэлэ[э]битэ. Ол кьэннэ Өймөкөөҥҥө олорор Каҥалас нэһилиэгин найпкалары-гар былыргы дьылларга үөскэ[э]биккэ сэттэ мөһөөҕү Дьоку[у]скай Касначиэйстба-тыгар төлө[ө]бүтэ. Н.О. Кырыбысапкын, ким да киниттэн көрдөспөтөҕүн үрдүнэн биэйтэ, үтүө са­наатынан биэртэлэ[э]бит сиэртибэтэ бары су[у]мата тоҕус уон тыһы[ы]нчаттан тах-са. Кини Байаҕантай быра[а]батыгар кэлэн олорон, иэстэ[э]х дьоннорун төлүүркү[ү]стэрин сыаналаан, иэһин аҥардыытын сорох дьоннорго элбэх өттүн ха[а]лла-ран туран, үс төгүллэ[э]н төлүүргэ икки тыһы[ы]нча сэттэ уон үс солкуобай отут хар-чыга хабала суругу ылатта[а]н, ыспыраабыньыкка көрдөһү[ү] суругу кытта тиэрдэр-гэ, быра[а]баҕа ха[а]лларда, бу ый 19 күнүгэр Хаҥалас нэһилиэгэ Танда—Алланаҕатын уустара бырыһыанын найиппаларыгар, би[и]тэр саҥа төлү[ү]р касыанай хар-чыларыгар төлөнөр буоллунар үйэттэн-үйэлэрин тухары диэн; Н.О. ити сиэртибэлэ-риттэн ураты сырай би[и]рди[и] киһи кыһалҕатын, ти[и]йиммэтин түгэммэтин чахчыбиллэҕинэ, көрдөҕүнэ салҕа[а]быта абраабыта, а[а]спыттары аһаппыта, тоҥмуттарыитиэрбитэ, сатыылары атта[а]быта, олор ахса[а]нын, холобурун билэн ааҕыахка,устата туората биллибэт. Ити оҥортоло[о]бут үлэлэригэр бэйэтэ кыһанара эби-тэ боллар элбэх дойду дьонноро билиэҕин, оччоҕо бэйэтигэр батаран иилиммэтнаградаларда[а]х буолуо этэ, ол баҕарбатаҕын үрдүнэн икки мэтэ[э]ллэ[э]х: үрүҥ-кыһыл көмүстэр, би[и]р ордьанна[а]х, үс эрэ наградала[а]х. Баста[а]н суруллубут ый 18 күнүгэр Байаҕантай быра[а]батыгар кулубалара, ки­нэ[э]стэрэ, обсастыба дэбиэринэйдэрэ барыллара мунньуһунулар уча[а]стакта[а]хСэтэ[э]тэл би[и]ргэ баар болла, сарсыарда күнүскү ынах ыанар холобуругар. Онномунньустубут улу[у]с тойотторо сүбэлэһэннэр, аҕабыты лөчүөктэри ыҥыран бы­ра[а]ба брүсүстүбүйэтигэр махтал мэлиэбэн ыллаттылар, Н.О. Крыбысапкын үйэтэ,дьолло[о]х сана[а]тынан биэрбит сиэртибэтин үөрү[ү]түгэр, кини элиэрдик, этэҥҥэсырыттын диэн. Таҥараҕа аҕыннаран туран мэлиэбэн бүтүүтүгэр би[и]р кинэ[э]һи­нэн улу[у]с тойотторо махтал тылы этиттилэр, онуоха эттэ: «Н.О. биһиги урут ха-рахпытынан көрүөхтэ[э]ҕэр, кулга[а]хпытынан истибэтэх улаххан үтүөнү оҥорбутунбиэрбитин туһугар туох диэн махтал тылы эйиэхэ этиэхпитин сатаан булумунаарай туран көрдөһөбүт эйигиттэн, биһиги урукку сы[ы]һабытын алҕаспытын аах-сыбакка улахкан үтүөнү биһиэхэ оҥорбутуҥ биэрбитиҥ быһы[ы]тынан аныгы дасыыһарбытын, алҕаспытын аахсыбакка абра[а]-абра[а]-абра[а]» — диэн. Ити кэннит-тэн үөрбүт бэлиэҕэ тыаҕа олорор быһыынан мала[а]һын тэрийдилэр кыратык. Онноба[а]ллар: Сэтэ[э]тэл, аҕабыт, лөчүөк, улу[у]с тойотторо, мааны көннөрү даҕанысахалар, барыта сү[ү]скэ эрэ ти[и]йбэт дьон мунньустубуттар. Маҥнайгы остуол-га олорууга, үрү[ү]мпэ көтөҕү[ү]түгэр, сэтэ[э]тэл тыл эттэ: «бу Н.О., Дьоку[у]скай 231

1912–1913 уокруга, облас даҕаны сахаларыттан үтүө сана[а]ла[а]х, элбэх сиэртибэлэ[э]х бо- чуотунай кырдьаҕас, онон кинини ытыктыахха, баһылык оҥостуохха бэт сөптө[ө]х, САХА САҤАТА итинник үтүө абралла[а]х-туһала[а]х сиэртибэҥ туһугар махталы, баһыыбаны биэ­ рэн туран, баҕарабын эн, өр саастаныаххын, уһун үйэлэниэххин «уруй!» — диэтэ. Онуо­ха баар дьоннор уруйда[а]тылар. Н.О. тыл эттэ: «Тапталла[а]х аймахтарым, браттарым мин эдэр са[а]спыттан муньан байбыт үппүн-харчыбын бэйэм са­на[а]- быт­тан кыһалҕала[а]хтарга түҥэттим-биэртэлэ[э]тим; ол кйэннэ Байаҕантай быраа­ бата тутуллар харчытыгар, сү[ү]рбэ ордуга икки тыһы[ы]нча аҕыс мөһөөҕү брыһ­ ыа­ нын ылар гына биэриэх касна ба[а]ныгар туттарыах сана[а]ла[а]хпын. Итиниэхэ эби[и] дьөссө 4200 харчы баара боллар, барыта 27000 бырыһыаҥа каснаҕа турбут­ ун кйэннэ быра[а]ба харчытын бүтүннү[ү] ити брыһыан толору этэ, онуха улуус иһигэр кыһалҕата суох олорор дьоннор сиэртибэ-көмө оҥорон толоруохтара диэн са­на[а]­ бытым, онуоха оннук дьон көстүө суох быһы[ы]ла[а]хтар, онон мин билиҥи санаам оннук: «Айы[ы] Тойон Таҥара көмөтүнэн икки үс сылга тыынна[а]х сырыттахпына ити 4200-ны эби[и] биэрэммин толоруохпун баҕарабын. Ол кэннэ урукку­Байаҕантай улу[у]һун олоҕун дьонун атчатан, аҕыйатан Өймөкөөн туһунан улуус буоларын у[у]ра- тыхха баҕарабын», — диэтэ. Онуохха мэлиэбэн кэннигэр тыл эппит кинэ[э]с эттэ: «Н.О., эн маннык улахханнык үйэлэр тухары бараммат үтүөнү оҥорбутуҥ үтүө даҕа­ ны санааҥ туһугар биһиги эйигин аҕаннан ааттыахпыт, «уруй», — диэтэ. Онуоха бары дьон уруйдаатылар. Манан бу махтал мала[а]һын тохто[о]то. Сити күн мала[а]һын тохту[у]рун кытта, улу[у]с кулубата, бы[ы]барнайдара, ки­ нэ[э]стэр, обсастыба дэбиэринэйдэрэ барылара быра[а]ба брүсү[ү]стүбүйэтигэр мун­ньуһуннулар. Онно кулуба Бүөтүр Бүөтрөбүс Силэпсиэп84 эттэ: «сүбэлэһиэххэ аны- гы дьылларга сылдьар кулубаны; бы[ы]барнайдары талыахха, бы[ы]бардары оҥо­ руохка», — диэтэ. Онуоха би[и]р кинэ[э]с эттэ: «Сэтэ[э]тэл тойон, улу[у]с сүбэтин сыр­ ай бэйэтэ истэн олороору кэлбитэ буола[а]рай, кини билигин кыһын олорор д­ ьиэт­ ин көрө барда бадаҕа, онон тойон билигин кэллэҕинэ сүбэни мунньаҕы оҥо­ рухха хайтах буолуой», — диэтэ. Онуоха кулуба, сорох кинэ[э]стэр даҕаны эттилэр: «тойон суоҕар, туора сатамдьыта суох сүбэни сүбэлэспэккэ, сөптө[ө]ҕү сүбэлэстэх­ хэ, тойон суоҕа туох болой эн кинэ[э]с, тойон суоҕар сүбэлэспэппин-диэн этэҕин ду, хайтах диэн этэҕин ду», — диэтэ кулуба. Онуоха ол кинэ[э]с саҥарбакка олордой. Дуоһунастаах киһи ким даҕаны саҥара илигинэ, быбсай эттэ: «Саһыл нэһилиэгин кинэ[э]һэ Уйба[а]н Өлөксөөйөп Стыпаанабы85 кулубуннан оҥоруҥ. Киниттэн ураты атын кулубаҕа сөптө[ө]х киһи суох, атын киһини кими даҕаны биһиги сөбүлэ[э]бэп- пит», — диэтэ. Онуоха кулуба улу[у]с кинэ[э]стэриттэн, нэһилиэк дэбиэринэйдэрит- тэн би[и]р би[и]рди[и] ыйитан истэ, барылара сөбүлүүбүт дуо» диэн ыйытта. Дьон бараммытын кйэннэ, кэнники ыйитта: «Ньукулай оҕонньор эн сөбүлүүгүн дуо» — диэн. Онуоха Н.О. эттэ: «мин урут улуус мунньаҕар, уоблас даҕаны мунньаҕар сылдьыбат көрбөт-сөбүлэспэт этим, ону быйыл уоблас мунньаҕар ыҥырбыттарыгар сылдьыбы- тым, онно уоблас тойотторо ми[и]гин истэн эрэ олордун диэбэ[э]тэхтэрэ, сааспынан кырдьаҕаһым быһы[ы]тынан бастаан ми[и]гин кытта кэпсэтэр сүбэлэһэр-ытыкты[ы]р чиэсти[и]р этилэр. Ол киэннэ үрдүк аҕа Архы[ы]райга, Күбүрүнэ[э]тэр тойоҥҥо сылдьытала[а]бытым кинилэр ми[и]гин тугу даҕаны билбэт саха оҕонньоро диэн кы- ратык туппатахтара, онон сүрэҕим үөрэн Ай[ыы] Тойон Таҥараҕа махтана сылдьа- бын; эһиги ыҥырбыккыт ми[и]гин, биһиги Байаҕантай улу[у]һун мунньаҕар сырыт диэн, онон мин кэлбитим, ону атаҕастаатыгыт-баттаатыгыт ми[и]гин, сүбэҕитигэр куоласкытыгар холбо[о]ботугут, сатаатар дьон ортотугар ми[и]гиттэн ыйыппыт сүбэлэспит курдук болбатыгыт, онон мин эһигиттэн хомойдум. Ми[и]гиттэн куолас ыйыппыккыт эбитэ буоллар, мин этиэм этэ: «Ньукулай Сэмэнэбис Слэпсиэп кыра үөрэхтэ[э]х ну[у]ччалы[ы] билэр кэпсэтэр даҕаны туора сигилитэ майгыта биллэ илик киһи онон дьон олоҕо тупсарыгар баҕарар, су[у]т даҕаны тойотторугар сөпкө көстөр киһи буол[у]о этэ; онон Слэпсиэби кулубаннан оҥоруҥ диэх санаала[а]х этим, ону биллэхкит сэрэйдэхит буол[у]о, онон миигин атчаттыгыт сүбэҕититтэн ту- муннардыгыт, мин бы[ы]баргытыгар, сүбэҕитигэр холбоспоппун», — диэн баран, ту- ран брүсү[ү]стүбүйэттэн тахсан барда. Онуоха сорох той[о]ттор ибир-сабыр этти- 232

