024

ในกาลเปน ท่จี บปุจฉาวสิ ัชนา แหง พระเจา มิลนิ ทแ ละพระนาคเสนเถระ มหา ปฐพซี ่งึ หนาแปดลานสแี่ สนโยชนน ี้ ไดห วน่ั ไหวหกสว นจนถงึ ทส่ี ดุ แหง นา้ํ , สายฟา กแ็ ลบ ล่นั , เทพดาท้ังหลายกย็ งั ฝนคอื ทพิ ยบุปผชาตใิ หต กลง, ทา วมหาพรหมก็ใหสาธกุ าร สําเนยี งกกึ กองใหญเปน ราวกะเสียงกึกกองแหงฟาคะนอง กไ็ ดม ีในทองมหาสมทุ ร. พระเจา มลิ ินทแ ละราชบรพิ ารท้ังหลาย ทรงนอมอญั ชลีดว ยเศยี รเกลา ถวายนมัสการ ดว ยประการฉะน.ี้ พระเจามลิ ินท มพี ระหฤทยั บนั เทงิ เกนิ เปรยี บ มีความถอื พระองคใ นพระหฤทยั ทําลายเสียแลว ทรงทราบสงิ่ ทเ่ี ปน แกน สารในพระพทุ ธศาสนา ไมมคี วามสงสยั ในพระ รตั นตรัยเปน อนั ดี เปน ผูไมมคี วามขนุ พระหฤทยั ไมมพี ระหฤทัยกระดาง ทรงเล่อื มใสใน คณุ ทงั้ หลายและบรรพชา ปฏปิ ทาดี อรยิ าบถทงั้ หลายของพระเถระเกินเปรยี บเปน ผมู ี พระหฤทัยสละสลวย ไมท รงอาลยั มีความถอื พระองคแ ละเยอ หยง่ิ อนั กาํ จดั แลว ดุจ พญานาคมเี ขย้ี วอันถอนเสยี แลว ไดร ับสง่ั อยา งนว้ี า “พระผูเปนเจา นาคเสน ดีแลว ๆ ปญ หาเปน พทุ ธวิสยั พระผเู ปนเจา วสิ ชั นาแลว , ในพระพทุ ธศาสนาน้ี ยกพระธรรม เสนาบดี สารบี ุตรเถระเสีย ผอู น่ื เชนกบั พระผเู ปน เจามิไดมี ในการทจี่ ะวิสชั นาปญ หา ได. พระผเู ปนเจา นาคเสน ขอพระผูเ ปน เจาจงงดโทษลวงเกนิ ของขา พเจา . พระผเู ปน เจาจงทรงไวซ งึ่ ขา พเจา วา เปน อุบาสกผูถงึ สรณะตลอดชีวิต ตัง้ แตวนั น้ีไป” ดังน.้ี กาลนนั้ พระเจามลิ นิ ท พรอ มดว ยหมพู ล เสดจ็ ไปหาพระนาคเสนเถระแลว ให สรา งพระมหาวิหารซง่ึ มลิ นิ ทวหิ ารถวายพระเถระทรงบาํ รงุ ปฏิบตั ิพระนาคเสนเถระกับพระภกิ ษุขีณาสพ ประมาณรอยโกฏิ ดว ยปจ จยั ท้ังส.่ี ทรงเลอ่ื มใสในปญ ญาแหงพระเถระอกี จึงทรงมอบ ราชสมบตั ิแดพระโอรส เสดจ็ ออกบรรพชา เจรญิ วิปส สนาแลวบรรลุพระอรหัต ดวย ประการฉะน.ี้ ดวยเหตนุ น้ั ทา นจงึ กลา วไวว า :- “ปญญาเปนธรรมชาตอิ ันประเสริฐทสี่ ดุ ในโลก, เพราะวาเปน ไป เพื่อความ ดาํ รงอยแู หง พระสัทธรรม, บณั ฑิตทั้งหลาย ฆาเสยี ซึง่ ความสงสยั ดว ยปญญาแลว ยอ ม ถึงธรรมชาตเิ ปนทรี่ ะงบั . ปญญาตงั้ อยใู นขนั ธใด, สติในขันธใด มไิ ดบ กพรอง, ขันธนนั้ ทรงไวซ ง่ึ บชู าอนั วิเศษ เปน ยอดยง่ิ ไมม อี ะไรเกินทีเดยี ว. เพราะเหตนุ ั้นแล บคุ คลผู ดําเนนิ ดว ยปญ ญา เม่อื เล็งเหน็ ประโยชนของตน พึงบชู าทา นผมู ปี ญ ญาดุจบชู าพระ เจดยี  ฉนั นน้ั ,” ดวยประการฉะน.้ี ปญ หาเวยยากรณปกรณ

แหง พระเจามลิ ินทและพระนาคเสนเถระจบ อธิบายทายเรือ่ ง มิลินปญ หา เปน ปกรณม มี าเกา แกและสาํ คัญปกรณหนง่ึ ในพระพทุ ธศาสนา ไมปรากฏวาทา นผูใดเปน ผรู จนา เช่ือกนั วา รจนาขน้ึ ในราวพทุ ธศกั ราช 500 ปรากฏตาม มธรุ ตั ถปกาสนิ ี ฎกี าแหง มลิ นิ ทปญ หา ซึง่ รจนาโดยพระมหติปฎ กจฬุ าภัย วาพระพุทธ โฆษาจารย เปน ผูแ ตงนทิ านกถาและนิคมกถาประกอบเขา สวนตัวปญ หา ทานหาได กลาววาผูใดแตไม มลิ นิ ทปญ หาแบง ออกเปน หกสวน คอื บพุ พโยค วา ดวยบุพพกรรมและประวัติ ของพระนาคเสนและพระเจา มลิ ินท มลิ นิ ปญ หาวา ดวยปญ หาเงอื่ นเดยี ว เมณฑก ปญหา วา ดว ยปญ หาสองเงื่อน อนุมานปญหา วา ดวยเรือ่ งทรี่ ูโดยอนมุ าน ลกั ขณ ปญ หา วา ดวยลักษณะแหงธรรมตา ง ๆ อปุ มากถาปญหา วา ดวยเรือ่ งทจี่ ะพงึ ทราบดวย อุปมาในหกสว นน้ี บางสว นยกเปน มาตกิ า บางสว นไมย กเปนมาตกิ า จดั รวมไวใน มาตกิ าอน่ื คอื ลกั ขณปญ หารวมอยใู นมลิ นิ ทปญหา อนมุ านปญหา รวมอยูใ นเมณฑก ปญหา เพราะฉะน้ัน เมื่อจะจัดระเบยี บใหเ ปน หมวดหมสู ะดวกแกการคน ดู ตอง แบงเปนส่ีสว น เรียงลาํ ดบั ดงั นี้ บพุ พโยค ซง่ึ เรยี กวา พาหริ กถา หน่ึง มลิ นิ ปญ หา หนง่ึ เมณฑกปญหา หนงึ่ และอปุ มากถาปญหา หนง่ึ เก่ยี วกบั ระยะเวลาแหง การรจนามลิ นิ ปญหาปกรณน ี้ สมเด็จพระสังฆราช (อุฏ ฐายมี หาเถร) ทรงสนั นษิ ฐานไวว า ในพทุ ธโฆสปั ปวตั ตกิ ถา ทา ยคัมภรี ว สิ ทุ ธิมคั ค กลา ว วา พระพทุ ธโฆษาจารยเ กดิ เมอ่ื พระพทุ ธศาสนากาลลว งแลว ๙๕๖ พรรษา ในพาหริ กถาแหง มลิ นิ ปญหากลา ววา พระเจา มิลนิ ทท รงสมภพ เมอ่ื พุทธศักราช ๕๐๐ ป แตไ ม ปรากฏวา พระเจามิลนิ ททรงครองราชสมบัตใิ นสาคลนคร เมื่อพระพทุ ธศกั ราชลว งแลว เทา ไร ปรากฏแตเ พยี งวา พระเจา มิลินทท รงชอบรกุ รานถามปญ หาธรรม จนไมม ใี คร สามารถจะวสิ ชั นาได สมณพราหมณจ ึงตา งพากนั หนีออกไปหมด สาคลนครวา งเปลา จากสมณพราหมณผ เู ปน บณั ฑิตอยูถงึ ๑๒ ป พระนาคเสนจึงไดอบุ ตั ิขน้ึ และบรรพชา เปนสามเณรเมอื่ อายไุ ด ๗ ขวบ อปุ สมบทเม่ืออายุ ๒๐ ปเ ตม็ บรรลุโสดาปตติผลแลว จงึ ไปเรยี นพระพุทธวจนะในสาํ นักของพระพทุ ธรักขติ เถระ ที่อโสการาม เมอื่ งปาฏลีบตุ ร เรยี นพระไตรปฎกใชเวลาในการเรยี น ๓ เดือน และพจิ ารณาอรรถแหงพระพทุ ธวจนะท่ี เรียนแลวอกี ๓ เดือนจงึ จบ พรอมท้งั ไดบรรลุพระอรหัต แลว จงึ กลับสสู งั เขยยบริเวณ

จนถงึ ไดพ บกบั พระเจา มิลนิ ทกระทําปุจฉาวสิ ชั นากะกนั และกนั ระยะกาลตั้งแตพ ระ นาคเสนอปุ สมบทแลว ถงึ วสิ ัชนาปญ หากบั พระเจามิลนิ ทน้ี อนมุ านดไู มแ นว า กปี่  แตก็ คงไดค วามวา พระนาคเสนเกดิ ภายหลงั พระเจา มลิ นิ ทห ลายสิบป คงในราวพระ พุทธศกั ราช ๕๓๐ ป จะออนแกไ ปบา งกค็ งไมมากนกั มลิ ินปญหาน้คี งคดิ ขึน้ ในราว พทุ ธศกั ราช ๕๕๐ ปข ึ้นไป เพราะฉะนัน้ เมื่อประมวลหลกั ฐานที่มาทงั้ สามสถาน ประกอบกนั เขาแลว คงไดค วามวา ตวั มิลินทปญ หาเกิดขน้ึ ราวพทุ ธศกั ราช ๕๕๐ ป และ พระพทุ ธโฆษาจารยไ ดแตงนิทานกถากบั นคิ มกถาประกอบเขาใหบ รบิ ูรณ ไดล ักษณะ แหงปกรณในระหวา งพุทธศักราช ๙๕๖ ถงึ ๑๐๐๐ ป ศาสตราจารยร ิส เดวดิ ส (Prof. Rhys Davids) ผแู ปลมลิ นิ ทปญ หาเปน ภาษาอังกฤษเปน คนแรก (เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๓) ไมไ ดร ะบผุ รู จนา กลา วแตเ พียงวา มลิ นิ ท ปญ หา เปน หนงั สือท่ีแตง ข้ึนทางอนิ เดยี ภาคเหนอื ราวแรกตง้ั ครสิ ตศกั ราช (ครสิ ต ศักราชเรมิ่ เมอ่ื พ.ศ. ๕๔๓) ในเวลาทพี่ ระพุทธศาสนายังไมเกิดแตกแยกกันเปนนกิ าย มหายาน ขา งฝา ยเหนือ และนกิ ายเถรวาท ขา งฝา ยใต และวามลิ นิ ปญ หาน้ี เดมิ คงแตง ข้นึ ในภาษาสนั สกฤตหรือภาษาปรากฤตเชนเดียวกับคมั ภรี อ ่นื ๆ ที่รจนาข้นึ ในทาง อนิ เดยี ภาคเหนอื แตฉ บับเดมิ สาบสูญไปเสยี แลว ฉบบั ท่ปี รากฏสบื มาจนบัดนี้นน้ั เปน ฉบับท่ชี าวลังกาไดแปลเปน ภาษาบาลไี ว วี. เทรงกเ นอร (V. Trenckner) ซงึ่ เปน ผถู า ยทอดมิลนิ ทปญหาออกเปน อักษร โรมนั เปน คนแรก (เมือ่ พ.ศ. ๒๔๒๓) กลาววา มลิ นิ ทปญหาน้ี รจนาขน้ึ ราว ครสิ ตศตวรรษที่ ๑ และลงความเหน็ วา ตน ฉบับเดมิ เปนภาษาสนั สกฤต และใชค ํา เร่มิ ตน วา “ตม ยถานุสยู ต” แทนท่ีจะใชค าํ เรม่ิ ตนทีน่ ยิ มใชก นั ในคมั ภยี บาลที วั่ ๆ ไปวา “เอวมเม สุต”ํ และวา เปน ปกรณทรี่ จนาขึ้นทางอนิ เดยี เหนือ อนั เปน ดนิ แดนทีอ่ ยใู น ความปกครองของพระเจา เมนันเดอร (มิลินท) ซึง่ ดกู ไ็ มน าจะมอี ะไรเกีย่ วของกับลงั กา ทวีป สวนทานอานนั ท เกาศลั ยายนะเถระ (Anand Kausalyayana) ชาวอนิ เดีย กลาววา มิลนิ ทปญ หานัน้ รวบรวมขน้ึ โดยพระนาคเสนมหาเถระ และเปน คัมภีรท ีม่ ี หลกั ฐานดีเลม หนงึ่ มลิ นิ ทปยหาคงรจนาขึน้ ในสมยั พระเจาเมนนั เดอร (มิลินท) หรอื หลงั จากนน้ั แตจ ะตองรจนาขน้ึ กอ นสมัยพระพุทธโฆษาจารย เพราะพระพทุ ธโฆษา จารยมักจะอา งถงึ มิลนิ ทปญหาเสมอ เมอื่ ประมาณดแู ลว มิลนิ ทปญหาคงจะรจนาขึน้ ๑๕๐ ป กอ นคริสตศักราช ๔๐๐ ป เมอ่ื ถือวา มิลนิ ทปญ หามหี ลักฐานทาง ประวตั ศิ าสตร สิง่ ทคี่ วรพิจารณาตอไปก็คือใครเปน ผรู วบรวมข้ึน รวบรวมขน้ึ เมื่อไร มี การเพม่ิ เติมลงไปบา งหรือไม และถา มีการเพมิ่ เพม่ิ เติมไปเม่อื ไร มีผูเสนอควาคดิ วา มลิ ิ

นทปย หาไมใ ชเ ปนคัมภีรท่รี จนาขึ้นโดยบคุ คลคนเดียว เพราะแตล ะตอนมลี ลี าการแตง แตกตางกนั บางทีจะมกี ารเพิม่ เขาในภายหลังเปน บางตอนก็ได ขอพิสจู นคาํ ท่ีกลา วนีม้ ี อยวู า ฉบบั ทแี่ ปลเปนภาษาจนี ระหวา งครสิ ตศกั ราช ๓๑๗–๔๒๐ (พทุ ธศกั ราช ๘๖๐– ๙๖๓) ซ่ึงเรียกวา นาคเสนสตู รน้ัน มเี พียง ๓ ตอนแรก เมือ่ พิจารณาตามหลกั น้ี จะเหน็ ไดว า ๔ ตอนท่ีเหลือเพิ่มเขามาในภายหลัง ขอ เท็จจรงิ อกี ประการหนง่ึ ท่ีสนบั สนนุ คาํ กลา วขา งตน คอื เมอื่ จบตอนท่ี ๓ แลว กแ็ สดงวา พระเจา มิลนิ ทท รงถามปญหาจบลง แตถึงตอนท่ี ๔ กลบั เหมอื นทรงเริม่ ตน ถามใหมอีก จงึ มที างสันนิษฐานไดเปน ๓ ทางคอื (๑) อาจจะมกี ารเพม่ิ เติมเขา มาภายหลงั อีกหลายตอน (๒) อาจจะแตงข้นึ ครบบริบูรณ อยางที่ปรากฏอยูในปจจุบนั นี้มาเดมิ แลว และ (๓) ชาวจีนอาจจะเลอื กแปลไวเพียง ๓ ตอนแรกก็ได นาง ไอ. บี. ฮอนเนอร (I.B.Horner) กลา ววา มลิ นิ ทปญ หาอาจจะไมไ ดแตง ขึน้ ในสมัยของพระเจา มลิ นิ ท นาย เอส.ดตุ ต (S.butt) ประมาณวา อาจจะรอยกรองขน้ึ ใน ยคุ ตอ ๆ มาอกี ชา นาน และนาย เอ.แอล.บาชมั (A.L. Basham) กว็ า บางทกี อ็ าจจะ รจนาขึ้นในคริสตศตวรรษที่ ๑ หรอื มฉิ ะน้นั กร็ าวแรกตง้ั คริสตศักราช แตอ ยางนอ ยก็ ตองกอ นพระพุทธโฆษาจารยไปลงั กา แมจ ะไมท ง้ั หมดก็ตอ งบางสว นหรือไมก ็ภายหลัง ท่ีพระไตรปฎกไดจัดเปนชาดก เปนทฆี นกิ าย มัชฌิม-สังยตุ ต-อังคตุ ตร-ขทุ ทกนิกายแลว สว นภาณกาจารยผทู าํ หนา ท่ีในการรวบรวมนนั้ ก็คงจะรวมอยใู นจาํ นวนผทู ่ีพระนาค เสน กลา ววา เปนผทู ีอ่ ยใู นธรรมนครของพระพุทธเจา เอ.ดี.แอดกิ ารมั (A.D.Adikaram) ไดใ หขอสังเกตไวต ามทเี่ ขาสอบสวนไดวา นา ประหลาดที่ชือ่ บคุ คลตาง ๆ ทีป่ รากฏอยู ในขทุ ทกภาณกะนนั้ ไมมีกลา วถงึ ในอรรถกถาอนื่ เลย ขา พเจา เอง (นางฮอนเนอร) ก็ไม พบเหมอื นกัน แตเกยี่ วกบั พน้ื ฐานของขอ ความตาง ๆ ในมิลนิ ทปญหานี้ เขา (นายแอดิ การัม) ไดสรุปไววาเกิดขน้ึ ในอินเดยี มิใชเกดิ ขนึ้ ในลงั กา นางฮอนเนอร ไดใ หขอ สงั เกตตอ ไปอกี วา เปน ทนี่ า สงั เกตวาในอัตถสาลินี อาง ขอ ความบางตอนจากมลิ ินปญ หา ตอนที่ ๑-๓ และธมั มปทัฏฐกถา กอ็ า งขอความจาก มิลนิ ปญหา ตอนท่ี ๔-๖ ดว ย…. หลักฐานตา ง ๆ เหลา นีแ้ สดงวา พระพทุ ธโฆษาจารยมี ความชาํ นิชาํ นาญในมลิ นิ ทปญ หาเปน อยา งดี ดังนน้ั มลิ ินทปญหาอาจจะไดร จนาขน้ึ ในอนิ เดีย หรือแคชเมียร เมือ่ ประมาณ ๓๐๐–๔๐๐ ปกอนทจ่ี ะตกเขามาในประเทศ ลังกา เมือ่ เทยี บใหเหน็ ขอ ตางกันแลว จะเหน็ วา วิสทุ ธมิ รรคของพระพทุ ธโฆษาจารยน ั้น ใหค วามรูในทางปฏบิ ัติเพ่อื สงเสรมิ การทาํ ตนใหบรสิ ทุ ธิ์อยางละเอยี ดละออ สว น พนื้ ฐาน การอธิบาย และการแนะนาํ ตา ง ๆ ในมิลนิ ทปญหานั้น เปน ไปในทางพฒั นา ปญญามากกวามใิ ชเปน แบบแผนในการเจรญิ สมาธิภาวนา จุดมงุ หมายตามทแ่ี สดงไว

