ARALING PANLIPUNAN 3 Part 1

Si Augustus Ceasar Sa pagkakaluklok ni Octavian sa kapangyarihan noong 31 BC, ninais niyangbuhaying muli ang Republika. Ngunit dahil sa lawak ng nasasakupan nito at paglaganapng korapsyon sa pamahalaan, naging imposible ang kanyang mithiin. Sa halip itinatagni Octavian ang Imperyong Romano. Bilang pinakaunang emperador ng Roma, sinarili ni Octavian ang kapangyarihan.Nakuha niya ang suporta ng senado dahilan sa kinuha niya itong tagapayo athinayaang pamunuan nila ang ilang probinsiya ng Roma at pinahintulutan silangmagkaroon ng sariling kabang yaman o (treasury). Ginamit niya ang titulong Augustus,na nangangahulugang ang dakila, at magmula noon kinilala siya bilang AugustusCaesar .Augustus Caesar 30

Si Augustus ay naging mabuti at malikhaing pinuno. Ginamit niya ang kanyangkapangyarihan upang magkaroon ng kaayusan at kabutihan sa Roma at sa mgaprobinsiya nito sa buong panahon ng kanyang pamumuno. Ang reporma sasandatahang lakas ang inuna niya. Kinuha ni Augustus ang pamumuno sa sandatahanglakas at binigyan niya ang mga sundalo ng malalaking bonus at lupain. Upangmapalawak ang pagkakaisa sa imperyo, ginawa niyang sentro ng pamahalaan angRoma. Isinulong din niya na ibalik ang mga ipinagmamalaking ugali ng mga Romanosaya ng pagmamahal sa bayan, pagkakabigkis-bigkis ng pamilya, kasipagan, disiplina,at simpleng pamumuhay.Ang mga Emperador na Julian Namatay si Augustus noong 14 na taon sa panahon ni Kristo (AD). Sa sumunodna 54 na taon, ang imperyo ay pinamunuan ng mga emperador na Julian o emperadormula sa pamilya ni Julius Caesar. Mula AD 14 hanggang 37, si Tiberius, ampon ni Augustus, ang itinanghal naemperador. Ipinagpatuloy niya ang mga patakaran ni Augustus Caesar. Samantalahindi ganito ang ginawa ni Caligula ang sumusunod kay Tiberius. Bukod sa isa siyangmalupit na pinuno maraming nagsasabi na siya ay baliw sapagkat hinirang niyangconsul ang kanyang mga alagang kabayo. Pagkalipas ng apat na taon, pinatay siya ngmga sarili niyang sundalo sa kanyang palasyo. Ang mga sundalo ang pumili ng bagongemperador sa katauhan ni Claudius, tiyuhin ni Caligula. Tanyag na emperador siClaudius. Sa panahon ng kanyang pamumuno (AD 41-54), naglunsad siya ngekspedisyon at naging bahagi ng imperyo ang Britanya. Pagkamatay niya noong 54 ADang ampon niyang si Nero, ang humalili sa kanya. Di tulad ni Claudius, si Nero aymalupit at sinisabing baliw din. Hinihinala niya na lahat ng tao ay gusto siyang patayinmaski na ang asawa niya at ina kayat ipinapatay niya ang mga ito pati na ang kanyangmga senador. Noong AD 64, nagkaroon ng malaking sunog sa Roma at siya angpinaghinalaang gumawa nito. Pagkalipas ng apat na taon, nag-alsa laban sa kanya angmga sundalo na naging dahilan upang magpakamatay siya. 31

Ang mga Mabubuting Emperador Sa sumunod na 30 taon, napasailalim ang imperyo sa kamay ng mga emperadorna sinusuportahan ng military tulad ni Vespian. Sa 10 taon (AD 69-79) ng kanyangpamumuno, naibalik niya ang disiplina sa sandatahang lakas at napigil niya ang mgapag-aalsa sa Gaul at Judea. Sa pagitan ng Ad 79-98, tatlo pang emperador ang sumunod kay Vespian.Dalawa dito ay mga anak niya, at ang ikatlo ay si Nerva na pinili ng senado, bilangkapalit niya. Inampon ni Nerva si Trajan isang kilalang Kastilang heneral, na nagingtanyag dahilan sa kanyang mga naipanalong digmaan sa gitnang Silangan. Noong AD 117, si Hadrian na pinsan ni Trajan ang naging emperador. Para sakanya, pinakamahalaga ang pagkakaroon ng mabuting pamahalaan kung kayatsinimulan niya ang sistema ng promosyon sa pamahalaan. Pinalakas rin niya ang mgapamahalaang lokal. Ang pinakahuli sa mabubuting emperador ay si Marcus Aurelius, na naglingkodmula AD 161-180. Siya ay matalinong tao at sumusunod sa pilosopiyang Stoicismo.Isinulat niya ang aklat na Meditation na naglalarawan ng pilosopiyang ito. Nagingmaunlad ang kanyang panunungkulan at lumaganap ang negosyo at kalakalan nanakarating hanggang India at Tsina. Sa pagkamatay ni Marcus Aurelius noong AD 180,natapos nang tuluyan ang mapayapang panahon sa Roma.Ang Lipunang Romano sa Panahon ng Imperyo Ang panahon ng kapayapaan na naranasan ng Roma mula 27 BC hanggang Ad180 ay tinawa na Pax Romana o kapayapaang Romano. Sa panahon ng Pax Romana,ang Roma ay naging tahanan ng humigit kumulang isang milyong tao at naging sentrong sibilisasyong kanluranin. Ang panahong ito ay di lamang panahon ng kapayapaan,panahon din ito ng kaunlaran para sa mga mamamayan. Bumuti ang mga daanan,naiayos ang mga daungan at ilan pang mga pangunahing daanan ng kalakalan, atnaging masigla ang kabuhayan at kultura ng Roma. 32

Pangkat ng mga Mamamayan Nagkaroong ng iba’t ibang bahagdan ng mga mamamayan sa panahong ito, Angmga maykaya tulad ng mga may-ari ng lupa, mangangalakal, doktor, abogado at ibapang naglilingkod sa pamahalaan ang may pinakamabuting pamumuhay. Ang mgamahihirap naman ay umaasa lamang sa pagkain na rasyon ng pamahalaan, nasa mgalungsod at walang trabaho. Ang mga magsasaka ang may pinakamalaking populasyon.Mahabang oras silang nagtatrabaho upang makapagbigay ng murang pagkain para samga mamamayan. At ang mga alipin ay karaniwang mga Italyanong magsasaka nanawalan ng kalayaan dahil sa hindi nakapagbayad ng utang.Uri ng Libangan Ang mga Romano, mayayaman o mahihirap man ay mahilig sa mga labanangmarahas at nakakamatay bilang libangan. Ang mga malalawak na arena ay lugar parasa mga libangang ito. Ang circus maximus ang pinakamatandang arena sa Roma aymay upuan para sa 300,000 na katao samantalang ang Coloseum na mas maliit aykaya namang maglaman ng 50,000 katao. Ang pinakapopular na libangan ay mgaCircus Festival, Chariot Racing at labanan ng mga gladiators o mga alipin atnaparusahang kriminal. Ang mga gladiator ay inilalaban sa iba pang gladiator, kungminsan naman ay sa mabangis na hayop. Karamihan sa mga hayop na ginagamit ditoay inaangkat pa ng Roma sa Aprika.Ang Pamilya Ang pamilya ang puso ng lipunang Romano. Karaniwan nang malalaki at sama-sama sila sa iisang bubong: mga anak na wala pang asawa, mga anak na lalaking mayasawa na at ang pamilya nito, mga umaasang kamag-anak at mga katulong sa bahayna karaniwang mga alipin. 33