лэр кини оҕонньор кы[ы]һырдаҕына бэккэ буоллаҕына улу[у]ска биэрэр сиэртибэ- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалтин биэриэ суоҕа, урут кини да сиэртибэтэ суох син олорбуппут ол кйэннэ туспаулуус болан Өймөкө[ө]н арахпытын да иннигэр син улуус болохпут», — диэтилэр,куолас элбэх өттө. Ити саҥарар дьону көрдөххө, баайа дэлэйэ суох бэйэлэрин эрэары[ы]тча и[и]тинэн олор дьон, быйылгы дьылга эрэ дуоһунаска сылдьар дьон, ки-нилэр нэһилиэктэрин даҕаны өйдө[ө]н санаатахха дьадаҥылара кыһалҕала[а]хтараи[и]тимнигэ сылдьар дьонноро элбэх. Куолас аҕыйах өттө, аҕыйах киһи курутуйбут-тарын, абаламмыттарын иннигэр кыайах кү[ү]с суох буолла. Онтон Сэтэ[э]тэл кэлэныйытта кулубаттан: «тугу дьү[ү]ллэстигит» — диэн, онуоха бы[ы]бардары бүтэрди­бит диэтэ. Сарсыҥытыгар быра[а]ба брүстүүбүйэтигэр улу[у]с тойотторо барылара мустанолордохторуна, Н.О. ки[и]рэн олорон тыл ыйытта: «улу[у]с тойотторо истиҥ эрэ, минбэҕэһэ[э] кулубаҕа сөптө[ө]х Ньукулай Сэмсэнэбис Слэпсиэп диэбитим, ону эһигисө­бүлэ[э]бэт буолаххыт, Уйба[а]н Өлөксөйэбис Стыпанабы оҥордугут, бу икки киһиэдэр са[а]стаах дьон Стыпанаб даҕаны туора майгыта урут биллибэтэх киһи; ол дабуоллар ми[и]гин ытыкты[ы]ргыт эбитэ буоллар, мин этэрбин өйдүөх, сыаналыах эти-гит, саатар бу икки киһини аныгы дьылларга диэри тохтотон баран кинилэрдэ[э]ҕэркырдьаҕас, кулубаҕа сөптө[ө]х дьон ба[а]ллар эбит, мин көрдөхпүнэ, ол дьоннорубэйэҕитигэр сыһыарбат, тэйитэр, туоратар эбиккит, онон мин эһигиттэн хоргуттум,урут эйэлэ[э]х сана[а]м тэйдэ. Өймөкө[ө]н туспа улу[у]с буоларыгар, кү[ү]һүм ти[и]-йэҕинэн үрдүкү нача[а]лстыбаттан көрдөһүөм, ол кэннэ Байаҕантай улууһугар эһиэхэбиэриэх буолбут сиэртибэбин ханна аныырбар бэйэм харчыбар бэйэм көҥүллэ[э]хбуолуом диэн саны[ы]бын», — диэтэ. Онуоха би[и]р кинэ[э]с эттэ: «мин бэҕэһэ[э]ҥисүбэни алҕаска-буруйга ылынабын» — диэн. Киниттэн ураты би[и]р да киһи саҥарба­та. Н.О. курутуйбут дьүһүннэнэн тахсан дойдутугар Өймөкө[ө]ҥө аттанан барда. Кинибарбытын киэннэ, кулубалар бы[ы]бардарын кинэ[э]стэргэ или[и] баттатан, бэ­чэ[э]тт­ эрин у[у]рдаран бырааба сбидиэтэлстбуй кынан бүтэрдилэр. Ура[а]ҥхайУЛУУСТАН СУРУКТАР 1912. — №4. — С.44—45.Оскуола туһата* I. «Н. Борих оскуола туһатын туһунан сүбэтин мин ааҕан көрөн баран санаатым:«кырдьык оннук этэ» диэн. Итинтэн ордук үөрэҕэ суох-саха ама дьоно — биһигитугу хайдах сатаан дьаһайыахпытый, учуутал хайтах үөрэтэрин тугу билиэхпитий?Бэрдэ дьон оҕолортон ыйытабыт «хайдах үөрэтэллэр» диэн. Онуоха саҥа үөрэнэнэрэр оҕолор мөҥүллүбэт учууталларын үчүгэйинэн, мөҥүллэр учу[у]талларын куһа­ҕанынан ааҕаллар. Ол учууталлар сыл а[а]йы уларыйаннар би[и]р сылыгар саха­буол­ ар иккиһигэр ну[у]чча онтон кы[ы]с оҕо саҥа үөрэхтэн тахсыбыт, онтон дьахтарбуолар. Олортон улахан аҥаара сахалы[ы] би[и]р да тылы билбэт инньэ гынан,­учуу­таллар сыл а[а]йы уларыйан иһэллэриттэн, үөрэтэр оҕолорун кытта тыл-тылларында истиспэттэриттэн оҕолор өйдөрө уйманан хаалар. Ити быһы[ы]ттан мин санаабар маннык буолуон сөп: Би[и]ринэн — саха оҕотоүөрэнэр оскуолатыгар саха учуутал буолуохта[а]х. Иккиһинэн үөрэнэр оҕолор аймах-тарыгар нэһилиэктэригэр — үөрэх туһала[а]ҕын хойукку өттүгэр абралла[а]ҕын кэп-сиир, өйдөтөр буолуохха сөп. Оччоҕо үөрэҕэ суох саха өйдөөн үөрэххэ ымсы[ы]рарбуоллаҕына саха үйэтэ уһуу түһүө этэ. Сахаттан учууталлар Блатыанап, Өндүрүөйэп,* Суругу таһаарааччы дьонтон. Бу бэчээттэнэр суругу аны тахсар бэһис нүөмэргэ сыаналыахпыт. 233

1912–1913 Сопуруонап86 үөрэппит нэһилиэктэрэ билигин үөрэххэ баҕарыах курдук эбиттэр да, ону кыргыттар, дьахталлар учуутал буоланнар сахалар санааларын кэҕиннэриэхтэрэ САХА САҤАТА диэн санааргы[ы]быт. Учуутал буоларга сөптө[ө]х үөрэҕи ылбыт дьон барыта кэнники хаалбыт, тыла, хараҕа, кулга[а]ҕа суох хараҥаҕа сылдьар бырааттарын үөрэтиһэрэ буоллар, хойук- кутун хойут улахан үөрэххэ элбэхтэр сыҕарыйан иһиэхтэр этэ. Сууттарга судьуйа, биэрсэл, лөчүөк буола сатыах кэриэтэ учууталлар сахалар- га сахаттан буолар гына тэриниэххэ хайдах буолуо эбитэ буолла. Саха үөрэҕэ тахсан истэҕинэ аргы иһэр, карты о[о]йну[у]р. Сахалар үөрэхкэ кимтэн ордук кыһаныахтара этэ: киһи эйэҕэһэ, дьэллэҥэ, элбэх өйдө[ө]ҕө, сайаҕас санаала[а]ҕа арыгыһыт, каартыһыт буоларга дылы. Ити иккиттэн туору[у]р дьону көрдөххө үтүө куһаҕан диэн сыанала[а]бакка алыс бүтэйгэ дылы буолаллар, тугу да булбат дьадаҥы буолаллар». Саха РУГА ДИЭН 1912. — №4. — С.45. Руга диэн тарды[ы] — элбэх мөккүөннэ[э]х, иирэ[э]ннэ[э]х тарды[ы] буолар, кинитэн дьон туһаммыта диэн биллибэт. Ити тарды[ы] баарын үрдүнэн сим би[и]р дьадаҥы дьон бэргэһэлэнэрэ, сүрэхтэнэрэ, Таҥараҕа тиксэрэ, өллөҕүнэ кө­мүлл­ э­ рэ, — маньата суох буолбат. Ругаҕа холуйдахха атын тарды[ы] туһата элбэх: кинилэ- ринэн бары үтүө тэриллэр, оҥоһуллар. Онон бу туһаҕа тириэрбэт руга тарды[ы]ттан мүлчүрүйдэххэ үчүгэй буолуох этэ. Бу билигин Ыра[а]хта[а]ҕыга ти[и]йэ барар уобластан талыллыбыт Дьокута[а]т дьоннор бааллар. Ким эмит үөрэхтэ[э]х суруксут көрдөһүү пригэбэр оҥорон баран улуус­тарга биллэрэн, улуустары-илии батта[а]тахтарына, дьокута[а]ттартан көр­дөс­ төххө маны Үрдүк Нача[а]лыстабаҕа тириэриҥ диэн, үчүгэй буолуох этэ. Дьадаҥы киһи А[А]ҔА[А]ЧЧЫЛАР СУРУКТАРЫГАР 1912. — №4. — С.46. 1. С а х а ҕ а. Бу саха сурнаала буолан сахалыы суруйабыт, наадата суох нууч­ ча тылын киллэрбэккэ эрэ. Ол быһыытынан Рэдэктэр аатын сахалыы суруллар. Атын этэргэр маннык ди[и]бит «туораттан көрөн сэмэлиир хайа дойду чэпчэки бэйэ оҥорорунааҕар. Дьиҥ саха тылын билэр буоллаххына саатар эрэ киллэрэ тур». 2. С а х а о л о ҕ о — диэни суруйбукка. Эн суруккун бүтүннүүтүттэн көрөн бэчэ[э]тэниллиэ. 3. Г о т о п с а п к а, И. Е. «Положение объ инородцахъ» диэн бөрүгүөттэнэн ту- рар. Өтөр бэчэ[э]ттэниэ. 4. Ы т ч а т к а. Эн кинээс туһун суруйбуккун аныгы нүөмэргэ бэчэ[э]тиэхпит. СУРУИААЧЧЫЛАРГА 1912. — №4. — С.46. 1. Ону-маны бэчэ[э]тти[и]ргэ суруйан ы[ы]тар дьон а[а]ккытын, олорор сиргит- тин этэн ыытар буолуҥ, онтуката суох, сатаммат буолан үтүө да сурук хаалан иһэр. 234

Суруйар дьон дьиҥ ааттарын баҕарбат буоллахтарына, туора дьоҥҥо этиллибэт, Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалатын аатынан (псевдонимъ) таһаарыллар. 2. Сүбэ көрдөөн суруйбуттарга суругунан сүбэлиибит, барар маркатын­ы[ы]тт­ ахтарына, онтон атын сурнаалга бэчэ[э]тти[и]бит сүбэбитин. ОЛ-БУ 1912. — №4. — С.46. «Саха саҥата» — диэн сурнаалы таһаарарга көмөлөһөн Митрэпэн Баһылыйабыс­Пихтин87 ы[ы]ппыт Москыбаттан би[и]р мөһөөк харчыны. Суругу таһаарааччы дьон Суругу көрөөччү Мэхэ[э]лэ оҕото Митрэй Никиипэрэб 235