กค็ อื ตองการจะขจดั สาเหตแุ หงความเคลือบแคลงสงสยั ตาง ๆ อนั อาจจะเกิดขนึ้ ได เน่ืองจากการมีความเหน็ ขดั แยงกนั เก่ียวกบั พระคมั ภีร หรอื อรรถแหงคาํ สอนใหห มดสนิ้ ไป และเพือ่ จะขจดั ปญ หายงุ ยากตา ง ๆ เพ่อื อนชุ นในอนาคตจะไดร ับคาํ ตอบท่ถี ูกตอ ง เกย่ี วกับปญหาสองแง อนั อาจทาํ ใหเกิดความฉงนสนเทห  และเพ่ือจะทําใหการโตเถยี ง กนั อันจะพงึ มไี ดใ นอนาคตเก่ยี วกบั ปญหาเหลา นีห้ มดสนิ้ ไป ผแู ตงจะตอ งไดบ นั ทกึ การ สนทนาท่เี กิดขน้ึ จริง ๆ หรือวา เชอื่ วา เกิดขนึ้ จรงิ ระหวา งกษัตริยผ ทู ่ที รงพระปรชี า สามารถเปน อยางยิ่ง (ซ่งึ อาจจะเปน กษตั ริยก รกี บากเตรยี น แตนาจะเปนบากเตรยี ม กรกี มากกวา ) กบั พระนาคเสนซ่ึงมคี วามสามารถพอ ๆ กนั หรอื ไมเ ชน นนั้ กจ็ ะตอ งคดิ แตง ขึ้นมาเอง โดยมีการรวบรวมและเพมิ่ เตมิ มาเรือ่ ย ๆ นับเวลาเปน ป ๆ และอาจจะมี คณะหรือศษิ ยช วยเพ่มิ เติมตอ ๆ มาดว ย และดว ยวิธีดงั กลาวนเ้ี อง จงึ ทาํ ใหก ลายเปน งานทมี่ ีหลกั ฐาน มีสาระและมีความสาํ คัญขน้ึ จงึ กลาวไดในท่ีสดุ วา มลิ ินทปญ หานี้ เปนผลงานของรจนาจารยมากกวาหนง่ึ ทา น ลลี าอันกระทดั รดั ในตอนตน ๆ ของคัมภรี  นี้ ซ่ึงเราจะเหน็ วา แตกตางกนั กบั ตอนทาย ๆ ทแ่ี สดงใหเ หน็ ถงึ ความชาํ นชิ าํ นาญในทาง สาํ นวนวรรณคดี ยอ มจะเปน เคร่อื งสนบั สนุนสมมตฐิ านดงั กลา วน้ไี ดเปน อยางดี สว นศาสตราจารยร ิส เดวดิ ส ไดใ หข อ สรุปเกย่ี วกบั ผรู จนามลิ นิ ทปญ หานไี้ ววา เม่อื ประมวลหลกั ฐานตางๆ จากช่อื สถานที่สําคญั และแมนาํ้ สาํ คญั ทกี่ ลา วถงึ ในภัมภรี  นแ้ี ลว กพ็ อสรุปไดว า ผรู จนาคมั ภรี น้ี อยทู างภาคตะวนั ตกเฉยี งเหนือของประเทศ อนิ เดีย หรอื ในแควน ปญจาบของอนิ เดยี (ปจจบุ นั ) และเหตผุ ลที่จะมาสนบั สนนุ ความเหน็ ดงั กลา วน้ีใหห นกั แนน ยงิ่ ข้นึ ก็คือวา ในทอี่ น่ื ๆ โดยเฉพาะอยา งยิง่ ในประเทศ ลงั กา ซง่ึ อาจจะพจิ ารณาวาเปน ทอี่ ยูของผแู ตงคมั ภีรน ี้ หากทา นไมไ ดอ ยใู นทที่ กี่ ลาว มาแลวขางตนกไ็ ดน น้ั ไมป รากฏวา มอี นุสรณอ ะไรเกี่ยวกบั พระเจา เมนนั เดอรอยูเลย และศาสคราจารยร ิส เดวดิ ส ยังไดกลาวอีกวา มลิ นิ ทปญหานี้รจนาขนึ้ ภายหลงั คมั ภีรกถาวัตถุ ซง่ึ เปน คมั ภีรใ นพระอภธิ รรมปฎกทีแ่ ตง โดยพระโมคคัลลบี ตุ ร ตสิ สเถระ ในคราวทาํ สังคายนาครงั้ ที่ ๓ หลังพทุ ธปรนิ พิ พานแลว ๒๓๕ ป เพราะเม่ือ เปรียบเทียบคัมภรี ท้งั สองนด้ี ูแลว จะเหน็ วา ขอความในมลิ ินปญ หาหลายตอนมาจาก คัมภรี กถาวัตถุ เชน ปญหาเรื่องทพิ จักษเุ ปน ไดจรงิ หรือไม เร่ืองคฤหสั ถท ่ีบรรลพุ ระ อรหัตแลวจะบวชดวยวธิ ีอยางไร เปน ตน ตรงกบั ความในกถาวัตถทุ กุ อยาง และในกถา วตั ถุยังละเอียดพศิ ดารกวาอกี ดวย และเปนธรรมดาวา ขอ ความในคัมภีรท ่ีเกา กวา นนั้ มักจะถกู นาํ มาอา งในคมั ภรี ท ี่แตง ทหี ลงั และความมุงหมายก็อยา งเดียวกนั คือเพ่อื ปราบพวกมจิ ฉาทิฏฐิและปอ งกนั พระศาสนาจากพวกพาหริ ลทั ธิ

พระเจา มิลินท คือใคร ? ภรัต สิงห อุปธ ยายะ (Bharat Singh Upadhyaya) ได ใหค ําตอบในปญ หานีไ้ วา วา พระเจา มลิ ินทน ้นั เปน องคเ ดยี วกับพระเจา เมนนั เดอร กษัตรยิ ช าติอนิ โดกรีก ซง่ึ เปนผูทรงอุปถมั ภและสนบั สนุนพระพทุ ธศาสนา ทีส่ าํ คัญ พระองคห นงึ่ ระหวา งศตวรรษท่ี ๒ คําวา มลิ นิ ท มาจากคาํ ภาษากรีกวา เมนนั ดรอส (Menandros) นกั เขียนในสมยั นน้ั เรยี กพระนามของกษตั ริยพ ระองคนี้ หลายอยางดวยกัน เชน ในหนงั สอื อวทานกัลปลดา ของทา นเกษเมนทร (Ksemendra’s Avadanakalpalata) เรยี กพระนามของกษัตริยพ ระองคน ี้วา มลิ นิ ทร (Milindra) ซ่งึ เปนนามเดยี วกนั กับทพี่ บในหนงั สือหมวด ตันเชอร (the Bstan-hygur) แหงพระไตรปฎ กธิเบต คาํ จารกึ หีบศพภาษาชนิ กอต (Shinkot) เปนตัวอักษร ขาโรษฐิ (Kharosthi) เรยี กพระนามของกษตั ริยพระองคน ้ีวา เมนัทระ (Menadra) หลักฐาน สาํ คญั ท่พี อจะประมวลเร่อื งราวของกษัตรยิ ช าติอินโดกรกี พระองคน ี้ กค็ อื มิลนิ ทปญหา นัน่ เอง เรื่องราวของนกั ประวัตศิ าสตรกรีก เชน สตราโบ (Strabo) พลตู ารก (Plutarch) และจัสตนิ (Justin) และเหรียญของพระเจาเมนนั เดอรเอง ซงึ่ จารกึ ตัวอกั ษรวา “Basileus Soteros Menandros” ทีค่ นพบในทต่ี า ง ๆ ๒๒ แหง ในลมุ นา้ํ กาบุล (Kabul) และสินธ (Sindh) และในบรเิ วณภาคตะวนั ตก ของมณฑลอุตตรประเทศ (Uttar PradesH) นักปราชญห ลายทานมคี วามเหน็ แตกตา งกนั ในเรอื่ งสมยั อันแนนอนของ พระเจาเมนนั เดอร สมธิ (Smith) มคี วามเหน็ วา พระเจาเมนนั เดอรรงุ เรืองอยใู นกาล ศตวรรษที่ ๒ กอ น ค.ศ. เอช.ซี.เรยเชาธุรี (H.C. Raychaudhuri) กลาววา พระองคท รง พระชนมอ ยูในศตวรรษท่ี ๑ กอ น ค.ศ. ใน มลิ นิ ทปญ หากลา ววา พระเจามิลนิ ทท รงพระชนมอ ยู หลงั พทุ ธปรนิ พิ พาน ๕๐๐ ป ฉะนัน้ จงึ มเี หตุผลเพยี งพอท่จี ะกลา ววา กษตั ริยกรกี พระองคน ี้ ทรงครองราชยใน ศตวรรษท่ี ๑ กอน ค.ศ. หรอื ราว ๆ นนั้ ซงึ่ มขี อ เท็จจริงอน่ื ๆ ยนื ยนั อกี เปน อนั มาก ในมิลิ นทปญหากลา ววา พระเจา เมนนั เดอร เปน พระราชาแหง พวกโยนก “โยนกานํ ราชา มิ ลินโท” คําบาลี โยนก หรือโยน (สนั สกฤตวา ยวน) เปนคาํ เดยี วกบั ภาษาเปอรเ ซียน โบราณวา “เยาวนะ” ซง่ึ แตเดมิ หมายถงึ พวกไอโอเนยี นกรกี (Ionian Greeks) แตตอมา เลอื นไป หมายถงึ พวกกรีกทั้งหมด อาณาจักรของพวกโยนะ Yonas) และพวกกมั โพชะ (Kambojas) เปนทร่ี จู กั แกช าวอินเดียในศตวรรษที่ ๖ กอ น ค.ศ. ดังมหี ลกั ฐานอยูใ นอัส สลายนสตู ร มชั ฌิมนกิ าย ซง่ึ แสดงวา ประชาชนของอาณาจกั รเหลา น้ี มีเพยี ง ๒ วรรณ คอื พวกนาย (Arya) และพวกทาส (Dasa) แทนทจี่ ะมี ๔ วรรณเหมอื นในสงั คมอนิ เดีย เปน ขอ เท็จจรงิ ทที่ ราบกนั ทว่ั ไปแลว วา หลังสังคายนาครัง้ ท่ี ๓ ซงึ่ ทําท่ีกรุงปาฏลบี ตุ ร ได มีการสง นกั เผยแพรพ ระพทุ ธศาสนาไปยังประเทศโยนะอันหา งไกล อนั ประกอบไปดว ย

อาณาจกั รพระเจาอนั ตโิ อคอสท่ี ๒ แหง ซเี รยี (Antiochos II of Syria) อาณาจกั รของ พระเจา อนั ตีโกนอส โนาตอส แหงเมซิโดเนีย (Antigonos Gonatos of Macedonia) เปน ตน ขอ ความนไ้ี ดกลา วไวในศิลาจารกึ นนั้ มคี ํากลา วตอไปอกี วา พระภิกษุชาวกรกี ชื่อ ธรรมรักขติ (Yona Dhammrakkhita) ถูกสงไปประกาศพระศาสนาในอปรานตก ประเทศ ฉะนนั้ จงึ เหน็ ไดชดั เจนวา คาํ สอนอันประเสรฐิ ของพระพทุ ธเจา ไดเ ขา ถงึ จิตใจ ของชาวกรกี กอ นสมัยของพระเจาเมนันเดอร แตส วนมากเราไดท ราบกนั วา กษตั ริย พระองคนเี้ ปนพระองคแ รกทท่ี รงสนพระทยั ในคาํ สอนของพระพทุ ธเจา โดยทรงตง้ั ขอ สงสัยข้นึ หลายประการ เม่ือพระองคท รงไดส ดบั คําวิสชั นาของพระนาคเสนอจนหมด ความสงสัยแลว พระองคก ท็ รงสนบั สนนุ ในการเผยแพรพระพุทธศาสนา ในมิลนิ ปญหา กลาววา พระเจา มิลนิ ทป ระสตู ทิ ต่ี ําบลกลสิคาม ในเกาะอลสันทะ คอื เมืองอเล็กซานเด รีย (Alexandria) หรือกันทหาร (Kandahar) ในปจจบุ ัน นครหลวงของพระองค คือ เมืองสาคละ ซึ่งเปนเมอื งเดียวกนั กับเมืองสงั คาล (Sangal) ของนกั ประวตั ิศาสตรกรีก ชอ่ื แอรเรียน (Arrian) และเมืองสาคาล (Sagal) หรือยูธเู มเดยี (Euthumedeia) ของป โตเลมี (Ptolemy) เมืองน้อี ยูในบรเิ วณเมอื ง ไสอลั กอต (Sialkot) ในมลฑลปญจาบ อาณาจกั รของพระเจา เมนนั เดอรป ระกอบดวยมณฑลเปษวาร (Peshawar) ลมุ นา้ํ กา บลุ ตอนบน มณฑลปญจาบ (Panjab) มณฑลสนิ ธ (Sindh) มณฑลกาเธยี วาร (Kathiawar) และมณฑลอตุ ตรประเทศตะวนั ตก เม่ือพระเจามิลนิ ทท รงนับถอื พระพทุ ธศาสนาแลว พระองคก็ทรงสรางวหิ ารชือ่ มลิ ินทวหิ าร ถวายพระนาคเสน นอกจากน้ี พระองคย งั ไดท รงขยายอาณาจักรแหง พระพทุ ธศาสนาออกไปอกี เปน อนั มาก ตามหนงั สือมลิ นิ ทปญ หา พระเจา มลิ ินทส วรรคต เมอื่ ทรงผนวชเปน ภิกษุ หลงั จาก ทรงสละราชสมบตั แิ ละราชอาณาจักรใหแ กราชโอรส กลา วกันวา พระองคไ ดบ รรลุพระ อรหัต ซงึ่ เปน จดุ หมายปลายทางของพระพทุ ธศาสนาแบบเถรวาทดวยอกี ประการหนง่ึ ท่ีเหรยี ญของพระเจา เมนนั เดอร มีตราพระธรรมจกั ร จึงเปนเหตผุ ลท่ีไมผิดพลาดวา พระองคท รงเปนพทุ ธศาสนกิ ท่ีเครง ครดั อนง่ึ ศิลาจารกึ ภาษาชนิ กอต ก็ไดพ ิสจู นใ ห เห็นวา กษตั รยิ กรีกพระองคน ้ี ไดท รงเผยแพรพ ระพทุ ธศาสนาใหแพรห ลายไปในอาณา บรเิ วณตงั้ แต ภเู ขาฮินดกู ูษ จนถงึ แมน า้ํ สนิ ธุ พลูตารก กลา วตอ ไปวา ในฐานะท่พี ระองค ทรงเปน กษัตรยิ  พระองคท รงมีความยุตธิ รรมอยางยอดเย่ียม และทรงเปน ท่รี กั ใครข อง ปวงชนทกุ ชน้ั แมว าอาํ นาจทีพ่ ระองคท รงสถาปนาขน้ึ จะเสอ่ื มสูญไปจากอนิ เดียพรอ ม กับการสนิ้ พระชนมข องพระองคกต็ าม แตอนสุ าวรียอ นั แสดงถงึ ความท่ีพระองคทรงมี ความยตุ ิธรรม มีพระปรีชาสามารถ และเปน พทุ ธศาสนิกผูเครงครดั จะยืนยงคงอยคู กู ับ หนงั สือมิลนิ ทปญ หา และเหรียญตราธรรมจกั รของพระองคช ั่วกัลปาวสาน