Ang ama ang pinuno ng lahat ng pamilyang Romano. Siya ang mayresponsibilidad sa pangangalaga ng kapakanan ng buong pamilya. Siya rin angnagunguna sa mga ritwal ng pagsamba, nangangasiwa ng mga ari-arian, atnagpapaaral sa mga anak na lalaki. Mas may kalayaan ang kababaihang Romano kaysa sa mga Griyego. Kungnoong unang panahon, ang mga ama ang nag-aayos ng kanilang pag-aasawa pagsapitnila sa edad ng 12-13, sa panahon ng imperyo, hindi na ito ipinatupad. Ang kababaihanay maaari ring magmay-ari ng ari-arian at ibenta ito, kapag sila ay nakipagdiborsyo.Maaari na rin silang makipagnegosyo at lumagda ng kasulatan kahit di sang-ayon angkanilang asawa. May karapatan din silang mag-aral kung kayat ang ibang may kaya aynagkakaroon ng impluwensya maging sa pulitika. Halimbawa, ang aktibo at agresibongasawa ni Augustus na si Livia ay nakatulong sa kanyang pamamahala at maging sapamumuno ng anak nilang si Tiberius. Gayunpaman, nanatiling di nakakaboto angmga kababaihan at wala silang karapatan upang mangasiwa sa mga pampublikongtanggapan. Karamihan sa mga ugali at mabubuting asal ay itinuro ng mga magulang sabahay. Ang mga babae ay tinuruan ng literaturang Romano at Griyego, maging ngmusika at pagsasayaw. Samantala, mas pormal ang edukasyon para sa mga lalaki lalona noong panahon ng Republika. Tinuruan sila ng pagbasa at matematika. Ang maymas edad na batang lalake ay nag-aral ng musika, geometry, literatura, at oratoryo oang pagsasalita sa publiko. Tulad sa Gresya, ang pagsasalita sa harap ng publiko atpakikipagdebate ay pangunahing kakayahan na kakailanganin sa buhay pulitikal ngmga kalalakihang Romano.Mga Natatanging Kontribusyon ng Imperyong Romano Matapos masakop ng Roma ang Silangang Meditteranean noong ikalawangsiglo, naragdagan ang kulturang Romano ng kulturang Griyego. Dinala ng mgaRomanong heneral ang ilang mga aklat at gawaing sining mula sa Gresya patungongRoma. Ilang griyegong guro, manunula, at pilosopo ang nagtungo at nagtrabaho saRoma, samantala ang ibang Romano naman ay ipinadala sa Athens ng kanilang mga 34

magulang upang mag-aral. Nagsanib nang husto ang mga kulturang Griyego atRomano at nabuo ang tinatawag na kulturang Greco- Romano.Mga Batas Ang sistema ng hustisya at pagbabatas ang pinakamalaking nagingkontribusyon ng mga Romano sa kanluraning sibilisasyon. Ang mga batas ng ilangpangunahing bansa sa kasalukuyan tulad ng Italya, Espanya, Pransiya at Latin Amerikaay hinango sa Batas ng Romano. Naniniwala ang mga Romano na ang batas ay dapatna hinango batay sa prinsipyo ng katwiran at hustisya at dapat na mangalaga sa mgamamamayan at sa kanilang ari-arian. Ang Batas ng mga Nasyon (Law of Nations) ay isang sangay ng Batas ngRomano na ipinairal sa lahat ng probinsiya ng imperyo. Sa ilalim ng batas na ito,walang Briton, Kastila, Italyano o Griyego, bagkus lahat sila ay itinuring na Romano.Ang batas ay para sa lahat maging ano man ang nasyonalidad. Ito ang pangunahingkontribusyon sa sibilisasyon ng Imperyong Romano.Literatura Ang ilan pang kontribusyon ng sibilisasyong Romano ay sa larangan ngliteratura. Sa panahon ni Augustus, namulaklak ang Greco-Romanong literatura. Sahiling na rin ng ni Augustus, isinulat ni Virgil ang epikong patula na Aeneid na siyaniyang obra maestra. Hango ito sa kwento ni Aeneas sinasabing nagtatag ng Roma.Isa pang historyador si Livy ang nagsulat tungkol kay Aenas sa aklat niyangKasaysayan ng Roma. Si Horace na kaibigan nina Virgil at Augustus ay sumulatnaman tungkol sa pagiging sakim ng tao na nagiging sanhi ng tunggalian. Tinuligsa rinniya ang masaganang pamumuhay ng ilang mayayaman at pinayuhan ang mga itongmamuhay ng simple at naaayon lamang sa kinakailangan. Samantala si Ovid angmanunulat na nagbigay diin sa Romansa, yaman at masarap na pamumuhay ng mgamayayaman. 35

Sa panahon ng Pax Romana, korapsyon at kasakiman naman ang tema ng mgaakda nina Martial at Juvenal. Sa aklat naming Historics, ang pagiging malupit ng mgaemperador at bisyo ng mga mayayaman ang tema ni Tacitus. VirgilAgham Dalawa sa mga natatanging siyentipiko sa panahon ng kulturang Greco-Romanoay sina Galen at Ptolemy. Pareho silang nabuhay noong ikalawang siglo AD. Si Galen ay isang Griyego, ngunit ang mga teorya niya ay hango sa medisinangRomano. Upang mapag-aralan ang katawan ng mga tao, pinag-aralan at sinuri niya angkatawan ng mga hayop. Bagamat hindi naging perpekto ang kaniyang mga nakita,naging basehan ito ng mga makabagong kaalaman sa medisina sa kanluran. Si Ptolemy ay isang mahusay na matematisyan, heograper at astronomer nanagtrabaho sa Alexandria, Ehipto noong AD 150. Ang aklat niyang Algamest na may13 volume ay buod ng sinaunang kaalaman ng tao tungkol sa astronomiya atheograpiya. Maraming naging katanungan si Ptolemy sa mga batayan ng mgaastronomo upang mahulaan ang kilos nang mga planeta ng mas may katiyakan. 36

Arkitektura Mahuhusay na inhinyero ng mga Romano. Ang mga lungsod, patubig, mga tulayat aqueduct (istruktura na nagdadala ng tubig sa malalayong lugar), ay kamangha-manghang nagawa. Ang Appian Way, ang kauna-unahang daanan ng nag-ugnay saRoma at Timog Silangang Italya, ay ginawa noong 300 BC. Naitayo din ang mgagusaling pampubliko, templo, palasyo, arena, at mga pulungang pang-asembliya natinatawag na basilica. Karamihan sa mga gusaling ito ay ginawa para sa mga gawaingpampulitika ngunit may iba din na ginawa para sa mga gawaing panrelihiyon. Basiica ng MaxentiusColosseum 37

Arch of Constantine Gawain 2: Pagpapalalim ng Kaalaman Kilalanin Greco-Romano sa iba’t ibang larangan. Itala sa talahanayanang iyong mga sagot. Mga Nakilalang Romano sa Kontribusyon sa Daigdig Panahon ng Imperyo1. Augustus Caesar2. Emperador Cluadius3. Vespian4. Hadrian5. Marcus Aurelius6. Virgil7. Livy8. Galen9. Ptolemy10. Mga Inhenyerong Romano 38

Tandaan Mo! Ang pagpapalawak ng Imperyong Romano ay nagresulta sa mga suliraning panlipunan pulitikal at pangkabuhayan. Ang mga suliraning ito ay nagbigay daan sa panahon ng mga emperador. Ang panahon ni Augustus ay naging simula ng Pax Romana mula 27 BC hanggang AD 180 ang Roma ay nakaranas ng kapayapaan, kaayusan at kasaganaan. Ang pananakop ng Roma sa Gresya ay nagbunga ng malawakang impluwensya sa kulturang Romano o ang naging resulta ng Kulturang Greco-Romano o ang pinagsanib na galling ng Griyego at Romano. Gawain 3: Paglalapat May mga libangan pa ba ngayon na katulad ng libangan ng mga Romano noon? Anu-ano ang mga ito? Ano ang layunin ng mga libangang ito noon? Ano naman ang layunin ng mga ito ngayon? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 39

ARALIN 5ANG PAGBAGSAK NG IMPERYONG ROMANO AT ANG PAGLAGANAP NGBAGONG RELIHIYON Sa loob ng halos dalawandaang taon na ang Roma ay nasa panahon ng PaxRomana, ito ay nakaranas ng kapayapaan, katiwasayan, at kasaganaan. Nagpatuloyang pamumuhay na nagbigay-daan upang tuluyang mamulaklak ang kulturang Greco-Romano sa maraming lugar sa Italya. Ngunit ang lahat ay hindi nanatili nang maayos. Dumating ang krisis na mabilisna nagpahina sa imperyo. Ang sunud-sunod na pananakop ng mga iba’t ibang tribo atmga panloob na alitan ay nakaantala sa daloy ng kalakalan at nakapagpahirap sapamumuhay ng mga mamamayan. May mga emperador na nagsumikap na pigilan angkrisis ngunit pagdating ng ika-5 siglo ganap nang nasugpo ng mga tribong Aleman angpaglawak ng imperyo. Hinati ang imperyo sa dalawa at nawala ang kapangyarihan saRoma. Kasabay nito, ang Kristiyanismo ay nagsimula namang lumaganap sa Roma.Tulad ng pagbagsak ng imperyo, ang paglaganap ng bagong relihiyon ay nagdulot ngnapakalaking pagbabago sa pamumuhay ng mga Romano. Matapos ang araling ito, inaasahan na iyong: 1. Matutukoy ang mga naging dahilan ng krisis sa imperyo na nagpahina dito; 2. Masusuri ang mga naging reaksyon ng mga emperador upang lutasin ang krisis; 3. Maipaliliwanag ang tunay na dahilan ng pagbagsak ng imperyo; at 4. Matatalakay ang paglaganap ng Kristiyanismo at ang naging epekto nito sa mga Romano. 40