236 САХА САҤАТА 1912–1913

А[А]ҔА[А]ЧЧЫЛАРГА Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал 1913. — №1. — С.0 Бу сурнаал тахсыбыта түөрт ыйа туолан бэһис ыйыгар барда. Бары дьыалабыһы[ы]тынан кинини таһаарар кытаанах, кыаттарыа суох курдук буолан баран кэмонтон мантан үтүө быһыыга баҕалаах дьон ким үтүө сүбэннэн, ким үбүнэн көмөлөһөнары[ы]чча үчүгэй буолуох быһыыла[а]х. Онон саҥа дьылга үктэнэрбитигэр санаабыт бөҕөх. Санаан да көрдөххө бусурнаал өрө көтөҕүллэн иһэрэ буоллар ордук буолуо этэ. Саха дьоно билиҥҥибириэмэҕэ улаханнык эрэйдэнэр, сору көрөр олоҕо сатаммакка. Ол гынан баран тустуспа эрэйдэнэр, би[и]р киһи кыһалҕатыгар туора киһи кыһаммат. Ону биһиги са-ныыбыт дьон эрэйин, сорун би[и]ргэ холбо[о]тоҕуна туох эмэ үтүө сүбэ тахсан иһэрбуола[а]рай диэн. Онон бу сурукка муҥнаах муҥун, эрэйдэ[э]х эрэй[и]н, буосалаах үтүө санаа-ны булбут ол үтүө санаатын таһааран иһэрэ буоллар, онтон дьон үөрэниэх этэ, дьонолоҕо туксарыгар сүбэ соргу туран иһиэ этэ, интэн саха олоҕо көнөн, саха махтал­лаах үөрэхэ тиксэн иһиэх этэ диэх санаа кэлэр, били халлаан сырдыырын саҕанаордук хараҥа буолар диэн тугу этэллэрэй — сырдаарай?! Суругу көрө[ө]чүлэр СӨЛҮКҮ[Ү]Н КЭПСЭ[Э]НЭ 1913. — №1. — С.1—3. Дьэ бу сөлүкүн тахсар бириэмэтэ бэрт сонук буолар, тыа сиригэр олорооччусахаларга, бу бириэмэҕэ бары олох туһунан арааһынай ыалдьар сүтэр, киһи сүөһү,тотор байар тустарын билгэлэ[э]н хаалаллар. Холобур маннык билгэлэр баар буо-лаллар: таҥха иһилли[и]р бүргэс сүүрдэр, этэрбэс хаамтарар, кут кутар, таас тар-дар, уу тоҥорор диэн. Бу билгэлэр барылара бэйэ бэйэлэрэ тус туспа толкуйдаахбуолаллар. Мин манна таарыйа кэпсэ[э]ри гынабын бэйэм таҥха иһиллэ[э]биппин. Арай би[и]рдэ саҥа дьыл үс хонук ааспытын гиэннэ, Сыылба Дьаакып, Ыра[а]хЛэкиэс ол гиэннэ мин буоламмыт кистиэн сүбэлэстибит, аны тү[ү]н таҥха [и]һиллиибарыах буолан. Дьэ эһиги кимиэхэ эмэ кэпсиир буола[а]йаҕыт, түүн утуйбуттарын кэннэ уоранбарыахпыт, — диэтэ Сыылба Дьаакып, кырдьаҕас киһи быһыытынан. Дьэ ол кур-дук сүбэлэһэн баран тугу да билбэтэх көрбөтөх дьон буолан киэһэ утуйдубут. Онтонбары утуйбуттарын гиэнэ киэһэ уот холобуругар, биһиги сыылан туран таҥнан та-хыстыбыт. — Э бэйэ эрэ, аны дьиэ иччитэ «Чөчүөккэ» батыһан дьэ[э]бэлиэ, үөттүрэҕи тутасылдьыахха баар, — диэн баран Сыылба Дьаакып, дьиэттэн үөттүрэх тоһоҕоһунтаһаарда. — Хайа ханна барабыт — диэн ыйытта Ыраах, Сыылбаттан. — Бастаан Саабалаах балаҕаннарыгар барыаха, ол гиэннэ ойбоҥ[ҥ]о ки[и]­риэхп­ ит буоллаҕа дии. Чэ эһиги туох эмэ биллиэх буоллаҕына, саҥата суох иһил­лиэн олорооруҥ, баҕар холоон көрөөрү соһутуо, — диэтэ Сыылба аргыый аҕай ис-тэн турара буолуо диэхэ айылаах. — Дьэ биһиги Саабала[а]х иччитэх балаҕаннарыгар кэлэммит үс түннүккэ, илии­битин уган турдубут. Мин сүрдэ[э]хтик куттанным мэлдьи билэр билэр малы[ы]па-ларбын ааҕа ботугуруу турдум. Өр соҕус туран баран тулуйбатым, ыксаан улахан-нык сөтөлүннүм. Сыылба Дьаакып сү[ү]рэн кэлэн кыыһырбыт киһи быһы[ы]тынан: — Туох буолан, хахса[а]ттаатыҥ, дэ саҥарды[ы] билэ[э]ри гынан эрдэхэ, кэбисбарыаҕыҥ ойбоҥ[ҥ]о, — диэтэ. 237

1912–1913 — Дьэ онон биһиги ойбоҥҥо чыкынаһан ти[и]йэн, ойбону тула суорҕан сап- тан сыттыбыт. Мин тугу да истибэтим, арай тары сиэбит ыт курдук дэлби титириэн САХА САҤАТА бабыгыры[ы] сыттым. Өр сытан баран бардыбыт дьиэбитигэр. — Бэйэ манна иһилли[и] түһүөҕүн, — диэтэ Дьаакып. Эмиэ түннүк анныгар сыппахта[а]н баран дьиэбитигэр ки[и]рэн утуйдубут. Сасыарда, Боскуо остуолга ча[а]скы тарҕата туран ыйытта: — Бөлүүн хотоҥо, ала бургунас быатын быспытыгар ки[и]рэ таарыйа көрдөхпү­ нэ, эһиги оннугутугар суох этигит, ити ханна бара сырыттыгыт? диэн. — Э Са[а]балаах балаҕаннарыгар бара сырыттыбыт — диэтэ Дьаакып, дьа[а]- һайа дьа[а]һайа. — Көр, ол былыргылы[ы] буолар, дьэ тугу көрдүгүт биллигит? диэн ыйытта Ма[а]рыйа эмэ[э]хсин, чайын иһэ[э]ри олорон. — Э сэ[э]кэй иһитибит да дөссө истиэх дьону, ити киһи сөтөллөн хахсааттаан аанньа иһитиннэрбэтэ, — диэтэ хомойбут киһи быһыытынан. «Ол эрэ[э]ри дьэ бу Саабала[а]х бэрт ийэхситтэх дьон эбит». — Дьэ, ол тугу иһиттиҥ кэпсиэ эрэ хата Дьаакып? — диэтэ Боскуо, ча[а]ньыкта[а]х чайын кута кута. — Арай, түннүккэ или[и]бин угарбын аҕай кытта сып сылаас тү[ү]лэ[э]х илии­ лэ[э]х киһи кэлэн дорооболосто. Ити гиэннэ биһилэхтэ[э]х дьахтар сүөгэй и[и]рдэр тыаһа баар, бэрт элбэх кыра сүөһү ы[ы]рааҕын тыаһа чачыгырыыр. Ол эрэ[э]ри кэтэҕэрин-диэкки хаптаһын суоран лабырҕаттылар, бука аҕалара оҕонньор эрэй­ дэ[э]х бокуонньуктаары гыммыт эбэ[э]т. — Хаптаһын тыаһын мин эмиэ истибитим, — диэтэ Ыраах Лэгиэнтэй бөлүһэлэ[э]х чайын үрэ үрэ. — Э бука киһи кэпсиийэри эрэ гыннар хабыгыырыра эбэ[э]т, онтон баҕыйан тоҕо нимиликэн буолтуҥуй, — диэн Боскуо мөктө Ырааҕы, дьэ ол гиэннэ диэн ­ыйытта Дьаакыптан. — Ол гиэннэ дьон кэпсэтэн эрдэхтэринэ, ити киһи сөтөллөн быһа сытыйан мэһэйдэ[э]тэ, — диэтэ Дьаакып. — Аата кыана да түспэт буолбатаҕын. Чэ ол оҕоньор барахсан өлө[ө]рү гын- на, ол иһин чөр сотору сотору таарытталанар буолаахта[а]быт этэ, бары ол курдук өлүөх муҥмут буоллаҕа, — диэтэ ытамнийа-ытымнийа Ма[а]рыйа эмэ[э]хсин. — Ити гиэннэ ханна сырыттыгыт, — хаба тардан ыйытта Дьа[а]кыптан Боскуо. — Э ойбонҥо сырыттыбыт да, буоһулааҕы билбэтибит, — диэтэ Дьаакып. Арай ойбоҥҥо ти[и]йэн сытарбытын аҕай кытта би[и]р киһи атаҕын тыаһа лиһиргэччи хаам­ ан кэлэн, мууһунан бырахта биһигини ол гиэннэ сүтэн хаалла, быһыыта бу дьон бука буокастаатылар. Дьэ арҕаа ыал диэкки ыт бэркэ үрэр, ынах бэркэ маҥырыыр, быһы[ы]та киһи буолуох барахсаттар, онтон өҥдөс оҕоньордоох диэкки туох эрэ улахан тыас тыаһа[а]та, барахсаттар хайдах олорор буоллулар. Ити гиэннэ от тыаһа сыгына[а]та, бука аны сайын от ү[ү]нэ[э]ри гыннаҕа буолуо, диэтэ. — Мин эмиэ ол курдук истибитим — диэтэ Ыраах кини да билбит киһи быһыытынан. — Э ол туох сүрэй? Өндүс өлөөрү гыннаҕа дуу, арба даҕаны кинииттэрэ Мааппа ыалдьар сурахтааҕа, аны ол барахсан ол бу буолуо, — диэтэ эмэ[э]хсин өрө тыын­ а тыына. Ити икки ардыгар кыра уоллара Дьөгүөсэ ырбаахыннан тахсан киирдэ, ол кии­ рэн баран холумтаҥа ыттан туран эттэ «ийэ мин бэҕэһэ[э] киэһэ, сэргэ төрдүгэр хаар куппутум, онтукабар торбос ы[ы]ра[а]ҕын суола баарга дылы, ити гиэннэ сүөһү түүтэ ха[а]лбыт, ол туох битэй?» диэтэ үөрбүт киһи быһыытынан, уокка эргим ургум тура тура. — Ии и бийэбэкэм сыыһын да! көр тука[а]м ол үчүгэй буоллаҕа дии, кэнэҕэс баай киһи буолуоҥ. Сүөһү ас иитэр буолуоҥ. Чэ ити дьиҥ чахчы буолар, — диэтэ эмэ[э]хсин сап хата олорон. Ноуруопос 238

КЫҺЫН 1913. — №1. — С.4. Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаал П. ЧерныхъХоту диэкиттэн былыттар кэллилэр,Үрүҥ хаарынан хонууну саптылар,Куобах суорҕан тэлгэнэн сытар курдукХара сиргэ халла[а]ннааҕы хаар бурдук.Соҕору[у] ыра[а]х сырдык сайын барда.Халыҥ мууһунан үрэхпит мууһурда.Кыһын-маатыска биһиэхэ кэлбитэ,Ойу[у]р хаартан саҕыньиах тигэн кэттэ.Үрүҥ тыстан атаҕар этэрбэстэ[э]хКырдьаҕас буолан — или[и]тигэр тайах. ОЙУ[У]Н ТОЙУГА 1913. — №1. — С.5—6.Улуу дойду оҕуһа а[а]н дойду атыыра!Улуу дойду оҕуһ[а] буолабын — мөҥүрүүбүн!Аан дайды атыыра буолабын — кистиибин!Оннук улахантан оҥоруулаах киһи буолабын!Маннык улахантан оҥоруулаах киһи буолабын!Улуутуйар Улуу Тойонтон оҥоруулаах киһи буолабын!Аан дайды атыыра буол диэн у[у]һуппута!Улуу дойду оҕуһа буол диэн этиппитэ!Улуу Тойон үһүппүтэ!Барыгыт даҕаны, мин алгыстарбын истиҥ кулгааххытынанКэлиҥ диэтэхпинэ кэннигитинэн кэхтимэҥ.Иннигитинэн чугас кына түһэҥҥит!Көрөн бүдүлэн Бука барыгыт, дэли дэхси, бүрү бүттүҥҥүт!Хаҥас диэкки тайаахта[а]х хотун, эйэхэ даҕыны сыыһа да сырыыны сылдьыам даҕаны, онуэйигиттэн көрдөһөбүн — салайаҥҥын! дьаһайаҥҥын!Сыыһа да сырыыны хатыҥ ийэм салайыаҕыҥ!Куйа[а]р куутуругу көтөҕүөҕүҥТүргэн айаным суолун арыйаҕыҥ!Соҕуру[у] тоҕус тумул иччилэрэ, күн ийэлэрин күнүүлэһэр буола[а]йаҕыт, барыгытыттанкөрдөһө турдум!Үс күлүккүтүгэр үҥэ турдум!Илиҥ диэкки хайата[а]ҕы тойон эһэм күүтэн күүс модун мо[о]й буолбут миэхэ!Бырдьа бытык, кырык түһүмэх (төбө) эйигин да ахтабын, саныыбын: дэли дэхси, бүрү бүттүүн,барыгыт мин алгыспар киирэҥҥит, истэҥҥит, астынаҥҥыт, тулалааҥҥыт! Бары даҕаны бүрүбүттү[ү]ҥҥүт дэли дэхси астынаҥҥыт!Хатын тимир хабырыста! Дьулут дьутур былыт су[у]гунаста!Көй былыт көтөҕүлүннэ!Сириэли! сириэли! сириэли! Холлоҕос быһаҕаһын саҕа уот таҥнары саньылыйда! ДЬА[А]М СУОЛУН ТУҺАТА ХОРУМНУТА ДАҔАНЫ 1913. — №1. — С.6—7. Дьоку[у]скай куорат — Бэрхэйэнскэй куорат икки ардыгар сылдьарга баста[а]нсуол оҥоһуллубут — дьа[а]мнар тутуллубуттар эбит хас эмэ үйэ туххары «Тукалан» диэнүрэҕинэн: кыһыҥҥы айанын суола, туох да саарабыла боһоло суох, сайын сылдьарга 239