ศาสตราจารยร ส เดวิดส ไดใ หคาํ อธบิ ายในเร่ืองน้ีไวว า พระเจา มิลินทน นั้ เขาใจกนั วา คือ พระเจาเมนันเดอร ซึ่งมพี ระนามปรากฏอยใู นบญั ชีกษัตรยิ ก รกี ท่ี ปกครองบากเตรีย (คอื กาฟฆานสิ ตาน) ในตํานานนนั้ กลาววา พระองคทรงเปน กษตั ริย แหง โยนกะ (กรีก) ครองราชยในเมืองสาคละ (the Euthydemia of the Greeks) และก็ ปรากฏวา ไมม พี ระนามอื่นในบญั ชดี ังกลา วที่ใกลเ คยี งกบั คําวา มลิ นิ ท จงึ มน่ั ใจไดวา นามทงั้ สองดงั กลา วแลว เปนบุคคลคนเดยี วกนั รจนาจารยค งจะไดเปล่ยี นแปลงช่อื ภาษากรกี เสยี ใหม เพอ่ื ใหเ หมาะสมกบั ภาษาทองถิ่นของอนิ เดยี ทนี่ ํามาใชใ นการรจนา (มิลินทปญ หาน)้ี หรอื ไมก็เปน เพราะความเปล่ยี นแปลงไปเองตามธรรมชาติ ในทางการ ออกเสยี ง (phonetic decay) หรอื อาจจะเปน ไปเพราะสาเหตทุ งั้ สองประการดงั กลาว แลวกไ็ ด คาํ วา “อินทร” หรอื “อินท” นัน้ ไมใ ชสาํ หรบั ใชล งทา ยคาํ ท่ัวไปทใี่ ชเ ปน ชือ่ ของ ชาวอนิ เดยี เพราะความหมายวากษัตริย (meaning king) กค็ วรจะเหมาะสมกบั กษัตริยเ ทา นน้ั เพราะฉะนน้ั พระนามของกษตั รยิ ตางดาวที่ลงทายคําวา “แอนเดอ” (Ander) ก็นา จะตอ งใชคาํ ลงทา ย (ในภาษาอนิ เดยี ) วา “อินท” อยางไมต อ งสงสยั แต กฎในการเปลยี่ นอักษร ม-น-น ในภาษาทอ งถนิ่ ของอนิ เดยี นน้ั อาจจะมีวธิ ีเปลีย่ นไม เหมือนกนั บาง ในบางโอกาส นาย ว.ี เทรงคเนอร (V. Trenckner) ไดใหต ัวอยา ง เกี่ยวกับการใช ล แทน น หรือใช น แทน ล ไดใ นความหมายท่ีเหมือนกนั ในภาษาบาลี ไวถ งึ ๗ ตวั อยา ง ก็ยงั เหลือแตป ญ หาในการเปลี่ยนสระตัวแรก คอื “เอ” (E) ในคาํ วา เมนนั เดอร เปน “อิ” (I) ในคําวา มิลิน เทา นนั้ ในบางตอนของศิลาจารกึ ของอินเดีย และในเหรยี ญท่เี ช่ือกนั วา เปน ของ พระเจาเมนนั เดอร นน้ั เคยอา นพระนามของกษตั รยิ พ ระองคน ี้ วา “มินนั ทะ” (Minanda) แมว า ปจ จบุ นั นเี้ ราจะไมเ ชือ่ การอานออกเสียงดงั กลา วแลว เพราะมี หลกั ฐานใหมท ีด่ กี วา ก็ตาม แตก ็ไมต อ งสงสัยวา คาํ วา มลิ นิ ท นน้ั พดู ไดคลองปากกวา คาํ วา เมลนิ ท และคาํ วา “มิล” (MIL) ดจู ะเปน คาํ เร่ิมตนทเี่ หมาะเจาะกับชอ่ื ของ “มลิ ักขะ” ดกี วา และเพราะคําวา “อนิ ทร” นนั้ ใชเ ฉพาะกบั พระนามของพระเจา แผนดนิ ฉะนน้ั คาํ วา เมนันเดอร จงึ กลายเปน มิลนิ ท ไป นอกจากน้ี รจนาจารยก ย็ ังไดกลาวถงึ ชื่อที่เปนภาษากรีกอืน่ ๆ อกี หลายชอ่ื เชน เทวมนั ตยิ ะ อนนั ตกายะ มังกุระ และสพั พทินนะ และยังมชี ่อื กรีกในรปู ภาษาบาลที ่ี พยายามทาํ ใหม ีความหมายเขากนั ไดก บั ภาษาทองถนิ่ ของอนิ เดีย แตวา รปู คําใหมข อง แตล ะช่อื ดังกลาวแลวน้ันไมเ ปนภาษาอนิ เดยี อยา งแทจรงิ เหมือนกบั คําวา

มิลินท ดงั นน้ั คาํ วา เทวมนั ตยิ ะ ซ่งึ เขาใจวา กลายรูปมาจากคาํ วา เดเมตริโอส (Demetrios) นน้ั พอเหน็ ก็รวู า เปน คาํ ภาษาอนิ เดียจรงิ แตเ ม่ือมาตีความหมายกันแลว กม็ ีความหมายแตเ พียงวา “มนตรีของเทพดา” เทา นน้ั และอกี ๒ คาํ คอื อนันตะ และกา ยะ กเ็ ปน ภาษาอินเดยี เชนกนั แตเมือ่ ผสมกนั เขาเปน อนันตกาย ก็มคี วามหมายวา “มี กายไมมที ่ีสุด” กลายเปน ของขบขนั ไปไมสมกับเปน ชอ่ื ของนายทหารขา ราชสํานกั ชอื่ นี้ อาจจะคดิ ขนึ้ เพือ่ ใชแ ทนคาํ วา แอนติโอโกส (Antiochos) กไ็ ด สําหรบั คาํ วา มงั กุระ และสัพพทนิ นะ น้ัน ยากท่จี ะบอกไดวา หมายถงึ ใคร แตที่วา มิลนิ ท เปนคาํ เดยี วกบั คํา วา เมนนั เดอร น้ัน เปนการถกู ตอ งแนน อน เชน เดยี วกบั คําวา จนั ทคุตตะ เปน คาํ เดียวกบั คาํ วา แสนโดรโกตโตส (Sandrokottos) ขอ เขียนของพวกกรกี หรือโรมันเองนนั้ ใหค วามรเู กยี่ วกบั เรอ่ื งของกษตั รยิ ก รกี ที่ ครองบากเตรยี มนอ ยมาก แตถึงกระนน้ั พวกเขาก็ยังบอกใหเ รารูไดม ากท่สี ดุ กวา ทอี่ น่ื ๆ วา เมนนั เดอร กับ มลิ นิ ท นนั้ เปนคน ๆ เดียวกนั แนน อน สเตราโบ (Strabo) กลาวไวใ นหนงั สอื ภูมิศาสตรข องเขาวาพระเจา เมนนั เดอร นนั้ เปน กษตั ริยท่สี าํ คญั องคหนงึ่ ในจาํ นวน ๒ องคของบากเตรยี ทท่ี ําใหอ ํานาจของ กรกี แผไ ปไกลที่สุดทางตะวนั ออก จนเลยเขา ไปถงึ อนิ เดีย พระองคไดขามไฮปานิส (Hypanis) (คอื Sutlej) และรุกเขา ไปไกลถงึ ไอสาโมส (Isamos) (บางทีอาจจะไดแ ก Jumna) แตในบทความเกยี่ วกับงานนพิ นธข อง Justin กลาววา พระเจาเมนนั เดอร กบั พระเจา อพอลโลโดตุส (Apollodotus) นน้ั เปนกษัตริยชาวอินเดีย พลตู ารก (Plutarch) นกั ประวตั ศิ าสตรชาวกรีก ไดใหค วามรเู บ็ดเตลด็ เกยี่ วกบั พระเจาเมนนั เดอรว า พระองคทรงเปน นกั ปกครองทเ่ี ทย่ี งธรรม ทรงปกครองให ประชาชนไดร บั ความสุขสบาย และวา พระองคสน้ิ พระชนมในคา ยทหาร ในการสรู บ กบั พวกอินเดยี ทล่ี ุมนาํ้ คงคา และเมอ่ื พระองคสน้ิ พระชนมแลว ประเทศตา ง ๆ กแ็ สดง ความประสงคท ี่จะไดพระอฐั ขิ องพระองคไปไว แตในทส่ี ดุ กต็ กลงกนั ไดว า จะแบงพระ อฐั ิใหท วั่ กนั และทกุ ประเทศจะตองสรา งอนสุ าวรีย (สถูป) เพ่อื เปน อนสุ รณถ งึ พระองค ดว ย หลักฐานอันสาํ คัญอยา งหนง่ึ เกย่ี วกบั พระเจา เมนนั เดอร หรอื มลิ ินท ท่ีมีอยใู น ปจ จบุ นั นก้ี ็คอื เหรยี ญทขี่ ุดไดในประเทศอนิ เดีย เมือ่ ประมวลความเหน็ ตาง ๆ ดังกลา วลงแลว ศาสตราจารย รสิ เดวดิ ส จงึ สรปุ เรื่องราวของพระเจา เมนนั เดอร หรอื มลิ นิ ท วา เปน กษตั รยิ ก รีกองคหนึ่งในบรรดา กษัตริยก รีกหลายองคท ่ีปกครองจกั รวรรดิกรีก ซง่ึ สถาปนาขึน้ โดยพระเจาอเลก็ ซานเด อรมหาราชสบื ตอกนั มา แตเปน การแนนอนวา พระเจามิลินทท รงเปน บคุ คลสาํ คัญองค หนง่ึ หรือบางทอี าจจะสาํ คญั ที่สดุ ในบรรดากษตั รยิ เหลา นนั้ กไ็ ด พระองคท รงนํา

กองทพั กรกี บกุ เขาไปในอินเดยี ไดไกลมากกวาท่บี รรพบุรษุ ของพระองคบ างองคไดเคย กระทํามา สง่ิ ตาง ๆ เหลา น้ี เปนเครอ่ื งสนบั สนนุ ทศั นะของผูร จนาทก่ี ลา วไวในหนา ๕ (มลิ นิ ทปญหาฉบบั น)ี้ วา ทรงเปน ผูทรงความยุติธรรม มีอาํ นาจ มพี ระปรีชาสามารถ และทรงรํา่ รวยมหาศาลพระเจามลิ นิ ทท รงครองราชยใ นระยะกาลทีเ่ ชื่อไดแ นน อนวา หลังจากศตวรรษท่ี ๒ กอนครสิ ตศก หรือบางทกี ็อาจจะในราว ๑๑๕ หรอื ๑๑๐ ป กอ นครสิ ตศก กติ ตศิ พั ทข องพระองคไดแพรไ ปถึงตะวนั ตก ซง่ึ ไมเ คยมกี ษัตริยบากเตรี พระองคใ ดเคยมมี ากอ น ทรงเปน กษตั ริยกรีกทป่ี กครองบากเตรยี เพียงพระองคเดียว เทานนั้ ทย่ี งั จดจาํ กันไดใ นประเทศอินเดยี ผรู จนากลา ววา พระองคป ระสูติทเ่ี มืองกลสิ ในอลสนั ทะ (คอื อเลก็ ซานเดรีย) ซง่ึ เปน ชอื่ เกาะ ๆ หนงึ่ ทสี่ นั นษิ ฐานไดว า อยูในแถบ อินดสั (Indus) แต กลสคิ าม นน้ั ไมพ บวา ไดก ลา วถงึ ในทีอ่ น่ื อกี และในเหรยี ญจาํ นวน มากมายของกษตั รยิ บากเตรียนน้ั กม็ ีเพยี งเหรียญเดียวเทา นน้ั ทีใ่ หช่ือทาง ประวตั ิศาสตรไวช อื่ หนงึ่ เปน ช่ือของเมอื ง คือ การิสิ (Krisia) เหรียญดงั กลา วน้สี รา งขน้ึ ในราว ๑๘๐ ปกอ นครสิ ตศก โดยพระเจา ยกู ราติเดส (Eukratides) ซง่ึ อาจจะเปน กษัตริยองคแ รกในบรรดากษตั ริยท ่ีเขาครองดนิ แดนแถบฝง แมน าํ้ อนิ ดสั (Indus) อาจจะเปน ไปไดวา พระนามสองพระนาม (ท่แี ตกตางกัน) นน้ั หมายถงึ บุคคลคน เดยี วกนั คือ พระนามหนงึ่ เปนแบบภาษาบาลี (หรอื บางทกี อ็ าจจะเปน พระนามภาษา ทองถนิ่ ท่ีผูแตง (มิลินทปญหา) นาํ มาใช) และอีกพระนามหนง่ึ เปน ภาษาพน้ื เมอื ง (ของ พระองคเ อง) และกอ็ าจเปน ไดว า เหรียญ (ของพระเจาเมนันเดอร) นนั้ สรา งขึน้ เพอ่ื เปน ทร่ี ะลึกถงึ เหตุการณทพ่ี วกกรีกเขายึดครอง อนิ ดัส ได ถาเปน จริงดงั กลา วมาน้ัน การท่ี เขาต้ังช่อื เกาะอันเปน ที่สรางเมอื งนนั้ วา “อลสนั ทะ” (คอื อเลก็ ซานเดรีย) น้ัน คงไมได มุง ถงึ ตวั เกาะเปนสาํ คญั แตดจู ะเพอื่ เปน การแสดงใหรวู า เกาะนีพ้ วกเขาไมไดเ ปน ผู คน พบกจ็ รงิ แตว ามนั กลายเปนทส่ี าํ คัญขน้ึ มา กเ็ พราะพวกเขาไดม ายดึ ครองไวนน่ั เอง นางฮอนเนอร ไดแ สดงความคดิ เหน็ เกย่ี วกบั เร่อื งราวของพระเจา มลิ ินทไ วว า พระเจา มลิ นิ ทห รอื เมนนั เดอรน ้ัน เปน บคุ คลในประวตั ศิ าสตรท มี่ ีชอื่ เสยี งและเปน ชาว กรกี และเปน ผทู ่ีมีตวั ตนอยจู รงิ ๆ ดว ย แมว า จะกาํ หนดสมยั ของพระองคไ มไ ดอยา ง แนน อนก็ตาม แตน กั ประวตั ศิ าสตรป จจบุ นั ก็กาํ หนดวา พระองคมพี ระชนมอ ยูในราว ศตวรรษท่ี ๒ กอ นครสิ ตศก วนิ เซนติ สมธิ (Vincente Smith) กาํ หนดปรัชกาลของ พระองควา ราว ๑๖๐–๑๔๐ ปกอน ค.ศ. ลามอเต (Lamotte) วา ราว ๑๖๓–๑๕๐ กอน ค.ศ. นาเรน (Narain) วา ราว ๑๕๕–๑๓๐ ปก อน ค.ศ. สวน อา. ฟอน กุตลมดิ (A. von Cutschmid) วา ราว ๑๒๕–๙๕ ปก อ น ค.ศ. เรฟสัน (Rapson) ซึงเหน็ พองกบั กตุ ชนดี 