Gawain 1: Pag-isipan Mo! Magtala ng ilang pangunahing suliranin ng isang pamahalaan. Katulad kaya ang mga iyan ng naging suliranin ng pamahalaan ng sinaunang Imperyong Romano? 1. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 2. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 3. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 4. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 5. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________Ang Krisis sa Imperyo Pagdating ng ika-3 siglo AD, nakaranas ng matinding krisis ang imperyongRomano. Ang kawalan ng mahusay na pinuno ang naging dahilan lumaganap nangmabilis ang krisis sa kabuuan ng Italya. Tuluyang nawala ang katapatan ng hukbong sandatahan sa emperador ngRoma. Bagkus naging tapat sila sa mga kumander nila sa military. Nawala ang disiplinasa sandatahang lakas, nangibabaw na lamang ang kanilang pagnanais na mapatalsikang sino mang mnmumuno. Nagpalit-palit ng emperador na halos lahat ay pinatay ngkanilang mga katunggali. Dahilan sa labanan ng iba’t ibang heneral at ng kanila-kanilang hukbo,napabayaan ang depensa sa mga hangganan ng imperyo. Ito ang naging dahilan kungbakit naging madali para sa tribung Aleman, na nanggaling sa hilagang bahagi ngEuropa ang makadaan sa Ilog Rhine at Danube. Di naglaon, nasakop ng mga Aleman 41

ang Italya, Gresya at Espanya at maging ang ilang bayan sa Asya Minor. Ang mgaPersiano naman ay nakipanakop din ang ilang lupain ng Romano sa Silangan. May ilandin sa Gaul na nagnais na tuluyan nang humiwalay sa imperyong Romano. Sa gitna ngpananakop na ito ng mga tribung Aleman at ang walang tigil na digmaang sibil, tuluyannang bumagsak ang ekonomiya ng imperyo. Naabala ang produksyon at kalakalan ngmga pangunahing produkto. Ang paglaki ng bayad sa mga buwis ay labis na tinutulanng mga mamamayan. Karamihan sa mga taga-lungsod ay lumipat sa mga lalawigan atnayon.Si Diocletian at si Constantine Constantine May mga emperador na nagsumikap na pigilan ang lumalalang krisis sa imperyo.Kabilang na dito sina Diocletian na inihalal ng mga hukbong sandatahan noong AD284. Sumunod sa kanya si Constantine noong AD 306-337. Ngunit ang maramingpagbabagong ginawa ang mga emperador na ito ay sinang-ayunan ng mgamamamayan. Ilan sa mga pagbabagong ito ay ang pagpilit sa mga magsasaka namanatili sa kani-kanilang lupang sakahan. Sa pagnanais na masuportahan angpangunahing pangangailangan ng sandatahan at ng imperyo tinaasan ni Diocletian angbuwis. Ang mahirap na pamumuhay ng mga taga-lungsod ay lalo pang naging mahirap. 42

Sa kagustuhan ni Diocletian na maging madali ang pamumuno sa imperyo, hinati niyaito sa dalawa. Nagtalaga ng isang heneral upang makatulong niya sa pangangasiwa ngkanlurang bahagi. Inilipat din niya ang pamunuan sa Asya Minor at namuno sila doonkung kayat hindi na ang Roma ang naging sentro ng imperyo. Ang paghahati ngimperyo ay lalong nagpalaki at nagpalala sa krisis na nagaganap. Nagpatuloy ang alitansa pagitan ng mga namumuno. Pagsapit ng 330 AD, ginawa ni Constantine na kabiserang imperyo ang Constantinople, kung saan natatanaw ang katubigang nag-uugnay saEuropa at Asya. Tuluyan nang tinanggap ang pagiging hati ng imperyo. Ang paglilipatsa silangan ng kapangyarihan ay maraming ibinunga. Ang kabuhayan ng imperyo sakanluran ay bumagsak at dahil hindi na sila makakuha ng tulong pinansyal mula sa mgamayayaman sa silangan, naging malaking suliranin ang panggastos ng hukbongsandatahan na nangangalaga laban sa paglusob ng mga tribong Aleman. Kungtutuusin, ang mga pagbabagong pinairal nina Diocletian at Constantine ay nagbigay ngkaayusan sa imperyo ngunit di nito tuluyang napigil ang pagbagsak ng imperyo.Ang Pananakop ng mga Visogoth Maraming dahilan kung bakit ninais ng mga Aleman na masakop ang Roma atang kabuuan ng Italya. Sinasabing nais manirahan ng mga Aleman sa lugar na masmainit ang klima at may lupaing angkop sa kanilang paghahayupan. Ang iba naman aygustong makibahagi sa yaman ng Roma. Noong AD 370, ang kapatagang Danube ay nasakop ng mga Hun, isang malupitna pangkat ng mga taong lagalag mula sa gitnang Asya. Sa takot sa mga Hun, isangtribung Aleman na nakilalang Visigoth (Kanlurang Goths) ang humingi ng tulong saImperyong Romano. Bagamat nag-aalala pinaraan ng mga Romano ang mga ito sa IlogDanube na ngayon ay Romania. Paglipas ng dalawang taon, napalaban na ang mgaRomano sa Visigoth. Sa Labanan sa Adrianople, libu-libong sundalong Romano angnapatay ng mga Visigoth. Ito na siguro ang pinakamadugong pakikidigma ng mgaRomano mula noong panahon ni Hannibal. Ang pangyayaring ito ay nagpatunay na dina kayang ipaglaban ng mga Romano ang kanilang lupain. 43

Dahilan sa patuloy na pakikipaglaban, napabayaan ng mga sundalong Romanoang pagbabantay sa hangganan ng Italya kung kayat mas maraming tribung Alemanang nakarating sa imperyo. Isang pinunong Visigoth, si Alaric, ang humingi ng lupain saItalya at kapangyarihang pamunuan ang sandatahang lakas ng Roma. Nang ito ay dinapagbigyan, nilusob at ninakawan ng pangkat nito ang Roma noong 410. Upangmakipag-ayos, pinayagan ng Roma na magtayo ng kaharian si Alaric at ang mgaVisigoth sa Espanya at Gaul.Ang Pananakop ng mga Hun Isa pang pangkat na nagdulot ng panganib sa imperyo ng Roma ay ang mgaHun na nagmula sa Gitnang Asya. Sa pamumuno ng kanilang hari na si Attila, nasakopnila ang mga lupain mula sa may Dagat Itim hanggang sa Ilog Rhines. Noong 451nilusob nina Attila ang Gaul. Nagsanib pwersa ang mga tribong Aleman at ilangnaturang sundalong Romano upang talunin ang hukbo ni Attila. Pagkatapos ng isangtaon, nasakop naman ng mga Hun ang hilagang Italya subalit lumaganap ang gutom atkaramdaman kung kayat napilitan silang umatras. Sa pagkamatay ni Attila noong 453,natapos ang panganib na dulot ng mga Hun, ngunit nagpatuloy pa rin ang pananakopng mga tribung Aleman.Attila 44

Ang Paghina at Tuluyang Pagbagsak ng Imperyo Pagsapit ng 455 AD, muling ninakawan ang Roma ng isa pang tribong Aleman,ang mga Vandal na may kaharian naman sa Hilagang Aprika. Mas marami angninakaw na yaman ng mga Vandal sa Roma kaysa sa ninakaw ng mga Visigoth. Kinuhang mga Romano ang serbisyo ng maraming sundalong Aleman upang makilaban sailan pang paglusob ng mga Vandal. Noong AD 476, ilan sa mga pinunong Aleman angnag-alsa laban sa kanilang mga Romanong kumander at pinatalsik sa kapangyarihanang emperador sa kanluran. Hinirang nila si Odoacer, isang Aleman, bilang bagonghari ng Italya. Dahilan sa si Odoacer ay isang Aleman, na naging kapalit ng isang taalna pinunong Romano, ang pangyayaring ito ay tinatawag na pagwawakas ngImperyong Romano sa kanluran. Nagpatuloy ang ilang tradisyon at kulturang Romano sa kanlurang Imperyo, ngnitito ay pinamunuan na na mga haring Aleman. Noong 493, napatay si Odoacer niTheodoric, isang haring Ostrogoth (East Goth). Naibalik ni Theodoric ang kapayapaanat kasaganaan sa Italya. Nanungkulan siya hanggang 526 AD at nakuha niya angsuporta ng Imperyong Romano sa Silangan, na di kasamang bumagsak ng imperyo sakanluran. Ang imperyong Romano sa silangan ay kinilala sa kasaysayan bilangImperyong Byzantine. Ang tuluyang pagbagsak ng imperyong Romano ay hindi biglaan, ito ay unti-unting naganap. Maraming debate na ang isinagawa tungkol sa tunay na dahilan nito.Marahil ang pananakop ay isang dahilan ngunit mas maraming panloob na kadahilananna lubhang nagpahina sa imperyo tulad ng: a. paghina ng sandatahang lakas ng Roma; b. pagliit ng populasyon (mula 70 M noong panahon ng Pax Romana ay naging 50 M na lamang noong ika-4 na siglo); c. mapaniil na pamahalaan; d. paghihirap sa mga lungsod at mga lupang sakahan; e. di-umuunlad na ekonomiya; at f. kawalan ng kompiyansa ng mga mamamayan sa pamahalaan at sa pamunuan nito. 45

