ранда, сол мыс Kipnimtiu 6ipeyi 6ip ж ары м тыйыннан aft- налса, элп жумысшы не алады?.. Мейрамнын алдынан еткен елестер, осьгадай сурак- тар да бгрт Kerin жатты. Emi 6ip улкен окыйга етш барады... Жакагы жан тер! шыккан жумысшыга атакты Хол келдк Холдын езге агылшыниан мiнез] де, турпаты да белек, ¥зын бойлы, сыйда кара, ©згелер сез, кол жумсаганда бул тек аяк жумсайды. камшыдан октайлы. Келе-ак мыс куйып журген жумысшыны Teyin калып, етпетшен туардй Тебе-тебе есжтен де шыгарды. Элден уакытта шабаш мезплшз боздады. Аяктарындагы aFam таганы тарсылдап жумсышьглар жупрд(, жан- жактан. Завод iuii дуга толды. Холдын ею колын артына кайырып, б;реулер устап экеле жатыр, б!реулср темip тэшке дайындап тур. Сол тэшкеге Холлы салды да, би;к шлак жартастын басынан, шлак теккендей жулртш апарып теге салды. Домалап барады Хол... Мейрам бул окыйганы есептей келе, 1914 жыл деп шамалады. Сонда тогыз жасар бала. Дэл осы мыс коры- татын neiuTin алдында, буйраттын уст нде, кабыргасын eni жердей Tipereii 6ip белмел'| жай Kipnim уйде — табе льщик Жусштщ потер1'нде туратын. Ол пзгер олдека- шан жер белым кеткен. Мейрам сонда да орныиа келш, ат уетшен б!раз карал турды да, Te6inin шокыта же- нелд1... Аг екш'н! баганадая 6epi баскан капырык, ыстыкты, шытырман ойды cepnin тастап, жадырап Kerri Keiii.r. Ау- ьшыгымен алыскан жарау тобылгы торьшыц Д1'зг1н1н босатьш-босатып та алды, Мейрам. Зырлатып «Кулжу- мыр-Сорац» тауыиын буйрат, шокыларьша кегериген сайын летргеп кешл терец сайына iускенде, камальш та келе жатыр едн Кен жазыкка шыкты. Келденсш онша ебедейс1з болмаганмеп, шыгыетаи батыска созылган узын жазык ушы'ксыз сыякты. Эдетте калайда 6ip дал- дадан шыгып, далдага бататын куц, бул жазыкта таса таппгй, жерден шыгьип жерге баталы. «Кектал-жарык- тын* калын шабынынан басталып, злпые-жетше кило- метрдеп сопау Долиикеден api еткен бул жазыктын солтуспп — ирек-нрек байтак жон. Кдлен егш, кемip. OnTycriri — лзбек-лзбек, жатагаи кег!лд!р таулар мал фермаларынын конысы болмак. Тундеп бюрода сез бол тан осы улкен алап Караганды жу.чысишларына азык беретш жердщ б!р белшеп гака. Орманы, езеш болма-
ранмен, карараны торайдай, ш т камыстай, кедеа коян жасырады. Шабыны мол, тауы, жопы, жазыгы тугел кел- ген куifкалы жер — ею ру Сармантай, Мураггын мекен! болатын. Караганды алдымен сол руларды тартты езше. Ka3ip бул жерд'1н. б1рсыпырасы босап калды. Толыксып, жайкалып тур. Бертпе-бертпе бетегелер1 бойжетш, жер бегш шок-шок ук1 каптагандай, тобылгы, карагандары тженектеп, юшкеие кек жапырактары шытырдай, сасыр- лары бас жарып, жасып ж1бек шашактай кершед!. Алу- ан Tycri кызгалдактар жер бет!н керкейте туссе, тус- тустак сагым ойнап кулпырта тусед'1... Хош Hidi, кием тусп, кен далада жаксы атпеи жор- тып келе жаткан Мейрам кен:л1 шалкып анге басты. Кец даланы эр жершен кесш еткен каска жолдардыц устш- деп кальт журпннпш эз!р байкаран жок. Эншк ayeui- мен келедк Канкылдап канатымен сабалап су, Сулуды тасалама ко\", торгын бу.— легенде Ардак елестсйд! коз5ис. Bip квргенде-ак умы- тылмайгын елее калдырган Ардакты Мейрам ойлаудаи ёршген емес. Сыртын сонда-ак унаткан, енд1 iiuiH бьт- генше асык. ГЗорin сыртына жыйган, iiui бос есер сулу- дан жиренсд: Мейрам. Сулулык алдымен imie, icre. Сырткы сулулык алдауыш. Ол, баска тупл сулудын езш до алдапды, деседе, Ардакты буран Tinri кынмайды. Ай- налып келш 0Kecine токтала береди «Табы к1м?» дегеп улкен сурак тур алдында... Алыстары жатаган кек таулардан шырэтын тарам-та рам кеп жол жазыкка кулаганда биж карагаи, корьж, пшлерге ciitiri квршбей кетедк «Сокыряан> еткен сод Караганды кайкадына шыга б:рсыпырасы тогысады1 да, кец, курен жол боп каекыйып жатады. Осы кед жолдыц ycTi узджс’1з арыдран кеш. Мейрамиыд к в и т керш неким белшдк Жа.мырарад, бьмыранкы кеш смес, узын Т1збск — калин, керуеи. Алды белден асты, арты жазыктары кара- ган, корык, ш м л е р д т арасьшан шырып жатыр, шыгып жатыр, таусыаар емес. КелжтерМн еи-танбасы, адам- дарыныд киiмi алуан-алуан. Казак елш1'к ар жершен, ор руынан, ялыс-жуыктан курялган улы кеш —езара жж- тесе, курен ж олм ел ермелеп барады эрге... — Я, улы 03repic!—дед! Мейрам, Сталин сэзЫ ес;не
алып. Bapi Карарандыга бара жатканын бисе де, кешт! бойлай журш, ор тустан 6ip сурастыра отырды. — Кайда барасыздар? — Карагандьрра. — Кайдан келеаздер? — Колхоздан. — Шарт бойынша ма? — Шартпен келелпз. ¥зын кешт in, берген жауабы осьг. Bipiieuie белдерден аскаи сои, жолдан аулзгырак, жамбастагы Таскулыкта копып жаткан тары 6ip шагып кэш кершдь Малдьь кеш. Беткейде бытыран, аралас жайылып туйс, жылкы, бу- заулы сыйыр, кой-ешм'лер жур. Мал карамы эжептэу)'р. Мейрам епдi осыларга бурылды. Ke.iiriu uieTKepipeK догарган итарканын аузы 6epi карап тур. 1шшде буктусе демалып, ерлКбайлы ек? адам жатыр. Ат аясыныц дуб]р:.чен eKeyi де басьш кетердь Мейрам аплнап тусш, сэлем бере келдь Егле тарткан адамдар ексн, енлершен шаршакандык байкалады. Сез- Aepi дс жол ooiibiii.aaFbi керуендерден белек шыгады. Амандыктаа кейш: — Кайда беттеп барасыздар, отарасы? —дед) Мей рам. Отатсы кызарган кезш укал ай отырып кайырды жауапгьк — Каратаплыга. — Кайдан кслеаздер? — Каркаралы оязынан. — «Ояз» жок кои Kasip, — Бурынпл одетиеи аузыма rycin жатыр. Карпке- сек —Карсон боламыз. — Timi, алыстан келесЬдер-ау? — Алыстан кслсм!з. Бурыннап жортымназ ел едгк. Журттык 6api колхозга сигеп сои, кезге туртю болмалык дсп жортып котик. Осынау егек-жои кен заводка паиа- лагалы келелпз. /Касаскаи шартымыз жок. Biare кыр ус- Tiiicif. жешл-желш жумыс берсе, 6 ipAi-eici.ai малымызды багып ojbipa беремi3 Foil. Кен далага сый.ман, тар заводка келш, мал ecipeTiii отагасына Мейрам бурыла карап 6 ip кулш койды. Ота- гаса сезгсп жок. Сирск сакалыи тарамдай, капераз сей- леп отыр. Оси каперизлтшеп мейлшшс кешик, мейлш- uie тарльж байкалады. Мейрам екеушде керш, кайран каллы. «Бул тулга неге де болса шыдайды. Айыл шегпк-
ri олжа керетш казак кез1 келгенде, ат пен туйенi шы- рын да кермейд!» деда йшнен. Рыза болып атын сурап еда. — Атым— Жайлаубай,—дед1 де карсы сурак кой- ды.—©з атын. шм, шырагым? — Мейрам. Экем аты—Омар. Отарасы да, эйел1 де елец етш, ежштей тусп. — РуЫ'Н К1М? — Ру жайын аз бьлем. Осы елдщ iiuiiie экем ертеде келш турып калран екен. Эке-шешеден жастай айрылып, оку 1здеп кетт!м. —Шешен атын 6LneMiciH, шырагым?—деп картан эйел кясьша келдк — Бйтем. Мэлике. Эйел бассалды Мейрамды. Дауьгстап жылап жатыр. Журпнгшлер жыйналып калды... — Мэликеден налган жэлрызым!.. K,a3ip алсан, да ры- замын, жасаган!.. Мейрам ан-тац. Ата-анасынын мундай туысын ecxiren де. керген де емес. Жыйналгандар да тусше алмай тур. Эйел жуыкта айрылмаран сон, 6ipey барьт айырып ж!берд1. Жайлаубай мэн-жайды айта бастады... Бул эйел Мэликешн Шекер деген жалгыз апасы екен. Мейрам туганнан кейш 6ip-aK рет келш кеткен. Алыста жатса да сiидтtciнiн, куйеужщ кайтыс болтаный, одан калган жалгыз баланын хабарсыз кеткешн, кулак турш ecTin жатыпты. Орта аукатты адамдар KepiHeai. Колхоз- Fa енуге тартпактап, жекешелерге косыльш келе жаткан жайы бар. Ойламанан жердей туыс тауып Мейрам да куанып калды. Эйелдщ б1рсыпыра бейнес! шешесше келсдк-Эа- ресе падала караган кой кез1 тым оттЫ', шешесш ecine Tycipin тур. — Жогалтканым табылды, ешкешм жаиды, найкал- ма, шал. Бол!..— деп шелекп ала жвнелгенде Мейрам токтатты. Канша бэшк болса да, соймакшы болтан ма лина. карамадь». К,ымыз iuiin отырып,— Карагандыга барган сон жерхпз,— дед1 де конатын ноныстарын нуска- ды. Нускаган жер1 — Ардак отырган кеп ауыл. — «Кебш киген келмейдй кебенек киген келедЬ де ген осы,—дед1 Жайлаубай,— Енд1 б1зд! esiH баскара бер, шырагым. Суга, отка айдасан да тартыну жок. Шу- Kip, бет1м дурые екен!
— Bis де бетенщ емесшз, шырагым. — Бэр1М13 де жармасармыз,— деп кещл бшд'фш тур- гандарра: — Эркайсыныз тшсп орнынызды аласыз,—дед! де Мейрам атыяа мшд1... Жупртш бн!к белге шыга келгекде, бузылган бекет- тщ дэл усп'нен шыкты. Ойда отырран кел ауыл бурын- гысынан да кебейш керпш. «Майкудык», «Кызылку- дыкка» карай созыла, жшлене тускен. Сол ауылдардын 1Ш1нен коныр уйд1 тште «арап келед! Мейрам. М;не тап- ты. Ардак eciK алдында, кораптьг ap6aFa суйенш тур. Орзн карсы, арбанын екшнл жактауына суйенш, орысша эдем1 KHinreH. буйрабас Ж1пт тур. Квп ауылдььн, imiMen келin калган Мейрамды eKeyi де байкамады. — Есенс1здер ме!—легенде рана, сездерш белш елек етт!. Ардак энтск кул!мс1реп, 6eTine кан жупрш, кобалжыраидай болды. Буйрабас ж!г1т тым нырыз. Узя- май ерсш-карсылы журе бастап, «да» деп кояды. Жасы Mi отызга жетпесе де беп етейт, мурны iciHin, бугагы то.мпия калган. Карлы да шошайьт келед|. Элден-гк болган, толган адамнын MiHe3i, KecKiwi бар. К,ыр кер- сеткен! ме, кызга мактанраны. ма kim бытсш, тенселе жу- pin, талтан басады аяп>1Н. — Слзден жаксы сауда кызметкер! шырар e.ii,—деп суктака карауы, езппц саула кызметкер1 екешн рана емес, кызга саулалясып турганын да ангарталы. Мей рамды Tirm елеген жок. Мейрам «тырсыГп-ян немецi те- cin кетейш бе» деп 6ip окталса да, туганган кызряны- шын, ер Mine3in oaip еркше ж!бсрмей тур ели Ардак соны сезгендей екеуш жарастыра сайледк — Таныс на десем, тосыркап турсы-здар гой. Мен та- ныстырайын. Мына Kici ауданда 1стейтш кершсль кеше келл', кооперация бастыкы. Дукен а шкалы жур; жаныл- масам атьр— Махмег. Мына Kici, осында iCTen.U, жацыл- масам аты — Мейрам. — Ракмет! — дед1 Мейрам. «Жацылмасам» деп удай- ымен eKi айттыцыз, ушпшпде жанылмас деп сенем. — «Ер кезег1 ушке деШн» дегенниз бе? Ер екен!мД1 кайдан б:лдш1з? — Ер болмаганда жаныла береа'з бе? — Жаныла жур in уйренем!'з де. Оныц не айыбы бар? — Сез саптауы, осы ж1гн айыптайлы б'ме.м,—деп слык-слык кулд! Махмет. Эл1 де езш жогары устаран
келемеж кулкн Мейрам Ардакка кайырган жауабында бул кулкйп елеуаз тастамады: — Айы-пты бола калганда да коргаушыныз касыныз- да екен. Кэзге кораш кершбендк— дегеиде Махмет шам- дака бястады: — Ж1Г1Т1м, келгеинен mice келдш, осы ауылдын. бет- ке шырары-ак боларсын. Байкал свйле. Кез1 келсе кор- раушы болудан жасканбаймын. Мейрам да келемеждегендей 6ip мырс eni. Ардак ын- райсызданып калды. Жумыстан келе жаткан океан кэрш, yfiiiie беттед1 де, eni жйчтке б1рден кайырды жауапты: — G3ip KopFaymbira кунш тускен жок, бекер тала- сг.сыздар. Ардак кеткен сои бвгелмей Мейрам да Kerri. 1шше •тускен кызганьиш шогкн ала кет'. 12 YfliniH касында к!мдер тургакын K epin келе жаткан Эл1бек олардык не сейлеп, не ойлап турганын да топшы- лап келе жатыр едн Yiiiiie жеткенше кептен 6epri eni жар ойыи асыга туйдь Баласына буп'н 6eviH б1лд1рмек. Торушылар кебейш барады. Олдеюммщ арбауына тусш калса, айырып алу кыкын. Эа'ресе, Мейрамнан кауште- недь «Бшмди алгыр ж1пт» лесе де, «баламныц TeKi, ма- fhh тек емес. Айтканьша журетш, пайдаца жарайтын Махмет артык одан» деген кортыидыFa келдк Адамды 6ip квргенде-ак байкап калатын зымыян Эл1- бек, Мсйрамды- ею кергенде кеп napceni байкаса, кеше- ден 6epi уйшде жаткан М ахметц бар калтасын актар- Faii —Партбилет! болса да осы колFa конып тур. Мол казыиины, беделд! билегп жастапа жатайын...—деп бе- кше enji yfiiiie. Ардак кунлеп здетшше, адептi, жылы жузбем карсы алды экесш. Жуыиатын суын, таза кшмдерш дайындап койкан. Жумыс кшмдерш шеипширш алып к е т де, экесш онаша калдырды. Жумабай, Майпа, Кант —жа- кын туыстары катты наукас болып кеше кешке ушштш шахтыга кеткен. Кайткан жок. Эл1бек онаша уйде жуы- ныл жаткаида, жерошак басында шай камдап жургеи Ардакка колгабыс erin, шамта тусетш квбелектей, Мах-