วา ยกู ราติเดส (Eukratides) ครองราชยร าว ๑๗๕ ปก อน ค.ศ. และเมนนั เดอรก บั ยูกรา ติดส นัน้ อาจจะกลา วไดว า เปน บคุ คลสมยั เดยี วกนั ช่ือของพระเจา มลิ นิ ทน ้นั ในคัมภีรบาลีอื่น ๆ นอกจากมลิ นิ ทปญหาแลว ไมคอ ย จะมีกลา วถงึ ในชนิ กาลมาลีปกรณท ่แี ตง เปนภาษาบาลใี นประเทศไทย โดยพระเถระ ไทย (ชาวเชียงราย ช่ือรตั นปญญาเถระ) เม่ือ พ.ศ. ๒๐๖๐ กลา ววา พระเจามลิ นิ ท ประสูตทิ ี่เมือง สาคละ ในประเทศอินเดยี ในขณะทพี่ ระเจากฏู กณั ณตสิ สะกาํ ลงั เสวย ราชยอ ยทู เ่ี หมอื งอนรุ าธบรุ ี ระหวา ง พ.ศ. ๕๖๐–๕๖๑ ถงึ ๕๘๒–๕๘๓ นายริจิแนล เลอ เมย (Reginald le May) ซ่งึ อา งถงึ ชนิ กาลมาลีในหนงั สอื “พทุ ธศลิ ปในสยาม” ของเขา กก็ ลา ววา ชนิ กาลมาลนี ัน้ เปน หนงั สือทมี่ ชี ่อื เสียงและเรอื่ งราวเช่ือถือได แตมนั เปน ไป ไมไดทจ่ี ะกําหนดใหพ ระเจา มนันเดอรมีพระชนมย นื ยาวมาถงึ สมยั ของพระเจา กฏู กัณณตสิ สะ (แหง ลังกา) ตามหลกั ฐานทก่ี ลาวแลว เพราะกษตั ริยอ งคนี้ ปรากฏวา ไดเสวยราชยเมอื่ ๕๐๐ ปห ลงั พทุ ธปรนิ พิ พานแลว (ราว ๔๘๓ ปก อ น ค.ศ.) ชนิ กาลมาลี คงจะถอื ปรัชกาลของพระเจา มลิ ินทต ามขอความทีพ่ บในมลิ นิ ทปญหา หนา ๓ ซงึ่ เปน การถอื เอาความหมายตามตวั อักษรในขอความตอนน้ี พระพทุ ธเจา ไดท รงพยากรณวา หลังจากพุทธปรินพิ พานแลว ๕๐๐ ป บคุ คลทงั้ สอง (มลิ นิ ท – นาคเสน) จะมาเกดิ ถา เราเชื่อขอ ความตอนน้ตี ามตวั อกั ษรแลว เรากอ็ าจจะเชื่อเอางาย ๆ วา สมยั ของพระเจา มลิ นิ ท ตรงกบั สมยั ทพี่ ระเจา กูฏกัณณติสสะข้ึนครองราชยทเี่ หมืองอนรุ าธปรุ ะ หรือวา พระเจากูฏกณั ณตสิ สะกําลงั ครองราชยอ ยู ในขณะท่พี ระเจา มิลนิ ทก าํ ลงั เรมิ่ ครอบครองดินแดนทางจังหวดั ภาคเหนือของอนิ เดยี ทพ่ี ระองคไดรบั มรดกตกทอดมา หรอื ทท่ี รงตีไดมา กษตั ริยแหงอนรุ าธระองคน ีก้ ็คือ พระเจา กฏู กัณณตสิ สะผูใ จบญุ ซึ่ง ประสูตริ าว ๔๔ ปกอ น ค.ศ. (ตามคาํ ของนายธนติ อยูโพธิ ท่ใี หแกน างฮอนเนอร) กค็ อื พ.ศ. ๕๐๐ นน่ั เอง ซ่ึงก็ไมข ดั กบั ปข ้นึ ครองราชย เมื่อ พ.ศ. ๕๖๐ - ๑ และปสวรรคคต เม่ือ พ.ศ. ๕๘๒-๓ เมอื่ พระชนมายไุ ด ๘๒ ป แตก ็ไมน า จะเปน ไปได เพราะไมม ี หลกั ฐานยืนยนั หากปค รองราชยข องพระเจากูฏกัณณตสิ สะ (ตามชินกาลมาล)ี ถกู จริง ในสมัยดงั กลา วนนั้ จกั รวรรดอิ นิ โดกรกี หรอื บากเตรยี ในอินเดยี ก็ไดเ สื่อมลงไปแลว แต วา สมยั ของพระเจา เมนนั เดอร หรือมิลนิ ท (ตามทีก่ ลา วถงึ ในมิลินทปญ หา) น้นั ไมมี อะไรท่ีสอ แสดงวา กาํ ลังเสือ่ มอาํ นาจลงเลย แตกลบั แสดงใหเหน็ วา กาํ ลังเจรญิ รุง เรืองอยางเตม็ ที่ดว ยซาํ้ ไป อีกประการหนง่ึ เราควรจะระลกึ ไวด วยวา ๕๐๐ ป ตามท่ี กลาวในมิลนิ ทปญ หานนั้ อาจจะเปน เพยี งวธิ กี ารพดู ที่หมายถงึ ระยะเวลาอนั ยาวนาน มาก แตไมอาจจะกาํ หนดตายตัวลงไปไดเทานั้น

ลามอเต (Lamotte) ใหข อสังเกตไวอีกอยา งหน่ึงวา ในมิลนิ ทปญหานนั้ พระ เจา มิลนิ ทไ มไดท รงถามปญ หาเก่ยี วกับเรอ่ื งพทุ ธศลิ ปเลย ฉะนนั้ พระองคจะตอ ง ประสูตกิ อนทจี่ ะมีการสรา งพระพทุ ธรปู เปน แบบมนษุ ยธ รรมดาทั่วไป มฉิ ะนน้ั แลว ก็ จะตองมีการสนทนากันถงึ ปญ หาในเร่ืองนบ้ี าง และนักปราชญท างยุโรปบางทานยงั ให รายละเอยี ดตอ ไปอีกวา มเหษีของพระเจา มลิ นิ ทน นั้ ชอ่ื วา พระนางอคาโธเคลยี (Agathocelia) เกย่ี วกบั ดนิ แดนของพระเจา มิลนิ ทน นั้ นกั ปราชญท างตะวนั ตกเช่ือวา คือ อาณาเขตในฆาซนี (Ghazni) ซ่งึ ตดิ ตอกับลมุ น้ํากาบลุ (Kabur) ทางเหนอื หลกั ฐานทางตะวนั ตกวา พระเจา มลิ นิ ท จะตอ งครอบครองดินแดนไมนอยไปกวา ปาโรปามิซาเด (Paroparni sadae) และ บางสว นทางภาคเหนือและตะวนั ออกของ อราโคเซยี (Arachosia) เหรียญที่ขดุ พบนน้ั ทาํ ใหไ ดรูว า พระเจา มิลนิ ทค รองแควน คนั ธาระ ซง่ึ มีศนู ยกลางสาํ คญั ๒ แหง คอื ปุส กะลาวตี และตกั ศิลา (Puskalavati, taxila.) และปจจบุ นั เชอื่ กนั วา พระเจา มลิ นิ ทค รอง ดนิ แดนเหนือ กาบลุ และบางทีจะเลยเขา ไปถงึ ทางภาคเหนือของ ฮนิ ดกู ูษ (Hindu kuch) ดวย พระลกั ษณะของพระเจา มลิ นิ ทน ั้น ปรากฏตามมิลนิ ทปญ หาวา ทรง ประกอบดว ยพระพลงั ทางกาย พระพลังทางความคิด ดวยความกลา หาญ ดว ยปญญา พระเจามิลินทน ั้น ทรงมงั่ คั่งบรบิ รู ณด ว ยราชสมบตั ิ, มีพระราชทรพั ยและเคร่อื ง ราชปู โภคเปน อันมากพน ทจ่ี ะนับคณนา มพี ลพาหนะหาที่สดุ มไิ ด สําหรับประวตั ขิ องพระนาคเสนนนั้ มลิ นิ ทปญหาฉบบั ภาษาจนี กลาววา มาตภุ มู ขิ องพระนาคเสน คอื แควน แคชเมยี ร (Kashmir) ซง่ึ เปน ศูนยก ลางนกิ ายสรวา สติวาท สว นฉบับบาลกี ลา ววา ทา นเกิดทเ่ี มอื ง คชงั คละ ซง่ึ เปน เมอื งทางการคาขาย ทางชายแดนตอนเหนือของมชั ฌิมประเทศ พระนาคเสนนน้ั ปรากฏวา เปน ผูฉลาด สามารถ เปน นกั พูดและคงแกเรยี น เปน คลังแหงขอ อปุ มาทส่ี ามารถนาํ เอามาใชไ ดต าม ตอ งการ และมีความสามารถอยางไมนา เชือ่ ก็คือ สามารถเรยี นพระอภิธรรมไดอยาง เชีย่ วชาญ โดยการฟง อธิบายของอาจารยเ พียงคร้ังเดยี วเทา นัน้ ในชินกาลมาลปี กรณ กลา วถงึ พระนาคเสนวา เปน ผดู ํารสิ รา งพระพทุ ธปฏิมาขึน้ องคห นงึ่ และสาํ เรจ็ ลงดวย อาํ นาจของเทพดา และอทิ ธฤิ ทธิ์ของพระแกว มรกต และกลาวถงึ พระธัมมรักขติ อาจารยของพระนาคเสนวา อยทู ป่ี ุปผวดี ในเมอื งปาฏลบี ตุ ร ในอรรถกถาทีฆนกิ ายและ อรรถกถาอังคตุ ตรนิกาย กป็ รากฏชือ่ ของพระอัสสคตุ ตเถระดว ย และไดรับยกยอ งให เปน ตวั อยา งของ กลั ยาณมติ ร ดว ย

สว นนายเบอรน อฟ (Burnouf) ไดอ า งหลักฐานทางธเิ บต กลาววา พระนาคเสน องคน ้ี คอื องคเดยี วกับพระนาคเสนทท่ี าํ ใหเ กิดมกี ารแยกนิกายตา ง ๆ ออกไปเมอื่ ๑๓๗ ป หลังพทุ ธปรนิ พิ พาน โดยอางวา พระนาคเสนไดแสดงความคดิ เหน็ ในอภธิ รรม โกสะ วยาขยาอนั เปน คัมภรี ส าํ คัญคัมภีรหนงึ่ ไวอยา งยดื ยาว สวนศาสตราจารย เคริ น (Kern) แหงลเี ด็ก (Lieden) นนั้ ไมเ ชอื่ วา พระนาคเสนจะเปน บคุ คลทีม่ ีตวั ตนอยจู ริง และไมเชื่อแมก ระทงั่ วา ในพระพทุ ธศาสนา จะมีพระภกิ ษุทมี่ ชี อื่ อยางนอ้ี ยดู ว ย เขาเช่ือ วา พระนาคเสนนนั้ เปน เชน เดียวกบั ปตญั ชลฤี าษี ผูรจนาคัมภีรป รัชญาฝายโยคะ ซึง่ ไม มตี วั ตนอยูจรงิ ทงั้ ยังมสี มญานามอืน่ ๆ อีกดวย คอื นาเคศะ และ ผณิน แต ศาสตราจารยร สิ เดวิดส ไมเ หน็ ดว ยกบั ความเหน็ ของทงั้ สองทา นดงั กลาวมาน้ี มิลินทปญหา ฉบับภาษาบาลีนน้ั เทา ทปี่ รากฏอยใู นบดั นีก้ ็มีฉบับอกั ษรสงิ หล อกั ษรโรมนั อกั ษรไทย อกั ษรพมา และอกั ษรขอม หรอื เขมร ฉบบั หลงั ๆ น้กี ็เชือ่ แนว า ไดม าจากฉบบั อกั ษรสงิ หลทง้ั นั้น แตปรากฏวา แตละฉบบั ก็มวี ธิ ีจดั ระเบียบเนือ้ เรื่องไม เหมอื นกนั และมขี อความบางตอนแปลกกนั ออกไปบา ง เชน ฉบบั อกั ษรโรมันตางกนั ฉบับอกั ษรไทย ทงั้ ทางการจดั ระเบยี บ และขอ ความบางตอน เปน ตน การท่ีแปลกกนั ออกไปน้ัน บางทานไดใ หข อสงั เกตไววา อาจถูกเปลย่ี นโดยผคู ัดลอกทางยโุ รป หรอื ผู คดั ลอกทางพมา ลงั กา ไทย ก็ได หรอื ไม ก็เปลยี่ นแปลงตัง้ แตค ราวแปลจากภาษา สนั สกฤตมาเปน ภาษาบาลแี ลว ตอ มาไดมผี คู นพบวา มมี ลิ นิ ทปญหาฉบบั แปลเปน ภาษาจนี ดวย โดยแปลออก จากภาษาทองถน่ิ ของอนิ เดยี และแปลถงึ ๓ คราว คอื ในครสิ ตศตวรรษที่ ๓ ท่ี ๔ และ ที่ ๕ บรรดาฉบบั ทแี่ ปลเปน ภาษาจนี เหลาน้ี ๒ ฉบบั ที่แปลครัง้ ท่ี ๒ (คือทีแ่ ปลใน ศตวรรษที่ ๔) เทานนั้ ที่ยงั เหลือตกทอดมาถงึ พวกเรา โดยเรยี กวา นาคเสนภกิ ษุสตู ร (นาเสยี นปค ิว) ตอนท่ี ๒-๓ และบางสว นของตอนท่ี ๑ เทานนั้ ท่ตี รงกบั ฉบบั ภาษาบาลี สาํ หรับตอนท่ี ๔ ถึง ๗ นนั้ เพิม่ เขา มาใหมใ นลงั กา โดยเฉพาะตอนที่ ๔ นั้น ไดม ขี ้ึน หลังจากพุทธศตวรรษที่ ๕ แลว และเนอื่ งจากความท่ไี มเ หมือนกนั น้ีเอง ก็เปน หลักฐาน พอท่จี ะกลาวไดวา มิลนิ ทปญ หาอนั ยดื ยาวและมีชอ่ื เสียงนน้ั ไดถ ูกเพม่ิ เตมิ เนือ้ หาเขา มาอีกในภายหลัง ซ่งึ อยา งนอยก็สว นท่ีจดั ระเบยี บไวไ มเ หมือนกนั ในฉบบั ตา ง ๆ เก่ียวกบั ฉบับแปลเปน ภาษาจนี นัน้ ศาสตราจารยป อล เดอมีวิลล ซึง่ เปนผหู นง่ึ ทีไ่ ดแ ปลมลิ ินทปญหาเปน ภาษาฝรงั่ เศสกลา ววา เปน ทเี่ ชอื่ กนั วา ทา นคุณภทั ร (พ.ศ. ๓๙๔ - ๔๖๘) ชาวอนิ เดยี ไดน ําเอามลิ นิ ปญหาเขา ไปในประเทศจนี โดยไดฉบบั ไปจาก ประเทศลงั กา และปรากฏวา มลิ ินทปญหาพากยภ าษาจนี นน้ั มีอยถู งึ ๑๑ สาํ นวน ซึ่ง คงจะไดแปลกันมาตง้ั แตร ะหวาง คริสตศตวรรษที่ ๖–๑๓ (ราว พ.ศ. ๑๐๐๐–๑๘๐๐๐)