Ang Paglaganap ng Bagong Relihiyon Bago pa man humina ang imperyong Romano, marami sa mga Romano angnagbago sa kanilang paganong paniniwala. Sila ay nahikayat ng mga aral ni Hesus napinagsimulan ng relihiyong Kristiyanismo. Pagbagsak ng imperyo, ang Kristiyanismona ang pinaniwalaang relihiyon ng mga Romano. Sa panahon nina Augustus at Tiberius, nabuhay at kinilala si Hesus ngNazareth. Ang mga aral ni Hesus ay karaniwang nasa parabula o mga maikling kwentona may aral. Ang katanyagan ni Hesus ay nakarating hanggang Palestina at maramingnaniwala na siya ang mesiyas. Ngunit ito ay nagdulot ng ligalig sa mga pinuno ng mgaHudyo at sa mga pinunong Romano. Naniwala ang mga Romano na kahit na sinongnagdudulot ng ligalig sa publiko ay isang malaking banta sa kanilang kapangyarihan.Pagsapit ng AD 30 si Hesus ay ipinako sa krus sa labas ng Herusalem.The Last Supper 46

Pagkamatay ni Hesus, ang mga disipulo niya ay nagpahayag ng kaniyang mulingpagkabuhay at nagsimulang magpahayag tungkol sa kanya bilang Anak ng Diyos atang tunay na daan sa kaluwalhatian. Ang mga mensaheng ito ay tinanggap ng mgaHudyo at di Hudyo sa mga Helenikong lungsod. Ang mga taong ito ay kinilala bilangmga Kristiyano, buhat sa salitang Kristo at nagtayo ng mga samahang tinatawag nasimbahan para sa kanilang pananampalataya, pagkakapatiran, at pag-aaral. Ang mga disipulo ang nagpalaganap din ng relihiyon sa mga lupain ng mgaRomano. Ito ay pinamunuan ni Peter, na pinaniniwalaang nagtungo sa Roma atnagtatag ng simbahan doon. Marami pang simbahan ang itinatag sa Ehipto, AsyaMinor, Gresya at nang lumaon ay sa Gaul at Espanya. Para sa mga Kristiyano, iisa lamang ang Diyos na naglalang sa sangkatauhan atdapat sampalatayahan. Hindi nila kinikilala ang mga emperador bilang diyos o ang mgapaganong diyos at diyosa. Hindi sila sang-ayon sa sandatahan, at hayagan din nilangtinutuligsa ang mga pagdiriwang at palarong Romano. Hindi ito nagustuhan ng mgaRomano. Pagsapit ng CE 64 isang sunog ang naganap sa Roma na isinisi niEmperador Nero sa mga Kristiyano. Sa kanya unang nagsimula ang pag-uusig ngmga Kristiyano (persecution) bagamat di lubos na lumaganap ang mga Kristiyano ayinalisan ng ari-arian, ikinulong, pinatay o pinakain sa mga mababangis na hayop. Lahatng ito ay nabigong pigilan ang lumalaganap na relihiyon. Ang kabayanihang ipinakita ngmga taong handang mamatay alang-alang sa pananampalataya ay lubos nanakahikayat sa maraming Romano upang maging Kristiyano na rin. Ang mga pananakop at ligalig noong ika-3 siglo CE ay nagpalago pang lalo saKristiyanismo. Ang pag-uusig ay nagwakas at ang Kristiyanismo ay naging isa sa mgapangunahing relihiyon ng Imperyo. Noong CE 312. Si Constantine, isang Romanongemperador, ay nagbagong loob at naging kauna-unahang Kristiyanong Emperador.Ayon sa alamat, upang maibalik ang kadakilaan ng Roma, sinuportahan niya angKristiyanismo. Sinasabing noong isang labanan, nakakita siya ng krus na nagliliyab saapoy na nasa kalangitan at may mga salitang Latin na nakasulat , “in Hoc Signo Vinces”( o sa palatandaang ito ikaw ay makakapanakop) sa ilalim nito. Noong manalo siya salabanan naniwala siya na ito ay dahilan sa Diyos ng mga Kristiyano. Noong AD 313inilabas niya ang Edict of Milan na nagbigay ng kalayaan sa relihiyon at ginawanglegal ang Kristiyanismo. Ito ang naging simula ng paglaganap ng Kristiyanismo. 47

Nagkaroon ng mga simbahan sa Roma at Jerusalem, nagpatayo siya ng mga simbahanna katulad ng mga Basilika sa Roma na may parihabang bulwagan at mahahabangdaanan sa tabi. Noong 380 Ad ipinahayag ni Emperador Theodosius na illegal angpagsamba sa mga diyos-diyosan at ginawang opisyal na relihiyon ng Imperyo angKristiyanismo. Alam ng mga Kristiyano na ang malinaw na mga aral at maayos na pamunuanay napakahalaga kung kaya’t binigyang diin nila ang mga ito na siya ring sinasabingdahilan kung bakit naalis nila ang sistema ng pag-uusig at nalutas ang iba pangsuliraning panloob. Maraming aklat ang naisulat na labis na nakaimpluwensya sa mga Kristiyanongmag-aaral. Ipinapaliwanag sa mga aklat na ito ang turo ng Kristiyanismo at ito aysinusulat ng mga iskolar na kinilala bilang Ama ng Simbahan. Isa na rito ay siAugustine (354-330). Isinilang sa Hilagang Aprika at nag-aral ng literaturang Latin atpilosopiyang Griyego sa Carthage bago siya naging Kristiyano. Ang aklat niyang City ofGod ang kauna-unahang aklat sa kasaysayan ng sangkatauhan sa pananaw ng mgaKristiyano. Ang tala ng kanyang buhay at pagbabagong loob niya bilang Kristiyano aynasa Confession, isa sa pinakadakilang aklat ng mga talambuhay.ST. AUGUSTINE 48

Ang mga ideya nina St. Paul at St. Augustine ay nakatulong ng lubos upanglumaganap ang Kristiyanismo. Ganun din naman ang marubdob na pananampalatayang mga Kristiyano. Sa loob lamang ng tatlong siglo, ang Kristiyanismo na ang relihiyonsa kabuuan ng lupain ng mga Romano. Gawain 2: Pagpapalalim ng Kaalaman Ipaliwanag sa sarili mong pananalita ang mga tanong na sumusunod. Ibatay mo sa teksto ng aralin ang iyong mga kasagutan: 1. Anu-ano ang mga salik na nagpahina sa Imperyong Romano? 2. Bakit sinakop ng mga tribung Aleman ang teritoryo ng mga Romano? Paano nito naapektuhan ang imperyo? 3. Bakit sinuportahan ni Constantine ang Kristiyanismo? Tandaan Mo! Noong AD 200 nanghina ang Imperyong Romano bunga ng iba’t ibang suliraning panloob. Nagpahina rin sa Imperyo ang tangkang pananakop ng mga barbarong Visigoth, Hun at mga tribong Aleman sa iba’t ibang panahon. Matapos mabigo ang lahat ng pagsisikap ng mga pinuno ng imperyo ay hinati ito sa dalawa noong AD 400, ang kanluran at ang silangang bahagi. Noong AD 400 nilusob ng mga tribung Aleman ang Imperyong Romano na ganap na nagpabagsak sa imperyo sa kanluran. Ang Kristiyanismo na hango sa buhay at turo ni Hesus ay lumaganap sa lupain ng mga Romano at naging opisyal na relihiyon ng imperyo. 49

Gawain 3: Paglalapat Ibigay ang iyong opinyon.A. Ayon sa ibang historyador, ang paglaganap ng Kristiyanismo ay nakatulong sa pagbagsak ng Roma. Sumasang-ayon ka ba o hindi? Pangatwiranan base sa iyong natutuhan sa araling ito. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________B. Kung isa kang Emperador na Romano noong AD 200-500, ano kaya ang iyong gagawin upang mapigilan ang pagbagsak ng Imperyong Romano? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 50

PANGWAKAS NA PAGSUSULIT:A. Pagtapat-tapatin. Isulat ang titik ng tamang sagot sa patlang I II_____ 1. Ang pinakaunang pangkat ng tao sa Italya A. Attila_____ 2. Mga karaniwang tao B. Spartacus_____ 3. Dakilang heneral na Carthaginian C. Octavian_____ 4. Namuno sa pag-aalsa ng mga alipin sa Roma D. Plebeians E. Theodosius noong 73 BC F. Etruscan_____ 5. Kinilala bilang Augustus Caesar G. Gracchus_____ 6. Pinakahuli sa mga mabubuting emperador ng H. Latin I. Hannibal Imperyong Romano J. Marcus Aurelius_____ 7. Matapang na heneral ng Hun na nagtangkang sumakop sa Roma_____ 8. Hinirang niyang opisyal na relihiyon ng imperyo ang Kristiyanismo noong 380 AD_____ 9. Nangggaling sa Asya Minor at nakaimpluwensya sa pamumuhay ng mga Romano_____ 10. Nagpanukala ng reporma sa humihinang Republika ng RomaB. Ilarawan sa pamamagitan ng isang pangungusap ang mga sumusunod:1. Republika: _______________________________________________________2. Senado: _________________________________________________________3. Twelve Tables: ____________________________________________________4. Carthage: ________________________________________________________5. First Triumvirate: __________________________________________________6. Pax Romana: _____________________________________________________ 51