мет те ебелектеп журдь взшше сепз кырлы жйчт бол- рансып, осы уйд! элдеи-ак 63iMcine калыпты. Тасып те- плген шайнекп Ардактан бурын устай алам деп колы куйдь Колы удай ашьга турса да бышрмей, Ардак езу тартса, какала узак кудель Нэз:к жаннын нэзж KyiiKici добалдай « irirri допша ойнатканда, добалдай жж'гтн жуан кулк!с! нэз1к кызды теб1ренте де алмады. Муны ani сезген жок Махмет. Кумарлык кезше дейш кызартыпты. Ардак бЫп тур. Аяйды, эйбат ж ш т, бойында бэр! тугел сыякты. BipaK, неге екеш белпс!з, суюге журек бармай- ды. Элденеш 1здейд1. Кейде кез кермегешп ,акыл кэрме- генд.! сокыр сез1м тап баспай ма. Махметтщ бойында от аз. Отты кыз соны 1'здеп турраныи 63i де сезбейдь Бэйнс болып Kimipefiren кшасыз ж!г!тт!ц caFbffl калай сынды- рар? Тас »i6ice Ж1б!мес, суык журек калай жылынар? Кос бурауга тускен жас Ардак кынжылса да кынк етпей imineii рана кыйналды. Сыртын керген Махмет —шынга шыккандай шаттанды. Эл1бек жуынып болган кезде еке- у! де уйге еши. Эл1бек малдасын курып, темен тукырына карап, тер алдында отыр. Бурын басын мунша енкейтпейтш майлы бурак суалган. Келденеш ш ырынкы, жалпак бел' де ка лым еттен айрылып, урты ортая, бет суйектер1 iubiFa бас- таран. Кем!рдей кара шашына, тыгыз, деигелек кара сакалына алашабыр ак eHinTi. Темен карап тунжырап, табжылмастан отырсада, теренде жаткан жылан кез ан- да-санда жылт е т т , жаркабыктын астынан 6opin бакылап кояды. Улкен денел1 кара Kicinin дэл осы отырысы, тыш- кан андыран улкен кара кустын отырысы, сыякты едь Махйетке акйыктай кершдь Сол кезде емге табылмай- тын бес жуллызды коньяк, коробкалы шоколад, почснье- лер экеп койды дастарканга. Бэр!н ез «.олымен ашып, уш кессге коньяк куйды да: — Алыкыздар!— дедь—Конак, келген кун! конак- Будан былай мен салмарымдь» салмаспын ссздерге. Шы- нымды айтайын, отакасы, с!зд1 TinTi кыймаймын кара жу- мыска. — Ракмет, шырарым! —деп Элтбек куйылран аракты ium де, кайта куйнывбады. Ардак ернше рана THri3in, кайтып берд:. «Iiuini3, неге imneflci3!» деп езеурей берген Махметт1 жай рана тойтара салды. — Ауыз тидс'м Fofl. Тоя imin, мае бол демесешз. Махметтщ дымы ешть 9л1бек осы евздщ эуеншен-ак
к.ызы бойын тежеп отырганын сездК Л ак етпей, шыжым- дай тартып, шермендс acirirri шынтарымен шуШргешнс суйсшсдк Элде Мейрамга кецш ауама, деп кауштенедь Сол Kayinnea Ардактан сыр тарттьк — Ардакжаи, жер асты кажытатын сыякты мет. Жэрдемдеспесен болмас. — Жарайды,— дед1 Ардак.— Демалыкыз, мен кыз- мет icieflin. — Сен бастыкканша 1стей турармын. Кызметке тура- тын болсан, сауда жарын уйрен. Махмет шырарым, эуел! куданга, калды caFan тапсырам. — Куп. Айттым рой кеше,—деп Махмет жайрандап кеттК—0 3 ip re бес жердей дукен ашамыз, сонын танда- раныи алсын. Бастыкканша касына Kici беруге болады. Караганды кеп узамай калага айналады. 03im осында ауысуды осы бастан ойлап журмш. Ж ер астын кайтем13, отарасы. Турмыстан тарыктырмаспыз... Бул свздерден Ардактын бойы суып сала бердк Экес! ойламдырмай тез айтып, тез корытканы neci? Оны Мах мет Lie женелш, колма-кол жайрастырраны Heci? Екеулей шырмап, булк етт'збсн коймак па? Сол шырмауды- бул- кынып шарт узсем бе? Злле сытылып шыгып кетсем бе? деген оймсн Ардак дастаркан жыйиалранша тш кат- — Балам, так кыека, тесек сал! — деп З.'нбек кез токтатэ 6ip карады. Сол караста жылтыраран еттр кез! Ардакты TiHTin туррандай едк Дудамалдаи баска, ай- кын ештеме таба алмады. Сырра экесшен де бер1ктеу екен Ардак. Ж ас ботадай мопты'йнан жузш бузбастан орныиан турды. Элiбек тер алдьшда жататын. Буши «ет1 кызып» дала- Fa жаткысы келштЬ EciK алдыплагы арбаны уйдм ке- лсцке жарына тартып, тесект! жэилкт! арбаньш inline сал- гызды. Махмет тер алдына жатты. Сулу кыз, окаша уй, каракры тун. Кезж канша жумса да кешлшен кет- псй, тулап жатыр журен... конак пен океан жаткызып, уй iiuin жыйыстырган Ардактын кыбыры жуыкта бппе- ai.Eu акырында шамды алдына койып, кшмшен оты- рып, Горькийдщ «МатьИн алды колыгга. Шам сепуш, кыз жатуын аська куткен Махмет, денбекилп жатып, кыека танды квз!мен атырды. Ардак эл1 окып отыр...
13 Мейрам келгел1 кэбшеее завод ем!рш зерттеумен, танысуымен болса, кейшп жумада кызу жыйыи, кауырт жумыстарга араласты. Поселкелж совет, комсол, проф союз уйымдарьш куру, толып жаткан жыйналыстар еткБ зу, алуан-алуан сез, niKip талкыларыиа тусу — шын ехйрге жана араласкан жастын, тойпакын жазьш, б1рсь; пыра ашып тастады. Мейрам Ka3ip «жумыстын кыбын, аламныц ш ш бьчудЬ езшта мектепте ен жиксы керетш i математика сабаты есебшде уйренш жур. Отты, ойлы ' кез! салмакпен козталып, жалт Караганда iuiiitai корin тургандай болады. Аксур жуз1, ез шлнен ештеме сезд1р- мейдь Кагылез, тш-тпс, орта бойыида мш жок. Ж элрыз- ак биштеу кабарынан жасында ат тепкен, туяк даты 6ip жана айдай имен сызыкша больш калып койыпты. Окта- текте касын Kepin, жупыны столда жэлрыз жазып отыр. Отырган белмес! де жупьшы>. Ак кагазга маржандай лз- ген усак жазуы тым эдемт OflFa бойлап, тар уйде ул- кен ic жасап отырган кец Kirirrin кабшел кершедк.. Калжындаса, кагыса сейлеп Щербаков, иоселкелж кенес председател! Кэр!бай, профсоюз комителш'н пред- седател1 Жумаиияз, механик Козловтар enai уйге. Bopi де партия уясьгаыц бюросыиа кел.л. Партия, профсоюз, со вет, комсомол уйымдары курылганнан кейшп бюроныц бул манызды мэжшск Каралатьж мэселе 6eiriai — ен- flipic жайышда. Эркайсысы ойлана, тол рана келш отыр. Ермек пен Жанабмлдеи баскасы талай бюроиы керген, жана сехретарьдш аяк алысыи байкагалы да отыр. Мейрам куп тэрлбш ресми турде жариялап, Щерба- ковка сез fiepai де: — Создш де тетесш таба сенлейж,— деп борте 6ip ескертт койды. Сырты тыныш кержгенмеи iuiinen кобал- жынкырап отыр. Бурын басшылыкта болмяран жас болтай адамдардыц алдында суршбесем, ninip карыста- рында кателеспей лурысын устасам, дейдь Бул бюрора 6ipcbini>ipa дайындалса да дайындырьшан repi тэжрибе-ni Щербакове кеб!рек сенедй Сондыктан сезд'1 эуелi соган бастатты. Сергей Петрович орнынан тура сагатына карады. Ку- .ц'стеу ancaFaii денесш тжейте, eni к ольт артьша усгап, жай бастады сезш. Жатка айтты. Бул отыргандардан aeneci рана емес. жасы да, тэжрибеЫ де улкен. Караган- 92
дынын, каз1ргкмн рана емес, келешепн де кврген байсал- ды адам, жумыс жайьш жайып салып, картадан керсет- кендей сейледк Онын. ce3i дардыды баяндамадан repi, улкен аудиториядагы ужен устаздьщ рылми лекциясына уксады. Айта кел1п сынап та, кейш те кояды. Онысы камкор экешн, сынауы, кеки сыякты. Каз1р, Караканды- иыц келешегшен repi (SyriHri жардайын баса айтып, туй- 1|(д! 6ipneuie мэселеге токталды да, бэрin e3i шешш бердь — ... Б1зден бурын Ермек ашкан 6 ip FaHa шахта icTen тур. EcKi жумысшылар уйренген енд'фкпн тастап кете алмарая. Кем1'рд? колбуранмен шырарып, елге азык-ту- лжке айырбастап кун KepinTi. Енд1 кайгсш. Bi3 келгел! жанадан терт шахта казылып жатыр. Материал, алды- мен aFaui жетпейдк Су, азык-тулж жетпейдн Арылып келш жаткан жумькшыларра уй жок. Bapi тем1р жол- дын келу1н кутедк OFan дейш к егт кантарып тура ала- мыз ба? Эрине, тура а.пмаймыз. Ж ергшкт! мумюшшлжт! барышна пайдалана бму керек. Сол максатпен, 6ipiHmi шахтынын вте ауыр колОуранын атбуранра айналдырдык. Бул, еибек ешмш бес есе арттырды. Таяуда ат кушш, бу Kymi басады. Еибек eiiiwi тары да арта туседь Электр куатын жасаганша, осылай амалдай турамыз. 0те кый- ын жагдайда icTeyre тура келед;, жолдастар. Жергшюл мумкшджтерд!, бойда бар куатты жете пайдаланбай, бэрш жорарры жак «i6epefli деп отырсак утыламыз. Кыйьтдыктарды жену ушж коммунистер алда болуы, кепке y.'iri корсету! керек... Щербаков жай сейлеп, алдакы кауырт жумыстарды кыйындыктармен коса кез алдына етю з'т тур. Мейрам онын. сез'шен сол кыйшдыктарды женетш кушт1 де ке- pin, cyficinin отыр. Окта-текте сурак 6epin кояды. — Су муктаждырын калай жоямыз? — «Герберт» суы epjen жер 6eTine шыкпак. Кудык- тар тек адам 1шуге рана кяладьг. Онымен де су муктаж- дынынан кутылмаймыз. Ею километрде «Майкудык» булагы, отыз бес километрде Нура езеш жатыр. Соларды тарту керек. Тем ip жол келш, трубалар жетк|'згеншо, канау дайын турсын. Кыска калса каиау казуы кыйын- дап кетед!. Ж азлыц жарымыеынан Ke6i 6iTTi. Жумысшы- лардын жузден токсан торызы уйс1з. Калган уакытта оларды тег.'с уймен камтамасыз ете алмаймыз: Егер жу- мысшычтарды уйымдастыра бктсек, эркайсысы ез1'не уакытша баспана жасап ала алады. Осы мандары бес 93
кодхозбен шарт жасасып отырмыз. Булар да пэтер кеме- гш кврсетпек. Мемлекет Сергеи азык-тултк корын та- сып алу кыйынга сокты. BipaK, бул мэселе канша кыйын болса да, колхоздар куткарады. Бурынрыдай, кулак- тын колына караула» к етк. Сергей Петрович кен турып, Ke6iKci3, булдырсыз, жумыс тш меи жагдайды дэл ескертт'1 де, саратына та- Fbf 6ip карап, орнына отырды. Ол бэрш айтып, бэрш шешш, баскага ештеме калдырмай кеткен тэр1здй Еш- кайсысы сейлей коймай, бтраз уакыт еттй Мейрам сурак койды: — Кеп жумысты тем1р жолдын келуше караттыныз. Of8H тиеген ж угЫ з бар ма, кашан келед1? — Жол б1з д т карауымызда емес кой, xecin айту кыйын. Ka3ip Осокаровкага жетштй Яиварга дейш Ка- рагандыга жетуге тшсти Жеткеи Kyiii Донбастан квмек келедй — Кандай квмек? — Bip бу генераторы, ек! бу казаны, нефть двига тель, болат аркан, трубалар, б1рнеше динамо. Усактарын коспаганда бастылары осылар. Осынын 63i 6ip алым ал- Fa ж1беред1, б^зди Улкен куанышымды iurre ipnin отыр ед1м, сыймады, антайын. Бугш Орджоникидзе жолдас- таи жауап аллым, жауабымен коса, «Bipimui бесжыл- дыктын» бел балалары —терт трактор женелтшть Ка раганды мэселесш ез колына алыпты... Бэршщ жуз! кул1мдеп «айта туе» дегенлей Щерба ковой аузына карады. Куаиыш кернеген кошлден ша- шыранды леб1здер шыгып жаттьк Орджоникидзешн «аз колына алуы»— жергсктеп нэрестеш ананын баурыиа алуы тэр!зд1 сезьпди буларга. Болашак, Караганды кан ша алып болса да, осы сетм куштер'шен теме» едй Жуманняз евз алды. Кербез, эдем1 кара муртты, кара торы ж1пт. Окымыстыга кен уксаса да, теменнен жора- рылаган Ек1'бас жумысшысы. Алгашкы евзшен-ак Мей рам окымаган, тэжрибел!' адам екешн ангарды. — Жолдастар, мен турасын антам,— Aeai Жумани- яз,—«профсоюз коммунизм мектебЬ деген Ленин. Ленин бастаган «сембрлш» бар. Сонын Keperi дэл казрр. Нура, «Майкудык», канауларын жумысшылар «еембшкпен» жасап береди — Мше, тапты,— деп Сергей Петрович гул жайна- ды. Жуманияз тары 6ip кыйынлы женшдетп:
— Пролетариат кыйындыктан кайтпайды. ©3ine бас- пана салу деген свз бе екен! Б утл заводты, каланы жа- сайтын солар. Тек уакыт берьпс'ш, материал берьпсш. BipaK, б1рнэрсен1 катты ескертем — 6apiMi3 коммунист болсак та шарт жасасамыз, жолдас Щербаков. Шартты бузушыны аямаймыз. Сергей Петрович карк-карк кулдк Донбастан келгел! профсоюз дауысын естГгеш осы. Квп талкысын, шарт талкысын сагынып калган тэр13Д1. Жуманиязды свйлете TycKici келш отыр: — Mine, булар шартьш ала жупредь Ecki эдет. — Я, ecKi эдет. ЕскшЕн. пайдалысын тастамаймыз. Социализм тусында да тэрт!п, зан бар, жолдас Щерба ков. Профсоюз бул дэстурш кашан коммунизмге жеткен- ше калдырмайды. ©з1шз де профсоюз Mymeci екен1Н,13Д1 умытпацыз. — Койдьш, койдым!—дед! Щербаков.— Ka3ip тэр- тшке шакыргалы тур, байкайсыздар ма? Bipa3 кул1с1'п алды. Мэжшс жана гана кыза баста- дь». Эркайсысы-ак сейлема келш, кыпылдап отыр. Ме ханик Козлов турды орнынан. Аласа бойлы, бурыл бас карт. TiciHiH, саусактарынын б!рсыпырасы тускем. Дон- бастыц ecKi жумыскер1, Щербаковой ала келген ен жаксы сержтершщ 6ipi едк «Болмайдысынан», «бола- дысы» кеп, уайымнан куанышы квп, аман алга тар- татын адам Kepineai. — Мен тек кадр жайында гана айтам,—деп баста- ды сез!'н.— Казак деген елдт атын ест!гешм болмаса, булай екенш бклген емен. Мехцехта жыйырма бес казак жумысшысы 1стейд|. Сонын оны ecKi, он 6eci жана. Эу- елде 6ipfle-6ipi e re y a i дурыс устай бшмейтш. Аз уакыт- тыц шшде мьшау отырган Жанаб1л, Шайкен, Жолтайлар механизм тЫ не Tyciiiin калды... Куанышпен еспртем, жолдастар, екбепн тынга сепкен дон тор!'здь Себе бер. «Казак мал багудан басканы бишейдЬ деген мулле втР piK. Жана жумысшыларды ecKi маман жумысшыларга баулыта бер. Тубшде сол жацалар — ауылдан келген казактар, казактыц жумысшы табы болып калады. Б\\з- flin ecKi Ресейде бес-он жылда уйренген1м1зд1, булар бес- он айда уйренетшше кез жегп. Bapi болады, жолдастар. Тек жасыма, шмда, баулы. Кадр бэрш жасайды... Кер- мейЫздер ме, Карагандынын карамы энеукуш кандай ел1, бугш кандай! Осылай кете бермек... 96
Козловтан кейш сейлеген Жанаб1л едг Жас батырак арындай женелдь Ек5 сезшш 6ipi — «тап тартысы». Жаратпаган адамыя кулакка тедейдк Сезшде ауыл m i квп. Тшнде взгеше 6ip етюрлж, тапкырлык бар. Сол Kacaeii квп мшш керсетпедь Бюро мушелер! оныд ау- зьшан шы'кканды жас баланын. аузынан шыккандай кы- зыга тындап отыр... — ... Кулак, жалкау, бойкуйездер — Ленин айткан- дай, 6ip акшаньщ eKi бета Кейшп екеуш де тап есебж- де жою керек — дегенде, ду кулд1 бэр:. Мейрам куле оты- рып карып койды: — Жалкау, бойкуйездерд1 жою керек емес, ыспалау керек. — Ендеше ею асыктыц арасына салып, таспаша ькьш жатырмыз Бэйтенд]. Комсомолдар аянбай куресе- fli олармен. Тек арашаламаныздар... Ауз» ауыр Ермек Жанабшдт ce3itie жымыя Ky.nin, анда-санда басын шайкап кояды. Бул, катты сунЫнген- деп , не катты унатпагандагы MiHe3i. Kasip соныц екеуш б1‘рден керсетт отыр: Ойын тайынбай тура айгкан ежет жаска мейлшше рыза. Ал Бэйтснге соктыкканына шам- данадь». Бэйтенд! Ермектш вз1 де уиаткан емес. BipaK, ол ауыр бейнеттерд! басынач кепл'рген, кажытан ecni жумысшы. Ecni жумысшылардын арасында, 6fpryp.ii уй- ымшылдык дэстур бар. ©зара урыссып, боктасып жур- генде де баскадан жаныи сала коргайды. Ce/uerici кел- меген Ермекн осьи иамыс K03Fan «iCep.ii: — Эуел1 мына ж!птпн сезше жауап кайырам,—дед| Ермек.— Онды «iriTciii, BipaK, Бэйтец сешн пулапн емсс, жолдас. Конфискелейтш де ештемес'| жок. EcKi Карагамдыда он ceri3 жыл ideren адам. Лтылшьшдар- дын, бай, подретилктердщ жумысына селнос карап эдст- тенген. Енд! эл1не сай жумыс берш, баулыса жанаша да icTeyre уйрепедк Осьшяа сейлеупИлердщ 6ipae-6ipi жер астына карамай ете шыкты. Караганды! -- алдьгмен KdMip—деген свз. Кемip жер астында. Айлясан таппа- сан алдырмайды. Ен KSMipre енетш 6ip Fana жол—штрек бар. Штрек, лава, проходкалар квбеймей, кемip квбей- мейдг Туйыкка тытылмай турып, жер астынын дайындык жумыстарын ершпу керек. Ертец машина журе бастаган- да, мол кехпрден кемip бере алмай огыпсак, уят емес пе? Кэр!байдан езгса улкендЬюшл! ой айтып, кейб:р! еселей айтып, жана Каргандыньщ тагдырын rneuiin
жатты. Жасы 6ipcunupaFa келген, тэжрибеы бар, посел- келш совет председателеКэр1байды« ундемеуш Мейрам унатпады. Баранадан 6epi айтылгап шк'флерд! корыта 83i сейлегенде, алдымен Кзр1байдаи бастады: — Ж ерплж т1 уймет бастыгы Элiбаев жолдастын айтары жок. па, ipnin калды ма, эйтеу1р ундемед!. К,ай- сысы болса да жараспай тур. Осындай сэл нэрсешн езшде, кейде салмакты мэн жатады. Мен каз1р кшалау- дан аулакпын. Халыктык. улы> icTe эрюмшн ульшы-шшип сыбарасы бар, соиы ал демекпш,— деп Мейрам сезш 6ip туйш тастады. Карябай кесе кара ж!пт едь Beii кара курен тартты. Салран жерден сынра алран секретарь эр- кайсысын 6 ip кьшсынтты.—Советтш Карагандыны жа- сау —социализм жасау больш шытады. Социализм мен надандык 6 ip казанга сыймайдьг. Менщше, улкен Kayin, улкен курес мэдениет жолында тур. Кеше ею жумысшы боктасьш жатыр екен. «Сен шошка бакканнан баска не бшп едщ» дейд1 6 ipi. «Сен кой курттаганнан баска не 6i.iin едщ» дейд1 eKiHiuici. K,a3ip аты>н атамаймын, осын- да отырран жолдастардын 6ipi ести тура бул сезге сол арада, не осы бюрода мэн бермедк Мэн бермейтш сез бе? Ecid улт ешпендШпн кулаж yrixi коздырып турран жок па? Егер де сол жумысшьмар саяси сауаттьг болса, солай Сййлеспейд1. Егер оларды тындап турран жанагы жолдас адал, саяси сауатты болса, ескерушз калдырмайды. Бел- гш Бэйтен жумсак егеумен егейтш TeMipAi, туршдей сгеу- мен егеп турраньш керд1м. Квп ауылдыц iuiinae 6ip эйел кем|рд1 жара б^мей, ак жапань» жоктап турранын кер- д1м. Екеушде де Ж анаби айтатын «кулак кастандыры» жок. Бшм жетпей жатыр. Кдйтсе жетед1?.. Мейрам осылай сурак коя, ол суракть», ез! шешш турды. Мысалдар Kejnipin, оран терен TyciHiKTep бердк YlWCMefl жур1п аз уакытта шине кви токыран. Ленин — Сталин рылымдарына суйешп, жержуз1лж жардайды да кез алдына экелдь Сез эуеш, кец мшезц тштк устшдеп сур кителже дейш «Сталииге уксаймын, Сталин баулы- Faii жас туйрынмын» деп турран тэркздЕ Ce3iHin 6api мэдениетке т1реледЕ Жадарай ауылдан жорары квтерклш, бшк баскышка шырып бара жаткандай, тшп осы отыргандардьщ 93in уй- ретш туррандай эсер бердЕ Окта-текте колымен жай орарытып егкеш, букш Карарандыны орарытып еткендей 7—Мустафин II той. 97
сезмедк Сезшщ акырында не icrey керег!н кес!п-кесш, айты'П тастады... — Жалпы б!л1м 6eperiH мектептер, оку комбинатта- ры курылранша, жан-жактан мэдениет квмектер| келген- ше бары'.чызбен базарлай турайык. 11оселкел!к совет, профсоюз комитет! ертекнен бастап санакка KipicciH. Сауатсыздар канша, оларды окытура жарайтындар кан- ша? Б!лей:к. Окытушыларра норма 6epin, енбекакысы- нан баска сыйлькс жариялайык. Жоспарль» турде саяси оку, жыйналыстар етк|'зуд|‘ партия, комсомол уясы ерек- ше мшдетше алсын. Оку жалаа каназла емес. 9p6ip тэжрибел!, маман жумысшы б!рнеше жана жумысшыны жумыска уйретуге m en. Бутан да белгш срок, норма беру, ыкластандырарлыктай акьт, сыйлык белплеу трес ке—жолдас Щербаковке тапсырылса деймш. Жумыс- шылардь» уйЫз, сусыз устап болмайды. Сол сыякты «сембшктй» де, уй салуды да безмен ж1беруге болмай ды. Уйымдаскан турде, жоспарлы турде, нег1зг! жумыс- тарды бегеместей eiin, журпзу1м!з керек. Поселкелш совет, трест, профсоюз бунын жоспарым кешш'фмей жа- сап экелу керек. ЕстерМзде болсын, осы айтылгандар- дыя орьшдалуы алдагы бюрода тексерьледь Эрк1мп!н ic- кер-airi байкалады. Б1зле куш, ьрклас жеткиикп, жолдас- тар. 1скерл1к, тек !скерл]'к жетсш, отан сез1мпаздык, к9р|\"мпаздыкты косалык!.. Мейрам мен Щербаков дайы'ндатан каульшыкпроект! бул айгылтанлардан «euipeK те, дол!рек те e.ii. Б!рауыз- дан кабылданды. Бюро тарады. Эрмм кэтергенше жук алып шыккандай, толгана басьм, ауыр козтап барады аятьш... Щербаков Мейрамныц касында калып койды. Жай- рац катып, кетер!ле сейлеп отыр. Жасамыс, байсалды адам болса да, куаныш устшде жешл екен, жас секре- тарьта, ол баскартан мэжшске рыза кершедп — Жаксы баскардыньв, Мейрам Омарович. Кептщ 6api баскаруда FOft.— деп 6ip K iflipji.— Баспана, су, тэрбие... 6yrinri ен ауыр мшдеттер ед!. Соны орындау- дын бюро дурыс шараларын белпледк Отьиз коммунист бармыз. Улкен куш. бул —улкен куш. Жуманияз, Жана- 6U, Ермектер кандай таза жанды адамдар!.. — Козлов ше? — Ол белг:л1 тарлан. — Кэрiбай матан уна.мады. © з ойы жок. Кеше eKi
жумысшы кер1скенде касында туриаи да сол. Комму нист, жергЫкН совет председател1 осылай бола ма? Шляпа! Кулак yrm надандыкты коздырып жатса, ол жак ашпайды. Сергей Петрович жымыйды да, 6 ipa3 унс'3 калды. Алгыр жастын албырт м'шез'ш де сез'ш калган тар!эд1. Eaairi сезшен езше тэн байсалдылык, камкорлык Kepi- iiin тур: — Адамдар эркыйлы, кемшшкЫз 6ipi жок. Кемшь л1гш корсете, шыдамдылыкпен тэрбиелей б:лу керек. Душпан болса 6 ip capi. Мейрам жауап кайырмады. Ж ука, таза, аксур жузК нен бул сезд ердт acepi байкалгаи жок. «6з!МШ1Лд1п басым, ер мшез »iriT пе? Элде туанд! ме?» деген ойдын 6ipine токтай алмай, Сергей Петрович акыльш айта бердк — Ж аксы каулы жарым ic. Оиык орындалуын када- раласан рана толык icue аймалады. — Дурыс айтасыз. — B ipH apceiii умытып барамыз. Осы журтка ойын- сауык та керек. — Рас, б ф ак K33ip амал не? - - Самодеятельность. Жанабждер жанып турран жок па? Мегзесеп болраны, жыйнап алады жастарды. — Ол кэр!н|‘ де тыйыш коймайды. Жана коныс келпи. жанэ ©нлipicriк мудделерш Сер гей Петрович б!ртждеп айта берди CaFaT em eu ауган- да рана орнынан турды екеуь Сараи сейлеп, кеп тын,- даран Мейрам, кеишн де аз сезбен бйШрдй — Тожрибеге кедейл1пмд! аз кунде кеп кордам. Эр- дайым жэрдем етммз. 14 Byriii 6 ip ж елд1 кун. Кеп ауылдьт. аярымен такыр- лапкан Teuipen сэры борапдатьт тур. Карагандыныи ез iiui кара боран. Уйткып-уйткып сорады. Панасыз биж жон кыс болса кардыи, жаз болса осылай топырактыц ойнагы. Алыстаи icapaFaiua сэры, кара шан дщгектер! аспанмен Т1лдес1п, олардык тубшлеп тутас, саррылт мунар заводты буркеп керсетпейдь Тек, бшк тем1р тру ба гана, толас толаста «мен мунда» дегендей каран eTin КОЯДЫ... 90
Осы астан-кестен дуниеден белене шыккан 6ip шан кэд!мп Кара Нурага беттеп барады. Шадрины жайка- лып, тунык. толкыран жер бетiне атжал болып турьш калды сол шан. Караганды мен Нуранын арасы отыз бес километр. Уюметпк улкен жоспары бойынша, Карарандыны Нура сумей, электрмен камтзмасые етедй Ол ушш, Нураны байлап, миллиондаран кубаметр су корьш —тешз жасау керек. Тец1з де аздык кылады. Нуранын астын зерттсу, Tepeimiri к у и т су кезше жету кажет. Бунын бар! келе- шскте «Каргрэс» аталатын улкен мекенн-'н мшдеттерг. Мейрам мен Щербаков ол улкен мшдегп иелерше тастап, ез тустарыиан тетенше шара колданды. ©ткен бюроньщ каулысы бойынша, Караранды —Нура кана- уын бастап жгбердк ¥зыннан узак атжал болып кершген шан —ауылдан жана келген, cyFa ансаган жаца жу- мыошылардыи шаны. Жуздеген кайла, шот тын колдар- да. Еасырлар бойы ecai арнамен аккан HypaFa жана арна жасап барады журт. Yin жузге белшт, езара жж- тесе, жулкыса журетж казак журты осы apaFa келш, ьшымарын коскан тэр1зд1. Алуан-алуан тымактар —эр руды KepceTin тур. Эр тустагы 6ip туе Кызыл тулар тмек Sipjiirhi KepceTin тур. Ленин бастаран «ce.M6i.iiK» жойкын кушпен кен даланы копарып барады... Бул кептш ашнде Жайлаубай да бар. Терт канат коныр уй!н ала келШ, шаннан аулак, шэлрыпды езек- шент кабагына xirinTi. Айдау керген уш-терт карасы, он шакты кой туяРы, ссны жерге тумсыгы тиген сои ка- рындары кампыя калыпты. Кеппен 6 ipre канау казып журсе де, Жайлаубайдын 6ip кез1 малдарында. Койла- ры желге беттеп, KauayFa жакын келген екен, шотын тастай сала: — Шайт! — дед! Жайлаубай. Эр1рек айдап тастап орнына кайтты. Шотыи Timi темен сермейдк Эйтседе мо- лырак KaiMTbin, опыра кулатпак ойы. Онысыиа жер ке- нер емес. Азырак альт ед1, еиер емес. Шот устасьшык ез! тым олак. Эйелше, балаша кылрындыра устап, кара кушке салып тур. Мше койлар тарьг келдь Тары да,— шайт! —деп кейш кайырлы Жайлаубай. Пар ат жеккен арбада, канауды бойлап келе жаткан Мейрам мен Щербаков Жайлаубайды кергенде катты кулд!. — Ею жакты Жайлекен — кой устарын, кетпен ус- юо