และคงแปลจากตน ฉบับท่เี ปน ภาษาสันสกฤต เพราะจีนแปลพระไตรปฎ กเปน ภาษาจีน จากตนฉบบั ทเ่ี ปน ภาษาสนั สกฤต อนั เปน ทนี่ ยิ มใชกนั ในอนิ เดียเหนอื และเอเซียกลาง ซงึ่ เปนศนู ยก ลางของพระพทุ ธศาสนานกิ ายสรวาสติวาท และนกิ ายธรรมคปุ ต และ ความจรงิ กป็ รากฏวาคมั ภรี พ ระพทุ ธศาสนาพากยภาษาจีนท่แี ปลจากตนฉบับที่เปน ภาษาบาลีนนั้ มีเพียง ๒ เรอื่ งเทา นน้ั คอื สมนั ตปาสาทกิ า อรรถกถาพระวนิ ัย และวิมตุ ติามคั ค เทา นนั้ อกี ประการหนง่ึ เม่ือนําเอาคัมภรี ต าง ๆ ทเ่ี ปน ภาษาสันสกฤต บาลี และจีน มาเปรียบเทียบกนั แลว กจ็ ะเห็นวา ฉบบั ทเ่ี ปน ภาษาบาลีกับภาษาจนี นนั้ แตง ตางกนั มาก แตฉบบั ภาษาจนี กลบั ไปเหมอื นกันมากท่ีสดุ กบั ฉบบั ภาษาสนั สกฤต เม่ือ นําฉบบั ภาษาจนี มาเทยี บกบั ภาษาบาลีแลว ปรากฏวา แตกตา งกันมากจนไมน า เชอ่ื ได วาจะเปนฉบับเดยี วกนั แต ดร.ทิช มนิ เชา พระภกิ ษชุ าวเวียดนามซงึ่ เปน ผทู ่ีมคี วามรใู น ภาษาบาลีและภาษาจนี เปน อยา งดีไดทาํ การคนควา เทยี บเคียงระหวา งฉบบั ภาษาบาลี กบั ฉบับภาษาจนี ดว ยการเทยี บขอความบรรทัดตอ บรรทัดแลว ยืนยนั วา เปน เรอ่ื งท่ี ไดม าจากตน ฉบับอันเดยี วกนั นกั ปราชญช าวญป่ี ุนและชาวยุโรปหลายทา นกม็ ี ความเห็นเชนเดียวกบั ดร. ทชิ มนิ เชา คือ มลิ นิ ทปญ หาฉบบั ภาษาจนี ซงึ่ มเี พยี ง ๓ สว นแรกของฉบับภาษาบาลนี ั้น ไดแ ปลจากตนฉบับเดมิ โดยตรง สวนที่ นอกเหนอื ไปจากน้ี (ซ่งึ มปี รากฏอยใู นฉบบั ภาษาบาล)ี น้นั เปน ของทเ่ี พมิ่ เตมิ เขา มาใน ภายหลงั ตามลาํ ดับกาลท่ีผา นมาหลายศตวรรษ ซ่ึงเปน สง่ิ ท่คี นั ถรจนาจารยและอรรถ กถาจารยช าวอนิ เดยี ในยคุ ตน ๆ ชอบกระทาํ กันและฉบับภาษาจนี ที่แปลจากฉบับ ภาษาสนั สกฤตนั้น ก็แปลอยางถกู ตองตรงตามตน ฉบับมากท่ีสุด เกีย่ วกับเรอื่ งนี้ ดร.ทิช มิน เชา ซงึ่ ไดศึกษาคนควาและเทยี บเคียงอยางละเอยี ด ถีถ่ วนแลว กลา ววา มิลินทปญหาฉบับภาษาจนี กบั ฉบบั ภาษาบาลนี นั้ เปน ฉบบั เดียวกนั มตี น กําเนดิ มาจากคัมภรี เดียวกัน แตฉ บบั ภาษาจนี ไดแปลโดยตรงจาก ตนฉบบั ดง้ั เดมิ ท่ีเปน ภาษาสนั กฤต สวนฉบบั ภาษาบาลนี ้ันกแ็ ปลจากฉบบั ภาษา สันสกฤตเชน เดียวกนั แตถกู แกไ ขเพ่ิมเตมิ หลายครง้ั ตลอดเวลาท่ผี า นมาหลายรอยป ฉะนน้ั ฉบบั ภาษาบาลจี ึงมขี อ ความแตกตา งไปจากฉบบั ภาษาจนี บา ง และมมี ากกวา ฉบบั ภาษาจนี คือ ฉบบั ภาษาจนี แบง ออกเปน ๓ สว น แตเ รียงติดตอ กันไปโดยไมมี อารมั ภกถาและอวสานกถา ไมแ บง ออกเปนหวั ขอ หรอื ยอหนา สว นฉบับภาษาบาลี แบงออกเปน ๗ สวน มีการจัดเปนวรรค เปนหวั ขอ และยอหนา ตา ง ๆ ฉะนนั้ ๔ สว น สุดทายในฉบบั ภาษาบาลี จงึ ไมมใี นฉบบั ภาษาจนี สาํ หรบั ๓ สวนทม่ี เี หมอื นกนั นนั้ มี ขอ ความทวั่ ๆ ไปเหมอื นกนั ตา งเฉพาะเรอื่ งอดีตชาติของพระนาคเสนกบั พระเจา มลิ ินท และขอ ปลีกยอ ยตาง ๆ เทา นั้น ฉะนัน้ จงึ กลาวไดกวา ท้งั สองฉบับนเี้ ปนฉบบั เดียวกัน

ดร. ทชิ มิน เชา ยงั กลา วตอ ไปอีกวา ประจักษพ ยานทแี่ สดงใหเ หน็ ถงึ ความไม ยตุ ิแนนอนของมลิ ินทปญ หาฉบบั ภาษาบาลี อนั เปน เครอื่ งสอ ใหเ หน็ วา มลิ ินทปญ หา ฉบับภาษาบาลีน้ันไดถ กู แกไขเพ่ิมเตมิ กนั มาหลายครง้ั หลายคราว ตลอดระยะเวลาที่ ผานมา ก็คือความแตกตางกนั ระหวา งฉบบั ภาษาบาลดี วยกนั เอง โดยการเทียบเคยี ง ระหวา งฉบับอกั ษรโรมนั (ซ่ึงถา ยทอดไปจากฉบบั อกั ษรสิงหล) กบั ฉบบั อักษรไทย ดงั จะยกตวั อยา งมาใหเ หน็ คือ :- ๑. ในระหวา งปจุ ฉาวิสัชนาท่ี ๓๔–๓๕ ในฉบบั อกั ษรโรมันนัน้ ในฉบบั อกั ษรไทยไดเพมิ่ ขอความเขามาอีกไมน อยกวา ๒ บรรทดั ในมนสกิ ารปญหา ๒. ในระหวา งปุจฉาวิสัชนาที่ ๗๐–๗๑ ในฉบับอักษรโรมนั ปุจฉาวิสชั นา ๒ ตอนท่วี า ดว ยเร่อื ง สที บ่ี ุคคลผูจ ะตายจากโลกหนง่ึ ไปเกดิ ใหมในอกี โลกหนงึ่ จะพงึ ได เห็น และเรอื่ งทวารสาํ หรบั ปฏสิ นธิวิญญาณเขา ไปสคู รรภ ขาดหายไป ๓. ในปจุ ฉาวสิ ัชนาที่ ๕๙ ในฉบับอกั ษรไทยนั้น ไดเพม่ิ เติมขอ ความออกไปอกี คือในฉบบั อักษรโรมันมีเพยี ง ๘ บรรทดั ในฉบับภาษาจนี แปลไวเพยี ง ๕ บรรทัด แตใน ฉบบั อักษรไทยขยายออกไปถึง ๓ หนา ๔. ในวรรคที่ ๗ กอนจะถงึ เมณฑกปญหา ฉบบั อกั ษรไทยเพ่มิ วเิ สสปญ หา เขา มา ๕. ในฉบับอักษรโรมนั หนา ๘๐ เก่ียวกับเรอื่ ง วัสสวาต นั้นในฉบับอกั ษรไทย เพมิ่ คาถาพเิ ศษเขา มา ๑ คาถา ๖. ในฉบับอักษรโรมนั หนา ๘๖ เก่ยี วกับเรอ่ื งความแตกตางกนั ของ วญิ ญาณ ปญญา และชวี ะ นนั้ ในฉบบั อกั ษรไทยเพมิ่ เขามาอกี ๑ ยอหนา ซงึ่ มี ๔ บรรทดั วา ดว ย เรือ่ ง “ปญญาอยูท ่ีไหน” ศาสตราจารย รสิ เดวิดส กก็ ลา วไวในมลิ นิ ทปญหาฉบบั แปลเปนภาษาอังกฤษ ของเขาวา พระบาลที ี่พระพทุ ธโฆษาจารยย กมาไวใ นอรรถกถามหาปรนิ พิ พานสตู ร และอรรถกถาอมั พฏั ฐสูตร นั้น ก็ไมเหมือนกบั พระบาลี ในคัมภรี บาลี ฉบับของ เทรงค เนอร (V. Trecnkner) แมว าพระบาลเี หลา นน้ั จะเปน เรอ่ื งราวอันเดยี วกนั ระหวางพระ บาลที ที่ านพระพุทธโฆษาจารยย กมาอาง กับคัมภรี บ าลฉี บับของเทรงคเ นอร กระนนั้ กด็ ี กย็ งั เปน เครอ่ื งแสดงใหเ ราเหน็ วา มลิ นิ ทปญ หาฉบับภาษาบาลีนน้ั ไดผ านการแกไ ข ปรับปรงุ โดยการเพ่ิมเตมิ บา ง ตัดทอนบา ง มาหลายคร้ังหลายคราว กวา จะตกทอด มาถงึ พวกเราในรูปของฉบับอักษรสิงหลและฉบับอักษรไทย ในปจจบุ นั นี้ แต ดร. ทชิ มนิ เชา มคี วามเหน็ วา ความแตกตางกนั ในเร่อื งปลกี ยอยนนั้ มิไดเ ปน เครอ่ื งแสดงวาทั้ง สองฉบบั ไมไดมาจากตนกาํ เนิดอนั เดียวกนั เพราะความแตกตา งกนั ในสว นปลกี ยอ ย

นัน้ เปน แตเ พยี งเครอื่ งชใ้ี หเ หน็ วา วิธกี ารในการคดิ การเขยี นเก่ียวกบั พทุ ธศาสนธรรม ของนกั คิดนกั เขียนชาวจนี กบั ชาวอนิ เดียนน้ั แตกตา งกนั เทาน้ัน ดร. ทิง มนิ เชา ไดบ นั ทึกขอ ทแ่ี ตกตา งกันและขอ ท่คี ลายคลงึ ของมลิ นิ ทปญหา ฉบับบาลกี บั ฉบับจนี ไวอ ยา งละเอยี ดละออเปนเรอื่ งท่ีนา ศึกษา จงึ นาํ เอาบันทกึ โดยสรปุ เกีย่ วกบั เร่ืองนม้ี ารวมไวด ว ย เพอ่ื ประโยชนใ นทางการศึกษา ทา นกลาววา ทงั้ สองฉบบั มี สาระสาํ คัญทวั่ ๆ ไป เหมือนกนั ยกเวนแตเร่ืองราวเกย่ี วกับอดตี ชาตขิ องพระเจา มลิ นิ ท และพระนาคเสนซงึ่ แตกตางกันออกไปมาก และสามตอนสุดทา ยของฉบับภาษาบาลี ซ่ึงไมมีในฉบบั ภาษาจนี สวนตอนอนื่ ๆ ทเี่ หลอื นน้ั ถา ยกเวน การเติมโนน นดิ ตดั นหี่ นอ ย เสยี แลว กก็ ลา วไดวาเหมอื นกนั ลลี าแหง การสนทนากเ็ หมือนกนั มากทส่ี ุด คอื การ สนทนามกี ลา วขอความที่ซ้ํา ๆ กนั วนไปวนมา โดยมีความแตกตา งกนั ในเรือ่ งทไี่ ม สลักสาํ คัญปรากฏอยทู วั่ ไปไมสมํา่ เสมอเทา นนั้ แมใ นเรื่องทเ กยี่ วกบั อดีตชาติของพระ เจา มิลนิ ทแ ละพระนาคเสนทแ่ี ตกตา งกนั อยา งมากนนั้ ก็ยังมีสาระสาํ คญั ทีเ่ หมอื นกัน ระหวา งทัง้ สองฉบับ (บาล-ี จนี ) ถงึ ๗ ขอ ซงึ่ ทาํ ใหเ รามั่นใจไดวา เปน แหลง ทมี่ าอัน เดยี วกนั อันพระคนั ถรจนาจารยเจา ทง้ั หลายไดพรรณนาความคดิ เหน็ ตาง ๆ ของทา นไว ดังไดทําบญั ชแี สดงไว ดังตอ ไปน:้ี - ๑. ในฉบับบาลี ทงั้ สามเณรและพระภิกษุไดต งั้ ความปรารถนา และตอ มาทง้ั สองกไ็ ดม าเกดิ เปนพระเจา มลิ นิ ทและพระนาคเสน ตามความปรารถนา ในฉบับ ภาษาจนี พราหมณผเู คยเปน ชางในอดตี ชาติ และพราหมณผเู คยเปน ฤาษีและเปน เพ่ือนของพราหมณค นแรกตา งก็ไดต งั้ ความปรารถนาและแลวทงั้ สองกไ็ ดม าเกดิ เปน นาเซยี น (นาคเสน) และมีลัน (พระเจา มิลนิ ท) ตามความปรารถนาของเขาทง้ั สอง ๒. ฉบบั บาลแี สดงวา พระนาคเสนเกดิ เปน บตุ รของพราหมณใ นสกุลพราหมณ ไดศ กึ ษาไตรเทพและความรเู กี่ยวกับลทั ธพิ ราหมณ และไมร ูเร่ืองอะไรเกีย่ วกบั พระธรรม และพระสงฆเลย ในฉบบั ภาษาจนี ชา งไดเ กดิ เปน บุตรของสกลุ พราหมณและเม่อื เติม ใหญข ึน้ ก็ไมเคยไดยินไดฟง พระพทุ ธธรรม และไมเ คยเหน็ พระสงฆ หลงั จากนน้ั เขาก็ สละโลกออกไปศกึ ษาพาหริ ลทั ธิ ๓. ฉบับบาลีกลา ววา เมอื่ หมูส งฆไ ดไปขอรองใหม หาเสนเทวบุตรมาเกดิ ใน มนุษยโ ลกแลว พระโรหนะก็ถูกพระอัสสคุตตะบงั คับใหร บั ภาระหนกั เพ่อื ไมใหอ ยูจ าํ พรรษารวมกับตน คือพระอสั สคตุ ตะกาํ หนดหนา ที่ใหพ ระโรหนะเดนิ ทางไปยงั บา นของ บดิ ามารดาของนาคเสน เพอ่ื บณิ ฑบาตประจํา ณ ทนี่ น้ั เปน เวลา ๗ ป ๑๐ เดือน เพือ่ นําเอานาคเสนออกจากชวี ติ ฆราวาสและใหการอปุ สมบทแกเขา ในฉบบั ภาษาจนี นา

เซียนมลี งุ คนหนงึ่ ช่อื วา โลหนั เปน พระอรหันตแ ละบรรพชานาเซียนใหเ ปน สามเณร โล หันในทน่ี ้ีกถ็ อื ไดวาเทา กบั พระโรหนะ ๔. ฉบบั บาลกี ลาววา พระนาคเสนไดอยูจาํ พรรษาสามเดือนในความปกครอง ของพระอัสสคตุ ตะผเู ปน พระอรหนั ต ซง่ึ อาศัยอยทู ่วี ตั ตนยิ เสนาสน ในฉบับภาษาจีน กลาวถึงวัดในพระพทุ ธศาสนาชื่อวาโฮชนั ซงึ่ มพี ระอรหนั ตอ าศัยอยู ๕๐๐ รูป โดยมี พระอาโปเยยี ว เปน ผนู ํา (เจา อาวาส) พระนาคเสนอาศยั อยูในวดั ดงั กลา วน้ี วตั ตนิย เสนาสนก ็เทียบไดก ับ วัดโฮชัน และพระอรหนั ตอัสสคตุ ตเถระ กเ็ ทยี บไดก บั พระอรหนั ต อาโปเยยี ว ๕. ในฉบบั บาลี พระนาคเสนสอนพระอภธิ รรมแกศ ษิ ยอุบาสกิ า และแลว ทั้ง ผสู อนและผูฟง ก็บรรลโุ สดาบนั เปน ทพี่ อใจของพระอัสสคุตตะซงึ่ ไดกลา ววา พระนาค เสนยงิ ศรอนั เดียวไดนกสองตัว ในฉบบั ภาษาจนี นาเซยี นไดส อนธรรมแกศษิ ยอ บุ าสก และแลว ท้ังสองกไ็ ดบ รรลุโสดาบนั และนาเซยี นไดรับการสรรเสริญจากพระอาโปเยยี ว วา ยิงศรอันเดยี วไดนอกสองตัว ๖. ในฉบับบาลี พระธัมมรักขติ ติเตียนพระนาคเสนเกย่ี วกบั การทไ่ี มไ ดบรรลุ พระอรหัต ในกลางดึกคนื นั้น พระนาคเสนจงึ ไดใ ชค วามพยายามอยา งหนักและกไ็ ด บรรลพุ ระอรหัต ในฉบบั ภาษาจนี นาเซยี นถูกขับไลออกไปจากหมูสงฆ เน่ืองจากการไม เช่อื ฟงคาํ สงั่ สอนของครูบาอาจารย รสู ึกนอ ยใจตนเอง จงึ ไดพยายามอยางหนกั แลว ก็ ไดบรรลุพระอรหตั ๗. ในฉบับบาลี หลังจากไดบรรลพุ ระอรหัตแลว พระนาคเสนก็เดนิ ทางไปยัง เมอื งสาคละ และพาํ นกั อยทู ี่สังเขยยบรเิ วณ เพ่อื รอเผชญิ หนา กบั พระเจา มลิ ินท ใน ฉบบั ภาษาจนี นาเซยี นไดเดนิ ทางมายงั เมอื งซเี ซีย และพํานกั อยทู ว่ี ดั เหยี ชีไช หรือ เหีย ตไี ช เพื่อรอเผชญิ หนา กับพระเจา มีลนั จากขอ ทีเ่ หมอื นกนั ๗ ขอดังกลา วแลว ขา งบนนี้ กพ็ อจะสรปุ ไดวา แมจ ะมี รายละเอียดตา ง ๆ สวนมากแตกตา งกนั แตทั้งสองฉบบั (บาลี – จีน) ก็มาจากตน ฉบบั เดมิ อนั เดียวกนั มีภมู ิหลงั (brackground) เหมอื นกนั อันเปนตน กาํ เนิดของฉบบั แปล เปนภาษาจนี และภาษาบาลี แตข อแตกตา งกนั นนั้ ก็นา สนใจ และกเ็ ปน สิ่งทสี่ าํ คัญเหมอื นกนั เพราะแสดง ใหเ หน็ ถงึ แนวคิดของพระคนั ถรจนาจารย และแสดงใหเ หน็ ถงึ จุดประสงคทพ่ี ระคนั ถ รจนาจารยเหลา นน้ั มงุ หมายในการแกไ ขเพ่ิมเติมและตดั ทอนถอนไป และเพราะการ กระทาํ ดงั น้ี ชวยใหเ ราไดร วู า ทานเหลา นน้ั นบั ถือนกิ ายไหน และเปน เครอ่ื งมอื สําหรับ