7. Constantinople: ___________________________________________________8. Labanan sa Adrianople: _____________________________________________9. Kristiyanismo: _____________________________________________________10. Iliad at odyssey : __________________________________________________ 52

(Effective Alternative Secondary Education) ARALING PANLIPUNAN III MODYUL 6 SINAUNANG APRIKABUREAU OF SECONDARY EDUCATION Department of Education DepEd Complex, Meralco Avenue Pasig City 1

MODYUL 6 SINAUNANG APRIKA Tulad din ng mga tao sa iba’t ibang panig ng mundo, may natatangingsibilisasyong umusbong sa sinaunang Aprika. Malaki ang naging impluwensya ng heograpiya sa naging pamumuhay ng mga taosa sinaunang Aprika. Ang mga tao ay natutong makibagay sa pabago-bagong klima sanararanasan. Kapag nagbago ang klima o lumaki ang populasyon sa lugar na kanilangtinitirhan sila ay humahanap ng panibagong lugar kung saan matutugunan nila angkanilang pangangailangan. Pagsapit ng 1500 AD ang mga sibilisasyong ito ay nagkaroon na ng ugnayan samga tao sa Europa at Asya. Ito ang naging dahilan upang ang kanilang wika, kultura’ttradisyon ay labis na naimpluwensyahan ng mga dayuhang ideya at gawi. Ang pinakamatanda at pinakamakapangyarihang sibilisasyong umusbong sa Aprikaay ang sibilisasyong Ehiptona nagsimula sa masaganang Lambak ng Nile. Dinagtagal, may mga lunsod, estado na lumaki bunga ng malawakang kalakalan sa maybaybayin ng Silangang Aprika at dulo ng timog ng Sahara. Ang kahusayan ng mga griyego ay nakita sa pamumulaklak ng sining at agham.Samantala ang mga Romano ay mas praktikal na mga tao. Nanguna sila sa batas atpamahalaan at mahuhusay din silang inhinyero. Mula sa Imperyong Romano, kinilalaang relihiyong Kristiyanismo. Sa katunayan, hanggang sa kasalukuyan ang Roma parin ang sentro ng pananampalatayang Katoliko.May anim na araling inihanda para sa inyo sa modyul na ito: Aralin 1: Heograpiya ng Aprika Aralin 2: Ang Simula ng Aprika Aralin 3: Ang mga Bantum Aralin 4: Ang Kaharian ng mga Kush Aralin 5: Ang Kaharian ng mga Aksum Aralin 6: Iba pang Kaharian sa Aprika 2

Pagkatapos mong mapag-aralan ang modyul, inaasahang magagawa mo angmga sumusunod: 1. Maipapaliwanag kung paano naimpluwensyahan ng heograpiya ng Aprika ang naging uri ng sibilisasyon ditto; 2. Mailalarawan ang naging simula at wakas ng kulturang Kushite; 3. Masusuri ang naging epekto ng pandarayuhan ng Bantu sa Aprika; 4. Matatalakay kung bakit tinawag na Gitnang kaharian ang Ghana, Mali at Songhai; at 5. Matutukoy ang mga dahilan ng pagbagsak ng mga kahariang Ghana, Mali at Songhai. Handa ka na ba? Subukan mong sagutin ang mga sumusunod na tanong.Huwag kang mangamba sa pagsagot. May mga tulong sa pag-aaral na inihanda parasa iyo. 3

PANIMULANG PAGSUSULIT:I. Panuto: Bilugan ang titik ng tamang sagot.1. Isang malawak at madamong lupain sa Aprika.A. Savanna C. DessertB. Oasis D. Plain2. Dito nagtayo ang pamayanan ang mga kushite.A. Sahara C. SudanB. Egypt D. Nubia3. Dito inilipat ng mga kushite ang kabisera ng kanilang kaharian.A. Ghana C. MaliB. Meroe D. Sudan4. Isa dito ay hindi katangian ng Meroe A. Buong taon na dumadaloy mula sa ilog. B. May produksyon ng bakal C. May maganda itong nitang pangkalakalan. D. May malakas itong hukbong sandatahan.5. Ang dating kaharian ng Axum ay matatagpuan sa kasalukuyan ay lupaing ito.A. Saudi Arabia C. EthiopiaB. Nigeria D. Mali6. Ito ang pinagmulan ng yaman ng kahariang Ghana.A. Ginto at kalakalan C. Produksyon ng bakalB. Palay at mais D. Paggawa ng mga Barko7. Sa panahon niya natamo ng Mali ang tugatog ng kanyang kaunlaran.A. Abu-Bakuri II C. Mansa MusaB. Mandingo D. Sunni Ali 4

8. Ang dahilan kung bakit tanyag ang timbuktu A. Sentro ng kalakalan B. Sentro ng hukbong sandatahan C. Sentro ng Agrikultura D. Senrtro ng magagandang moske at palasyo9. Ang kahulugan ng Ghana. C. Kaharian A. Hari D. Palasyo B. Diyos10. Ang imperyo sa kahabaan ng karagatang Atlantiko at Ilog Niger.A. Bantu C. MaliB. Songhai D. Ghana11. Isang pangkat mula sa hilagang Aprika na nagpabagsak sa Ghana.A. Muslim C. BerberB. Ashanti D. Assyrians12. Sa panahon niya narating ng Songhai ang tugatog ng kaunlaran at kasaganahan.A. Mansa Musa C. Sunni AliB. Abu Bakar II D. Muhammad Askia13. Ang lupaing lumusob sa Songhai at naging sanhi ng paghina at tuluyang pagbagsaknito.A. Morocco C. TurkeyB. Arabia D. Nigeria14. Sila ang bumuo sa lungsod estado ng Kilwa.A. Arabo at Persiano C. KushiteB. Assyrians D. Nigeria 5

15. Ang mga Bantu ay sinasabing nagmula sa mataas na lupain ng bansang lupain ngbansang ito sa kasalukuyan.A. Sudan C. NigeriaB. Ehipto D. Mali16. Ang pinakamalaking pandarayuhan ng mga Bantu ay sinasabing gumagamit ng rutaito sa Aprika.A. Kanluran patungong timog C. Silangan patungong kanluranB. Hilaga patungong timog D. Timog patungong kanluran17. Ang kauna-unhang at pinakamaimpluwensyang sibilisasyon na naganap sa Aprikaay dito sinilang.A. Nigeria C. MorrocoB. Ehipto D. Ghana18. Malaki ang naging impluwensya ng kulturang Ehipto sa pamumuhay ng pangkat naito.A. Bantu C. KushiteB. Ghanaran D. Mandingo19. Ang pinakaunang sumilang sa tatlong gitnang kaharian ng Aprika.A. Mali C. SonghaiB. Ghana D. Bantu20. Ang Swanhihi ay isang uri nito na may malaking impluwensya ng Arabo at Persiano.A. Sining C. LiteraturaB. Arkitektura D. Wika 6

ARALIN 1HEOGRAPIYA NG APRIKA Bagamat may pakikipag-ugnayan na ang Aprika sa iba’t ibang kontinente, kontilamang ang alam ng mga dayuhan ukol dito. May ilang kuwento tungkol sa Aprikaupang ilarawan ito. Ilan sa mga kuwentong ito ay walang katotohanan ngunit maymangilan-ngilan din na may bahid ng katotohanan na maging si Herodotus, isangkilalang griyegong historyador, ang naglarawan sa Aprika noong 400 BC na isang lugarna… - may malalaking ahas, may mababangis na leon, mga oso at buriko… Dito rin angmga nilalang na walang mga ulo… at mga mababangis na mga lalaki at mga babae…at iba pang mga di kapani-paniwalang mga halimaw --Ayon sa aklat ni Herodotus Vol. 1 book 4 ni Goerge Rawlison 1910 Marami sa mga kathang kuwento na ito ang nananatili hanggang sa CE 1800. Kahitna noon konti lamangang nakakaalam sa kasaysayanat sibilisasyon sa Aprika kungkaya’t tinawag nila ito na “Ang Madilim na Kontinente” . Matapos ang araling ito, inaasahan na iyong: 1. Maipapaliwanag kung paano naimpluwensiyahan ng heograpiya ang kasaysayan ng sinaunang Aprika; 2. Masususri kung paano nakatulong ang kalakalan at migrasyon sa paglago ng sinaunang Aprika; at 3. Matutukoy ang mga katangian ng mga sinaunang kaharian at imperyo sa Aprika. 7