тарын бьле алмай жур-ау! —деп кулед1 Мейрам. Жай- лаубайдын хал!не кулш те, аяп та парады булар. Bipan, кен Жайлаубайда кысылган тур кершбейдк Манкыя ту рью, ыржыя кулга, карсы алды екеуш. — Бэрекелде! «Biiep icTin, басына, жаксы келер ка- сына». Кэпе, уй жакка баралык... — Уйд! кайтес!з...—деген MeflpaMFa одырая карадь) Жайлаубай... — Онысы неа! Койдын 6ipiH соям, дэм татып кетт- дер. Касы'нда уятты Kici бар кершедь.. Мейрам бул сезд1 орысшалап Щербаковка жетюзш ед!, eneyi шеп туйш п кулап калды. ¥лы жыйын, кызу жу- мыс мынау. Жайлекен жайланып отырып конак кутпек. — Ай, Ж айлеке!—дед! Мейрам.— Жумысты кайте- м!з?! — Е, тэЙ1р 1, осынша журттан жумыс кала ма? Дэм- нен улкен ештвме жок. KyHi узын ацызак жел кашкан конактар, мал союг.. кенбесе де, сусьшдап шыгуга карсы болмады. Кокьф уйге келin атбасын Tipefli. Мейрамныц нага- шы апасы Шекер шыгып карсы алды. Жаулыгыныц сыр- тынан кунд!к тарткан, кейлепн шалбарланган, денел!, мурынды картам эйел. Эл! тын. Енбекке шскен, шаруа- кор сыйкы бар. Дереу кара куманды мосьюа 1ле бастап еди — Козрама. Жиен uiipnin ел бола ма! — деп калжын- дады Жайлаубай.— Кымью акел. Кашкалы отыр. — Асыгыс шыгар,—дед! Шекер.— Жиен ел болады малы болса, желке ас болады жалы болса. Мейрамжан- да екеу! де бар, кемггпе. — Желксс'1 пышак жапьюандай, жалы- кай жер!нде? Teniperi Tepi суйреткендей, малы кай жершде? — Bapi мандайда. Мандайьщнан каскыйган!— леген де. Шекер меШр! тусш, мактап кернеп, шалкып отырды. Кадагалап сауган баппеп устаран жалрыв биен!н кымы- зы балдай екен. Конактар манданы терши, млктай imin, Жайлаубайдын жайын сурастырды. Мейрам бул уймен араласып кеткен. Жайлаубайдын уйш квцйре келгендег! ойы' белгш. BipaK, сол ойдын орындалуы кершбейдй — Жаке, елден бурын кешш едщ, ештеме бтрмепс!к гой? — Бул 03i колхоз жер'1 екен. Колхоз дегенщ майек туг!л, даланын шебш де корыйды. Шалг-ымен шукып,
катын екеуипз терт-бес колене шауып едж, тунде 6ipey алып кеттть Бкчмеймш км алганын. — Енд1 кайтеЫз? — Е, 6ip жеш табылар. Кыстайтын уй, малына кора, шел жох. Жайлаубан- да сонда да уайь:м жок. Жай сейдеп, кен отыр. Ол ушш Мейрам кысылып барады: — Апыр-ау, сенгешюз бар ма? Bip саспайсыз! Жайлаубай эдетшше сакалын тарамдай, жай рана жауап кайырдьк — Неге сасам?! Осыиау журт не болса, мен сол болам- Тэуекел. Мейрам Жайекеие тандана карады. Тэуекелшде тау- дай куш жаткан сыякты, сол кудгп таба алмай: — Сергей Петрович! —дед1 бурылып.— Б1здщ осы xi- ci тэуекелилл. Тэуекелшен не шыгар екен? — Ол жаксы касиет, Мейрам Омарович, вшлршке икем1 аз, ты>м жайуат демекЫз гой. Мешмше, бул вте мыкты адам. Тек орнын таппай жур. Орны exaipic емес. Подхоз, совхоздарды'Н малый колына берсе, кандай ук- сатар едь Адал, мал жайын жетж бйчетш, ершбейтш, ка- жырлы адам сыякты кершедь — Ол жагы жетедй — Онда буны подхоз, совхоздар курылганша, атко- рага ала турайык. — Орнын жала тапты бьпем!— aeai Мейрам. Щерба- ковпен орыс тык'ндеп кенестерш айтканда Жайлаубай ыржыя култ, эйелше бурылды: — Жох, жиеншн жалы да, малы> да бар екен. Бул, мейлшше куанганы. Сонда да сыртына шыгар- ганы осы-ак. «Б|’зд'| eiiai езш баскар» деп анада айткан б:р ауыз сезден кей'ш кыикылдамады. Мейрам ундемей келсе де саспады. Кен жайлаудай осы кеш'лгс гылым конса кайтер ед1?— дсгеп ойымен ундеп шыкты Мейрам. Шекер ере шыгьрп, Щербаков пен Жайлаубайдаи белin окетт!. Онаша апарып сыбырлап тур: — ... Сол бала магап yuan калды. Куда» б!рдеме сезд!реме, жакын тартады, 6i3fli. Не ойын бар? Эрк1м айналдырып журген сыякты. Кеп ауылдын шмнде отырганда Л1ейрам бул уйге 6i- рер кслген болатын. Орныгып сейлеге алмаса да. Ардак- пен тагы 6ip кездескен болатын. Содам 6epi Ардак бу- лармен жылы амандас.ып. Мейрямпьг сырттан тормпжур-
се керек. Шекер жанагы сез1мен ез ойын гама емес, кыз бем жИгпн райын да айтады. Енд! кыздын iuiiH сыйпат- тай бастады: — Ардак лесе Ардак. Сызылып турганы. Акыны кан- дай, андамай аяк баспайды. «Ата кврген ок жоналы, аиа кергеп тон шшедЬ. Кергснд! бала. Bip мен емес. журт- тын 6api унатады. Кудай жазса, шырагым, ж1берме осы баланы. — Баланын ойьшда не бар екетн кайдан б1лес!з? — Бшем, кет эр! емес. Мейрам ашы'П ештеме айткан жок. Ардак аты канын кызлырып ж!берсе де, тасыган !ш терец арнадан эс пады. — Ойласармыз, ana. 03ini3re акылдаспай ешкайда урынбаспын,— дед1 де арбасына мшдь Октай тузу узын т1’збек, тынымсыз кыбыр,— анадай- дан Караганда кумырска жолы сыякты кайнап жатьлр. Алды жазыктан етш, «KepiaaaT» белестер\\не шыккан, кызыл тулар ер бетжде Tims айкын тур. Бекселер! канау 1Ш'шде, кеуделерi сыртта кальт кеп мынлагаа колын кауырт сермеп барады. Дунюл! тым кунгп. Узйшей алыс- тан естглгп, езгеше бгр куй ьгргагындай сез!лел1. Кянау- шы журттын аржагында, гонау «жер мен кектт жапса- рындя» кара булттар топталкан. Tyci суык. Каратунек- т!н шпнен от вишне гнартыллап, жаркылдап кояды... Мейрам мен Щербаков барж керш мелели Канаудын алдынгы жагьшда, кеп еркект!н. iumme 6ip-eKi ойел де жур. — Казак айелшш завод icine араласканьгн кергежм осы! —лед! Щербаков. — Мен де кайранмын. KiM боллы екен булар?— деп Мейрам да капала капады.— KiM болса да карылгаш- тай кемепмен кыранлай кезге туст1-ау! — Я. Казак эйелш уй жумысынан кеп жумысына бастады булар. Мейрам мен Щербаков жеткеиде. багтарыпа орамал байлаган, кяйпектерш шалбарланып. белж буран ею кыз tepic карап. 6 ipinin кольш 6ipi орамалмен танып тур едн Жалт Караганда Мейрам анырьип каллы. Ардак пен Майпа екен. — БэрекелдП Оздер де келгенп'здер ме?! — Ол не дегежшз!—дед|' Ардак.— Ленин келген «сембЫкке». кеп жумыдгяч иг! !ске 6 i3 неге келмеймйч?
—Дурыс-ак! Осы келктерпизбен кеп эйелге жол салыкыздар. — Оныныз артыктау болар. Эз1рге ез жолымыз да . жок. Уялынкырап кырындай турса да, Ардак сезден утты- рар емес. Бусанып, кызарып, жайшылыктагыдан 6eTi то- лыга, керкейе тускен. Мейрамнык да сургылт жузше кан жупрш, салмакты, ойлы кой кездерх куЛ1-мдей бередь Щербаковты сырт калдырып, казакша сейлест кетуд1 лайыксыз керд\\ б!лем. eneyi орыс тш пде сейлест!. Ардак- тыц орысшасы Tinri жатык екен, Мейрам каттьг суйсшл!-, булан repi жакын, жылы сейлесудщ, калжындасудын ре- тш таппай турды да: — Олай ораманыз.—деп барып Ардактын колынан устады. Орауды жазып кайта орап жатты. Ек! алакан б!рдей колдырап, жарылрап, ашып, аурып турраньш Мей- рамныд кезше кез1 тускенде умытып кетел1 Ардак. Bip алаканды Мейрам ез орамалымен орады.— Таза, устал- магак орамал. Д эр1гер кемегшщ жорын караты. О да болар эль Енд1 icT6Meni3, ушырьт кетер. — Ушыккачнан да, жаман тактара жазылран батады. Щербаков тактадан бурын Ардактын бетше карады. Орысша таза сейлегсн казак кызы танкалдырды оны. — Кай каладан келдннз? — Ауылдан келд!м. — Ауылдан?! — Донбасшылардык казак ауыльр туралы у рымы к ы - зык,—леп кулД1 Ардак— Казак аулынан Шокан, Ыб- рай. Абайлар да шыккан. Еспмеп пе едш1з? Казактар Пушкин, Лермонтовка коса Шевченконы да окыйды. Щербаков улкен денетмен етпетшен кулагандай болды. Мейрам да с^леГпп карап калды Ардакка. Казак- тын бул тярихи адамдарын 6ipi аз битее, 6 ipi жана рана ест!д!. Жас кызды жана таньиды. Екеуннк басынан асып, кыраидай кыяга кез ж^берген тэр1здк BipaK, осы уяттарын Мейрам мен Щербаков улкен сабак есебшде куана кабылдады. «Сансат-гы, шаруашылыкты FaHa 6tay аз екен» деген ойларын 6ip-6ipiHe кез тастап, унтз угы- сьт турды. — Ау, бай кызьшдай нэуетек болмандар!— деп Жа- набьл дауыстады осы кезде. Денес1 белуарынан жогары жалянаш. Шашы буяыраран. Саргпя жузшле гнолак та- 104
лауы санкыйып, inerip кез1Н кадай келедк—Жазам-жа- зам, ана тактага! Еп суыдкыраран Ардак, ораулы колынан, коррана- KopFana кайланы кайта устады. Кернекп жерде ек! так та тур- Bipi кара, 6ipi кызыл. К,ьрзылдык жогарры жа- FbiHa — самолет, поезд, ат суреттерш, каранын жораргы жарына — туйе, епз, тасбака суреттерш халган. Eipi уят, 6ipi мэртебе тактасы. Мехцех алдында туратын. Жанаб1л бунда ала келш, асыра шлтешбреп Ж1берд1. «Сембыи'кке» акысыз-булсыз, еркмен келгеч журт ая- нама. Эрктм барын берсе кара тактара жазып Heci бар? Норма 6epin, exi кызды осы тактамен корралатып альип- тьк Кыздар кысылып барады. Ардак кайласып сермеп ка- лып кьшжылды. Жаралы кол жанды жесе де, бшпрмеуге тырысып жатыр. Майпа 93ip сыр б1ЛД1ретн! емес. Унде- мей кунжыд-кунжык етедк Мейрам, Жанабйшн асыра сштегешн бьлсе де унде- ген жок- Ж урт кезшше еркелетш, мундай мшездсрд1 онашада тузейтш. Ардакка жаны ашып: — Маран берщЫ —дегепде, кайласын усына берд1 Ардак. Щербаков Майпанык кайласьга алды. Тыннан косылса да узакка бара алмады булар. Каркындары жайылран сон eHTirin, терши бастады. Мейрамнын ала- каны да кызарып каллы. — Былай турыкыздар, былай! — деп Жанабш e3i Tycrri канауга.— TinTi колдары батпайды. Сонда да жа- уыр болрыш. Хан кызы ма, туге! Тертеу! 61'рлей болдыра калраньг несП Свзге келсе алып кашар еД1... Жанабип жумысты каусатып та, кулд!рш те барады. Карымды жас Ж1пт. Тал шыбыктай буралып, шушре со- радь» кайланы. Козралран самый булшык eTiepi ойиак- шып, шашы желкшдеп тур. Дене козралысында белилi 6ip дары бар. Саспайды, шабандамайды. Алкыны'П, терлеген де жок. Жер TinTi жецьт опырылып жатыр. Ок- тын-октын кыздарды карытып кояды. — Элден такьлс, бара-бара не ондырады булар! —■Беймаза жйчт,—дед! Ардак-— Уй басы Kipin, ма та бермеген сон, Teric аттанды ауыл. — Жок, С1здщ отарасы калып койды, зшдей екен, ке- тере алмадым. — 031 келмесе, баласы келдк Азсынсац тары 6ip нор ма бер. —Жанаб!л карк-карк кулд{.
— Айттым рой, сезге келсе, шыдатпайды булар. Дал- дал болып турып мыктысьш карашы! Мейрам мен Щербаков жастардык калжынына 6ipa3 араласып кулд1 де тактага барды. Канаудын бул 6ewii- гшде жумыс TinTi кызу екен. Журт езшше норма шыга- рып, езара казатын жерш белin алран. Ен алда Жанаб!л кер!нед1, самолеттщ астьжда тур. EKi кььз эл! тактара TycnenTi. — Урысса да, кыздарын аяйды антурран! —деп кулд! Мейрам. Щербаков 6ip жымын eTin Мейрамнык взш ка- РЫТТЬК — Колдыраран колдарды кергенде, с!зд!н квзйиз Tin Ti жасаурап кетт! б!лем. — Сергей Петрович езниз foA, алдымен шуркырап гусе калган. — Жо-жок, о тыкыр мен бу тыкыр косьимайды! Ме- HiKi тек экелж махаббат. Шынында, Мейрам Омарович, капы калманыз. Осы бала улкен ой салды маран. Жана- fm 6ip C93i тым нэрл'1 жатыр. Bipcunupa керсед де, быь сен де мунда жур екенсщ, деген жок па? — Сол сез С1зден repi маран батты. Окысан да ез елнш! бтлмейЫн, басканы калай бытесш?—деген сыякты. — TyciniCTiK бьлем,—дед! Щербаков.— Etui кез жа- зып калма! — Экес1 жумбак,—деп Мейрам кум1лж*генде, Щер баков улкен денесж селкшдете кулдк — Жанабьлнллеп турган жоксыз ба? Бул балара эке- ден совет мектебппн, совет кауымынык бергеш кеб1рек болу керек. TinTi, oxeci жат болган купле ашына кый- мылдап, айырып алу керек. Мен олардан жаксыньт кый- кымын да кы-зранамын. Л^ейрам жауап кайырмалы. OnriMeiii болт, Жанабкд- д\\ шакырды. Сергей Петровичтын «солакайлау ма, элде сактыгы ма?» деген ойын Жанабм к ел т бузды. — Бьлем, тары 6ipae>ie тапсырмаксьюдар рой. — Я.— дед| Мейрам,—Жумысын жаксы барады екеи. Ал, самодеятельность калай? — Yui жаетан yflipMe курдым. — Олар ki’m ? — Ардак, Майпа. e3i.w. — Аздау, побейте туе. — Талгамай тарта беруге бо.пмайды. жолдас! Yflip- мртп'н яйройын Tycipeni.