พจิ ารณาปญหาเกยี่ วกับความกอ นหลงั และความใกลเ คียงกนั กับตนฉบับเดิมของแต ละฉบับดวย ขอแตกตางกนั น้ัน ดงั ตอ ไปน:้ี - ช่อื คัมภีร ฉบบั จนี : นาเซยี นปค ิวคนิ : นาเซยี นภกิ ษสุ ตู ร ฉบบั บาลี : มลิ นิ ทปญหา ดงั กลา วมาน้ี ฉบบั จนี จดั คัมภีรน เ้ี ปนสูตรหนึง่ ในบรรดาพระสตู รทัง้ หลาย แมวาจะไมเ รม่ิ ตนพระสตู รดว ยคําท่ีใชกนั เปน แบบมาวา “เอวมเม สุต”ํ กต็ าม สาํ หรบั สูตรน้ี จนี เลอื กเอาช่อื ของภกิ ษุมาเปนชอ่ื ของคมั ภีร สว นบาลีเลอื กเอาพระนามของพระ เจา แผนดนิ มาเปน ชื่อของคัมภรี  โครงเรือ่ ง ฉบับจนี มี ๓ ตอน ตอนที่ ๑ ต้ังแตห นา ๕๗–๕๗ ตอนท่ี ๒ ต้งั แตห นา ๕๗–๖๑ ตอนท่ี ๓ ต้งั แตหนา ๖๑–๖๔ โดยไมม ีหัวเร่ืองและคําลงทา ย ไมม ีการแบงเปนแย อหนา ตา ง ๆ ยกเวน เฉพาะตอนจบและตอนข้นึ ตน ของคมั ภีรเทา นนั้ ฉบับบาลี แบง ออกเปน ๗ สว น คอื :- สวนท่ี ๑ อารัมภกถา วาดว ยเรอ่ื งอดีตชาติของพระนาคเสน และของพระเจา มลิ นิ ท ตั้งแตหนา ๑–๒๔ สวนท่ี ๒ ประกอบดวยลกั ขณปญ หา และนาคเสนมิลนิ ท ปญ หา หนา ๒๕–๖๔ สวนที่ ๓ วเิ มตจเฉทนปญ หา หนา ๖๕–๘๙ สวนที่ ๔ เมณฑกปญหา หนา ๙๐–๓๒๘ สวนที่ ๕ อนมุ านปญ หา หนา ๓๒๙–๓๖๒ สวนที่ ๖ โอปม กถาปญหา หนา ๓๖๓–๔๑๙ สว นที่ ๗ มลิ นิ ทอรหตั ตภาวะ หนา ๔๑๙–๔๒๐ ดังกลาวมาน้ี ฉบับจีนไมม ีสว นท่ี ๔-๗ ของฉบับบาลี ปจุ ฉาวสิ ัชนา ฉบับจีน มีเพยี ง ๖๙ ปุจฉาวสิ ชั นา ฉบบั บาลี มเี พมิ่ เตมิ ออกไปอีก ๑๒ ปจุ ฉาวสิ ชั นา (เปน ๘๑) ลําดบั ของปจุ ฉาวิสัชนา

ลําดบั ของปุจฉาวิสัชนา กลา วไดว า เหมอื นกนั ยกเวน เฉพาะใน ๒ อปุ มา คือ ๑. ฉบบั จีน จดั สทั ธา ไวก อน สีล แตฉบบั บาลจี ัด สีล ไวก อ น สทั ธา ๒. ปุจฉาวิสชั นาเก่ียวกบั ความเปน สพั พัญูจองพระพุทธเจา นัน้ ในฉบับบาลีจัด วางไวห า งออกไปมาก อดตี ชาติของพระเจา มิลินทแ ละพระนาคเสน เรือ่ งอดตี ชาตขิ องพระนาคเสนและพระเจา มลิ นิ ทใ นสองฉบับนน้ั แตกตางกนั อยา งสนิ้ เชงิ ทเี ดยี ว ดังท่จี ะไดแ สดงใหเ หน็ หลกั ฐาน ดงั ตอ ไปน้:ี - ๑. ฉบับบาลีเรม่ิ เร่อื งในสมยั ของพระกัสสปพทุ ธเจา กลาวถงึ สามเณรรปู หนึง่ ซง่ึ ไมน าํ พาตอคําสง่ั ทพ่ี ระเถระสัง่ ถึงสามครงั้ สามหน จึงถกู พระเถระน้นั ตีดว ยดามไม กวาด สามเณรนัน้ ขณะทรี่ องไหไ ปพลางทําธรุ ะของตนไปพลางนนั้ ก็ไดตง้ั วาม ปรารถนาขอใหมอี าํ นาจและรุง โรจนเ หมือนพระอาทิตยเทยี่ งวนั อน่ึง สามเณรเมื่อเห็น คลน่ื อนั มหึหาของแมน้ําคงคาซ่งึ สง เสียงดงั สนนั่ หวนั่ ไหวและพดั เขากระทบฝง ดว ย กําลงั แรง ก็ตง้ั ความปรารถนาขอใหเ ปน ผสู ามารถปราบการโตว าทะทงั้ หมดได เหมอื น อยา งคลนื่ ของแมน า้ํ คงคาฉะนัน้ สามเณรกไ็ ดกลบั มาเกดิ เปน พระเจามลิ นิ ทก ษตั ริย แหงสาคละ ในประเทศอนิ เดีย สมตามความปรารถนา สว นพระเถระ เมือ่ ลงไปใน แมนา้ํ และไดย นิ การตง้ั ความปรารถนาของสามเณรดงั นนั้ ก็ตัง้ ความปรารถนาขอให เปนผูส ามารถแกปญหาท้ังหลายทส่ี ามเณรนน้ั ถามไดท กุ ปญ หา เพราะความปรารถนา นน้ั ตอมาพระเถระนน้ั กไ็ ดเกดิ เปน พระนาคเสน ฉบบั ภาษาจนี แตกตา งจากฉบบั บาลีอยา งสน้ิ เชิง ฉบับจนี สืบสาวเรอื่ งอดตี ข้ึน ไปถึงเพยี งสมยั ของพระพทุ ธเจา องคป จจนั ไมถ ึงสมียของพระกสั สปพุทธเจา กลา วถงึ สมัยทพ่ี ระพทุ ธเจาทรงอาเกยี รณด ว ยการหลั่งไหลเขา มาของเหลา สาวกอยา งไม หยุดหย้งั และแลว กท็ รงปลกี พระองคอ อกไปสทู ี่เรน ครง้ั นน้ั พระยาชา งตัวหนง่ึ ใครจะ ปลกี ตวั ออกไปจากความวนุ วายของโขลงชาง จงึ ไดต ดิ ตามพระองคไ ป เมอ่ื ทรงรูวาระ จิตของชางนน้ั พระพทุ ธองคก ็ทรงสง่ั สอนธรรมแกชา งนน้ั ชางนนั้ ก็ไดร บั ใชพระพทุ ธ องค ดวยการปดกวาด ตกั น้าํ และปราบทางเปน ทส่ี ญั จรของพระพทุ ธองค กาลตอ มา ชา งนน้ั กต็ าย แลวไปเกิดเปน บตุ รของสกลุ พราหมณสกลุ หนง่ึ เม่อื เตบิ ใหญขึน้ แลว ก็ได สละครอบครัวออกไปศึกษาพาหริ ลัทธิ พาํ นักอยใู นปา แหงหนงึ่ ไดอ าศยั อยใู กล ๆ กับ ฤาษีตนหนึ่ง และแลว คนทง้ั สองกไ็ ดกลายเปน สหายกนั ในสองคนนน้ั คนหนงึ่ ไดต้งั ความปรารถนาขอใหเปน ภิกษแุ ละมานะพยายาม เพ่ือความเปน พระอรหนั ต แลว เขาก็

ไดเ กดิ ใหมเ ปน นาเซยี น สว นอกี คนหนง่ึ ก็ไดต ั้งความปรารถนาขอใหเปน กษตั รยิ  และ สามารถทําใหช นทงั้ ปวงปฏบิ ัตติ ามคําสง่ั สอนของตน แลว เขากไ็ ดเกดิ ใหมเปน กษัตรยิ มี ลนั ๒. ฉบบั บาลี มีขอความยดื เย้ือคอื กลา วถงึ เรื่องพระอรหนั ตจาํ นวนนบั ไมถ วน ไปออนวอนยอใหมหาเสนเทวบตุ รลงมาเกิดในมนุษยโลกเพือ่ ปราบพระเจา มิลทและ เพื่อคุม ครองรักษาพระธรรม เรอ่ื งมหาเสนเทวบุตรกลับมาเกิดใหมเปนพระนาคเสน ใน ตระกลู โสณตุ ตรพราหมณเรอื่ งพระนาคเสนศกึ ษาพระเวทและเร่อื งราวตางๆ ของ พราหมณ เรอ่ื ง พระโรหนะกาํ หนดวิธที ี่จะชกั นาํ พระนาคเสนใหม าบวช และศึกษาธรรม เรอ่ื งพระโรหนะไปรบั บาตร (ที่บา นของพระนาคเสน) ประจาํ เปนเวลา ๗ ป ๑๐ เดอื น กระทั่งพบพระนาคเสนและบวชพระนาคเสนใหเ ปน สามเณร และเรอื่ งพระโรหนะสอง อภธิ รรมแกพ ระนาคเสน ในฉบับภาษาจนี กลาวอยา งธรรมดา ๆ วานาเซียนนน้ั เมือ่ อายุได ๑๔–๑๕ ขวบ มีลงุ ฝายบิดาอยคู นหนงึ่ ช่ือ โลหัน ซึง่ เปน พระอรหนั ตแ ละมอี ทิ ธิฤทธิ์ นาเซยี น ไดม าเยีย่ มลงุ และแจง ใหลุงทราบวา ตนมคี วามยนิ ดีในพุทธธรรม และขอบวชดว ย ทา นโลหนั สงสารนาเซียน จึงบวชใหเ ปน สามเณร นาเซียนไดทองบน สวดมนตทกุ วัน พิจารณาไตรตรองทั่วท้งั พระธรรมและพระวนิ ยั จนไดบรรลฌุ าน ๔ และมีความเขา ใจ ในอรรถธรรมเปนอยา งดี ในฉบับภาษาจนี ไมไ ดก ลา วถึงการสอนอภธิ รรมแกพ ระนาค เสนเปน ครง้ั แรก ๓. ในฉบับบาลี พระนาคเสนสอนอภธิ รรมอนั สขุ มุ คมั ภรี ภาพและหลกั สญุ ญตา แกอ บุ าสิกาคนหนง่ึ ในฉบับภาษาจนี นาเซยี นสอนทาน ศีล และสวรรค แกอ บุ าสกเม่อื รูเ ขายนิ ดี แลว จงึ สอนธรรมอนั ลึกซงึ้ ยิ่งกวา น้นั แกเ ขา เพราะสญุ ญตาธรรม อาจจะทาํ ใหเขามี ความทกุ ขใ จกไ็ ด ในฉบบั ภาษาจนี ไมไ ดกลาวถงึ พระอภธิ รรม ขอความที่ไมป รากฏในแตละฉบบั ขอความท่ีไมม ีในฉบับภาษาจนี ๑. ภกิ ษสุ ามเณรเกิดแลวเกดิ อีก เปน เทวดาบาง เปนมนุษยบ า ง นับชาติไมถ วน ในระหวางกัสสปพุทธกาล และโคตมพุทธกาล และพระโคตมพทุ ธเขา ไดท รงพยากรณ ภกิ ษุและสามเณรทง้ั สองนน้ั เหมอื นกับทไี่ ดท รงพยากรณเ ก่ียวกับพระโมคคัลลีบุตรติส สะวา หลังจากพทุ ธปรนิ ิพพานแลว ได ๕๐๐ ป ทา นทง้ั สอง จะปรากฏขึ้นในโลก ประกาศธรรม และชว ยขจัดความยงุ ยากตา ง ๆ เกยี่ วกบั ศาสนธรรมเสยี ได

๒. ฉบบั บาลี กลา วถงึ ครทู ง้ั หก และกลาวถึงการสนทนากนั ระหวา งพระเจามิ ลนิ ทก บั ปูรณกัสสปและมักขลิโคสาล ซง่ึ ไมสามารถจะตอบใหพระเจา มิลนิ ทพ อพระทยั ได และเปนเหตุใหพระองคป ระกาศวา ทว่ั ชมพทู วีป วา เปลาจากสมณพราหมณผ ู สามารถจะโตต อบกับพระองคเ สียแลว ๓. ฉบบั ภาษาจนี ไมไ ดพดู ถึงตอนทว่ี า ดวยเร่อื งชมุ นมุ พระอรหันตทีไ่ ปออน วอนขอใหมหาเสนเทวบตุ ร มาเกดิ ในมนษุ ยโลกเพ่ือเผชิญหนา กบั พระเจา มิลนิ ท และ เพื่อปกปก รกั ษาพระธรรมเลย ทัง้ ไมไดก ลา วถงึ ตอนท่พี ระโรหนะถกู ใชใ หไ ปรับ บิณฑบาต ทบี่ านของโณุตตรพราหมณเปน เวลา ๗ ป ๑๐ เดือน และตอนทพ่ี ระโรหนะ ไดส อนพระอภธิ รรมแกพระนาคเสน ๔. ฉบับภาษาบาลี พดู ถึงอภธิ รรม ๕ คร้งั คอื ครงั้ ที่ ๑ ในอารมั ภกถา ท่ี กลา วถึงพระนาคเสนวา เชย่ี วชาญในอภิธรรม ครัง้ ที่ ๒ เมอ่ื พระโรหนะสอนพระอภิธรรม ๗ คมั ภรี แ กพ ระนาคเสน คร้งั ที่ ๓ เมอ่ื พระนาคเสนสวดพระอภธิ รรม ๗ คมั ภีรจ บ บรบิ รู ณ ตอทชี่ มุ นุมพระอรหนั ต ไดรับสรรเสริญสนน่ั หว่ันไหวจากพรหม และไดรบั การ โปรยดอกมณฑารพ (ดอกไมสวรรค) ครงั้ ท่ี ๔ พระนาคเสนสอนพระอภิธรรมแก อบุ าสกิ า แลว ทั้งสองก็ไดบรรลโุ สดาบัน และคร้งั ที่ ๕ พระนาคเสนไดแสดงพระอภิธรรม แกพอคาทใ่ี หก ารตอ นรับตนในระหวา งเดินทางไปเมืองปาฏลบี ตุ ร ขอ ความทไ่ี มม ใี นฉบบั บาลี แตมใี นฉบับภาษาจนี ๑. เรื่องพระพทุ ธเจาองคปจ จบุ ันและชา งแสวงหาทวี่ ิเวก (ซง่ึ คลายกับเรื่อง ภิกษชุ าวโกสมั พ)ี เรอ่ื งชา งไดมาสพู ระอารามหลงั จากพทุ ธปรนิ พิ พานเพอื่ สดับเสียง สวดพระพทุ ธมนต การทช่ี า งนนั้ กลับมาเกดิ ใหมในสกลุ พราหมณ และเมือ่ เติบโตเปน หนมุ ขน้ึ แลว ไมเ คยไดย ินไดฟง เรือ่ งพระพุทธศาสนา ไมเคยไดเ ห็นพระสงฆ การเปน เพื่อนกันกบั ฤาษอี กี ตนหน่งึ การตงั้ ความปรารถนาแลวกลับมาเกดิ เปนนาเซียนและมี ลัน เรื่องเหลา น้ี ไมปรากฏในฉบับบาลี ๒. นาเซยี นถูกขบั ออกจากหมูส งฆ เนือ่ งจากไมน ําพาตอ คําสงั่ ของอาจารย รูสึกนอ ยใจตนเอง จึงพยายามจนไดบรรลเุ ปนพระอรหันตแลว กลับปฏิบัตติ ามคาํ สั่ง ของอาจารยอกี เรอื่ งเหลานไ้ี มมีในฉบบั บาลี ๓. หลังจากบรรลุพระอรหัตแลว นาเซยี นเท่ียวสง่ั สอนไปตามหมบู านและเมือง ตาง ๆ การไดธ รรมาภิสมยั ของผทู ฟ่ี ง สั่งสอนของนาเซยี น นาเซียนไดรับการตอนรบั ท้ัง มนษุ ยแ ละเทวดา พรหม รายละเอยี ดเหลา นีไ้ มมใี นฉบบั บาลี ดงั กลา วมานี้ จะเหน็ วาเรอ่ื งราวในอดีตชาตขิ องพระนาคเสน และพระเจามิ ลนิ ทน ั้นแตกตา งกนั อยา งมาก ในสองฉบบั น้ี แมว าขอ ใหญใจความทว่ั ๆ ไปจะไมข าด