Gawain 1: Pag-isipan Mo! A. Isa-isahin ang mga kontinente sa Aprika.Kapaligiran Napakalaki ng kontinente ng Aprika, ikalawa ito sa pinakamalaking kontinente samundo. Mula hilaga hanggang timog umaabot ito ng 8000 kilometro. Ang lawak nito sakanluran patungong silangang ay may sukat na 6400 kilometro. Sa Gitnang Aprikamatatagpuan ang mga talampas at kapatagan na napapalibutan ng ng mga kagubatan.Samantala, ang mga Savanna o malawak na damuhan na may nagkalat na mga punoat palumpong (Shrub) ay nakikita sa magkabilang bahagi ng ekwador. Sa hilaga attimog ng mga Savanna ay matatagpuan ang mga malalawak na disyerto, ang Sahara 8

sa hilaga at ang Namib at Kalahari sa Timog. May mga makikitd na baybaying dagat din sa hilaga at silangang bahagi ng Aprika. A. Mga Natural na Hangganan Ang disyerto ng Sahara ay halos sinlaki ng Estados Unidos at matatagpuan mula kanluran hanggang silangan ng timog na bahagi ng Aprika. ito ay isang malaking sagabal sa komunikasyon at paglalakbay. Noong sinaunang panahon ang Sahara ay naging hadlang sa pagkakaroon ng ugnayan ng Mediterrenean at ang dakong loob ng Aprika kung kaya’t ang sibilisasyong umunlad sa kanlurang Aprika ay kakaiba sa sibilisasyong umunlad sa mga rehiyon sa timog ng Sahara o mas kilala sa tawag na Sub-Saharan Arfica. Ang mga baybayin dagat at ilog ng Aprika ay naging sagabal din, dahilan sa limitado nitong look madali itong pasukin ng malalaking alon na nagpapahirap sa pagdaing ng mga barko sa lupa. Maging mga ilog ay hindi masyadong mapaglalayagan. Ang mga talon at ang mga matutulin na agos nito ay nakakapigil din sa mga barko na marating ang mga aplaya. B. Klima Ang klima ay isa rin malaking problema sa Aprika. Sa mga rehiyon ng Savanna may mga panahon na sagana sa tag-ulan ngunit sa mga pagitan nito ay mahabang panahon ng tagtuyot. Ang pagkakaroon ng iba ibang tag-ulan ay nagbigay daan sa mga lugar ng gulayan. Ang pinaka maulan na rehiyon ay nasa Congo River Basin at sa baybayin ng Guinea. Ang mga masukal na kagubatan at ang maraming latian (Swamp) ay naging malaking sagabal sa paglalakbay. Ang mga kondisyong ito ang nakapigil sa mga dayuhan na puntahan ang Aprika at nagpahirap sa pagpapalago ng kanilang sibilsasyon.. Gawain 2: Pagpapalalim ng Kaalaman Anu-ano ang mga natural na hadlang sa paunlad ng Aprika? Ipaliwanag isa-isa ________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 9

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________. Tandaan Mo! Ang Aprika ang ikalawa sa pinakamalaking kotinente sa mundo. Ang mga Savanna ay malalawak na damuhan na may nagkalat na mga puno at palumpong. May 3 malalaking disyerto sa Aprika, ang Sahara sa Hilaga at ang Namib at Kalahari sa Timog. Ang mga rehiyon sa timog ng Sahara ay tinatawag na Sub-Saharan Africa. Ang malaking bahagi ng Aprika ay Tag-init buong Taon. Gawain 3: Paglalapat Ibigay ang iyong opinion: Sa iyong palagay ang Heograpiya at klima ba sa kontinente ngAprika ay nakakapagpaantala ng pag-unlad ng sibilasayong dito? Patunayan ang iyongnaging kasagutan. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 10

ARALIN 2 ANG SIMULA NG APRIKA Ayon sa pananaw ng mga siyentipiko, ang Aprika ang tahanan ng pinaka–unangtao. Ang mga buto at mga labi ng mga sinaunang tao ay natagpuan sa isang lugar saSilangan at Timog Aprika. Dahilan dito malaki ang paniniwala ng mga eksperto na angpanahon ng bato ay nagsimula sa Aprika bago ito lumaganap sa iba pang kontinente. Matapos ang Araling ito, inaasahan na iyong: 1. Mailalarawan ang simula ng pagkakaroon ng mga tao sa sinaunang Aprika; at 2. Maipapaliwanag kung paano inangkop ng mga sinaunang tao sa aprika ang kanilang pamumuhay sa pabago-bagong kapaligiran ng Aprika. Gawain 1: Pag-isipan Mo! Itala ang mga dahilan kung bakit naglalakbay sa iba’t-ibang lugar ang mga tao?1. ___________________________________________________________________2. ___________________________________________________________________3. ___________________________________________________________________4. ___________________________________________________________________5. ___________________________________________________________________Ang Mga Sinaunang Aprikano Ang mga sinaunang Aprikano ay nanirahan sa mga Savanna, kung saanmaraming makukuhang pagkain. Sa loob ng libu-libong taon, mga maliliit na pangkat ngtao ang lumaganap sa Aprika. Habang nagpatuloy ang paglaki ng kanilang bilang, ilansa mga pangkat na ito ang permanente na namuhay sa iba’t ibang bahagi ng Aprika.Pagsapit ng panahon ng bagong Bato mga 100,000 taon na ang nakakalipas maspermanenteng pangisdaang pamayanan ang nakita sa baybayin ng mga sapa at ilog ngAprika. 11

Sa panahon ng bagong bato, mas mahalaga ang produksyon ng pagkain kaysapangangalap lamang ng pang araw-araw na makakain. Samantala, ilang panig ngAprika noon ay ibang iba sa nakikita nating aprika ngayon. Ang tuyot na disyerto ngSahara ay isang saganang taniman kung kaya’t naging angkop ito sa pagtatanim ngmga sinaunang tao sa Aprika. Sila rin ay nag-aalaga ng mga baka. Maramingpamayanan ng mga magsasaka ang naitayo sa may lambak ng Nile at naging Sentrong pagsasaka ang ilang mataas na kalupaan ng Ethiopia. Ngunit pagsapit ng 4000 BC, naging napakainit ng klima. Pagdating ng 2000 BCmaraming lupain na ang naging mga disyerto. Kasama na nito ang Sahara. Dahilan ditoay mga taong naninirahan sa mga lupaing ito ay lumipat sa lambak ng Nile. Doon silanagtayo ng mga pamayanan at nagsaka. Naging pangunahing din itong salik sapagsisimula ng kaunaunahang sibilisasyon, na naganap sa Ehipto. Maraming tao angnaglakbay sa timog ng Aprika at namuhay doon. Ngunit napakahalaga nila sa Ehiptoupang makinabang sa naging pag-unlad nito. Lumipas pa ang mahabang panahonbago nila natamo ang pang kulturang kaunlaran na naganap sa lumalago ngsibilisasyon ng Ehipto.Ang Paglaganap ng Agricultura Sa paglawak ng Sahara, lumaganap din ang agrikultura sa iba’t ibang panig ngAprika. Pagsapit ng 3000 BC ang pagsasaka ay mas mahalaga na kaysa sapaghahayupan lalo na sa mas mainit na bahagi sa hilagang rehiyon ng Ekwador.Dahilan sa napeste ang mga malalaking hayop, di naging sapat ang mga tubig nanagbubuhay sa mga kagubatan ng Congo basin at baybayin ng Guinea upangmatugunan naman, maging ang mga malalakasna ulan at masukal na kagubatan aynaging hadlang din upang lumago ang iba’t ibang butil. Paglipas ilang siglo ang mga taosa Guinea ay nag-alaga ng isang bagong halamang ugat na tinatawag na Yam.A. Paglaki ng mga Pamayanan Ang paglaganap ng agrikultura ay nagdudulot ng pagbabago sa pamumuhay ngmga taga Aprika. Napilitan silang magpalipat-lipat ng tirahan upang makahanap ngmakakain. Maging ang mga naghahayupan ay nagpalipat-lipat din sa mas 12

madadamong lugar para sa kanilang mga alagang hayop. Samantalang, ang mgamagsasaka ay mas maging permenente sa kanilang mga lupang sakahan. Dahilan ditonagsimulang lumago ang mga pamayanan. Dumating din ang panahon ng sobra-sobraang kanilang inaanisa kanilang kakailanganin. Nagkaroon din sila ng panahon paramatulong gumawa ng iba pang gawain tulad ng paghahabi , paggawa ng mga palayokat paggawa ng mga kagamitan. Kasabay ng masaganang ani, lumaki din ang kanilangpopulasyon.B. Ang Kulturang Nok Kasabay ng pag-unlad sa pamumuhay, umunlad din ang kultura. Isa sa mgakulturang kinilala ng mga arkeologo ay ang Kulturang Nok na nagsimula noong 500BC Sa madamong bahagi ng Aprika na ngayon ay Gitnang Nigeria. Ang mga taong may kulturang Nok ay mga magsasaka at nangangalaga ng mgahayop. Mahusay din silang manggagawang metal. Karaniwan nilang ginagawa ay mgasandata at alahas na yari sa ginto, bakal at lata. May mga sinlaki din ng taong mgarebulto na yari sa luwad at nakasuot ng mga damit na yari sa mga hinabing tela angmga gawang sining sa ilang bahagi ng kanlurang Aprika na hinihinalangnaimpluwensyahan ng mga Nok. Gawain 2: Pagpapalalim ng Kaalaman Gumawa ng pagsasaliksik tungkol sa kulturang Nok. Humanda sapagbabahagi nito sa klase. 13