Сергей Петрович Жанабшдщ олак орысшасынан repi мшезж кызыктап тур. — Бул женшде де комсомол тэрттбш колданганбы- — Енд1 калай? Комсомол тэрт!б1 партия тэрт1бшен байланысты. Партия тэрт1б! барльик !ске байланысты. — Онда yftipMere енген кыздарга Анкет толтырып, ем1ртарихын да жаздыргансык Foft. Teri юм екен? Жанабкл муд'‘рш, басын 6ip сыйпап койды. — Тегш к!м 6 tairrri, кагаз толтырткам жок. Кулак- тан жаман жумсаймын. кык етпейдк Ty6 i бул ек! кыз- дан б1рдеме шыгады. Анау Ардак TinTi мугал!м болгальг тур. — Онысы TinTi жаксм, Тарта бер itiiKe.—деп Сергей Петрович Мейрамды туртш копын:— Байкайсыз ба, кыз- дарлы баулып жур, iciweH елшеп жур. Мейрам б!р мырс eTTi. «Сен де солай влше, баулы» деген соз екенш тусшген тэр!здй ЖанабЫд!' кайтарды да, exeyi енд1 журе сейлесш, канауды бойланкырай ба- рып турдьг. Инженер каккан кегт казыкты куа казып келед! журт. Темрнтрек. канаумен жарыса улкен жол жатыр. Жол уст! уздж-создык кеш. Казак Keuii Fana емес, орью-ка- saFM, украиналы!ктяры. эстоны. татары аралас, кмм-куыт кеш. Караганлыньт бул жагынан Суйшлж. Павлодар окпуп' нж казактапы. Нура боймчлагы эртупт!' улт по- срлкелррш!н аламдары келсль Соларлын шнндс пыган- нын да 6ip таборы косылып KeTinTi. Жолдын, канауды лзл крс!п етрр жершче. жогарыла. квлченен таотхан узын кызы.п матада: «Ленин келген семб^лжке келпйз- лрп'» леген ipi ак жазу тур. Бул жазуты окымай. ен азы 6ip метр жер птяппай яткен кеш жок. MiHe. тагы 6ip арба жакынлалы. Imi тотган азам. Y6in-my6in сеп'з бала, селшлеген акбас шал отыр. Ерл!-байлы exi адам арба- ны жапамалай жаяу кеделг Кызыл маталагы жазулы кергенде, токтай калып жамырай окыдш 6ipHeuieyi. То- бымен келт TycTi канала. Арбада жалплз кала алмай, таягы'на cyfieiiin, эш-тэш басып кэрия да аяндады. Бушл денес1 калтылдап, канауга жеткенде колын жайды ке- тере: — О, жасаган! Ken тшепн кел ет, кеп душпачьж жео РТ- Ланалардын cesi, карэлардьп*. тер! Н ягрн ж<-р океп
Немереме, шебереме осы жерд1 necin ет...—дед1 де азар енкейш, канаудан 6ip кесект! алып тастады. Кызу жыйын аруак сынды кэршщ батасын да, кесе- пн де байкаран жок едк Анадайдан бакылап турран Мейрам: — Караныз,— дед! Щербаковке,— осывау каусаран казак шалы бойындагы болмашынын бэрш бердй.. Со- нымеп коса буки журггы 6epin кеткен тэр1здь — Япыр-ай, байкагыш екеншз! -г- деп, cyficmin калды Щербаков.— Мен осы журт шахтага тускенде, онын ко- льма машина бер!лгенде, кемip Нурасын ардаады, деген ойда тур ед1'м. Кэрия екеушз сол ойды, дэл бастыкыз-ау! Екеу1 канауды бойларан сайын алуан кетлн алуан ойын да, эрекетш де xepin бара жатты... Техника жок. Кайла, шот, куректердщ ез1 жетсмшз. Олардык сынран, мукалганын колма-кол тузеу ушш Коз лов мехцехтын усталарын ала келшп' осында. Эр туста уста балрасынын шанкылы еспледй Салт атпен канауды жагалап, кейде аттаи тусе сала: — Выдай шап!—деп керсетш Жуманияз жур. Bip Kepiicrin басында шылымын ойлана сорып, Козлов тур. Щербаков калжындай келд! оран: — Кыялда, Борис Михайлович, кыялда! — Кыялдамаска болама,— дед! Козлов,— Осынша адамнын icTereHiH 6ipep машина-ак !стер ед1... — Рас. BipaK, кеп аукымы гехникадан куштй Техни- каны жасайтьгн да сол аукым. — Бул журттын кепшшг! сауатсью. Бэршен кыйыиы осы рой! — деп eai Мейрам, Щербаков оны да 6ip кай- рап койды: — Жок, ен кыйыны —корыкпау,— дед1 де арбадан тустн Иыкты, апсарай зор денесш кере турып, тешрекке колымен пускай сэйледк—Кереаздер ме, тус-тустан куйылып жатыр кеш. Булар тек осы тешректж Keiui. Тс- Mip жол келгенде буш Казакстаннан, буш Совет Ода- рынан куйылады кеш... Орджоникидзе жолдас прямой провод аркылы ауыоба-ауыз сейлесе бастады... Бьздт осы сембiлiriмiздi бипп отыр, ол Kici. Кектайынша энпмеге араласпай, кайла шоттарды 6ipmen сон 6ipiH таптап, уштап турран: — Oho! — деген даусы кенсттен каттырак шыкты.— Серго бмсе, дереу Сталинге жетк!злк 108
— Эрине, дел'| Щербаков.— Кэктайынша балгасын да, C63iii де шапшакдата тустк — Кыймылдандар, жЫттер, кыймылдандар. Мен акы- лы 1с' тен осы icxi ем есе артык, ютеуге шакырам!.. KepiK басынан басталган жана кыймыл, жана Ky6ip б1рден 6iprc ж ет т , канаудын. внбойына жайылып бара- ды. Ат устшде узы« канауды epcuii-карсылы жаналап журген Жумаииязра эр тустан сурактар бершп жатыр. Сталин ecTirrri рой? Орджоникидзе вз! келедр де ген рас па? — Рас, рас! — Кыймылдандар,— дейД1 Жуманияз. Щербаков сылк-сылк кулш, сыбырлайды касындагыларра: — Антурран тек 0TipiK коспаса екен. Орджоникидзе келем деген ж ок кой. Жайдак легчанкеге aaFbm салбырата ошрып, канау ды бойлай Орлов келедк Касында ©З1мен 6ipre ктей пн инженер бар. Щербаков соларра иег1,мен нускап койып, кунк erri Козловка: — Калай icren жур? — Салкын. — Бстте шфкеу болтан сон салкын да, жасканшак та шыгар. Bi3 TyciMi3Ai суыта бермей, кейде жылытайык-.- Орлов ere керекп адам... Орлов кашыктау келin токтады. Легчанкеден тусе, ПЛГ.ЩЫНшенп'п сынктн Баусы-з К931'лд|'р1гш суртш кайта кид1. Улкен басшынык кабинете енетшдей далада 6ipa3 баптаньвп алган сод жаяу келш, сьшайы амандасып, су- лык турды. Сыйда, карылез адам, аузын багып, сергек тур. — Жумыс калай бара жатыр, Андрей Андреевич? — дед: Щербаков. — Бул каркынмен б'ф-ак жумада бтредк — С:здщ шаманыз ек{ жума едт-ау!? — Каркыи MeHin, ойымнан озьт Kerri. — Я, су мэселеа тез шенплетш болды. Канау дайыи, темip жол мен трубалардьщ жетуш рана кутем13. BipaK, осыныц 6api уакытша шара. Чайковтын м&шмеп бойын- ша жер устшдеп Нурадан жер астындары Нура молы- рак. Сол мол cyFa, электр байлырына Каргрэс жетюзед! 6i.rai. Жер устшдеп Нурадан шалкар кел жасалады-. Ол келдщ 6ip ушы мен 6ip ушьма кез жетпейдп. — 93ipre колда бар аз суды дурыс пайдаланса...—
деп кумыжш Орлов. Щербаков «айтыйЫЗ. айтыкыз!» деген сон ашыла сейледй — Нура суын 'шуге пайдалансак, «Герберт» суын ку- рыпыска берсек, «Майкудык» буларын тек казандариа арпасак. ©йткеш «Майкудык» суы вте аз жэне тущы... — Жаны бар сез. — Жылымшылап аккан «Майкудык» бул куйшде казандардык езш жарытпайды, жарыту ушш оны бепмен лобермей, каз1рден байлап, не жерден казып су корыы жасап алу керек... — Дурыс акыл! С!здер не айтасыздар? —деп ед! Щербаков, Козлов костай женелдк Мейра.ч ештеме айта алмады. Тэжрибеаз. жас адам, эркайсысынын аузына 6 ip карал, шаруашылыкка шоркак екетн баганадан сезд!- pin тур. — Журшздер. Сол булактын басына барып кецесе- лж,—дед! де, Щербаков арбасына м!нд1... Канауды бойлап кайта журд1 булар. Шанкай туе. Жумысшы халык тыныстай бастаган. Жакаб1лде o.ii тыным жок. — Эн есп'ндер, эн! —деп кольт бултаи айрайлап тур ол. Журт лезде жыйналды. Bip арбаны жаяу суйреп эке- лш журттын алдына койды Жанабгл. Ардакты сол арба- Fa кетерш мжпзд|'. — Тырс етпендер! Ардак «Ардак» деген эн салады. Бурын топ алдына шыкпаган жасестрЫ кыз кыйпак- тап, кызыл тулюдей буландап 6ipa3 турды да, даусын шырардьк Уай Ардак, сен ак коян шьпшан наткан, Артыннаи мен ак тушин тьлеп ушкан. Щербаковтер каттырак журш етш бара жатыр ед(, аттын бпсын тежедь Keri жетшп толыксьжан кен дала- ны, кызу енбектен нейin тымыстаган калын квлт! наз:к эн тербеп турFaи тэр1зд1... — Казак кандай эшш халык ед!! — дед'| Сергей Пет рович. Кыбыр етпей, уйып калиан, эн басылган кезде Faiia yHi шыкты.— Елшн эдем1 энш шыркап, эйелш эн- AipiCKe бастап, есте мьжты калды-ау, бул бала. Арт жакта кепшшк дуылдасып кол coFbin жатыр. НО
Булар да сорыл барады. «бркенщ е с с т , тагы да, такы да!» дсген дауыстар еспледй Ардак енд! «Сырымбетт!» айтты. Журеп орныкса керек, тамыпжыта шыркаи тур Эсем эн алыстаган сайын аскак сез!м берд'| Мейрамга... — KiM болды екен, бул кыз? — дсп жай тана 6ip xypciHin койды. is Алгашкы «сембипк» кеп жумылса керемет жасайты- нын керсеттк Жайшылыкта aftFa созылар ед!. «Караван- ды — Нура — Майкудык» канауларып акысыз-булсыз 6ip-aK жумада казып тастады келнплж. Сол кеп енд1 эр- кайсысы ез тусыиан езгеше 6ip кайрат, кумарлык кер- ceTin барады... Караганды биж белдщ солтустж бетшде. Бул 6eri б1рсыпыра жазык. Жумысшы ауьаядарынык шет| сонау «Кампан», «Аккудык» поселкелерше жстш калган. Бел- д['н онтуспк етепнде, «Майкудыкпен» ею арадагы алкап ауылга толып болган. Батые жакта, бурын «Марионовка» аталатыи ак. тебенщ теюрепнде де, шыгыс жакта, сШо- лак карасу», «Кызылкудык» поселкелержен берп буй- раттардык алдында да кюз уйлер кершедь Караганды ешл бшкте, калын жумысшы ауылыньт ортасында тур. Осы бижтен Караганда коршаган кеп ауылдын эрекет1 эсем тусед| кезге. Жапатармагай жер казып жатыр. Томпыйган топырактардан кез тунады. Бурын эр жер- ден ашылып жаткан шахталар, шурфтар «мен мундалап» турса, енд! топырак yHiaauiepiHiK арасында елеуаз ка- лып барады. Соны кардагы калын жылкынын ie6iHi сы<- якты, жер 6eTi дал-дал. Bipeyviep уй'1Н1ц орнын елшеп, бгреулер казып улгеР'Г|- кайсыб'феулер! калкыйтып та алкан. Юлен жеруй каулап ескел1 тур. Эттен aFaui жок. Нура, «Майкудык» канаулары казылады, турба жок. Бэ- pin тем|‘р жол экеледк — Эй, тем1р жол!— дсп зарыга кутед! 6opi. Кара- гандынын, катты кысын, сентябрыик салкын кундер1 ха- барлаган сайын ашыиа, кысыла кыймылдап жатыр журт. Кун бупн тьшьвк. Kenria шакы онша кетеритмей, баяу ушып басыла калды. Кун кез1 ашык та болса етюр емес. Жанга жайлы, жылы шуак. Мейрам кеп ауылдын 6epri шетш ж аяу аралап келедь Ж еруй казушылардын III
6ipine аз, 6ipiHe кеб1рек бегелш, сейлесе келедь Оны каз1р 6api бшедй Кездескен адамьь dip жорын айтпай калмай- ды. Mine, алдьж тосьш бес-алты жумысшы тур- Солар- дык iiuinae кез1 жайнагап кара торы келшшек те тур. — 1оке сэт! — дед1 Мейрам. Келшшек садиан жердей байланыеа Kerri. — Кайным-ау, туз екеш, туз да жок па сендерде? Элп 6ip сехпзше жтттер ауызымен жарылкап жур едк кайда кетт1? Сем1зше ж1гЫ Махмет болса керек. Bipiieme ларек ашкан сон, ауданра кеткен. Ларектер] 33ip мана'здеу едк Бул арада Махмет yuiiii де жауап берд! Мейрам. — Бардын, езш келлру кыйын болып жатыр. CeMi3- ше ж т т сопын. камьшда журген болар. — Жок, ол уйлену камында журген болар. Осьгнда 6ip уйге куипк куйеу болып idpinTi рой,—деп келшшек кул1мдеп койды. Мейрамныд журеп'не шык erri бул сез. Келшшек суйip тшн cyFa TycTi.— Бэрш TeMip жолга ка- ратасындар. Ол бар болрыры Шокайра жетшп Fofl... Осы турран Шокайдан экелу канша кыйын! — Экелш те жатыр. Келш жеымаз. — Осы журттьш, как жарымысында колж бар. Жььй- наса, жалдаса 6api барадьи. Кермейаздер мс? Эне, ана жургеншк 6api келж. Дагауардары уй кайда, жумыс KHiw, аванса кайда? Ен курыганда нан, туз, cyFa зарык- тырмакдаршы... Келшшек Мейрамнын ею аягын 6ip етжке тыкты. Co3i тшт) занды, дэлелдк «Кетем1з», «кырамызы» жок. Жасаймын, жасай отырып сыбагамды жоктаймын, деп гур. Kyflcyi момьрндау жжгг кершсдк Анда-санда: — Койсаншы! Кептш бабын табу окай ма...—деген болады. Онысы'Н келшшек тындар емес. ©зш 6ip карпып тастады: — Баепа аузымлы!.' Уйде кудю'лдегенше осындайда айт! Айтып калам. Берем дсген агаштарып, кэне? Терезе, eciKTepiK, кэне? Ауызды ку шеппен сурте бергенше, жул- кына кыймылдап, таппайсыкдар ма! Осы журт жулкы- нып жаткан жок па? — Табамыз, табамыз! — дед1 Мейрам, ежет келш- шехп ыктай сейлеп.— Ci3 тек келж габынызшы. — Табамын. Сол Шокайдан ез ушм жабдьжын ез1м экелейш. Караз 6epiiuepmi. — KaFa3 тупл, акысын да 6epeMi3. 112
— Онда осы журттын Ke6i барады. Мейрам калтасынан блокнотьш ал ьт, «келж табыл- ды. Ken iiui таусыдмайтын куш екен!» деп жазып койды. Осы кепшшкп жудетпей кыстан ал ь т шыгу 6yriHri ен зор уайымы ед1 онын. Жабдыксыз жайрап жаткам жер- уйлер жасалрандай болды. Алине айтты! келшшекке. — Ракмет женеше! Жак.сы салдыныз еске. Атынызды б!луге бола ма? — Атым Балжан. Окы да ж азьт кой. Мейрам атын кагазга жазганда, кара торы Балжан Мейрамды квпип не жазды. Са:н катан, келсе де, квз-i жумсак. ¥зын кара юршпнде кулю ойнайды. «Саетыр- дым ба, Ж1ПТ1М» деп турган тэрЬдк — Балжан тауып айтты,—дед! жумыешылардын 61- pi.— Бэр!м13 ле соны айтпак едж. КвлЮ барлар ез yfii- нщ жабдытЫ'Н тасып алган сон, баскага да кемектеседь Тек трест акы твлесе болраны. — Телейдй— деп Kecin айтты Мейрам.— Келжт! кол- хоздан 1здёп жатыр. Колдарыдан неге жерид1? 0 те та- былран акыл. Koniri барлар дайындалсын. Арба-сайман- дарыныц бузычгандары болса, трест бутшдеп те бередь Бул свз жумысшыларра т!пт! yuan кеттп — Апыр-ай, мьжасмжаксы екен! — MeiiiH арбамнык шеш босап калып едк..— деап жатыр... — Бойларында эл1 ауыл мшез1 мыкты. Келжтерш, сауьшдарын тар жерде касарыса устап колденец касши де кездеп отырган квржедк — Келжтпт Kyui туды! —деп кутындайды Kef:6ipey- лерй YAai-yftre су, комjp тасып журген арбакештпр осы- лар сыякты 6 ip аягы шахтада, 6ip аягы ауылда жаткан exi жактылар. Бастыкпаган ©H.iipic буларга iimi майла- лы: малына ауылшаруашылык салыпн iycneii.ii, сол малдын куншт, сутш купбе-куи сатып, а к т а кыяып, шай, кант, кт'м-кешёкке тарыкпайды. Ауылда огырс.п «жеке- ше» деп колхозшылар туртпектен берер ель Мунда «жу- мысшы» деп курметтейдь Quaipic бастыгын панда су- йыла бастаса, жана eaaipic i3aen, цыгаиша коше жеие- летшдер де осылар. МеГфам взш'ш Жайлаубайын квргепдой тянып турды бэрin. Бэйтенше «кулак» лемедь Есю exiipre жзг.;ай‘со циалист шабуыл жасалган кезде, ею арада алактап . журген бишаралар, деп карады. Колдарыида б1рсыпыра 8—Мустафин 113