1912–1913 үрэҕин уута, ол гиэннэ туораттан киирэр «Тимирдэ[э]х», «Туора Тукалан» диэн үрэхтэр, ити үрэхтэр, өр хонукка улахан ардах буоллаҕына, сырыыны хаайар этэ. САХА САҤАТА «Тукалан» диэн үрэх бараны[ы]тыгар, сис диэн даба[а]нна[а]х тыал буолаҕына, барааччылары, кэлэ[э]ччилэри хаайар тыалла[а]ҕын туххары, ол оҥуоргү өттүгэр «киэҥ үрэх» диэн үрэххэ ти[и]йдэххэ Бэрхэ[й]энскэй куоракка дылы туох да моһуоха суох. Ити үрэхтэр уулара, сис даба[а]на даҕаны, тыала даҕаны улахан ночооту өлүү­ нү таһа[а]рбыттара иһиллибэт, биир эмэ сор суолла[а]х, өйө хамнаабыт акаар­ ы ду өлбүттэрэ-хороммуттара буолуо ол да эрэ[э]ри ардах-тыал буоллаҕына, дьу­ лаанна[а]х сир. Ол дьула[а]ныттан, сү[ү]рбэччэ сыл буолла үрдүкү началстыба ыйааҕынан хо- рондьый сололо[о]х тойон С.Л. Кондокуоб, саҥа суол таһаарарга «Барай» диэн үрэҕинэн көрөөрү тахсан ти[и]йбитэ Алдаҥҥа иккис Байаҕантай хара родата диэн дьоннорго. Кинилэр тойоҥо эппиттэр: «Барай диэн үрэҕинэн киһи сатаан сыл- дьыбат суолла[а]х моһуокта[а]х сирэ диэннэр дьулатан, ол тойону «Тукаланҥа Бөдөкүөлэ» диэн дьа[а]мҥа тиэрдэн кэбиспиттэр этэ. Ол эти[и]лэрэ буолар: биһиги олорор сирбитинэн дьа[а]м суола аһылыннаҕына, аймалҕанна[а]х и[и]рэ[э]ннэ[э]х, хоромньола[а]х даҕаны буолуоҕа диэн быраҕаларыттан. Тукалан үрэх арҕа[а] өттүнэн дабаана суох сиринэн дьа[а]мнар уларыйан, саҥа суол аһыллыбыта аҕыйах аҕай сыл буолла, сылдьыбат буолан көрбөппүт, тэйитчи олорор буолан истибэппит даҕаны чахчы үчүгэйин-куһаҕанын. — Тукалан, Барай, Киэҥ үрэх — диэн үрэхтэргэ былыр былыргыттан олоҕуран сылдьаллар Байаҕантай улу[у]һугар сылдьарга сурукта[а]х тоҥустар кинилэртэн со- рохторо этэллэр; бу үрүйэлэр диэн үрэхтэн дьаамы уларыппакка эрэ, үчүгэй суол сылдьарга сирин көрдө[ө]төххө көстүөх этэ, даба[а]н сис икки өттүнэн үрэйэлэр киэҥ үрэххэ түһэллэр намтыһах даба[а]на суох, буолан баран кыра кыра туруо- ру эндирдэр ба[а]ллар, онон ми[и]нни[и] табаннан нэһи[и]лэ сылдьар буолабыт, үөрэхтэ[э]х нуучалар оҥорллоро ибитэ буоллар үчүгэй буолуо этэ ди[и]ллэр. Кондокуоб тойон көрө[ө]рү тахсан төннүбүт — Барай — диэн үрэҕэ, ончу даба[а]­на суох, сайыҥы өттүгэр у[у]та, кыһыҥы өттүгэр тарына ха[а]йар моһуога суох, а[а]н хайатын ааны эрэ аҕыйах биэрэстэлэ[э]х тарынна[а]х буолан баран аҕыйах улахан босолло[о]х буолуо диэн сананмат, тукаланна[а]ҕар төгүрүмтүө буолуо, ол даҕаны уон көс иһинэн буолуҕа ди[и]ллэр. Сорох тоҥустар этэллэр: биһиги манан дьа[а]мн­ ар турдахтарын киэннэ, абрал тахсыаҕа диэн оду[у]ла[а]баппыт баҕарбаппыт даҕаны, эһэлэрбит, аҕаларбыт былыр былыргыттан дьа[а]мнар суолларыгар арахсыбакка сү[ү]рэн көтөн сылдьыбаттар ол туххары байбакка уонну[у]-сү[ү]рбэли[и] сүөһүннэн эрэйгэ-кыһалҕаҕа сылдьыбыттара; бу тукалан үрэхтэн дьа[а]мнар уларыйбыттарын кэлин өттүгэр, Айы[ы] Таҥара биһигини бэйэбит бэркиһиэхпитигэр диэри байытта сүөһүлэннибит, олорор олохпут сыньалаҥ, сылдьар сырыыбыт тиэтэлэ суох, бул­ туур булу[у]ларбыт иҥэмтэлэ[э]х утуйар у[у]бут сыньалан, аһыыр аспыт амтаннаах, өйбүт-санаабыт номоҕон туохка даҕаны аралдьыйбат, онон дьа[а]м төттөрү эргиэн суол аһыллыаҕын баҕарбаппыт ди[и]ллэр. Ити тоҥустар этиилэрэ барыларын киэнэ кирдик быһы[ы]лаах. Үөрэхтэ[э]х эс­ пэдисиэ көрүтэлэ[э]битин киэннэ, үтүө сыньалаҥ суол сирэ көстүө эбит. Урут Ту- калан тоҥустара кыһыннары илбиккэй сары[ы] ураһаннан сылдьар олорор буолал- лара, тымны[ы]тыгар буруотугар саха киһи хас да хонноҕуна өлүөх курдук тулуйбат ­буолара, бэйэлэрэ даҕаны дьүдэх дьүһүннэ[э]х буолаллара, дьа[а]м уларыйбытын киэннэ билигин кыһыҥы тымны[ы]га саха курдук балаҕаҥа нуучча курдук дьиэ тут- тан олорор буолбуттар, уойбуттара, топпуттара байбыттара чахчы. П. Готовцев88 240

УОТ ТЫЫННААХ УЛАХАН ОҤОЧО89Киэҥ сирдэргэ кэскил тэринэ[э]ри, 1913. — №1. — С.8—10. Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалТуспа дойдуларга дьол көрдөһөөрү,Атын дайдыларга саргы тардыһаары — Ынырыктык ыҥчыктаата,Уһун субурҕа хара тыыннаах, Сундулу-тумсун тупсарынна,Уолусхан айаннаах, Кэтит таһаатын киэбиртэ,Уот булкуур сүрэхтэ[э]х Суубурҕан толоҕойун субуччу тутунна,Обургу-дьаалы борукуот аалга олордум! Кутуругун куйбараҥнаттаОл олорон баран Улаатан дьондойдо,Одуулаан көрбүтүм эбэ оҕолор — Үрдэ[э]н күөрэйдэ,Улуу дьаалыга улахан омуктар Дыгдайан таҕыста.Умсугуйуохтарын умсугуйаллар эбит. Эридэһиннэ[э]х тимир эрдиилэринэнКүтүр-дьаалыны кү[ү]стэ[э]х омуктар Эрдинэн тиҥиргэттэ,Көлө оҥостуохтарын оҥостоллор эбит! Кыһыл тимир кынаттарынанАан маҥнай кини бэйэлэ[э]х Кылыгыр ууну быһыта кырбаанАхсаана биллибэт таһаҕаһы хааланна, Кылыбырайда-сылыбырайда.Ыпсы[ы]та биллибэт Олус дохсуннук охсуолаанЫрдыыны ылынна, Убаҕас ууну оргуттаКэмэ биллибэт Күтүр кү[ү]стэ[э]х сүүрүгүКиһини киллэриннэ. Күөнүнэн үлтү үтүрүйэн,Онтон — Күөстүү үлүннэрдэ.Ыста[а]л тимир сыабын Үрүҥ күүгэн күрүөлэннэ,Ыытынан кылыгыраата Дохсун сүүрүгүБорубулуока тимир муннун быатын Тоҥ күөнүнэн тоҕо анньанСубунан сулугуратта, Тохтообокко дьулуруйдаӨлүөнэ өрүс хотун Итии тимир курдук сирдьигинэ[э]тэ,Өһөҕөр дьөлө дьуоҕара сытар Кытарбыт болгуо курдук сырдьыгынаата.Дьуос-дьаакыр тыҥыраҕын төлөрүтүннэ. Үөрэн-көтөн үлүһүйэн,Ол кэлин өттүттэн — Кыайан-хотон дыгдаһыйанХаллааны хайа суруйар Өрүскэннэ[э]х Өлүөнэ өрүһүнэн сү[ү]рэн,Хара хабаҕал оһоҕун чаҥчыгын Үрдүк өрөһөтүн өрө түүрэн,Хайа тардынна даа — Саймаархай салгынын сайа сү[ү]рэнХаһыытаан хардьыгынаата; Ортоку орой үөһүнУлуу борук-хара труубатын төрдүн Ньургун-дохсун сүүрүгүнОлуна баттанна даа — Тоҕо сүүрэнУһуутаан куҥкунаатта; Ортотунан тахсанОнуоха буоллаҕына: — О[о]йноон-күлэнУлуу-дойду оҕуһа орулаабытын курдук, Тус соҕуруу диэкиОл-бу улуу үрэхтэр улаҕаларынан, Сулугурайа турда.Ой дуора[а]на буолан О, сэгэрдэр!Уораһыйан-дораһыйан бара турда... Ыарахан ынды[ы] диэн ыарырҕаппат эбит,Халлаанныын хабырытынна, Элбэх ынды[ы] диэн эрэйдэммэт эбит,Сирди[и]н ньиргийдэ, Сылайар диэни сатаабат эбит,Салгынны[]н сатараата... Долгун диэн тохтообото,Онтон ба[а]ра: — Дириҥ диэн иҥнибэтэ: —Иҥсэлэ[э]хтик иҥиэтиннэ, Күнүстэри күүстэ[э]хтик күллүргэттэ Киэһэлэри кимиэллэ[э]хтик киллиргэттэ Түүннэри түргэнник тиҥиргэттэ... 241