Tandaan Mo! Noong 5000 BC ang Sahara ay isang madamong lupain. Pagdating ng 4000 BC naging mainit na ang klima sa Aprika. Pagsapit ng 2000 BC maraming lupa na sa Aprika ang naging disyerto kasama na ang Sahara. Ang pag-unlad ng pagsasaka ay nagbigay daan sa pagkakaroon ng mga pamayanan. Ang kulturang Nok ay isa sa mga pinakaunang kultura na sumibol sa madamong lugar ng Aprika at ngayon ay bahagi ng Gitnang Aprika.Gawain 3: Paglalapat Para sa iyo, alin ang mas unang dapat na matamo ng mga mamamayan: Kaunlarang Panlipunan o Kaunlarang Pangkabuhayan. Ipaliwanag ang iyong napiling sagot. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 14

ARALIN 3ANG MGA BANTU Maraming kultura ang umusbong sa sub-Saharan Africa, ang mga ito aypinaunlad ng mga maiitim na tao. Ang pinakauna dito ay ang Nok na umunlad sapagitan ng 700-200 BC sa kanlurang bahagi ng Aprika na ngayon ay lupain ng Nigeria. Matapos ang Araling ito, inaasahan na iyong: 1. Mailalarawan ang naging pandarayuhan ng mga Bantu; 2. Masusuri ang mga naging epekto ng pandarayuhan ng mga Bantu sa Kontinente ng Aprika; at 3. Maipapaliwanag kung paano naorganisa ang lipunan ng mga Bantu. Gawain 1: Pag-isipan Mo! Isulat ang mga salitang mauugnay sa Pandarayuhan 15

Pandarayuhan ng mga Bantu Ang bakal ay nagdudulot ng pagbabago sa pamumuhay ng tao sa Sub-Saharan Africa. Ang mga kagamitang yari sa bakal ay nagpadali sa sistema ng pagsasaka, pagsapit ng 100 BC naging malawakan na ang paggamit ng bakal. Dahilan dito napadali ang produksyon ng pagkain at kasabay nito lumaki ang populasyon. Dumating ang panahon na hindi na naging sapat ang mga lupang sakahan na naging dahilan upang magkaroon ng kakulangan sa pagkain. Lumaganap ang taggutom. Maraming pangkat ng mga itim na Aprikano na mula sa Kanlurang Aprika ang napilitang lisanin ang kanilang tahanan upang humanap ng ibang lugar na may mas kaunting populasyon. Ang pandarayuhang ito ay naganap ng mahabang panahon- halos tumagal ng 1000 taon. Ang mga taong ito na nadayuhan ay kinilalang Bantu- hango sa kanilang wika. Ayon sa pananaw ng mga Historiador ang pandarayuhang ito ang pinaka malaking pagkilos ng tao sa kasaysayan ng mundo Noong una ang mga taong nagsasalita ng Bantu ay nanirahan sa mga kagubatan ng Gitnang Aprika. Gamit ang kanilang kaalaman sa pagsasaka at paggawa ng bakal sila nagtayo ng isang malaki at malakas na lipunan. Habang patuloy na lumalaki ang kanilang bilang, ang iba sa kanila ay lumipat sa timog at silangan. Nagpatuloy ang paglipat –lipat ng mga Bantu hanggang tuluyan na silang nanirahan sa iba’t ibang lugar. Inayon na rin nila ang kanilang kabuhayan sa kanilang kondisyon ng lugar ng kanilang tinirhan. Ang iba na sa mga matataas na lupain ng Silangang Aprika napadpad, kung saan may katamtamang klima na angkop sa paghahayupan, ay naging mga magsasaka at mga pastol. Ang mga iba naman sa kapatagan ng Silangang Aprika napunta ay naging magsasaka din ngunit nagkaroon sila ng mga bagong produkto tulad ng mga saging at yam. Naging mabagal at mapayapa ang naging pandarayuhan. Ang ibang mga pangkat na nakita ng mga Bantu ay sumama na rin sa kanila at umayon sa kanilang paraan ng pamumuhay. Mayroon din naman na umatras at nagpakalayu-layo na sa mga kagubatan at disyerto. Sa dulo ng lahat ng pagkilos na ito ang mga taong nagsasalita ng Bantu ang naging pangunahing pangkat ng tao sa Sub-Saharan Africa. 16

Samahang Panlipunan Hindi nagtagal ang mga Bantu ay naging isang pangkat etniko na may sarilingteritoryo, wika at paraan ng pamumuhay. Sila ay binubuo ng iba’t ibang angkan nanangasiwa sa paggawa ng mga batas sa pagpapakasal at pagpapampamilya, nagbigaydin ito ng proteksyon at seguridad sa mga kasapi. Ang lahat ay lahat ay naniniwala nasila ay nagmula sa iisang ninuno lamang.Kanayunan Ang tahanan ng mga Bantu ay isang nayon na binubuo ng maraming malalakingpamilya at lahat ng kamag-anak ay kasama maging mga lolo’t lola. Malaki ang kanilangpaggalang sa mga nakatatanda. Habang nagsasaka o nagpapastol ang mgakalalakihan, ang mga kababaihan naman ay naghahanda ng mga pagkain at nag-aasikaso ng sa bahay. Nasa kapangyarihan ng mga kapitan at konseho ng matatanda angnagpapatupad ng mga batas. Ang pinakamataas na pinuno ng mga angkan ang nag-aayos ng mga suliranin, nagpaparusa sa mga nagkakasala at nagsasabi kung kailanmagtatanim o mag-aani. Bagamat siya ang namumuno hindi siya lubos namakapangyrihan, Kinukunsulta pa rin siya sa konseho ng matatanda at sa iba pangpinuno ng iba’t ibang angkan.Relihiyon May iba’t ibang relihiyon ang mga Bantu. Bagamat may iba’t ibang paniniwalaang iba’t ibang pangkat etniko, may pagkakatulad din ang kanilang relihiyon, Ang lahatay gumagamit ng alamat at parabola upang ipaliwanag ang nakaraan at ang kahuluganng buhay. Sila rin ay naniniwala sa Dakilang Lumikha na nangangalaga sa kanilangaraw-araw na pamumuhay. Aktibong nakikilahok ang mga Bantu sa pag-alay sa mgaespiritu ng dasal, awitin, sayaw at pag-aalay ng hayop. 17

Gawain 2: Pagpapalalim ng Kaalaman Sagutin.1. Bakit sinasabing ang pandarayuhan ng mga Bantu ang tinatayang pinakamalaking paglipat ng mga tao sa ibang lugar? ______________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________2. Paano napaunlad ng mga Bantu ang kanilang kultura? ____________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Tandaan Mo! Ang mga Bantu ay pangkat ng mga taong nagmula sa kanlurang Aprika at nandarayuhan sa Sub-Saharan Africa. Nang matapos ang pandarayuhan pagkalipas ng 1000 taon, ang mga Bantu ay naging pangunahing pangkat ng tao sa Sub-Saharan Africa. Nagkaroon ng natatanging sistema ng pamumuhay ang mga Bantu May sariling sistema ng pagsamba ang mga Bantu. 18

Gawain 3: PaglalapatSa iyong palagay anu-ano ang nagiging epekto ng pandarayuhan sa:Lugar na Nilisan Lugar na Nilipatan__________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ __________________________________ 19

ARALIN 4ANG KAHARIAN NG KUSH Malapit sa ilog Nile ang rehiyon ng Nubia. Ang mga sinaunang mamamayan ngEhipto ay nakikipagkalakalan dito ng Ivory at maitim na kahoy, ang Ebony. Ang mgaAprikano na matatagpuan sa Katimugan. Mga 1600 BC, naitatag ng mga Nubians ang Kaharian Kush na tumagal ng2000 taon. Ginawang kabisera ang Kerna kung saan ipinatayo ng hari aymararangyang kastilyo at libingan. Ang yaman ng kaharian ay nakasalalay sapakikipagkalakalan ng Ginto sa Ehipto. Pagsapit ng 1525 BC, nasakop ng Ehipto ang Kush. Napilitan yakapin ng mgaKuhsute ang impluwensya ng kanilang mananakop. Maraming naging pagbabago saNubi, kasama na ang pagpapatayo ng templo ni Abu Simbel na inukit sa Bato. Noong750 BC humina ang kapangyarihan ng Ehipto at naipahayag ng mga Kushute angkanilang kasarinlan. Isang haring Kushute ang namuno sa Ehipto noong 715 BC. Matapos ang Araling ito, inaasahan na iyong: 1. Matatalakay ang pag-unlad ng mga Kushute; 2. Maihahambing ang Lerma sa Meroe; at 3. Mailalarawan ang tugatog ng kapangyarihang Kushite. . Gawain 1: Pag-isipan Mo! Kilala mo ba ang mga Kushite? Magtala ng ilang kaalaman na iyong batid nana sa unang kolum at mga nais malalaman sa ikalawa: 20