หายไปก็ตาม ฉบบั ภาษาจนี นนั้ พูดอยา งรกั ษาตน ฉบบั ฉะน้นั จงึ มเี หตผุ ลอยา งเพียง พอทจ่ี ะเช่ือวา ตน ฉบบั เดมิ นั้น ไดถกู รจนาจารยฝ ายภาษาบาลีดดั แปลงแกไ ข เพอ่ื ให เหมาะสมกับลทั ธิหรือนกิ ายของตน ดร. ทชิ มนิ เชา ไดกลา วสรปุ วา ดว ยขอเทจ็ จรงิ ดงั กลาวมาแลว ทาํ ใหส ามารถ กลา วหักลา งไดอยา งเต็มปากวา ฉบบั แปลเปน ภาษาจีนนนั้ ใกลเ คยี งตนฉบบั เดิม มากกวา ฉบบั ภาษาบาลี และวา ฉบับภาษาบาลนี นั้ ผรู จนาไดร จนาขน้ึ ใหมโดยอาศยั ฉบบั เดิมเปน หลกั เพ่ิมเตมิ เร่ืองราวและหลักธรรมตา ง ๆ เขามากมาย เพอื่ ใหเ ขา กนั กบั หลักคาํ สอนฝา ยเถรวาท และขยายตน ฉบบั เดมิ ออกไปอกี จนมีขนาดใหญโ ตดังปรากฏ อยใู นปจจบุ นั นี้ ทา นทิช มิน เชา ไดอา งผลของการคน ควา และความเห็นของ ศาสตราจารย เดอมวี ลิ ล (Prot. Demieville) มาสนบั สนนุ ความคดิ เหน็ ของทา นวา “ตนฉบับเดมิ นน้ั ประกอบดว ยสว นตาง ๆ คือ (๑) อารมั ภกาถาพรอมดว ยรายละเอียด ตาง ๆ คือ การพรรณานาสถานที่ พรรณนาประวตั ิของพระนาคเสนเก่ียวกบั ชวี ติ ทาง พรหมจรรยใ นระยะตาง ๆ (เชน บวชเปน สามเณร บรรลพุ ระโสดาบนั บรรลุพระอรหัต) พรอ มดวยประเพณบี างอยา งเกย่ี วกับวดั และอาจารยข องพระนาคเสน ใหความรู เกี่ยวกับการโตว าทะอนั ไรผลกบั พระภิกษรุ ูปหนง่ึ และการพบกนั ระหวา งพระเจา มิลินท กับพระนาคเสน (๒) บนั ทกึ การโตวาทะ สวนท่ี ๒ ของตอนน้ี ดเู หมอื นจะไดเ พ่มิ เขา มา แตโ บราณกาลแลว และตอนแรกนนั้ ไดต กมาถงึ พวกเราในสภาพที่คงรปู สมบรู ณทีส่ ุด โดยมี ๒ ภาค ในอารมั ภกถานนั้ ไดเพม่ิ เร่อื งอวตารของบคุ คลสาํ คัญทงั้ สองเขามา และ ประวัติของพระนาคเสน กม็ กี ารแกไขเพิ่มเตมิ เพราะการกระทาํ ดงั นเ้ี อง กอใหเกดิ การ แกไ ขท่ีแตกตางกนั ออกไปเปน ๒ อยา ง คอื อยา งแรก ไดแปลเปนภาษาจนี ราว คริสตศตวรรษที่ ๔ และอยา งหลกั แปลเปน ภาษาบาลี ในครสิ ตศตวรรษที่ ๕ สว นฉบบั แปลเปน ภาษาจนี นัน้ ไดร อ ยกรองขึน้ โดยมกี ารแกไ ขเปน ๒ แบบ คือ แบบแกไข สมบูรณ และแบบแกไขไมส มบูรณ ซง่ึ ท้ังสองแบบกไ็ มแตกตางอะไรกนั มากนกั แต ตรงกนั ขาม ฉบับท่ีแปลเปน ภาษาบาลนี น้ั ไดผา นการปรบั ปรงุ มาหลายคร้งั สว นทพี่ อจะ เช่อื ถอื ไดน้นั ไดถกู เพ่มิ เตมิ ลงในสมยั ตน ๆ ในประเทศลงั กา หลงั ครสิ ตศตวรรษที่ ๕ แลว พระประวัติของพระเจา มิลนิ ทน นั้ ชวนใหค ิดวาเปน การเลยี นแบบพระประวตั ิของ พระเจาอชาตศิ ัตรแู ละพระเจาอโศก และ ๔ ตอนทเ่ี พมิ่ เขามา กอ็ าจจะเปนไดว า เพ่ิม เขา มาในประเทศลงั กา ซง่ึ ในประเทศลงั กานเ้ี องไดพบวา สว นแรก (ของมลิ นิ ทปญหา) ยังบรบิ รู ณดอี ยูจนถงึ ศตวรรษที่ ๕“ แมกระนัน้ ก็ดี ก็ยงั เปนการยากอยูทีจ่ ะพสิ จู นใหเ หน็ วา สว นทเ่ี พิม่ เติมเขามาทีหลงั ๔ ตอนนนั้ ไดเ พ่มิ เขาในประเทศลงั กาตามที่ ศาสตราจารยเ ดอมวี ิลลยนื ยนั แตความเหน็ ของเขากย็ ังสนับสนนุ ขอ ท่ีวา ฉบบั

ภาษาจนี มมี ากอ นกวาและถูกตองตามตนฉบับเดิมมากกวา ฉบับภาษาบาลี ไดเ ปน อยางดี ในเร่อื งน้ี ศาสตราจารย รสิ เดวดิ ส ไดคัดคานอยา งรนุ แรงวา “เปนไปไมไ ดท ว่ี า ฉบับท่สี นั้ กวา และเพียงแตส้นั กวา อยา งเดยี วเทา นน้ั จะตอ งเปนฉบบั ท่ีเกา แกก วาฉบบั ทยี่ าวกวา แตความจรงิ แลว นา จะเปน วา ฉบบั ท่ยี าวกวา นนั่ เอง ทท่ี าํ ใหเกดิ มีฉบับทส่ี ้ัน กวา ขน้ึ มา …ถาวา ฉบับท่ีสน้ั กวา (ซ่งึ ความจริงเรียกวา ฉบบั ถอดใจความนาจะเหมาะ กวา เพราะในความรูสกึ ของคนสมยั ปจจุบันแลว ไมน าจะเปน ฉบบั สมบูรณเลย) ท่ี ไดม าจากเกาหลี เปน ตน ฉบบั ทแ่ี ทจรงิ แลวก็มีปญหาวา หนงั สอื จีนอนื่ ๆ ทีก่ ลา วรวม ๆ วา ไดแตง ขึน้ ในสองศตวรรษ ตอ มา ซงึ่ ถือวา เปน ฉบับตน เดมิ นน้ั ดวยเหตุผลใดเลา จึง เกิดมีเนื้อหาสาระผิดแผกแตกตา งไปจากฉบับภาษาบาล?ี เชือ่ แนว า สมมติฐานที่จะเอา มาเปน เครอ่ื งพิสจู นใ นเรื่องนี้กค็ งจะเปน วา หนงั สือจนี ๒ ฉบบั ซ่ึงแปลจากตน ฉบบั อัน เดยี วกนั นนั้ ฉบบั หลงั ยอ มจะตอ งถูกตอ งแนน อนกวา ฉบบั กอ น และในเรอ่ื งนี้ ก็ทาํ ให เราไดเห็นลกั ษณพเิ ศษอนั หนง่ึ ของจนี วา ในการถา ยทอดคมั ภีรของอนิ เดียไปเปน ภาษาจนี นนั้ ทางจนี ถอื วา ฉบับหลังยอมถกู ตอ งกวา ฉบบั กอ นเสมอ มลิ ินทปญหาน้ัน เปน ปกรณท ี่ไดรบั ความสนใจศกึ ษาคน ควา จากนักปราชญ ตา งๆ ทวั่ ไป ทง้ั ทางตะวนั ออกและตะวนั ตก ไดม ผี ูเขยี นบทความวจิ ารณเ ร่ืองของมิลนิ ท ปญหากนั อยา งกวา งขวาง มกี ารคนควา และตดิ ตามเร่ืองราวตา ง ๆ ทีก่ ลา วไวในมลิ นิ ท ปญ หากนั อยา งจรงิ จงั ดงั ทก่ี ลา วมาขา งตน และจากผลของการคนควาของบรรดาทาน เหลา นัน้ กป็ รากฏวา สาระสว นใหญของมิลนิ ทปญ หานน้ั ดําเนนิ ตามหลกั ธรรมของ ฝายเถรวาท ซง่ึ เรยี กวา สตั ถุศาสน แตก ไ็ มไ ดจํากดั วงอยเู ฉพาะในขอบเขตของ พระไตรปฎกฝา ยเถรวาทอยา งเดียวว เพราะพบวา บางคร้งั ผูร จนากน็ าํ เอาหลกั ธรรมใน นกิ ายสรวาสตวิ าท ซง่ึ เปน พทุ ธศาสนามหายานนกิ ายหนงึ่ มาอภบิ ายอยา งยดื ยาว เบอรนอฟ (Burnouf) ไดคนพบวา พระนาคเสนไดบ รรยายถงึ หลกั ธรรมในอภธิ รรมโก ศวยาขยา (บางแหง เรียกวา อภธิ รรมโกศภาษยา ซึง่ เปนคมั ภีรส ําคญั อธิบายพทุ ธ ปรัชญาตามหลักธรรมของนกิ ายสรวาสตวิ าท ในฝายมหายานแตงโดยพระวสพุ ันธุ ชาว อนิ เดยี ) อยา งกวา งขวาง ท้งั ยงั ปรากฏวาบางแหง ไดพ ูดถงึ หลกั ธรรมของธเิ บตดวย เชน เรื่องสที ี่บุคคลจะเหน็ เมอื่ เวลาจะตายเปน ตน ซงึ่ ไมม ใี นพระไตรปฎกฝา ยเถรวาท บางครัง้ ก็นาํ เอาตัวอยา ง หรือขออปุ มาจากวรรณคดนี อกพระคมั ภรี มาประกองการ อธิบายบา ง ฉะน้นั จงึ เหน็ ไดว า ผรู จนามลิ นิ ทปญ หานัน้ เปน ผูคงแกเรยี นอยา งแทจริง เช่ียวชาญทง้ั ในเรอ่ื งพระพทุ ธศาสนาและวรรณคดอี น่ื ๆ ท่ีรว มสมยั กนั

ศาสตราจารย รสิ เดวดิ ส ไดยกยองวา มิลินทปญหา เปน ปกรณทแ่ี ตงดเี ปน อยางยอดคมั ภีรห นงึ่ ในบรรดาคัมภีรทัง้ หลายที่รจนาขนึ้ ภายหลงั พระไตรปฎก และวา หนงั สอื ท่ีแตงไดดีใกลเ คียงมลิ นิ ทปญหา ก็มแี ตวิสุทธิมรรค ของพระพุทธโฆษาจารย คัมภรี เดยี ว แตม ิลนิ ปญ หามีมากอ นกวาวิสทุ ธมิ รรคชา นานและพระพุทธโฆษาจารยยงั ไดอ างเอามิลนิ ปญหามาเปน หลกั ในการวนิ ิจฉยั ในหนังสอื อรรถกถาทท่ี า นรจนาเปน หลายแหง จงึ เหน็ ไดวา มลิ ินทปญ หาน้ี เปน คมั ภีรท นี่ กั ปราชญถ ือกนั วา เปนหลกั ฐานใน ขอ วนิ ิจฉัย พระธรรมวนิ ยั มาแตดกึ ดําบรรพแลว ศาสตราจารย ริส เดวดิ ส ไดล องกําหนดขอความในพระไตรปฎกซ่ึงยกอา งไว ในมิลนิ ทปญ หาน้ี กป็ รากฏวา ผรู จนาคัมภีรน ี้ เปน ผชู าํ นิชาํ นาญแตกฉานใน พระไตรปฎก สามารถอา งไดทุกคัมภรี  สาํ นวนโวหารกไ็ พเราะ แตข อวิเศษอนั สาํ คญั นั้น กค็ ือ ผรู จนาเปนผทู ่ีฉลาดปราดเปร่อื งทงั้ ในกระบวนการวินจิ ฉยั และวิสชั นาพระธรรม วินัยใหเขา ใจไดด ว ยอปุ มาเปน ตน ผดิ กบั คมั ภรี อ่ืน ๆ โดยมาก จงึ เปนเหตุใหผ ศู กึ ษา พระธรรมวนิ ยั ในพระพุทธศาสนานับถอื คัมภีรม ลิ ินปญหานี้ สบื ตอ กนั มามากวา ๒๐๐๐ ป เขา บัดนี้ ทา นอานนั ท เกาศัลยายนะเถระ (Anand Kausalyayana) กก็ ลาววา บรรดา วรรณคดบี าลที ้ังหลาย นอกจากพระไตรปฎ กแลว ไมม ีคาํ กลา วใดจะสขุ มุ ลมุ ลึกเทา คาํ ของพระนาคเสนในเรื่อง อนาตมวาท (Anatmavad) หรืออนตั ตา ดงั นน้ั มิลินทปญ หา จงึ เปนคมั ภีรทแ่ี สดงหลักเกณฑไดทั้งดา นอภิปรชั ญาของพระพทุ ธศาสนา ทง้ั ในดา นจ ริยศาสตรและจติ วิทยา นกั ศึกษาพระพทุ ธศาสนาควรจะไดศึกษาเพราะนอกจากจะ เปนคัมภรี พ ระพทุ ธศาสนาทสี่ ําคญั แลว ยงั มคี ุณคา ทางดา นประวตั ศิ าสตรและ วรรณคดอี ีกเปน อันมาก มลิ นิ ทปญหามีหลกั ฐานดแี นช ดั ชนดิ ทว่ี รรณคดี รอยแกวของ อนิ เดียในศตวรรษท่ี ๑ เปรยี บเทียบมิได กลา วสน้ั มลิ นิ ปญหามฐี านะเดนในวรรณคดี อินเดยี ไมวา จะมองแงป รัชญา วรรณคดี ประวัตศิ าสตร หรอื ความรทู างภูมิศาสตร เปน ขอ เทจ็ จริงทีโ่ ตแยง ไมไดวา วรรณคดีหลังพระไตรปฏกไมม ีคัมภรี พ ระพุทธศาสนาคมั ภรี  ใดจะมคี ุณคา เทา มลิ ินทปญ หาพมาไดจ ดั มลิ นิ ทปญ หา เขา ในสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทก นิกายดวย มิลนิ ปญหาไดถ ูกถายทอดอกั ษร และแปลเปนภาษาตาง ๆ ทงั้ ภาษาทาง ตะวนั ออกและตะวนั ตกหลายภาษา และในบางภาษาแปลกกันหลายสํานวน สาํ หรบั การถายทอดออกเปน อักษรตา ง ๆ ในพากยบ าลนี ัน้ คอื ฉบับอักษรสิงหล ฉบับอกั ษร ขอม ฉบับอักษรพมา ฉบับอักษรไทย และฉบับอักษรโรมัน โดย ว.ี เทรงคเ นอร ชาว