куш) бар, пайдаланамыз, iurrepimte б1рсыпыра дат бар, тазартамыз, тэрбиелейм13, деген умилен куана кайтты. Енд1 ортальистары суатка келедь «Герберт» шахтасынын астындакы кеп суы сыртка тартыдран. 1шуге жарамайды. Жуынуга, малFa, Kipre, курылыска Fana жарайды. Кудык суы Ka3ip 6ipын,рай адам imyre калды. Су муктаждыгы уадытша болса да жойылган Topi3fli eai. Суат мацы топыр кершед!. Мал, адам, бешкел1 арбалар шршп калылты. Ym тем1р шу- мектен уздй«пз куйылран су аздык кылып, кезекке тура бастаган журт. Б1реулер кезеказ кимелеп, шу катерin жатыр. Жуманияз осы кепп'н шпнен шышп 6epi аяндады. Элдеюмд] боктап, катты ашуланып келедь Мейрам то- сып алды. — Неге ашуландьщыз? — Жумысшы екенш, шаруа екешн бшп болмайды. Мына каптаган мал не? Б1зге жумысшы керек. — Жумысшыга мал керек. —- Керек болса малына суды ез|‘ тапсын. — Кайдан табады? — Кайдан тапса, одан тапсын. — Дурыс емес, Жумеке,— дед! Мейрам.—Солакай coFbin турсыз. Сол малдын аркасында жумысшылар б!з- ге жалактамай, ез куши e3i Kepin жатыр. Ен акырь* нан мен тузын да б1рде 6epin, 61'рде бере алмай келем13. Эр- 6ip жумысшынын сыйыры болса, тшт> жаксы болар едь Жана жасалып жаткам социалистш кор журттын бэрш карк кыла алмайдьи. Оныц бержагыида аздщ тусыцыз- дагы жумысшы мен 6yriHri жумысшы 6ip емес. Бугшг жумысшыны'Н сыйырымен коса бакшасы да, М1нет‘ш мен- miKii машинасы да болмак. — Жеке менипкп кайта коздырамыз ба? — Мешшктщ мемшп бар. Коиам менингше бегетаз енбекшшш взшдш менинп эл! де 0Mip суредн Омы eiuip- мейм1з, ecipe берем|'з. Б1зде енд1 бурьшгы проле тариат болмайды, жумысшы болады. Жумеке, окый тусу керек Сталиндь — Бул не дегенщ! —деп Жуманияз булыра калды. Катты ашуланганда сез)' анык есы'лмей, кемекейй1ен шыратын. AiuyFa какалыл тур.— Мен «лениндж призыв- та» партияга ешйм. Содан 6epi «Ленинизм мэселелерш» басыма жастанып жатып окыймын.
— Жаксы эдет — дед1 Мейрам. Жуманиязды жуба- та сейледь— Оку бар да, току бар, Жумеке. Екеу! де кке керек. Омip шытырмандарына кездескенде алып шыга алмаса — кеме керек олар? Cisre Караганда мен к»б1рек окыдькм. Кеп окысам да, аз окыган 6ip кыз асыл туст1 менен. Жана рана окымаган б!р келшшек акыл айтты. Окуымыз ЭЛ1 аз ба деЙ1М. К,ысылранда кез алдынданыны кермейпн саскалактырымыз тары бар. Т1пт1, 6i3 зэредей квмекп кагыстырып ясурл, таудай ке- мект1 KepMenni3. — Кандай кемекп? — Мынау жеруйлердщ жабдырьш да жумысшылар exiepi тапкалы тур. Материалды Шокайдан ез келжте- р1мен экелгел! жатыр. Бул зор кемек емес пе?! — Апыр-ай, анык па?!—деп Жуманияз жалт пара ды MeftpaMFa. Ашулы жуз!нде куаныш ойнады ендь— Eci куррырра калай келмеген. Жуманияздыц ашуы, кайтуьи тез болатын, жадырап кетт!. Жумысшы кепт! кыска дейш уйге орналастыру — муныц да 6yrinri зор уайьшы едь K.a3 ip серпе сейлеп келедй — ... Айттым рой, материал кыйнайды оларды. Мате риал болса, уй салып алу шепуха! Малдарын жудетпеу керек екен. Эттен турба жок, «Герберт» суын осы ауыл- дардын imiHe тартып, суатты кебейтсе. Кайткенмен 6 ip шара гстемей болмайды. Шумектерд1 кебейтем1з. Сонда мынау ецлрет жойьмады. Жуманияз осыадай б!рсыпыра усыныстар да айтып келе жатты- Ешбастьт ecKi жумыскерк слесарь. Жумыс жайына келгенде баскадан тандыр да, укыпты да едй Инженер, техниктер туратын барактьщ жанынан ете бергенде тары да куйш, nice калды: — Карашы! Анау дэретхананы шртштен жасаса рой, оран кеткен aFaumen dip жумысшы yfiiniH тебесш жа- бады. Орлов, Орлов буны icrerin отырран! Жаны ашый ма онык, М и д е муз катып жатыр! — Щербаковтш руксатымен болран шырар,—деп Мейрам болмашыдан шу кетерпа келмеп ед1 Жуманияз ершелене туст1. — Щербаковой мулю емес, казынанын мулкк К,а- зыиа эусл1 жумысшылардш. Неге руксат етед1? Жу* мьюшыларра келген жумыс ки!мд1 тары> да осьглар алады
плдымен. Щербаков буйте берсе, жумысшылардын проф союзы. енбек заны бар. Олар тэлтек-ri кетермейдй Жуманияз 6ipa3 лаулап басылып, шахтара кеттк Мой рам тура треске келin енд!. Щербаков Канабек eneyi оцаша улкен энпмеде отырган. — Ж аксы келд)Ц, Мейрам Омарович, 1здеп отыр сдж,—дед! Щербаков,—аудан кожасы сирек келсе де, сыбаганы' сыкап экептй — Эрине, улкен KiciHiH жолы да улкен той. Керел5к. — Кой, кой улкейтпендер, кулар, «туйенщ улкен! кешрде таяк жеген» —дел эдетжше карк-карк кулш, касындагыларды да кулд|'рш алды Канабек.—Б1з сирек келеек те сырттан камдарынды жеп журем^з. Акмоладан, Алматыдан келе жатырмын. Округтеп, орталыктары создердщ де «шсмелласы» Караганды каз1р. Округ жа- кьш арада елу кызметип лоберетш болды. Сонын жетеу1 дэрнер, 6eceyi мурал!м. Орталык, 6 ip-eKi айдын iiu нде бес жуз кызметин ж1бермек. Тем!р жолды тез жетюзуге тетсише шаралар колданып жатыр. — Айта туешз. — Карашы ауыздарын арандай ашуын,—дед1 Кана- Сек, тары 6 ip кутыидап, жымыкдап койды.—Ал подхоз жасандар. Эз1’рге уш жуз бас мал, бес жуз гектар eric- tik жер белшдк жете ме? — CoFaH 6 ipep совхоз косса, жете турады рой,— деп Щербаков Мейрамга кез1к кыскаида, Канабек жымык дап басын шайкады. — «Экем шоты шапкан сайып орлсйдЬ деген осы. Совхоз мэселеа де жуырда шеипледк Караганды кеп узамай калара айналады. Тек сонда «ез! болтан кыз, юркшш танымай» журмес1н. Булар жастарынын, орыидарынын эркыйлы екешне карамастан, калжындаса, кагыса отырьш, улкен icri ке- цесиен шештк Болашак подхоз, совхоздардын жерш ка- растырып, уйымдастыру шараларын да нобайлап таста- ды. Сез аякталганша inline ipain отырьш. Мейрам жу- мысшылардык колыидагы келт куштерш айтып едк Щер баков балаша куанып, турып ксгп орнынан. — ... Тездету керек! Тездету керек! Bi3fliH Мейрам Омарович ундемей журш тау копарады. Карашы бага- кадан 6epi айтпауын! Жас деген жалындап жанып, арындап алып кашатын ед1. Бунык iiuiHe сыя бередк..
Жасы улквн, денесЁ кен Сергей Петрович эркашап осылай балаша куанады, балаша ренжидк Оньщ куаны- шы да, ренжу! де айкын. Жадагай, асты кумайт кел сы- якты тунык. кеа‘1Л1 тубЁне дейЁн керЁнш турады. Канабек экелген жацалктзр бундай куантпаганы— бурыннан хабары бар-ды. Мейрам экелген дабар ойламаган жер- ден шьжты. Ауырган жерш жазып жЁбергендсй болды. Дереу журтты аттандыру камына Kipin едЁ: — Бул кемектЁ онда кушейте туселж,—дед! Кана- бек.— КептЁн ЁшЁнен кынырлар да, казына саугыштар да табыладм. ПоселкелЁк совет каулы алуы керек. Бгр жарынан мЁндеттЁ болсын кел!к иелерi. Жаппай каты- пассын. — Эбдеи дурыс, эбден! —деп Сергей Петрович кос- тай женелдЁ. Мейрам Тагила 6 ip тЁлек б!лд!рл!: — Бул кеп бар кушЁн берЁп жатыр fok Кыстыгуш малы-н калай сактайды, осылар? Оларга 6i3 де кемекте- cyiMi3 керек. Б ёз болганда — трес казЁр дэрмеиЫз. Ау- дан не айтады? Жумысшылардын аз малы жутап жат- са жаксы ма? Мен!мше бул мэселс де дереу шешуд: кутед!. Канабек ойланып калды. Кун сайын косылып, лезде елге айналган Караганды аудан кушагын кернеп бара- ды. Кутпеген жердеи осындай курделЁ тЁлектер айтып, мойьш бургызбай турганы. Орышдамаска ылаж жок, занды тЁлек. Орындауга uiaMa келе бермейд!. — Б ёз сЁзге карасак. ci3 жерге карайсыз, бул к а лай!—дед! Мейрам, Канабек бЁраз ынылдап отырьш, кайырды жауапты: — Айтып па ем —«туйешн улкеш кетпрде таяк жей- дё». Туйыкка тыгып койып шыкшы кэне? — деп турга- иыи! Ал, uibiFbin керелЁк, 1£кi турлЁ i-ана амал калган сы- якты: KeJiiri бар жумысшыдар колхоздан шеи алса, ке- лЁксЁздерЁ малым колхозга бактырса дей.мЁн. Эрине, екеу! де акыл. Пайдасы тугел болып, оиыц устЁне аудан ян- тып, уйымдастырса колхоздар карсы бопмас. Шеп запас тары бар едЁ. Bip кьюты осылайша еткЁзелЁк. Кез алдыи- да кырамыз ба малды. Осыган «жэ» дестЁ 6api. БЁрак, сезд1 сез, жумысгы жумыс козгап, эцгЁме созыла берд!. Созылган сайын К а раганды улкейе бердЁ... 117
Андрей Андреевич Орлов кызметтен келе жуан порт ерелш столFa койды да, одаша белмеде сенделе бердь ¥зьш, арык, енюштеу денес! эл'1 Ширак. Шашы арарса да, маддайынан алыстаран жок. Анда-санда салалы сау- сактарьш тарбыйтып апарып басьш кысканда, ешюбасы улкен шенгелше сыйып кетед'1. Сабаксыз кезшд|ртч K03Fan, суртт, тужыра шрыккап шокша сакалына да дамыл бермей жур. Iurreri мазасыз ойдын ocepi эр кый- мылынан, мшезшен байкалады. Октьвн-сжтын Kypcinyi, кайкылау танауын cin6ipe 6epyi тарылран тынысты ке- Нейту далбасасы сыякты. Орловты •бул куйге келлрген 6yriHri окыйга. Шахта- да 6ip жумысшы ауыр жараланды. Тебе кулап, 6ip за- бойдын жумысьр токтады. Шахта eMipiiuie ара-тура бо- лып туратын бундай сэтс;зджке уйренбеген жана жумыс- шылар дурлшш KeTTi. — Шахтасы курысын! Жер устшде 1стейм5з!—деген дауыстар ееплдк Шуласып, «бауырымдасып» жаралы жумысшыны коршап алды. BipaK, Орловты кобалжыт- кан буныц 6ipi де емес. — Айьшты к!м? Аямай соттаймыз! — деп Жуманияз- дын алактай караран ашулы кез! ед1. Сол кез эл1 тштш турран тэр13Д1. CeHiMiH жоралтып, сьинда журген Орлов катты сескенедь Bipece «6api6ip маран сешм жок» деп жаман ойларга да кетедн Осындай ауыр халде отырран- да, eciK какты 6ipey. — Руксат! — дед! елен ет!п. Ж уреп тулап, eiii суп- сур болып кетт]'. Эл1бек ендi уйге. — СалеметЫз бе, Андрей Андреевич! —деп кол алыс- ты келе.— Атакты Эл1бек Тайманов, косымша атьм— «Кесеу кара». Актарыла юрген бул kim ? дера'з. бзпиз- дсй 6iTey жара 6ip жанмын. Ем бар ма екен жарага? Bip кезде бул даланын бэмтерег1 ед1м, дауыл согып, шорт сыядым. CaybiFyFa бола ма? Букпе сырFa 931'м де кенде емен, шын сейлесейж. Тек «далбаса» дей керме- шз. взге сезйшдщ 6opi алтын. Салган жерден актарыла, апшысын куыра келген Эл1бекке Орлов танданып турып калды. EcKi казактын мундай батылын, окымыстысын кергеш осы. Тулгасынын e3i тегш емесш айтып тур. BipaK, Орлов адамга сеиуден калган. Эл1бек туги егнмен 6ipre Донбастан куылган 118
карт инженерлерге де куд1ктй.. Кадам сайын какпан, адам сайын айла — 6api оиы андып турман сыяктьв. 1ш- Ki-сырткы зымыян ойларды талкан еткен «шахта окый- Facu» осылай зарезеп кылып тастады оны. Эл!бекке суй- сше де, сезштене де’ царап отырып: — СНз меш кайдан бшес'ш? — дедт 6ip кезде. — «Шахта окыйрасынан» б1лем. Мунда келгел1 жер астында талай керд!М. — Апыр-ау, жер астында 1стейс13 бе? — Я, бэрш кайла шешед! каз1р. Сонсон мен до жар- мастым кайлага. Андрей Андреевич Эл^бекке тары да 6ip кез токтата карады. Онын сазарран суык ешнен турните Tycii денесь Арбап турган тэр1здй Bip заманда улшлдеген ак саусак, бупн кайла устаса, жана рана жылпылдаран майда Т1Л у тегуден де тайынбас. ©те Kayinri адам. Бул inrri жы- лыта Kipin, жарып шыккан талайлар. Сенбеймш, сенбей мш, деген ойына мыкты 6eKiHin: — С1з м е н т бурынрымды б1лсешз де, бугшпмд? бш- мейд\\ екенс!з,— дед! Орлов. Шьвлымьш алды калтасы- нан. Эл1бекке усынып едi, тартпады. 03i куныга 6ip-eKi сорраннан кейж Faна, узшген сезш жалгап экетп.— Мен каз|р бул ем фд1‘ жасаушылардын катарындамыи. Кый- ратушылар ез! кыйрады. С1з даны 6ip кайламен карсы шыкканда, мьж кайлага не штер екена'з? Осы жерд1'н астында ондаран миллиард тонна KeMip жатыр. Оны он- даган мык адам алгалы жатыр. Алатындырьша кумэн калмады. Тус-тустан, узджаз куйылраи халык акысыз- булсыз, TinTi куралсыз кешеп «сембЫкте» керемет кер- cerri. Сол кепке улкен Kayin кыс едь жумьвла кыймыл- дап оны да жен'ш барады. Жеруйлер жер бетшде ке- бейш калды. Ертен осы кеп, осы ынтымакпен жер астьша тускенде. колына машина тигенде не шыдайды? — Сактырыныз унады,—деп Эл;бек езу тартты. Ул кен аузын ыржыйта осы кулюсшщ ез! аузыи ашкан аж- даЬадай кершд! Орловка. Эл1бек туцкпудщ орнына такала тусп' оран.— Бэршен айрылганда жалгыз эйел ба ла калды колымда, мен содан да сактанам. Сактанбас- ка болмайды. Ел кегп б1зден. Дурыс ' айтасыз — мын кайла эрине куцгп. BipaK сол мыкнын жасаганьш 6ip кайла да булд1ре алады. Дэлелш — 6yriH кулаган за- бойдын тебесь Бул тебе мент н м екеш\\ш де дэлелдеп тур. Кудаткан мен. Сене берниз еши.