Ang mga Kushite(A) (B) (C)Alam Ko Na Nais kong Malaman Natutunan Ko1) 1) 1)2) 2) 2)3) 3) 3)Meroe Sa loob ng halos 100 taon, naipalaganap ng mga Kushite sa hilagang silangan bahagi ng Aprika kasama ang Ehipto ang kapayapaan at kasaganaan. Ngunit noong 671 BC nilusob ng Assyrians ang Ehipto. Hindi naging sapat ang mga tansong armas ng mga Kushite sa mga bakal na armas ng mga Assyrians kaya madali silang nagapi. Napilitan ang mga Kushite na lisanin ang Ehipto at bumalik sa Kush. Pagbalik sa Kush, pinakamalakas ng mga Kush ang kanilang sariling teritoryo. Mula sa mga Assyrian natutunan nilang gumawa at gumamit ng mga kagamitan at sandata na yari sa bakal. Di nagtagal naging sentro ng produksyon ng baka ang Meroe sa Aprika at lumaganap ang kasanayan sa paggawa ng bakal sa iba’t ibang panig ng kontinente.Kulturang Kush Pagsapit ng 200 BC narating ng Kush ang tugatog ng pangkabuhayan at pangpolitical na kaunlaran. Nilusob ng mga Romano ang Kush noong 23 BC ngunit di itonagtagumpay. Ang pakikipagusap ng mga Romano ay pinamunuan ng babaengtinatawag nilang Candace, ito ay titulong iginagawad sa mga ina ng hari. Malakingbahagi ang ginagampanan ng mga Candace sa pulitika ng kush. Tanyag din ang Kush sa paggawa ng ginto. Matatagpuan sa Meroe ang mgamahuhusay na artisano na gumagawa ng alahas, muebles pati na rin mga arkitekto.Ang kanilang sining ng paghihilok ay kahanga hanga ang kalidad at mga orihinal na 21

disenyo ay kamangha-mangha. Ang ilang nilihok nila ay may guhit ng mga halaman athayop. Malaki rin ang impluwensya ng mga kangahan ng mga taiga Ehipto saarkitektura ng mga templo sa kush, ang lahat din ng mga inilibing ng hari ng Meroe ayinilagay sa pyramid. Sa mga libingan sa Meroe ay makikitang nakasulat anghierogryphics tala ng mga Kushite ay nakasulat sa kanilang sariling marka. Kayalamang di naisalin ng mga eskolar sa wika ng makabagong panahon.Ang Kalakalan Sa pagitan ng 250 BC at 100 BC hawak ng mga Kushite ang mga kalakalanmula Ilog Nile hanggang sa Dagat Pula at pinalakad din nila ang komersyo sa kabuuanng rehiyon sa may karagatang Indian. Habang masagana ang kalakalan ang mgamandirigmang Kushite ay patuloy na pinalawak ang kanilang teritoryo hanggangmakarating ito sa timog at silangang Aprika. Samantala, ang mga Meroe na napaunlad ang produksyon at ani upangmatugunan ang patuloy na lumalaking populasyon.Paghina ng Kush Nagsimulang ligaligin ng mga taong lagalag mula sa mga disyerto ang Kush.Labis na naapektuhan nito ang negosyo at agrikultura ng mga Kushite kung kaya’thumina ang produksyon. Noong AD 350 ang Kush ay nilusob at nagapi ng kanilangkalabang estado, ang Aksum. 22

Gawain 2: Pagpapalalim ng KaalamanPunan ang tsart: kumpletuhin ito batay sa iyong sagot sa Gawain 1.(K) (W) (L)Alam Ko NA Nais kong Malaman Natutunan Ko1) 1)2) 2) 3) 3) Tandaan Mo! Naitatag ng mga Nubian ang kahariang Kush sa rehiyon ng Nubia noong 1600 BC. Mula sa mga Assyrians natutong gumawa at gumamit ng mga sandatang yari sa bakal ang Kushite.Noong 200 BC narating ng kush ang tugatog ng pangkabuhayan at pampulitikalna kaunlaran.Malaki ang naging impluwensya ng kultura ng Ehipto sa Kultura ng mga Kushite.Pagsapit ng 350 AD nanghina at tuluyan ng bumagsak ang kahariang Kush ngito ay talunin ng estado ng Aksum. 23

Gawain 3: Paglalapat Sumulat ng Sanaysay Paksa: Ang kahalagahan ng paggamit ng bakal sa pagpapaunlad ng sibilisasyon. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ARALIN 5ANG KAHARIAN NG AKSUM Ang Aksum ay isang kahanga-hangang kaharian sa hilagang bahagi ngngayon ay lupain ng Ethiopia. Matapos ang Araling ito, inaasahan na iyong: 1. Mailalarawan ang naging simula ng kahariang Aksum; at 2. Matatalakay ang naging pamumuhay ng kahariang Aksum. 24

Gawain 1: Pag-isipan Mo! Ituro ang Ethopia sa mapa ng Aprika.Ang Simula Ang simula ng Aksum ay tinatayang naganap noong 600 BC, sa panahong ang mgataong Simetiko mula sa timog kanluran ng Arabia na kilalang Yemen ay tumawid saDagat Pula at nanirahan sa hilagang silangan ng Aprika. Sa baybaying dagat aynagtatag sila ng pamayanang pangkalakalan, isa na rito ang Aksum. Sa paglipas ngpanahon ang mga dayuhan ay lubos na napasama sa mga local na Aprikano.Kultura at Kalakalan Sa paglipas ng panahon, lumaki at lumakas ang Aksum. Pagsapit ng 200 BC, isana itong makapangyarihang kaharian at ang hari nito ay may control sa kabuuan ngkalakalan sa rehiyon ng dagat pula. Noong 100 AD malawak na ang teritoryo nito atmalawak na rin ang pakikipagkalakalan nito. Ang mga elepante sa Aprika , mga ivory,ginto, rhinoceros, mga alipin at mga panimpla ay ilan lamang sa pinapadala mula sa 25

daungan ng Adulis patungo sa mga daungan sa paligid ng dagat Mediterrenean at karagatang Indian. Ang kultura ng Aksum ay may impluwensya ng kultura ng mga Arabo at Aprikano na napasama na sa kanilang mga katutubong gawi at tradisyon. Nagkaroon ng sistema ng pagsulat ang kaharian at ito rin ang kauna-unahang kaharian sa timog ng Sahara na ng sarili nilang sensilyo o Barya. Mula sa yaman nanggaling sa kalakaln ang mga hari ang nagpatayo ng mga templo at palasyo na hawig sa nasa Hellenikong Ehipto. Ang mga lungsod ay punong-puno ng magagarang mga palasyo at naglalakihang monumento. Pagdating ng Kristyanismo Ang kristyanismo ay nakarating sa Aksum dala ng dalawang kabataang Syrian na napadpad sa Baybayin Dagat. Noong 350 CE si Haring Azana ang namuno sa pananakop sa Meroe ay sumanib sa bagong relihiyong Kristyanismo. Paglipas ng ilang panahon ginawa niyang opisyal na relihiyon ng kaharianang kristyanismo. Matapos ang 200 taon naging opisyal na relihiyon na rin ito sa kaharian ng Nubia, mula dito lumaganap na ito sa timog hanggang gitnang Aprika, kung saan maraming simbahan ang naitayo. Ethiopia Noong AD 600- isa na naman puwersa na kinaharap ng Aksum- ang Islam. Sa loob ng 100 taon ang mga sundalong muslim at mangangalakal mula sa Arabia ng nagkaroon ng control sa Dagat Pula. Ang Aksum ay sa mabundok na looban ng Silangang Aprika sa lamang nakuntento. Buo ang loob, ang mga pinuno ng Aksum ay nagtayo ng isang katolikong kaharian sa Ethiopia, bagamat di naging madali, naipalaganap ang kristianismo sa kabuuan ng kaharian. Ang mga digmaang sibil at pag-atake ng mga Muslim ay nagpahina sa kaharian subalit nanatiling matatag ang kaharian sa Ethiopia.. 26

Gawain 2: Pagpapalalim ng Kaalaman Magsaliksik at ibahagi sa klase ang sinaunang kasaysayan ng Ethiopia: ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Gawain 3: Paglalapat Sagutin ang mga katanungan: 1. Bakit sa palagay mo nananatili ang Kristiyanismo sa Ethiopia? ______________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 2. Sa kasalukuyan, may epekto pa ba ang relihiyong Kristiyanismo sa Ethiopia? Ipaliwanag. _______________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 27