1912–1913 КЭЧЧЭГЭЙТЭН КЭТТЭГЭЙ ХАМЫЙАХТА[А]Х БАСЫҺАР САХА САҤАТА 1913. — №1. — С.11—17. (кэпсэ[э]н) От үлэтэ бүтэн эрэр эбит. Онон манан мутукча сэбирдэх кубарыйан эрэр эбит, от төбөтө өһөхтүйбүтэ өр буолбут; сайын дии санаатахха, тыый быйыл от ааньа көҕөрбөтөх дуу диэх курдук буолбут; күһүн дии санаатахха, оок-сиэ, хонук аастаҕа тоҕо түргэнэй диэх курдук буолбут эбит. — Быһатын эттэххэ, от-мас үөрэн эрэр кур- дук дьүһүнүн кубулуппут эбит. Арай туохтан даҕаны ордук саҥардыы буспут бур- дук сандааран көстөр буолбут эбит: «үөннүүн-киһилиин миигин көрөҥҥүт ымсыы- гытыгар сыҥааххыт уутун кытаатан сү[ү]рдүн» — диэх курдук буолбут эбит. Кэм-кэм сиэрдийэҕэ киэһэ-а[а]йы үөн-киһи икки санааларын тапсыбат буолан эрэллэр эбит. Бурдук ыспыт ыал дьиэтин аайы үстүү-түөттүү куолас ыйанан турара ааҕайдаммат буолбут эбит. Мин даа этэр ыалым Батакаайдаах маппатахтар. Быйыл саҥа бур- дук ыспыт ыал буолан куоластарын сүгүн туруорбат эбиттэр, киэһэ-сасыарда аайы бурдуктарын буспутун поруобалаары туораҕын тоноон аҕыйаппыт эбиттэр. Би[и]р сасыарда Батакаай-Баһылай соҕотох хаалбыт туораҕы ыста[а]н көрөн баран эттэ ойоҕор Кэтриискэ: «доҕор сасыҥҥы баскыһыаньаттан ыла быһыыһыкпыт бурдукпу- тун, үчүгэйдик ас киирбит эбит; хаттаҕына хотон уостубат эбит». «Дь[и]эким ойоҕо, Мааппа, сиэппэ атыылыыр сурахта[а]ҕа ону бүгүн оккор ба- ран иһэҥҥин таарыйан ыйытаар эрэ, бурдук ыһар буолан баран сиэппэтэ суох оло- руохпут дуо?» диэтэ Кэтириис чабычаҕы сууйа-сууйа күөх от буруотунан ыһаара олорон. Саҥа бурдук ыспыт дьон санаалара эрэ бурдуктара буолуо бу кэмтэн ыла. Баһылай бүгүн от охсо туран бурдугар үстэ тахса сырытта моҕотой үргүтэ, бурдук поруобалы[ы]. Сарсыҥытыгар сассыарда эрдэ Баһылай Кэтриист[ии]н оҕолоруна[а]н барды- лар сиэрдийэлэригэр. «Аҕаа бу бурдук дуу? хаһан тахсыбытай, үнүрү[ү]н эн манна сүгэннэн сирин ха­ һан кэ[э]спэтэҕин дуо?» диэн ыйытта түөттэ[э]х уоллара Мэхэ[э]с, аҕатын көхсүттэн түһэн баран, баккытын өрүтэ тарда тарда, бу-сааскы сыльдьыбытын өйдө[ө]н. «Оттон ити бу-саас хаспыппыт иһин биһиэхэ Таҥара бурдук бэссибиит, манан оҕолорун ииттин диэн» улаханы билбит курдук оҕотугар быһааран биэрдэ Баһылай. «Ийэ[э] мантан хайтах түүтэх оҥороҕут» диэн ыйытта Мэхэ[э]с ийэтиттэн биир- дии би[и]рди[и] куолаһы быһыта тыыта-туран. «Тоҕо үгүһү бискийэҕин, көр э мин хайтах түүтэх оҥорорбун», — диэтэ Кэтриис оҕотугар бурдук кытыытыгар туран эрэн былаатынан курдана туран. «Өлөксөөс, чэ кытаатан итигэстэ[э] биһиги кэннибитигэр хаалбыт куоластары, сассын дуу өйү[ү]н дуу саҥа бурдугунан алаадьылаан сиэхпит. Элбэҕи итигэстэ[э]- тэххинэ элбэх алаадьыны сиэхпит», диэтэ Батакаай тоҕус саастаах тымтайы тутан турар кыыһыгар. Баһылайдаах өр турбатылар; би[и]рдэрэ быспытынан иккистэрэ үргэ[э]бити- нэн бардылар. Баһылай биир түүтэҕи быһан баран эттэ оҕотугар, Мэхэ[э]лэҕэ: «мааҕын ыйып- пытын, хайтах түүтэҕи оҥороллор диэн, көр бу мин хайтах оҥордум». «Аҕаа-аҕаа! аҕал эрэ миэхэҕэ сиэппэҕин, мин эмиэ түүтэх оҥоруум» диэтэ Мэхэ[э]с. «Кэбис илиигин бысты[а]ҥ, бар хата куоласта итигэстэс Өлөксөөскө» — диэтэ ийэтэ. «Аҕаа! аҕал сиэппэҕин» дии дии аҕатын өрө тутан турда Мэхэ[э]с. «Аҕыйахтых быспахтаан баран аҕал» диэтэ Баһы[л]ай табах тардаары түүтэҕин үрдүгэр олоро түһэн баран. Иккитэ үстэ таппата Мэхэ[э]с сарылыы түстэ. «Дьэ, ити киһи эппитин истибэтэҕиҥ, сааттын дуо» — дии-дии ийэтэ кэлэн оҕотун или[и]тин суулаан биэрдэ. 242

«Чэ быстын куһаҕанын биллэҕинэ аны сиэппэ быдьдьаһыа суоҕа,» — диэтэ Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалБаһылай табаҕын күлүн тэбии олорон. Мэхэ[э]с ытаабахтаан баран, аҕатын сонун үрдүгэр утуйан хаалла. Бурдуктарын быспахтаан баран Өлөксөөһү уу бастара ыыттылар. Кы[ы]стара кинилэр икки үс түүтэҕи быһыахтарыгар дылы уу баһан эргийэн кэллэ. Күн отто буолла. Аһыы олордохторуна кинилэргэ тиийэн кэллэ Атаҕа Суох уола Дьэримиэй. «Хайа доҕоор кэпсиэ, номнуо бурдук быһан имитэн эрэҕин дуу» диэтэ кэлбиткиһи. «Суох, эн кэпсиэ, бүгүн бу туох буолан кү[ү]лэйдэ[э]тиҥ», диэтэ Баһылай. «Бүгүн Таҥара буолбат дуо, иһиги курдук Таҥараттан куттаммакка үлэлии сы-дьыам дуо, маннык күҥҥэ» диэтэ эдьэргэн Дьэримиэй. «Суох мин бүгүн мас даа мастаабаппын от даа охсубаппын, Таҥара бэийэ-тэ биэрбит аһын хомуйабын онуоха аньыы баар буолуо дии сана[а]батпын», диэтэБаһылай күлэ-күлэ. «Дэ, чэ буоллаҕа... Бу быйыл эн хас бууту ыспыккыный, урут эн дуорас ыспаткиһи баарыҥ?» — «Иккини даа буоллар ыстаҕым дии санаан турабын, көрбөткүн дуо бу тахсанунаарыйан турарын» диэтэ Баһылай. Мин маннык, баарын суоҕун бары кэпсиир, саханы аҕыйаҕы көрөбүн. Саха үксэкөрдөрбүтүнэн даа туран кэриэлийэ турар идэлэ[э]х. Атын буоллар этиэ этэ: «оттонити быйыл ханнык эмэ быкпыт», диэн. «Дьэ кырдьык доҕор, дьоллоох баҕадьыгын, быйыл кыһын аньахха сиириҥ баарбуолсук» диэтэ Дьэримиэй. «Эдэр киһибин, дьолум ханна барыйай, олохпун дьаһахпын булан бардахпы-на дөксө аһы таһааран сиир буолуом», диэтэ Баһылай, кини урут өрүү айанҥа сыл-дьар этэ. «Сатыыр, кыайар, бааттаах диэн ити тухары үчүгэй, оттон-биһиги буоллаҕынасааспыт үйэтин тухары муҥнанабыт-муҥнанабыт даа туох даа суох», диэтэ Дьэри-миэй. «Эһи[э]хэ сытаабатаххытына кыдьдьар сааскыт даа үйэтин тухары суох буолуо.Эһиги бэт бы[ы]каайыгы сатаабаткыт: хачыга алыс харамсыйаҕыт, хачыны харыс­та[а]ҥҥыт ааньа үлэ дуоннаахтык үлэлэтпэкит дьону. Эһиги дьону туой суоҕунан —дьадьаҥытынан бобон үлэлэтэҕит. Дьадьаҥы дьон эрэйдэ[э]хтэр кыһалҕаттан хан-нык даа кыра хамнаска киирэн үлэлииллэр. Кинилэр ама эһиги аҕыйах хамнаһы­биэ­рэргитин билбэттэр үһү дуо? ама маннык хараҥа баттыгаһы сатаан көрбөттөр,санаабаттар үһү дуо? хата эһиги, бу баайдар, маны бэйэҕит сатаан арааран билбэк-кит буолуо. Дьадьаҥы дьон бу эһиги баттыгаскытыгар батары тугу даа саҥарбатахта­рыниһин, арыт бэйэлэрэ даҕаны быһааран билбэткэ эрэ ордук куһаҕанынан тө­лү[ү]лл­ эр:кинилэр ааньа ахтан үлэлэ[э]бэттэр. Онон кинилэр үлэлэ[э]бит үлэлэрэ ылар даахамнастарыгар остойута суох буолар. Мин бэйэм урут хамнаска сылдьыбыт буо­ланм­ ын хамнас үчүгэйин-куһаҕанын билэбин. Ааспыт аньы[ы]ны аны тугун кис­тиэхпиний мин бэйэм эрэ куһаҕан хамнастаах ыалга ааньа ахтан үлэлэ[э]бэт буо-ларым, оттон үчүгэй айахтаах ыалга өлөрбүн билбэткэ үлэлиир буоларым», диэтэБатакаай Баһылай, итиэннэ Дьэримиэй диэки кылап гына көрөн кэбистэ: кини тугудиир эбит диир киһилии. «Киһиэхэ куһаҕаннык үлэлиир дьон бэйэлэригэр даҕаны үчүгэйдик үлэлэ[э]бит-тэрин мин быһа-хото өйдөөбөтпүн; маннык дьоҥҥо үчүгэй даа хамнаһы биэриэх-пин бэйэм эрэ хоппотум», диэтэ Дьэримиэй күлэ-күлэ сыыһы-буору тыыта олорон. «Ок-сиэ! дьон даҕаны төттөрү санаала[а]х буолар эбиттэр. Эн санааҕар дьа­дьаҥы дьон бэйэлэригэр куһаҕаннык үлэлиирдэрэ дьалаҕайдарыттан эрэ буолардии. Кыдьдьык төрүт дьалаҕай дьон син баар буоларын буолар даа мин ол дьон туһунэппэппин. Таах сүрэҕэдьдьэс дьон туһун этэбин маннык дьон арыт-арыт үчүгэйдикүлэлииллэрин. Мындыр киһи билбэт буолбат. Хата эн эт, мин сүрэҕэдьдьэс икки- 243