Андрей Андреевич ушып кете жаздады орнынан. Бе- эектей бастады: — Шахта кулаган жок! Ci3 куладыныз, басканы да кудаттыныз! Тем:р бронна aFarn ок аткан бул неткен акылсыздык! — Сабыр етда'з!—ae.ii Эл1бек жай гака.—9лi сен- бейс5з бе, элде ауыз куйгендж пе? Кдйсысы болса да тартынярым жок. Шеш1нген судан тайынбайды. Ci3 сол суга туеin те шыктыныз, бул кай байбалам? — Шыным бул. шыным! — Жок шыныныз айтылган! Эшкереленген! Ею ту мак, ei<i елмек жок. Шындык та 6ipey-aK. С!зд{ алда- рым келмесе, алдянгым да келмейдН - -легенде Эл1бек- Tiii ун: aMip.ai естмдь Tan кожан мен, меназ сен не 6iayiui ен, легенд! ангартты. Орлов бэсенеш каллы.— Тынлай бер!л:з,— деп сейлей 6cpai Эл1бек.—Акылсыз дык дей т. MyMKin. KymiriH алдырган каекыр котаига шабады. К,олрэ тускен уры жатый iiueai. Б1з— сол. взш- 83i куткармаса екеуше де ракым жок. Олар тарылган- мен луние кен. Кен луниеле коркак коян, кастан шаян да жур. Егер умп кесысе, шаянша шайнап тьшар едЫ ез1мдк Bipan. ум1'т элi бар. Жумылган журттын сыртын керт тушлмей, шлне де квз ж|'берелж. Курьм тундшн жамыла келген осынау казактар, казак ураньма коса, ру уранын, ата Ko.Tecin ала кел1П отыр. Оран улттар ара- сындагы алаквзджл, icTeri толып жаткап осалдыкты косыкыз. С.онда жумылган кеп бакенный жыны болып шыгалы. Буны неге кврмейаз? Шакпакты неге шакпай- мыз? Dip шагар куын калса, тутатар жерж дал осы! Эрине, буиымеп CbinFaii белin сауыга алмас. Yaw оташын сыртта. Оный кырагы Kiwi 6i3;ie. Сол келгеише шыдап бак. Жаралы бон берпгенше, жанталаса карман. Беге- генш де женгешн... Андрей Андреевич сулк отырып каллы. Мастыктан айыккап адам сыякты. меи-зеи басымен ойлап отыр. Эл!бек енд| сонетке карсы бар уын жыйган адамга ук- сады. Оаляй уды кергеп, ез1 де колданып байкаган Анд рей Андреевич: — Уптхе мои нэпу емен,—деп тыжырына Tepic кара- ды. сонсои.— С!з сепгеи сырттагы оташылардын да ем1 белил!. С!зге кортген кэп «жындар» да крз алдымда. Озлердщ жорынызды жоктанмыи деп, Fjiw аз-ак жогал- мады.м. Сыиган белд! шандый орап, енд1 сол квпин со-
аьшан шойкандай баса кетпекшн. Байлауым осы. Алан- даманыз маран. Элiбек ж ана рана тушлгендсй болды. ¥зын денес1 6 ip Hipi.iin, терендеп Kiuii коз1, таймастан кадалды Орлов- ка. Yu жок. Tecin, iuiin, жеп барады. Катыккы кара сур жуз1 кара курен тарткан. Атылралы турган ок жылан- дай едь Ce3i де удай болды. — Суйреп коскан тазы тулк|' ялмайдьи. Мейлin! Bi- рак, онай олжа табам деме. Шахтаны кулаткан мен болсам, кулаттырган сенсш ендй Батылын жетсе устап бер! — дед! де eciKTi катть» cepnin шыгып Kerri. Кезше от урыпган Эл!бек кутырран каскыр тэр1здк Кеше рана айдауьшда, алдауыида журген момын ел, бу- riH оны куып тастап, социализм деген уль» icri жер жак- рырта жасап барады. Сол елдщ эр yrii инедей кадалса, бораткан шаны 6opaFau ушкындай сескентед1 Эл'1бектк Онын бойындагь» батылдык емес. Ж ан берер алдындагы катты ышкыну едк Сонда да есшен танбапть». Орловка келгенде бэрш есептеп келген. Орловтан шыкканда «эт- тегене-айдын» орнынан. «булк ете алмайды» деп шыкты. Ewiiri бет! «Герберт» суаты. Ымырт жабылган. Суатка келщ, KeTin жаткан мал, адам аягы эл*1 басылран жок. Дабыр сездер естшедк — Буп’и жараланган m t? — Элп 6 ip пысык келжшекпн момьж Kyfleyi бар едг рой, сол бишара кершед1. — Пысык келшшег1 кайсы? — Б1лмейан бе? Парткомнын eKi аярын 6ip еп'кке тыккан. Аты KiM ед1? Е, Балжан! Осы мандаты мурат- тардык 6ipi. — Шахтанын акшасы коп болса да, мынасы шошыт- ть». Cipu, жер устшде-ак icrefr берермж. — Я, бул e3i apKiwai ойлантты... Эл1бек бэрin ecrin келель «Герберт» басы адамсыз болмайтьшын 6 ine.ii. Солардан ел анызьш байкамак. Bip жагынан ел сусьжы болып турран осы «Герберт»тын езш айналдырып керсе, деген онь» бар. BipaK «Герберт» тас уйд1н, iuiiHae. Слесарь Лапшин eciKTi тас кылып жауып алган. Сактык Typiu керген сон, Эл1бек алыстан кер1л, басын шайкап, шаныракта ет кэрген мысыктай болып турель Суат басында, Бондаренко эрк1мд1 шп-кагып, eiuniM ест!меген ceric свздерд1 сейлеп жур екен. Эркгмшн. ша- 121
мына тиетш мундай свздерд! ол кайдан ала келгенш kim бшсш? Онын кул твкпеген жер1 аз. Бугш мында, ертен онда, барыш турган «летун» болатын. Ka3ip кызу, iiuin алган. Букаша куяйлдеп, су басындарыларды муШз1мен шайкап жур. Ол барран сон торы. биеш жетелеп, Жума- бай 6epi аяндады. Эл1бек танып, тосып алды. — Бугш кеипрек суардын рой. — Отарасы-ау, cis кеткен сон десятник бэр1М13д1 жыйнап алып, куларан жерд1 колма-кол тузета'рдй Со- раи кеиппп калдым. — Свйгп ме? BiTTi ме? — Куданын Kyaiperi, бундайда Kici куит боп кетсе керек. Кыруар жумысты 6iripin кегпк! Жуманияз ез1 болды басында. EcKi жумысшы екен рой. Балта мен кай- лара б1рдей кер!нед1 сабаз. — Еншмге урыскан жок па? — 3ari ак бас инженерд1 «кермейдк уйретпейд1» деп сыртынан 6ipa3 сыбады. Шзге кретт калай коюды, те- бен!н, 6epiK, осалыи калай бглуд1 кврсе-rri. Оп-он.ай екен, Элеке! Калай б1лмегенб13? — Bi3 жана жумысшымыз Foft. Катем13 бола бередь Бондаренко су басынан шатак шырара алмай 6epi аяк- дады. Энг1мелесш турран Жумабай мен Эл1бект:к жаны- нан, «бита казак, эй бита...» деп булгандап вте бергенде: — Эттен, мына сакал!—дед! Эл1бек.—Эйтпесе мы- наны... Сол-ак екен койдан кокьир Жумабай ебелектсп ба- рып, Бондареиконын алдына тура калды. — Зй, сен езш не айтып барасын?! Акымак! Бондаренко свзге келген жок. Тумсыкка жудырык- пен 6ip берд1 де, жытып Kerri. Мурнын басып Жумабай отыр. Басалкы айтып Э.шбек тур : — Калай барып калдыц? Жанжалдын Keperi не, саган. —Куданын nyflipeTi, калай барып калганымды ез1м де бйлмсймш,— дед1 анкау Жумабай.— Тэшр жазасын берсш! 17 Мурны канаган жазыксыз Жумабай Эл1бектщ жел 6eprcniH сезбесе, ертен осы уакытта не куйге ушырайты- нын Бондаренко да сезбеп едн EKeyiHiH арасындары бол- 122
машьл жанжал ертешне улкен сезге айналды. Болтан •окыйрэны Жумабайдан еспамен Жанабьл сол тунде Мей- рамга жетюзген. Мейрам дереу Жуманиязды шакырып алып, тапсырма берген. ByriH мехцех жумысшылары жумыс аягында Teric жыйналып, жолдастык, сот курып отыр. Бурынры «Герберт» шахтасьшын машиналары орна- Faii белме. K a3ip ол машиналар жок. Кабырралардьт бой- лай, калык тактайдан жасаган тутас, узин слесарь столдарь* тур. Столдарга TeMip шаттауыктар орнатыл- Faii. Ортада ecxi камерон, динамо, бурры станогг, алуан- алуан механизм белшектер! жайрап жатыр. Соларга, слесарь столдарына отыра салран жу.мысшылар жумыс кшмдерш тастаматан, жуынбаран куйпнде келген. Ке росин шамнын элаз сэулесшде квздер1 жалтырап, баска денес!- карауыггьт, TycTepi тым суык кершед1. Терде, ycrin Кызыл шуберекпен жапкан KiiuipeK столда, кепке *арсы отырран уш адамнын ортадарысы слесарь Л ап шин — сот председатель Онын он жарында Жанаб1'л, солында Антон— сот мушелерь Айыпкер Бондаренко жаланбас, сот алдыида тургалы б)‘рсыпыра уакиг бол- ды. Тергеу терендеп барады. Айыпкер самайынан сор- галаган терд|' анда-санда колымен сьгпырып тастап тур... — Жолдас Бондаренко,—дед! Лапшин,— кол жумса- раньщыз аныкталды. Сонык себебш айтынызшы? — Эуел1 ол урмакшы болды,— дей 6epin ед1 Бонда ренко. — Лстарьипыралла! —деп орнынан ушип турды Жу- мабай.— Муздай втipiK. 9м1р1мде адам баласына кол кв- Tepin керген емен. Эл5 кунге катынды камшымен Sip салдЫ'М ба екен. Dopi ду кулдь Жумабан осы ceaiMcvi-ак ез'пйн. юм екешн танытып болды. Жалгыз куэ Ол^бек «ауырдьгм» деп келмей калса да, олак сезшен щындык анкьш тур. Тындаушы кеп, ол сейлесе кошеметтеп куледь Бондарен ко сейлесе сазара тындап, сурак койып, кэрытып отыра- ды. Бурын бундай талкыга туспеген, Жанабшдт суйре- yiMen журекеше-журекеше азар келген Жумабай, каз1р esiHiK талайы кетеригешн сезш, кывара бвртш, жайда- ры карайды журтка. Журт назары. буньг бунша квтерсе, кез|‘ шатынаган соткар Бондаренконы енкейтш, кунысты- рып ж)берген. Scipece слесарь Лапшин кезш алмай, су- рак уелне сурак бере ныкыртып отыр. 123
— Жолдас Бондареяко! Жумысшылык стажыны* канша? — Жел жыш. — MeHini он жеп жыл. Эл1 6 ip адамды уррам жок. Канша ешйр1сте болдыцыз? — Жет1-сеп'з калада болдым. — Мен Донбаста 6ip-aK эшйркгге icieaiM. Кэб1р' ек imeci3, акшаны кэп табасыз ба? — Алты-жет1 жуз айналдырам. — Мен мыннан аса айналдырам. Bipaic, мае болып ешш.чмен тебелеспеймш. Пролетариат адамшылыры не деп 6uieci3? Бондаренко жауап кайтара алмады. «Еск! жумысшы- мыи. мачянмын» деп аскактаран кеудес! еккейе тусть 9зшен 6iaiMi, стажы, мамандыры артык Лапшин жай айтса да, эр сез! балгадай урып, кагып барады жерге. Коп пишем ашулы дауыстар шыкты: — Бузакы! — Маскунем! — Жою керек кезш! Алакэлекке тас уйде тасый жэнелген бул дауыстар, желд) тунде кур iллей тулаган езеннен де коркыньинты еде Лапшин улкен шенгелш неше рет кетерш азар ток- таттьг. Элдек1.м сонау шетте Tepic угынлы ЛапшиндГ — Бэсе. немене, бэр! кудалап! Кезж шыеарып, мур- нын бузып па, сонша. — Бул кайсысы' басы сыркырай калган?—деп Лап шин орньжан тура каралы шетке. Сарнли жузше кан жуг1рд!. Калын ерinдерi бгр nip е т т , кек иыгынан алды декш. Улкен кек K93i шарасынан шьм-а жалтырап, сол merri шолып шыкканда, жаиагы лауысты туншыкты1рып шыкты,— Сэйлепн келсе мунда келш сейле, дымдарын,- ды керейж. Бондаренко ушш лыйдарын кэрсете алмады еишм. Бэр! арттарькна бурыла, кэздерш аларта 6ip-6ip кара- сып. селекет лауысты !здегенлей болды. Иван Потапов турды ориынан. Шашы аппак, сакалы шылыммен capFafi- ран. аузында rici некен-саяк, бет xepici бурме-бурме. Кесек денел1 карт жай журш келin, сотка жакындады. Сейлемейтж, жыйылыска кэп келмейпн бул Иван осы Карараидынын кэр! тарнхы T3pi3.ai едк Коп назарын e3i-