เดนมารก เมอื่ พ.ศ. ๒๔๒๓ สําหรบั การแปลเปนภาษาตา ง ๆ กนั เทา ทป่ี รากฏใน ขณะน้ี คือ พุทธศกั ราช (ราว) ๘๖๐–๙๖๒ - แปลเปน ภาษาจนี มที งั้ หมดรวม ๑๑ สาํ นวน “ ๒๒๙๐ - แปลเปนภาษาสิงหลโดยเถระ และมแี ปล ตอ มาอกี หลายครั้ง “ ๒๔๓๓ - แปลเปนภาษากฤษ โดยศาสตราจารย ริส เดวิดส “ ๒๔๔๘ - แปลเปนภาษาเยอรมนั โดย เอฟ็ .ออตโต ชราเดอร (แปลบางสว น) “ ๒๔๖๖ - แปลเปน ภาษาฝรัง่ เศส จากฉบับภาษาจีน โดย หลยุ ส ฟโ นต “ ๒๔๖๗ - แปลเปน ภาษาฝรง่ั เศส จากฉบบั ภาษาจีน โดย ปอล เดมิ วี ิลล “ ๒๕๐๔ - แปลเปน ภาษาอังกฤษ โดยนาง ไอ. บี. ฮอนเนอร ไมทราบ พ.ศ. ที่แปล - แปลเปน ภาษารสั เซยี จากฉบับภาษาจนี โดยนายอีวานอฟสกี (Ivanovsky) “ - แปลเปนภาษาญีป่ นุ จากฉบับภาษาจนี โดย โซเงน ยามากามิ “ - แปลเปน ภาษาญป่ี ุน จากฉบบั ภาษาบาลี โดย เซอิ สยา กานา โมลิ สําหรับการแปลเปนภาษาไทยนนั้ บางทีอาจจะไดแ ปลมาตั้งแตค รงั้ กรงุ สโุ ขทัย ดว ยอางถึงหนงั สอื มิลินทปญ หาในบานแพนกหนังสอื ไตรภมู พิ ระรว ง ซ่งึ พระมหาธรรม ราชาพญาลิไทย ทรงแตง ข้นึ เมือ่ ครงั้ กรงุ สโุ ขทยั ยงั เปน ราชธานี แตที่แนน อนและมี ตนฉบบั อยใู นบัดนี้ ๔ สาํ นวน คือ :- ๑. ฉบับแปลแตค รัง้ กรงุ ศรีอยธุ ยาเปนราชธานี หอพระสมุดฯ ไดตนฉบบั ไว แต ไมบ ริบรู ณ

๒. ฉบับแปลในสมยั กรุงรัตนโกสินทร ซงึ่ กรมศิลปากร ไดจัดพมิ พเผยแพร เปน ฉบบั ของหอสมุดแหงชาติ สาํ นวนนี้สันนษิ ฐานวา คงจะแปลในรัชกาลท่ี ๓ ดว ยปรากฏ มาวา ตงั้ แตรชั กาลที่ ๑ พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟาจฬุ าโลก ไดโ ปรดฯ ใหแปล คัมภรี ท ่ีแตงไวเปนภาษามคธ ออกเปน ภาษาไทยหลายเรอ่ื ง ทเี่ ปน เร่อื งใหญม ฉี บบั ปรากฏอยู คอื เรือ่ งมหาวงศพงศาวดารลงั กา วา ดวยพทุ ธศาสนประวตั ใิ นลงั กาทวีป ๑ ชินกาลมาลี วา ดวยพทุ ธศาสนาประวัติต้ังแตพ ุทธกาลถงึ นครเชียงใหมในสยามประเทศ นี้ ๑ ไตรโลกวนิ ิจฉยั ๑ เปนอาทิ หนังสือทแี่ ปลในรชั กาลท่ี ๑ มกั มบี านแพนกและบอก ช่อื ผูแ ปลไวเ ปนสําคัญ แตมลิ นิ ทปญหาน้ี หามีไม จึงสนั นษิ ฐานวา จะแปลในรชั กาลท่ี ๓ ดวยพระบาทสมเดจ็ พระน่ังเกลา เจา อยหู วั ทรงสดับพระธรรมเทศนาทกุ วันเปน นิตย ตามพระราชประเพณโี ปรดฯ ใหอาราธนาพระผถู วายเทศนแ ปลพระไตรปฎก ทั้งพระ วนิ ยั พระสูตร และพระอภิธรรม และปกรณต าง ๆ ถวาย เม่ือเทศนแ ลว โปรดฯ ใหเ ขียน เก็บรักษาไวในหอหลวง มิลนิ ปญ หาฉบับนี้ กเ็ หน็ จะแปลถวายเทศนในครง้ั นน้ั ๓. ฉบบั แปลในมหามกุฏราชวทิ ยาลยั ในสมยั รชั กาลที่ ๕ ดวย สมเดจ็ พระมหา สมณเจา กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส ทรงตั้งมหามกุฏราชวทิ ยาลยั ขนึ้ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๖ และออกหนงั สอื ธรรมจักษุเปน รายเดอื นสมนาคณุ แกผบู รจิ ารบํารุงมหามกุฏราช วิทยาลัย ไดท รงแปลมลิ นิ ทปญหาลงพิมพในหนงั สือธรรมจักษดุ งั กลา ว เปน ตอน ๆ แต มไิ ดทรงแปลดว ยพระองคเ องตลอด ทรงใหพระกรรมการมหามกฏุ ราชวทิ ยาลัยบาง พระภิกษสุ ามเณรนักเรียนในมหามกฏุ ราชวทิ ยาลยั บา ง ชว ยกันแปลเปนตอน ๆ แลว ทะยอยลงพิมพใ นหนงั สือธรรมจกั ษุจนจบ สาํ นวนแปลในฉบบั น้ีเปน แบบ “สาํ นวน สนาม” คือเหมือนอยางทแ่ี ปลกันในการสอนพระปรยิ ตั ิธรรมสนามหลวง เม่อื ครง้ั สมเดจ็ กรมพระยาดาํ รงราชานุภาพ ทรงเลอื กมลิ นิ ทปญหาสาํ หรบั จดั พมิ พเ ปน ฉบบั ของหอสมดุ แหงชาติ ทรงเห็นวา ฉบบั แปลในมหามกฏุ ราชวทิ ยาลยั นี้ สาํ นวนไม สมาํ่ เสมอ เพราะแปลกนั หลายคน จงึ ไมท รงเลือกเอาฉบบั นี้ ทรงเลือกเอาฉบับแปลใน สมัยรัชกาลที่ ๓ ดังกลา วแลว ขา งตน ๔. ฉบับเรยี บเรยี งใหม เรยี กวา “ปญ หาพระยามลิ นิ ท” โดยนายยม้ิ ปณ ฑยาง กูร เปรยี ญ เจา หนาทหี่ อสมดุ แหงชาติ เมอื่ พ.ศ. ๒๔๘๓ เปน การเรียบเรียงเอาเฉพาะ ใจความของแตละปญ หา โดยตัดขอความและสํานวนท่ีซํ้า ๆ ซาก ๆ ออกเสยี เพอ่ื สะดวกในการอา นและเขาใจงา ยขนึ้ และฉบับนี้ กรมศลิ ปากรไดจัดพมิ พออกเผยแพร เปนฉบับของหอสมุดแหง ชาติ อีกฉบับหนงึ่ สําหรับมิลนิ ปญ หา ทท่ี รงพระกรณุ าโปรดฯ ใหจดั พมิ พข ึ้น ในงานพระเมรพุ ระ ศพ สมเด็จพระสังฆราช (อุฏฐายมี หาเถร) คราวนี้ไดฉบับพิมพท ่ีโรงพิมพไ ท เม่ือ พ.ศ.

๒๔๗๐ ซง่ึ สมเด็จพระสังฆราชพระองคนน้ั แตค ร้งั ยงั ทรงเปน พระมหาจวน เปรยี ญ ๘ ประโยค ไดทรงพระนพิ นธคาํ นาํ สาํ หรับการพิมพครง้ั นน้ั มาเปน ตนฉบบั ในการจดั พมิ พ เมอ่ื ไดสอบเทยี บดกู ับสาํ นวนแปลทสี่ มเดจ็ พระมหาสมณเจา กรมพระยาวชริ ญาณวโร รส และพระกรรมการ พระภิกษสุ ามเณร นักเรียน ในมหามกฏุ ราชวทิ ยาลัย ชว ยกัน แปลลงพมิ พในหนงั สอื ธรรมจกั ษแุ ลว กป็ รากฏวา เปน ฉบับเดียวกนั ฉะนน้ั มลิ ินท ปญ หา ฉบบั โรงพมิ พไ ท พ.ศ. ๒๔๗๐ น้ี จงึ เปนการรวมพมิ พม ิลนิ ทปญ หาทแ่ี ปลลง พมิ พใ นหนงั สอื ธรรมจกั ษุ เปน ครง้ั แรก ซง่ึ เรยี กในทนี่ ี้วา “มิลินทปญหา ฉบับแปลใน มหามกุฏราชวิทยาลัย” และฉบับทแี่ ปลน้ี เมือ่ สอบดูกบั ฉบบั ภาษาบาลแี ลว กป็ รากฏ วา แปลจากฉบับบาลอี ักษรโรมันทน่ี าย ว.ี เทรงคเ นอร ไดถ า ยทอดออกเปน อกั ษรโรมนั และจัดพิมพข นึ้ คร้ังแรก ณ กรงุ โคเปนเฮเกน ประเทศเดนมารก เม่อื ค.ศ. ๑๘๘๐ (พ.ศ. ๒๔๒๓) ขณะนน้ั ฉบบั บาลอี กั ษรไทยยงั ไมไดจ ัดพมิ พข ้ึนมหามกฏุ ราชวทิ ยาลยั พ่ึงจะ มาชําระและจดั พิมพข นึ้ ครัง้ แรกเมอ่ื พ.ศ. ๒๔๖๖ และปรากฏวา ทงั้ สองฉบบั น้ีมี ขอ ความแปลกกันอยหู ลายแหง พระเถระและพระภกิ ษุสามเณรนกั เรียนในมหามกุฏ ราชวิทยาลยั ทช่ี ว ยกนั แปลมลิ นิ ทปญ หาในครง้ั นน้ั มีรายพระนามและรายนาม ดงั ตอไปน:้ี - คํานมัสการ สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส มลิ ินทปญ หา วรรคที่ ๑ “ “ วรรคที่ ๒ พระแตม เปรียญ วัดบวรนเิ วศวิหาร วรรคท่ี ๓ พระคํา เปรียญ วดั บวรนิเวศวหิ าร (คอื พระยาวิจิตรธรรมปรวิ ัตร คํา พรหมกสกิ ร ป.๘) วรรคที่ ๔ สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส วรรคท่ี ๕ “ “ วรรคที่ ๖ สามเณรพฒุ (พระมหาพุฒ ผเู คยรงั้ เจาอาวาสวดั บรมนิวาส ระหวา ง พ.ศ. ๒๔๕๘– ๒๔๕๙?) วรรคท่ี ๗ สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส วิเสสปญหา “ “ เมณฑกปญ หา

วรรคท่ี ๑ (ปญ หาที่ ๑-๒) วรรคที่ ๒ (ปญ หาที่ ๓) พระราชกวี วัดบวรนิเวศวหิ าร (คอื พระธรรมปาโมกข ถม วราสโย ป.๗ วดั มกฏุ กษตั ริยาราม ภายหลงั ลาสกิ ขา) วรรคที่ ๑ (ต้งั แตปญ หา ๔ ไป) พระธรรมปาโมกข วดั มกุฏกษตั ริ ิยา ราม (คอื พระพรหมมนุ ี แฟง กติ ติ สาโร ป.๗) วรรคที่ ๒ “ วรรคที่ ๓ “ วรรคท่ี ๔ “ วรรคที่ ๕ “ วรรคที่ ๖ “ วรรคที่ ๗ พระพรหมมนุ ี (แฟง กิตตสาโร) วัดมกฏุ กษัตริยาราม วรรคที่ ๘ “ (ถงึ ปญ หาที่ ๔) วรรคที่ ๘ (ตง้ั แตปญหาที่ ๕ - จบ) สมเดจ็ พระสงั ฆราชเจา กรมหลวงชนิ วรฯ วดั ราชบพธิ ครั้งทรงดาํ รงพระอสิ ริยาเปน กรมหมน่ื ชนิ วรสริ วิ ฒั น วรรคที่ ๙ สมเด็จพระสังฆราชเจา กรมหลวงชนิ วรสริ วิ ฒั น อปุ มาปญ หา มิลินทปญหาท่แี ปลลงพิมพใ นหนังสือธรรมจกั ษคุ ร้งั นั้น ไมไดจ ดั เปน หมวด ตามหมวดและวรรคของปญหา และไมไ ดใ สช่ือปญ หากาํ กบั ไวท ห่ี วั เร่ืองของแตละ ปญ หาดวย สาํ นวนการแปลก็เปนไปตาง ๆ กนั ตามความถนัดของผแู ปลแตล ะทาน และปรากฏวา ทา นตดั ขอความบางตอนออกเสียบาง เชน อุปมาบา งขอ ขอ ความบาง ตอนที่ซาํ้ กนั และความบางตอนก็สลบั ทกี่ นั เชน ยกเอาอปุ มาขอ ๓ ไปไวลําดับ ๒ และ เอาขอ ๒ ไปไวเปน ลาํ ดบั ๓ เปน ตน ฉะนน้ั จึงเขาใจวา เมอ่ื โรงพมิ พไ ทประสงคจะพมิ พ มลิ ินทปญ หาสาํ นวนน้อี อกเผยแพร คงจะไดถ วายเรื่องนแี้ ดส มเด็จพระสังฆราช ครง้ั ยงั ทรงเปน พระมหาจวน ชวยตรวจชําระเพอื่ การพิมพ และขอประทานพระนิพนธคาํ นาํ สําหรับการพมิ พคร้ังนั้นดวย สมเด็จพระสังฆราชพระองคนนั้ คงจะไดท รงจัดระเบยี บ เกี่ยวกับหวั ขอปญหาตาง ๆ เสยี ใหมแ ละใสช อ่ื ปญหานน้ั ๆ กาํ กบั ไวท ุก ๆ ปญ หาให ถกู ตองตามฉบบั ภาษาบาลดี ว ย เพือ่ ความเปน ระเบยี บและสะดวกในการคนหา ฉะน้ัน

ฉบับโรงพิมพไ ท เมอื่ นาํ มาเทียบกบั คาํ แปลที่ลงพิมพในธรรมจักษุแลว จงึ ปรากฏวา มี ขอแตกตางกนั บา งเลก็ นอย คือ :- ๑. ในธรรมจกั ษุ ไมมชี ือ่ ของปญ หาตา ง ๆ กาํ กบั ไวทหี่ วั เรอื่ งของปญหานนั้ ๆ แตใ นฉบับโรงพมิ พไท ใสช อ่ื ปญ หาของแตล ะปญหากาํ กบั ไวด ว ย ตามที่มปี รากฏอยใู น ฉบบั ภาษาบาลี ๒. ในธรรมจักษุ บางปญหาไมไ ดแ ปลไว แตในฉบบั โรงพมิ พไ ท แปลเพมิ่ เขามา ใหมใ หครบตามฉบบั ภาษาบาลี และท่ีเพม่ิ เขามาใหมน ี้เขาใจวา สมเดจ็ พระสงั ฆราช พระองคน น้ั คงจกั ไดทรงแปล ๓. การใชสัพพนาม และสรอ ยคาํ บางคาํ แปลกกนั ออกไปบา ง ทงั้ นเี้ ขาใจวา คงจะเปน การเปลีย่ นคําทเี่ หน็ วา ไมเหมาะสม และตดั คําทเ่ี หน็ วารงุ รงั ออกไปเสียบา ง แตข อ ความอื่น ๆ ตรงกนั โดยการตรวจชาํ ระของสมเดจ็ พระสงั ฆราชพระองคน นั้ จงึ ทาํ ใหมิลนิ ทปญหา สาํ นวนน้ี เรยี บรอ ยข้ึน เหมาะแกก ารทจี่ ะพมิ พอ อกเผยแพรไ ด อกี ประการหนงึ่ มิลนิ ท ปญหาสาํ นวนน้ี กลา วไดวา เปน ฉบับแปลเปนภาษาไทย สํานวนใหมท ่ีสุดเทา ทม่ี อี ยใู น ปจจบุ นั นี้ ดังน้ัน จึงไดทรงเลือกและทรงพระกรณุ าโปรดฯ ใหพ ิมพใ นคราวนี้ อนึ่ง มิลนิ ทปญ หา ฉบบั แปลในมหามกุฏราชวิทยาลยั น้ี แปลจากตนฉบบั ภาษาบาลอี กั ษรโรมนั ดงั ทไี่ ดอธิบายไวขางตนแลว จงึ ปรากฏวา ขอ ความบางตอน ไม มีในฉบบั ภาษาบาลีอักษรไทย ฉบบั ทมี่ หามกุฏราชวทิ ยาลยั ตรวจชาํ ระพิมพดงั กลาว แลวเชน กนั และอสาธารณนามหลายแหง ไมตรงกัน เชน ช่อื พระสตู รตาง ๆ แมน าํ้ สําคญั ตา ง ๆ เปนตน เพราะฉบบั ภาษาบาลอี กั ษรโรมนั กบั อกั ษรไทยนัน้ มีขอความ คลาดเคลอ่ื นกนั หลายแหง บางแหง ทีส่ งสยั และตรวจพบวาตางกนั กท็ ําเชงิ อรรถไว แต ไมไ ดทาํ ไวต ลอด เพราะไมม เี วลาตรวจสอบเพยี งพอ