1912–1913 ни дьалаҕай иккини сатаан арааран билбэппин диэн. Итиэннэ эн этэҕин: «кинилэр бэйэлэригэр даҕаны куһаҕаннык үлэлииллэр диэн». Ити кырдьык, дьадьаҥы киһи САХА САҤАТА бэйэтигэр үчүгэйдик үлэлэ[э]битэ диэн баҕар аҕыйах буолуо даҕаны. Ол барыта дьал­ аҕайдарыттан көстөр сүрэҕэ суохтарыттан буолбата[х]. Үксүн киһиэхэ үлэл­ э[э]ч-­ чи дьон барахсаттар бэйэлэригэр туой күн-сыл быдьдьаһа үлэлииллэр. Баар­даах киһиэхэ ымсыырбыт баҕаларыттан, биһиэхэ эмиэ баар эрэ буоллун диэн үлэл­ э[э]х-­ ти[и]л­лэр. Итиэннэ сорохтор баҕас куһаҕаннык үлэлииргэ үөрэнэн даа хаалал­лара буолуо: сорох сатаан быһаарбата буолуо: үчүгэйдик үлэлэ[э]тэҕинэ үчүгэй буола- рын, куһаҕаннык үлэлэ[э]тэҕинэ куһаҕан буоларын, суох баҕар саны[ы]ра буолуо:­ бэйэбэр үчүгэйдик үлэлэ[э]н баран атын киһиэхэҕэ куһаҕаннык үлэлэ[э]тэхпинэ алыс сүөргүтэ бэт буолуо диэн атыны даҕаны саны[ы]ллара буолуо; саха-ура[а]ҥ­хай мындыр санаатын туох ситиэ эмиэ баар буолуо», диэтэ Баһылай. «Ким билэр доҕоор, үгүс үгүһү эттин даа, куһаҕан өйдөөх киһи үлтү сыньыллан хаалла», диэтэ Дьэримиэй, саатыттан баһын дьөксө аллара төҥкөтөн баран. «Эн бэйэҥ даа билэрин буолуо. Былыры[ы]н Куобах-оҕото хоноһо икки Мэ- ник Мэхэ[э]с икки улахан чараҥҥа сир табыйарга бэдэрэ[э]ттэ[э]биттэрин Уһун Уоһукка. Тас даа көрүҥүттэн көрдөххө, үлэлиирин даа иһиттэххэ, кырдьык киһи асты- нар киһитэ. Быйыл иһитэхпинэ Куобах-оҕотун сиригэр туох даа тахсыбатах үһү, дэл- би от-мас тахсыбыт үһү, хата бу-саас хас даа суоханы адьдьатпыт сурахтаахтар. От- тон Мэник Мэхэ[э]скэ туох даа алыс гына тахсыбыт. Дьэ маҥнай көрдөххө дьии­бэ баҕадьы. Биир сир буолуо ини, би[и]р киһи табыйа буолуо ини итиэннэ маннык­суол буоллаҕа. Маны мин дьиибэргэ[э]н ыйыталаһабын дьонтон. Арай кэнники сиһилэ[э]н­ иһиттэхпинэ Уоһук Куобах-оҕотугар баара суоҕа 4 сү[ү]скэ табыйбыта үһү боппу[у]- да сирин, оттон Мэник-Мэхэ[э]лэҕэ буут сирин 12 сү[ү]скэ табыйбыта үһү», диэтэ Баһылай. «Баҕар сааскы үлэтин табпатаҕа буолуо Куобах-оҕото» диэтэ Дьэримиэй. «Тыы ити туох диэтэххиний? Быйыл саҥа табыыр сирэ аһы таһаарбатаҕа диэн суох, итиэннэ Куобах оҕото урут, быйыл даҕаны сири сухатынан хааллатта диэн суох. Былырыын бэйэтэ табыйбыт сиригэр быйыл бэт бурдук тахсан турар», диэтэ Баһылай. «Ким билэр доҕор, ити эн эттэххинэ барыта кыдьдьыкка дылы, атыттар эмиэ атыны туойар буолаллар, хайаҕыт даҕаны кыдьдьыгы этэрин сытаан ыпсыылаа- бат буолан бардым. Ол эрэ[э]ри уһата, туора санаан көрдөххө эн этэриҥ кыдьдьык даҕаны ордукка дылы», диэтэ Дьэримиэй, туран бараары хотту[у]һун көннөрө туран. «Дьэ эн санааҕар Куобах-оҕотун ороскуота ама икки сүүстэ[э]ҕэр итэҕэс буо- луо дуо? Ити бары куһаҕан икки эрэ сү[ү]стэн таҕыста». — «Итэҕэс буолуохтааҕар төһөннөн эмэ ордук буоллаҕа дии, барахсан адьдьаммыт киһи, көр куһаҕан санаа- лаах ити курдук куһаҕаны аҕала турар», диэтэ Дьэримиэй ол-бу дикки көрө туран. «Итиннэ Уоһук эмиэ тугун соҕотоҕун буруйданарый. Ордук Куобах-оҕото бэйэ- тэ буруйдаах — итини иһиттэҕинэ миигин мөҕөрүн мөҕүө даа, бэйэтин буруйун би- линэрин билиниэ суоҕа даа. Бэйэтэ кэччэгэйэ бэйэтин сиэтэҕэ дии. «Кэччэгэйтэн кэлтэгэй хамыйахтаах басыһар» диэн ити буоллаҕа. Ити икки сүүһү киһи курдук муҥ саа­тар чэйинэн-табааҕынан биэттэ буоллун, Уоһук — хайтах үллэ-үллэ түһүө этэ. Би- лигин боппууда сириттэн быйылгы дьыл быһыытынан арааһа 20 сүүстэ[э]х бурдугу сиэ этэ, бу дьол буолбат дуо? Би[и]р сыл иһигэр бары орускуотун барытын ситиһэр, оттон кини билигин 20 даа сылга ситиһэрэ биллибэт», диэтэ Батака[а]й-Баһылай. «Дьэ кырдьык, табылыннаҕына ситиһиэ да суоҕа доҕор. Миэхэ би[и]р сир баар этэ, оҥотторбутум Чолой түөкүнҥэ арааһа уонча сыл буотта буолуо. Ол тукхары то- лору буут бурдугу ылан сии иликпит буолуо, хата арааһа уонча суханы кумалаабы- тым буолуо», диэтэ Дьэримиэй. «Баҕар ол эмиэ би[и]р-икки сүүстэн буолло. Мин санаабар туох бары үчүгэй тахсар дьон сана[а]тын табарыттан. Оттон маннык дьыалаҕа киһи туора киһи санаа- тын үбүнэн-аһынан арай табыаҕа», диэтэ Баһылай олорбохтуу түһэн баран. «Чэ доҕор, күн ыраатта, тугу үгүһү лабаҥхалыы олороҕун, үлэлэ[э]мэхтэ[э]н ба- ран барыах дьиэбитигэр», — диэтэ ойоҕо Кэтриис бурдугар баран иһэн. 244

Дьэримиэй түргэн түргэнник бара турда дьиэтин диэки. Буу иһэн кини санаа- Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалта эрэ бурдук сирэ, Куобах-уола, куһаҕан санаалаах Уһун-Уоһук буолла. «Ок, абаккаэбит, буурдук үлэлии-хамсы[ы] турдаҕына харахха саайбыт киһи», дии саныы истэтуой. «Кыдьдьык Куобах даа уола буруйдаах, муҥ саатар тугу эмэ бэссииннэн биэ-риэ этэ», дии саны[ы] истэ туой. Баһылай туран баран, ааргы оҥорон, быспыт бурдугун дэлби ыйаата таҥнары. Ол ыккардыгар киэһэ буолла. Биһиги дьоммут тиэтэйэ-саарайа дьиэлэригэрбардылар. Баһылай дьиэтигэр киирэн иһэн бэт элбэҕи саныы истэ. Кини санаатыгар дьондьадьайара барыта сатабыл суоҕуттан. Сатаабат тахсар бэт кыччыгыйтан, маныбиһиги эрэйдэ[э]хтэр сатаан көрбөппүт, сатаан булбаппыт дии саны[ы] истэ. Минсанаабар солкуобайы киһи эрэ биэрэр диэн ылан баран сатаан төлө[ө]бөтөххө саас-үйэ туххары куһаҕан — даҕаны буолуохта[а]х, — дии саныыр туой. Куһаҕан сыана-та даа суох кэпсэтии итинник буолуохта[а]х диир. Биир хаччынан сыыһан баранмөһө[ө]ккө ти[и]йэ охсуллуохха сөп, ди[и]р туой. Тыа Оҕото КУҺАҔАН ЫАРЫЫ (Ну[у]чча умунаҕа) 1913. — №1. — С.18—25. Итиирдик ааттаах ыары[ы]ны саха барыта билэр, киниттэн бэрткэ дьон кутта-нар, бэрткэ сиргэнэр. Ол эрэ[э]ри сахаларга ити ыарыы сылтан, сыл аайы, баарбуолан үөскэ[э]н, тэлгэнэн тэнийэн иһэр. Сыл аайы, онно, манна ыалдьыбыт сурахиһиллэр.  — «Ол ыал куһаҕаннык ыалдьыбыттар үһү, өлү[ү] доҕор барахсаттарга»,диэн, сахалар оннугу истэн аһына буолан саҥараллар. Дьэ кырдьык итиирдик ыал-дьыбыт дьону, аһыныахха, харыһыйыахха бэрт сөп. Онон бу ыарыы быһыытын, май-гытын, хайтах буланан дьонтон дьоҥҥо сыстарын-хайтах киниттэн атын ыалдьыба-тах дьон харыстаналларын билэр удумаҕалы[ы]р буола түһүөхкэ наада буолуо этэ. Ол туһуттан, мин бу «Саха саҥата» диэн ааттаах Сурнаалга, суругунан кэпсэ[э]-ри гынабын ити куһаҕан ыарыы туһун. Ону би[и]р эмэ киһи өйдөөн ааҕан, кырдьыкбу наадала[а]х буолсу диэн, бу кэпсэ[э]н сиилэтин дьоҥҥо иһитиннэрдэҕинэ, туохэмэ туһа буола[а]рай диэн. Ити ыарыы киһини бэрткэ дьүдьэтэр, бэрт элбэх куһаҕаны аҕалар. Онон биһигикинини билэр буолахпытына, бэрткэ бүтэй куттана сылдьыа суох этибит; харахтаахкиһи куһаҕаны, бадарааны, кирэ[э]һи көрөн тумнан сылдьарын курдук, ити өлүүнү,күүспүт кыайарынан тумнан, аһарынан иһиэх этибит. Киһи эрэ барыта билэр ити сүрдэ[э]х сыстыганнаах куһаҕан ыарыыны, олыарыытт­ ан киһи этигэр рааһынай умунахтар тахсалларын, киһи мунна, уоһа, атын даэттэрэ сытыйан тохтоллорун. Ол эрэ[э]ри ыалдьыбыт киһи бэйэтэ, кини кэргэттэрэ даҕаны, бу ыарыыныбилэ, билэ кистииллэр. Оннук ыарыыннан ыалдьыбыт киһи бэрткэ саатар, бэркэ кы-быстар, туох эмэ атын куһаҕаны оҥорбуттааҕар ордук ол туһуттан, ону дьоҥҥо бука-тын биллэрбэт; бэйэтин өлүөр киһи курдук туттар. Өлүөр дьону кытта аһы[ы]р, уту­йар, өрүүтүн кинилэри кытта сөрөһө сылдьар. Итиирдик гынар, куһаҕан кутталлаах.­Иньэ кынан биир ыалдьыбыт киһи үгүс алдьархайы таһаарар. Ыалдьыбыт киһи туохтан ыарыппытын кистиир? — Кини кисти[и]р аҥаардассаат­ ыттан, бу киһи куһаҕан ыарыыннан ыалдьыбыт диэн, туора көрүөхтэрэ ди са-наан. Дьэ ол сааппыттан кистиибин диэн, атын үгүс дьоҥҥо бэйэтин ыарыытынсыһыарар, онон үчүгэйи оҥоруохтааҕар үгүс алдьархайы, үгүс сааты таһаарар. Итир-дик сиэтиллэн өлү[ү]ттэн өлү[ү] төрө[ө]н иһэр, алдьархайтан алдьархай үөскэ[э]ниһэр. Соҕотох киниттэн төһө эмэ алдьархайдаах улахан «баһаар» тахсарын курдук; 245

1912–1913 соҕотох киһи ыалдьан баран бүтүн нэһилиэккэ, улууска тарҕатан кэбиһэр итинник сүрдэ[э]х ыарыыны. Урут итинник ыарыы суох сиригэр, баста[а]н аҕалар ити ыарыы­ны САХА САҤАТА би[и]р киһи; атын омук сиригэр быстан баран үлэли[и], биитэр атын тугу эмэ гына сыдьдьан баран аҕалан бэйэтин ойоҕор, оҕолоругар сыһыарар, онтон чугас тас ыал- ларыгар. Итиирдик ити ыарыы киһиттэн киһиэхэҕэ сыстан баран иһэр. Дьадаҥы киһи бу ыарыыннан, ыарыйдаҕына, өлүүтэ киниэхэҕэ ордук улахан, ордук кыһалҕалаах буолар. Киниэхэҕэ ыалдьан сытар солото суох, бүтүн биир дьиэ кэргэни үлэлэ[э]н, хамса[а]н иитэр аһатар киһи сытан ха[а]лбытын кэннэ, бүтүн дьиэ дьон хоргуйар кыһалҕата кэлэр. Ол кыһалҕаттан дьадаҥы киһи үлэлэ[э]бэтэҕинэ хайтах да сатаммат буолан, ыалдьа-ыалдьа үлэлии, хамсыы сылдьар. Онон ыарыы кинини ордук хотор, ордук илиһиннэрэр. Маннык дьонтон ыарыыҥ хайтаҕый диэн ыйыттахха, үөһэ ты[ы]на-ты[ы]на этэллэр, «Э! тугу ыйытаҕын өлүү күн ыккардынан өлүөхтэ өлбөккө, тиллиэхтэ тиллибэккэ муҥу сору көрө сылдьабын» диэн. Бу ыарыыннан кыыс оҕо ыарыйдаҕына, бу саатын суутун! Маннык кы[ы]һы ойох ылбаттар, ылбыттарын да иһин, эрэ, кини аймахтара даҕаны, эн оннуккун маннык- кын диэн үөҕэллэр, хомураллар, сырайга харахха анньаллар, онон кини үрүҥ күн үчүгэйин да билбэт курдук кыбыста санааргыы сылдьар. Итиирдик мөҥүөхтэ[э]ҕэр, хомуруйохтааҕар эрдэ кыһанан эмтэттэххэ ыалдьыбыт да киһи үтүөрүөн да сөп. Ити кини ыары[ы]тын сыстыгана мөлтүөн сөп. 1. Хайдах быһыылаахтык бу ыарыы киһиттэн киһиэхэҕэ сыстан иһэрэ. Бары сыстыганнаах ыарыы барыта дьаатта[а]х, сүлүһүннэ[э]х буолар. Ол дьаата диэн буолар: кыра, киһи көннөрү хараҕынан кыайан көрбөт үөн, биитэр кыра сиик тэллэйин бо- руодата. Оннук үөннэри, «микроскоп» диэн улаатыннарар тааһынан көрөллөр. Ол үөннэри, үөрэххэ «микроб» диэн аатты[ы]лар. Микробу буланнар, үөрэхтэ[э]хтэр иитэллэр. Ол иитэн баран, атын сүөһүгэ биитэр эбисийэ[э]нэҕэ сыһыараллар, онно ол эбисийэ[э]нэ, хайа ыары[ы] микробун сыһыардылар да, онон ыалдьар. Холобур, сэллик микробун булан сыһыардахтарына, эбисийэ[э]нэ сэллик буолар, куһаҕан ыарыы микробун сыһыардахтарына, куһаҕан ыары[ы] буолуо. Урут хотон микробу билбэт этилэр, аны үөрэх улаатан истэҕин аайы сылтан сылга саҥа микробтары булан иһэллэр: ара[а]һынай ыарыы киэнин. Куһаҕан да умунах ыары[ы]та син он- нук микробтаах (сүлүһүннэ[э]х). Ону аспыттара ба[а]ра-эрэ икки сыл буолла. Ол аһаннар «блиэднэй спирохата» диэн атта[а]тылар. Ол үөн сап курдук уһун синньи- гэс, эриллэҕэс быһыылаах. Куһаҕан ыарыы микроба салгын устун көтөн киһиэхэҕэ сыстыбат; ол иниттэн куһаҕан ыарыыннан ыалдьыбыт киһи дьиэтигэр биирдэ олорбут киһи, өлүөр хаалар олус орооспотор эрэ. Куһаҕан ыарыы сыстар син ити буоспаны киһиттэн киһиэхэҕэ ылан быһар кур- дук. Итиирдик буоспаны соруйан сыһыараллар (быһыылаах киһи оспаҕа улаханнык, өлөр гына, ыалдьыбатын билэннэр), куһаҕан ыары[ы]ны соруйан хаһан да быспат- тар. Кини бэйэтэ киһи сэрэммэтиттэн, алҕас киһиэхэҕэ биллибэккэ сыстар. Быһыы киһи этигэр хааныгар тарҕаммат, уонча хоноот бааһыра, ыалдьа түһэн баран оһор, ол киэннэ, онно эрэ чэр буолан хаалар. Куһаҕан ыары[ы] микроба (сүлүһүнэ), өлүөр тириини кыайан тобулу киирбэт, оттон киһи тириитэ ханан эмэ кыратык бааһырбыт буолаҕына, онно ити микроб таба түбэстэҕинэ — киһи хайа баҕарар өттүгэр иҥэр. Ол эрэ[э]ри кини үгүстүк сыстар сирэ «саатар эт». Оннугунан ыалдьыбыт киһи дьахтары кытта тиксистэҕинэ эр киһи дьахтарга сыһыарар, оннугунан ыал- дьыбыт дьахтар төттөрү эр киһиэхэҕэ сыһыарар. Ол кэннэ ити ыары[ы] сыстар, киһи, уоһугар; ыалдьыбыт киһини кытта убурастаҕына, кини аһаабыт иһититтэн аһаатаҕына. Оҕобутун таптаан убуру[у]бут диэн, билбэттэриттэн дьоннор өлүөр оҕолоругар сыһыараллар, ол курдук таптаан убуру[у]бун диэн эр киһи дьахтарга да сыһыарар. Ол кэннэ ити ыары[ы] сыстыан сөптө[ө]х мэ[э]нэ билбэт киһини кытта кристибэлэһэргэ, брасыанайдаһарга. Соҕуру[у] дойдуга улахан куораттарга баар буолаллар бэйэлэрин атыылаан­ иитиллэр дьахталлар, оннук дьахталлары «проституткалар» диэн аатты[ы]лар. 246

Олор би[и]р дьиэҕэ үчүгэйдик силэ[э]хтитик таҥнаннар ааһа киһи баҕарар гына Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалтуттан олороллор. Онно таһыттан эр киһи киирэн (син лаабпыга киирэн, табааратыылаһар курдук), харчы төлөөн дьахтары кытта холбоһон тахсар. Оннук дьахтал-лар олорор дьиэлэрэ ну[у]ччалы[ы] ааттанар «дом терпимости». Ити тыл сахалыыбөрүбүөтэ («Тулуйар дьиэ»). Ити дьиэлэртэн бэрткэ ити ыары[ы] тарҕанар. Ононүөрэх бы­һыытынан а[а]ҕан көрдөхкө куораттарга көссү[ү] чааһынан ити ыары[ы]сыстара үгүс, — кыра куораттарга дэриэминэлэргэ оннугунан сыстар аҕыйах буо-лар. Улахан куоратка сүүс киһиттэн сыстар 85 киһиэхэҕэ, атын иһиттэн хомуостан,таҥнар таҥастан сыстар 15 киһи — дэриэбинэҕэ — көссү[ү]ттэн 25 киһи, атыннык75 киһи*). Дьахтар ити ыарыыннан ыалдьа сылдьан, оһоҕостонон, оҕону төрөттөҕүнэ, олоҕо ийэтин иһиттэн этигэр ха[а]ныгар ити ыарыы дьаата иҥэн ха[а]лар, онон олоҕону иккиһин сыстыа диэн куттаныахха сатаммат. Хата оннук оҕону, атын өлүөрдьахтар эми[и]йди[и]бин диэн, бэтэр убуру[у]бун диэн бэйэтигэр куһаҕан ыары[ы]ны­сыһыарар. Куһаҕан ыарыынан ыалдьыбыт киһиэхэҕэ төһөҕө даҕаны киниэхэҕэ ити ыарыы­иккиһин сыстыбат, онон урут ыалдьыбыт киһи үтүөрбүтүн даа иһин**), миэхэҕэиккиһин сыстыа — ди[и]р сөбө суох. Ол кэннэ сахаҕа, киһи хараҕа ыалдьыбытын тылларынан салаан эмтиир отоһут­тар баар буоллалар, оннук дьон киһиэхэҕэ бэйэлэрин ыарыыларын сыһыа­рал­лар,би[и]тэр ол салаабыт киһилэриттэр бэйэлэригэр ити куһаҕан ыарыыны сыһыа­рал­лар. Баҕар сорох дьон этиэхтэрэ «а[а]та тоҕо сүрэй, отчоҕо киһи өлүөр даа ордон­х­ а[а]лыа суох ди, киһи син төһө эмэ орооһо сылдьар даа, Таҥара көмөтүнэн, күн­бүг­ үнү­гэр диэри туох даа буола иликпит» диэн. Ол эрэ[э]ри итиирдик диэн «эры­ лыахх­ а» сатаммат, итиирдик этэр киһиэхэҕэ ити ыары[ы] сыстыбатаҕа буолар ол­кини ыалдьыбыт дьону кытта орооһо сылдьар кэмигэр, киһи этигэр ти­риит­ игэр­туохдаа баас суох буолан; онон ыалдьыбыт киһиттэн ити ыары[ы] микроба түбэспэтэҕиниһин. Онон кини этигэр, микроб ки[и]рбэккэ хаалар. Киһи бы[ы]ка[а]йык баас­баа­рын бэйэтэ даа билбэт, билиэн баҕарбытын да иһин кыайан да көрбөт кыраба[а]с­тар баар буолалар. Оннук кыра бааһынан ити ыарыы микроба иҥнибэккэк­ ии­рэр. Онон миэхэҕэ туох да баас суох, ити ыарыы миэхэҕэ кыайан сыстыа суоҕадиир эмиэ сатаммат. Инньэ диэбэккэ эрдэтэн сэрэммит ыраастык; сэбэрдик тутту-бут ыраах ­ордук. Туохтан даа ордук туһаала[а]х буолар хата; ыалдьыбыт киһи бэйэтэ сэрэнэн,ыраастык тутунаҕына туспа иһит хомуос тэриннэҕинэ, туспа таҥаһы таҥыннаҕына. Куһаҕан ыарыы өрүүтүн киһиэхэҕэ сыстыбат. Хаһан кини сыстыбатын, сыстарынбиһиги үчүгэйдик эрэ өйдө[ө]бөтөхпүтүнэ. Ити ыары[ы]ннан киһи хайтах быһыы­ла[а]хт­ ык­ыалдьан иһэрин сирийэн көрүөххэ. Ити ыарыыннан киһи үс суол ыалдьар.Ону билигин биһиги тус-туспа араартаан көрү[ө]ҕүҥ. Маҥнайгы суола (сүһүөҕэ) Куһаҕан ыарыы саамай бастаан сыстан, сыста[а]чытын ыарытыннарбат. Бас­таан­кини микроба киһи этигэр хаанныгар иҥэн хаалар. Ол иҥэн, онно, биллибэткэкөстүбэткэ олорор сү[ү]рбэ биэс хоннук холобурдаахха, арыт итиннэ[э]ҕэр а­ рыыйурут ыарыытын эрэ — арыт хойутуур даҕаны. Онон киһи — сыһыннаҕым буол[у]о диэн санаабат, умнан кэбиһэр. Маҥнайгыбаас тахсар киһиэхэҕэ, ханан ити ыарыы микроба сыстыбыт сиринэн, киһи саатарэтигэр, уоһугар би[и]тэр атын хайа эмэ өттүгэр. Ити баас тахсар ыалдьыбакка, биллибэккэ сылдьан. Кини дьүһүнэ дьэс ал-тан дьүһүнүн курдук буолар. Улахан үгүс өттүн биирдэ[э]х алтан харчы саҕа (он-тон арыый улахан — би[и]тэр отчугуй да буолар). Ол бааһырыан ининнэ, ол сири- * Для ред. понятие о % % полового и внеполового заражения сифилисом. ** Д. ред. выздоровление видимое приблизительное. 247

1912–1913 нэн, киһи тириитин анныгар кытааннах үөскүүр, хаартыны түгүрүччү кырыйан ба- ран уган кэспит курдук. Билбэт киһи, төбүрүөн ду, кутургуйа ду таҕыстаҕа диэн бу- САХА САҤАТА катын кыһаммат. Ол кэннэ ити баас дириҥэ[э]н, ириҥэрэн барар түгэҕин одуул­ оон көрдөххө сиэрэй дьүһүннэ[э]х, кытыыта эмпэккэй буолар. Баттыала[а]н көрдөххө ити баас кытаанах, хайтах эрэ көһүйбүт курдук буолар. Ити баас быһыыта оҥкоҕор чаһы та[а]һыны[ы] быһы[ы]ла[а]х. Итиник бааһы ааттыылар «кытаанах баас» диэн (твердая язва). Кытаанах баас таһыгар, чугас баар былчархайдар иһэллэр: ыалдьы- бакка, ириҥэрэн тэстибэккэ эрэ. Бу маҥнайгы кытаанах баас ириҥэтэ сүрдэ[э]х куһаҕан, кутталаах, холобур соҕотох таммах ириҥэттэн төһө ама киһи сыстыан сөп. Маҥнайгы кыта[а]нах баас икки-үс нэдиэлэ буолан баран оһор — онугар кыра чэр эрэ хаалар. Ол оспутуттан, билбэт киһи, туох эрэ көннөрү баас тахсан баран остоҕо ди-санаан, бэйэтин, өлүөр киһи курдук туттунар. Ол эрэ[э]ри куһаҕан ыарыы итинэн уурайбат. Оттоку суола (сүһүөҕэ) Киһи маҥнайгы бааһа баарыгар даҕаны, оспутун да кэннэ туоҕа даҕаны ыал- дьыбат, муус өлүөр буолар. Маҥнайгы бааһа оспутун кэннэ би[и]р ый холобур- даах буолан баран, дьэ онтуката мантыкката ыалдьыбытынан барар. Ол ыалдьа- ра буурдук быһы[ы]лаах буолар. Саамай бастаан киһи быччахайдара иһэллэр, хонноҕун анныгар, быттыгар, мооннуигар. Ол испит быччахайдары киһи өйдө[ө]н бигэ[э]н көрдөҕүнэ, кытаанах мөкөөчүҥнэһэ сылдьар буолалар. Ити бриэмэҕэ киһи тиритэр, этэ убайар, этигэр үгүс сиргэ умунахтар тахсаллар. Ол умунахтар расы- най дьүһүннэ[э]х, быһы[ы]лара даҕаны тус-туһунан буолар кинилэр ыалдьыбаттар, кыһыйбаттар даҕаны. Аһыыны ыйыһыннахкына, туох эрэ мэһэйдиир курдук буолар, арыт ыалдьар даҕаны. Ити бриэмэҕэ киһи төбөтө, уҥуохтара ыалдьаллар. Киһи күнүс үрүк-түрүк сыдь- дьар, үлэтин даа үлэлиир, киэһэ тэллэхкэ сытарын кытта бары ыары[ы]та бары- та бэргэ[э]н — ынчыкты[ы]р энэлийэр. Киһи ыалдьара олус кү[ү]һүрэр, сүүһүгэр, кэҥири[и]тигэр, ол кэннэ икки өтүгүн уҥуоҕа сүүрдэ[э]хтик хайыта көмүллэ[э]н ыал- дьар. Киһи баттаҕа түһэр, тыҥырахтара ку[у]рбут курдук быһы[ы]ланан, хайыта ба- раллар. Арыт ити бриэмэҕэ киһи хараҕа да мөлтүүр ыалдьыбакка эрэ. Ити а[а]ҕыллыбыт ыары[ы]лар ара[а]һынайдык булкуһаллар, холбоһоллор, онон ити ыарыылар, бары би[и]р киһиэхэҕэ ба[а]р буолбаттар. Бу иккис суола куһаҕан ыарыы гиэнэ, бэрт сыстыганна[а]х, бэрт кутталлаах, ыалдьыбыт киһи ыарыйдым диэн сытан кэ[э]спэт; атаҕар тура сылдьар, өллүөр дьоннору кытта орооһон. Бу бриэмэҕэ, куһаҕан ыарыыны үчүгэйдик кыһанан эмтэттэххэ, кини эми бэрккэ ис- тэр, эм бэрт на[а]далаах. Оттон итиннэ кыһаматахха, эмтэтиминэ хааллахха киһи икки үс сылы мэлдьи быһа ыарытар үһүс суола салҕаан кэлиэр диэри. Ол кэн- нэ маҥнай, аанньа кыһанан эмтэппэтэххэ, кэнники эм да кыайбат буолан хаалар, ыарыыта даҕаны кү[ү]стэ[э]х, кытаанах буолар. Иккис суолунан ыалдьа сылдьан киһи бэйэтин ыарыыта, атын өлүөр дьоҥҥо кутталла[а]ҕын билэн, сэрэниэх, харыс­ таныах туста[а]х. Сэрэммэккэ кэргэттэригэр, ойоҕугар, оҕолоругар сыһыарта­ла[а]- таҕ­ ына, маннык киһи айыы баар буолаҕына айы[ы]ргыан, саат ба[а]р буоллаҕына саатыан да сөп. Онон холоон көрдөххө, маҥнай бэйэтэ ити ыарыыны булбута, туох да саата суох киһи буолан баран айыыта, алҕаһа суох буолбат, киһиэхэҕэ ити ыарыы алҕас бэйэтэ билбэтинэн сыстар. Ити эрэ быһыыттан, ыалдьыбыт киһи эр- дэттэн үчүгэйдик кыһанан эмтэттэҕинэ үтүөрэн бэйэтин кэргэттэригэр, ити ыарыы­ ны сыһыарбат. Онон кини айыыта чэпчиир, — кини кэргэттэрэ ити сүрдэ[э]х ыарыытт­ ан бы[ы]һаналлар. Куһаҕан ыарыы иккис суолунан ыалдьа сылдьан, киһи дьахтарга сыдьдьыһар буолан оҕо төрөттөҕүнэ, ол оҕото ийэтин иһиттэн ыалдьан төрү[ү]р, би[и]тэр ман- нык оҕо ситэ үөскэ[э]бэккэ эрэ итэҕэс ыйдаах түһэр. Арыт төрө[ө]бүтүн да иһин, бэт мөлтөх иринньэх оҕо буолар, онон төһөҕө да уһун үйэлэ[э]х буолбат; үгүс өттүн 248

төрөөтөҕүн маҥнайгы ыйдарыгар өлөллөр. Бу туох да айыыта суох оҕо барахсан эрэй-дэнэрэ, өлөрө ким буруйа буолуон сөбүй? — Ити барыта улахан дьон алҕастарыттан,бэйэлэрин кыайан туттубаттарытан буолар. Онон итиник киһи дьахтарга сыстар, оҕотөрөтөр буоллаҕына, дьахтары эмиэ сыһыарар, оҕото эмиэ ийэтин иһиттэн ыалдьантүһэр: бу туһуттан куһаҕан ыарыыннан ыалдьыбыт киһи, маҥнайгы ыалдьыбыта түөтбиэс сыл а[а]һыар диэри дьахтар диэки сананыан букатын түктэри. ДЬОКУУСКАЙГА ҮӨРЭХ УЛААТЫЫТА 1913. — №1. — С.26—29. 1908-ыс-1909-ус сыл (4 сыллааҕыта) Бэлэмниир Маҥнайгы1. Эрэйэлнэй оскуола 2. Хороскуой оскуолаКылаастар 2-с 3-үсНууччалара 15 33 31 19 13 11 12 4-үс4 138 20 20 8 5 53 5-ис2 53 19 22 17 6 64Сахалара 6-ыс6 3 12 12 10 7 1- 13 2 - - 2 4 7-ис- 11 - - - - -Дьэбириэйдэрэ 3 5 2 1 - 1 1 Барыта-5- - - - - Маҥнайгы-111- -2Бэлээктэрэ 1 3 - - 3 2 2 2-с6 221 42 43 25 13 123 3-үсНьиэмэстэрэ 2 - 1 - 1 - 1 4-үс БарытаТатаардара 1 - - - - - - Ый аайы тахсар прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы сурунаалБарыта 28 44 46 32 27 21 17 1909-ус-1910-ус сыл (3 сыллааҕыта) 1. Эрэйэлнэй оскуола Кылаастар Бэлэм- Маҥ­ 2ис 3үс 4үс 5ис 6ыс 7ис Барыта ниир найгы Нууччалара 21 29 26 19-1 8-1 9 9 144-2 Сахалара 8 26 4 8 11-1 8-2 3 1-1 47-4 1 4 4 21 -Дьэбириэйдэрэ 1 3 1 -- - 1 1 12 Бэлэ[э]ктэрэ 1 3 1 -- 4-1 - 2 12-1 Ньиэмэстэрэ - - 1 -- - - Татаардара 32 1 39 37 31-2 1 14 - 3 Барыта 37 - 10-1 2 20-4 220-7 2. Хороскуой оскуолаКылаастар маҥнайгы 2ис 3үс 4үс Маҥнайгы Барыта курсНууччалара 13 13 10 7 4 47Сахалара 21 22 10 10 6 69 249

Дьэбириэйдэрэ 2 1 - - -3 -- Бэлэ[э]ктэрэ - - - - -- -1 Ньиэмэстэрэ - - - - 10 120 Татаардара - - 1 -1912–1913 Барыта 36 36 21 17 3. Духобунай сэминэрийэ Кылаастар Маҥнайгы 2с Барыта 3үс 4үс 5ис 6ыс арыта Барыта Нууччалара 12 96 797 50 Сахалара 2 12 11 - 7 Тоҥустара - 1- --- 1 Барыта 14 11 8 8 10 7 58 УчуулуссатаСАХА САҤАТА Кылаастар Бэлэм Маҥнайгы 2ис 3үс 4үс барыта Бука ниир Барыта Нууччалара 10 24 25 16 11 136 Сахалара 3 Тоҥустара - 9 85 3 35 Барыта 13 - -- -1 33 33 21 14 114 172 4. Кыыс лохуобунай оскуолата 5. Миссиниэскэй оскуола Кылаастар Маҥнайгы 5ис 6ыс Маҥнайгы Бэлэм- Маҥ­ 2ис 3үс Барыта кылааска ниир найгы саҥа оскуола 15-2 киирбит 2-1 17-3 Сахалара 2 3 - 12 12 6-1 10-4 43-7 Нууччалара 6 9 92 9 4-3 1-1 16-5 8 12 9 14 21 10-4 11-5 59-12 Барыта 6. Биэссэр оскуолата Кылаастар Маҥнайгы 2ис 3үс Барыта Нууччалара 10 6 5 21 Сахалара 3 8 3 Тоҥустара - - 1 14 - 1 1 Дьэбириэйдэрэ 1 13 15 10 Барыта 2 38 Эр киһитэ 36 Дьахтара 2250