не тартьш алды, сез сурай келд! соттан. Сурасыньвд, ту- рысыньвн e3i кызык. — Айтпаса болмайды,—дед1 келнпмен. Сурараны осы. Дауысы ертеден кемеск!, кунпрт шыгатын, Tici тус- кен ауыз унш де, сезш де божырата тускен. Руксат куткеи жок. Сотка да, кепке де каратам же,с. Kopi квзш Бондаренкора кадап, сук колын шошайта, баппен балп- балп сейлеп тур... — Сен, Ж 1 п т , байка! Неге тиесш казакка. Мен бар eMipiMai осы' Карагандыда, казак ортасында етк13Д1м. Маран 6 ip к аза к тжекен жок. Немков, Рязанов, арыл- шьшдар билеген заводта 6yftipiM шырып керген емес. Тарыккамда к азак аулына барып, кэж больш кантатьш- мын. Кайырымды,, мырза халык. Жумыска келгенде де казак Семен сорлы емес, Ж1г' птм. Анау Кэр1мжан, Смай- ылдар, Жармарамбет, Ермек, Бэйтен, Сыпандар кайлада алдына жан салды ма! Олардьнт жудырыгы сети жу- дырырыннан мыктырак. Сен тупл арылшын Морганды, урядник Кудринд1 де урып жыккан. Бул, Караганды да талай тумсыктар бузылган. АрылшЫ'Н, подрядчик, сауда- гер, кулактар сендейлер;м аракпем суарып, желжНретш де, жексенб! сайын итше таластырып, сылк-сылк кулш туратын. О лар осы алалыктын аркасында emip сурдь Ол заман erin едь kim ceni кутырткап? Шынынды айтканда рана, Ж умабай рыза болганда рана кутыласын. Иван св31'н б т р д ь Колын каттьирак 6 ip сермеп, орны- на барып отырды. — Тары кии сэйлейд]?— дети сот председатель П ро куроры, коргаушысы, колданган статьясы жок, срекше сот. Бэрш KonTiH бз1не салады. Тек пролетариаттык са- нара, кагыйдара суйенедй Сонын e3i заннан кем батпадь» Бондаренкора. Сейлеунплерге умНпен жапак-жапак ка- райды.. BipAe-6 ipi костамайлы, cerin, жерлеп кетедь Ен- airi умгг ж я лры з гана Антон едь Сот мушес! тэпелтек Антон шыкты евзге. — Бондаренконы мен жака таныдым,— дед! Антон. Эдетшше ею кезш таре жумып, басьш шайкап-шайкап калдьр,— Ж урег1м айныды мымасынан! Дол поселке ку- лактарынын M ine3i. «КолбиттЬ кайдан тапты бул? Эрине, кулактар уйретть E cki улт араздырьш коздькрып, олар езше жем туЫрмек. Б1здш ж1г!т жем бер:п тур. Жолдас Бондаренко! Будан былай кулагщмен не б1збен бол. Карама жапактап, карама. Рас, мешмен 6ipre icTe- 125
ген жолдассын. BipaK мына мшез'щ жолдастыктан айы- рады... Эр сез инедей кадалып жатса да, Бондаренко кыйна- лашыдап тур. Шадыр кез1 бурынрыдай алактап, ады- раймайды. К,ол?а тускен урыша томен карап, иы№ сал- бырап кеткен. CopFaaaFaH самай Tepi эл! тыйылрэн жок. Сонда да «жаздым, жанылдым» демедй Коптщ коймас- тан утылай свйлеу| соны куткен тэр1зд1. Mine, механик Козлов шык.ты ендь Баганадан бэрш бакылап, уш з тыц- дап отырган ест1 карт сотка да, айыпкерге де 6ip жоба корсете сейледк — Бул жайын жумысшылардьщ езара талкысы. Басканьщ кол cypyFa какы жок. Мен задым жумысшы болганмен, каз1р тек ewiipic бастыгы есебшде niKip бш- д1рем. Жолдастык сот зан колданбаса да, осы кептщ ой- ын, сез1мш, дэстурш орындайды'. Сондыктан ол соттын кортьшдысьш 0нд]’р|’с бастыры тупл, халык соты да сыйлайды. Жолдастык сот, Бондаренконын кызметш тв- мендет дей ме, ceric бер дей ме, жок жумыстан шыгарып халык сотына тапсыр дей ме,— мен бэрше дайынмын. Егер айыпкердщ бала-шагасын, шьш журепмен катесш мойындауын еске алып, осы талкы да жетер десе, OFan да ризамын. — Айыпкер Mi касарысын тур, катты кетерм13, ci- рэ!—деп Лапшин даусын котере тускенде, Бондаренко ещ'реп лобердк — Жаным-ау, не кыл дейд1 маран! TepiMai п'ршей сойып жатырсыцдар, шыдадым Fofi. Аз ба? Енд1 кайта- ласам бул куш'м коп болсын. Шиеттей уш балам бар, аяндар, Keiuipiimep. Кеш Жумабай, кеш. Mine басым, ал кепкд!’! — деп, Бондаренко Жумабайдын алдына барып, басын салганда, Жумабай атьш турды орнынан. K93iHen де жас ытып кегп. Сасып, какала сейлеп, ею колын 6ip- ден котердк — KeurriM, кенгпм! Рызамын, кобще. Жылатпандар мынаны. TinTi Ж1б!мен деп ед1м, о куданып Kyaiperi, сай суйег!мд1 сыркыратты! Мурнын канаткан соткар Бондаренконы Жумабай eaai балаша жубатып жатты. Коптщ кабагы жаца ашы- лып, куле карады екеуше. BipaK, Лапшин ешн жылыт- кан жок, C03iH катайта тустк — Тым анкаульгктын акыры алдану екеш'н умытпа- лык; момын Жумабай езд1гшен келш саран байланые- 126
пайды. Сен тек, арактын кызуымен оран кол жумсамай- сын. Жана анау шетте естьлгеи дауыс та тепн емес. Шындарынды айтындар, сендерд! коздырган кулак! — 0 Mipi бай-кулак дегендермен эмпей болган емен! Жуытпа, карагым, ол палета жуытпа!— дед! Жумабай. Эл1бекпн жел бергенш эл1 сезбепть Бондаренко ез1мен вз1. Басын шайкап жылап отыр. Сот мушелер1 онаша шыкпай-ак езара кенесш алдьи. Лапшин орнынан турып, сот каулысььн ecTipTTi: — Ж эб1рленунп кеииргенмен пролетариаттык сана, дэстур кехшрмейдь Bi3 бул далара тебелеске келгем1з жок. Казак, бауырларра кемектесуге, 6ipaece отырып со циализм дуниесш жасаура келдж. Айынкерд1-ц нальша- нын, бала-шагасы барын жэне жзб!рленушнпц eiiHimiH еске алып, жолдастык сот катан ж аза колданбауга уй- рарды. Гузелrenin iciMeH керсеткенше Бондаренконы бри- гадылыктан босатып, жауапты, акысы жогары жумыска жгёермеу басшылыктан суралсын. — Жолдастык, соттьщ каульюы ертеннен бастап ор- ындалады!— деп Козлов колма-кол кайырды жауапты. Журт рызалык бишрш таран бастады... СарЫ' топырак, кара кем|'р ушндЬтера калкайран жер барак, к а р а т а ауылдар келемш кенейте, коюлана тус- кен. Бурынрыдай бейсауат журген ат, туйе, зпз керш- бейда Bapi жумыста. Шокайдан курылые жабдыктарын тасушы арбакештер улкен керуен больш, жол устшде жылжып келедь.. Караганды 6yriH улы мейрам кунше уксап тур. ¥ран- ды кызыл жалаулар кебейш кеткен. Кшз уйлерд1н, жер барактардын тасуйлердщ мандайларында кызыл матада: — Сауатсьюдык жойылсын! Надандык пен социа лизм сыйыса алмайды! —деген ipi ак жазулар жи1 кез- деседа Карындаш, тетрадь устаган улксндьюшш топтар да жш ушырайды. Жумысшьр халык енд1 жаппай оку- шыга айналган. Артылран уакытын гышымга жумсап жатыр. Ражап кумарльк, сусагандык, байкалады. Шах- тага тускелi келген Жумабай колындагы тетрадына уш- лш отыр. Арбасы'на бвшке тактан сушы сары> атанды жолга салыл койып, койын книжкасына карап барады. 127
Осындай рылым кумарлардын 6ip тобы «Акшахтыра» жыйналран. «Акшахты» дегенйнз —арылшыи тусындагы ен кунт шахталардьж. 6ipi едк «Герберт» сыякты буяы да су кеу- леп, icieH шыккан. BiTen тастаймыз деп, жумысшылар exi кушн «сембшк» жасаса да бпелмедк Сол мандары уйшдшердщ бэр in экеп теккенде шахтанын кудыры толмай-ак. койды. Сонсок кудыктыц 6eTin тактайлап тас- тады. Оньвд кораемн, машина туратьж белмесш косып ж:берш, мектеп жасады. Асты 03ip тактайсыз, б:‘рак, К,а- рарандынын, ен мэдениетп' кен уш. Кунд|'з бунда бала- лар, кешке ересектер окыйды. Улкен жыйналыстар да осында етедь Каз<'р бундары окушылар тобы —ересек тер. Бэйтен, Сыпан, Ыскак сыякты Карарандьжыт еск1 жумысшылары. Алды елудш, арты отыздын жуан шшде болса да, мектепт! жана керш отыр. Кайлара дардылан- FaH жуан сау'сактар Ж1’шшке карындашты комсынгандай одарай устап, ауыр козгалады.. K apin имектерш тем1*р игендей нызара, тктене кушпен иедк Кара тактара бор- мен жазып керсетш Ардак тур. Улкен ада.мдардын ша- лагай cypaFbma, мшез!не жымыйып кулin кояды. — Шырарым, аиау eiuxi куйрыкты айтып Ж1берин? — Мы'на балгабасты тары умытым? — Сонау кайла тумсык неиеие? Латын карштерше ездершше осылай ат койып, 6ip нароете салыстыра сурап жатыр. Оку ауыр да болса, окытушы мен окушылар кулкпп, желпнисш алады. Ар дак сауда кызмет1не шатылмай мектепке, OFaii косы,мша есю жумысшылардын ортасына TycKeiiiue мейлшше ры- за. Жаке» icTen кетсе, жалакьтыц ycTine сыйлык, аброй алады. Окыта огырып, ез'| тары окып жур. Сауатсыздык жою iciime 33ip баскалардан озык сыякты. Сондыктан осы адамдардын елден бурым сауатын ашудь» жас Ар дак егде адамша ойлайды. Жумсак Mine3i, жылы eiii, KipiMfli сез1.мен алрашкы куннен бастан-ак xipren нике. Сурактарра жауап бере турып, меруерт сыякты ак тюн аптек аксыйта жымыйганда, баладай суйшш, анадай дана боп кэршетй буларра. Тек Бэйтен аш енш жылы,ткан жок. Баскалар жа- бырласып еурап жатканда, ол сурамайды да, бэрш бше- Tin Kiciiue, 03111 тым тэкаббар устап, ен артта жалрыз отыр еД1. Калрын KeTinTi. Тетрады жерде жатыр. карын- 128
даты домалап сонау жакка кеткен. Ардак окушыларды жаралап, сабактарын тексере-тексере Бэйтенге жеткен- де анырып калды. Не iciepiii бт'лмей тур. Самайына ак енген кешшелеу, шадыр шэюргп eaai мектепке келт уй- кы сокты. Bip жумадан 6epi 6ip к,ар:гт де дурыс уйрен- ген жок. Айта-айта сез бпкен. — Бэйтеке-Бэйтеке,—деп, каттырак, дауыстап оятты Ардак,. — А! — дед1 Бэйтен. KQ3i алак exin, муртын ед1рейте. — Булай окуга болмайды. Уйге барьш уйктаныз. — Ак саусактар жасаран мектеп емес, жумысшылар жасаган. К,уа алмайсын, жолдас, кетсек езщ кете бер! Жумысшыаар орындарьшан ушып турьит, Бэйтендт ортара алып калды. — Кет, ез!ц кет, лэнет!— деп Квктайынша калш- калш етедк— Картайгаида кезтмтздт ашкан жас балага неге саласын жаман аузыдды! — Кегсем кетемш, отыз мектеп ашьслды, соныц 6ipi- не болмаса 6ipiHe тусерм'н!. — Кайда Kipcen дс куып шыгам. /Юберлщерий, мур- кыи б!ржола бег кылып ибберейш! ©згелерт Кектаны-шланы устап жтбермель адуын, ага жумысшыны борт синлайды. Бэптеши жерлеп-жерлеп шыгврьш жтбердт' унлен. Ардак багана Keiin калган. Ж ац агы свз бетке салып ж1бергендей болдьк Былай шьгга булыгып жылап тур. Ылайланбаган тунык кешл буыркана толкыды. Не жа- зам бар? Б1здейлерге кун жок па, элде?! деген сураулар, шытырман ойларра OKerri. Сауда кыометш де, Махметгс де еске салды. Бтрак, 6ipine беттемедт. Ей, суйгеш мектеп e,Ti, iuoKipTTcpi беттен алып турса онда калай кала ала- ль»? Кара жумыстып езшс туспесе тыныштык жок сыяк,- ты. Кениг iuipKin тарылганда кеп дуниеш алакандай ет- пей ме! Ардак ica3ip эзш си бакытсыо адамдардым ката- рына кос гы. ©те басыикы квтил, жабыккы турмен аягын азар басып, мехцехтарьт Жанаб!лге ксле жатыр. Мундай- Да жан ж арасы жакын жолдастын, манда колын !з>деЛдi. Ардак соньи тздеп келедн Жанабьл взтмен oai болып жаткан. Смена б т п ж у мысшылар тарагал сон жалплз калды. Бетуардан шуц- кыр казып, катарыиан ею д1нгек орнатты. Ею д д ае к т т арасыиа узьш кайыцныц б:'р басын кыстырып, сол баска 129
ек! путтай TeMip байлады. Тершш, eHTirin журсе де ку- марльик шаршатар емес. ©зшше 6ip жаналык жасамак. Енд! калыидыfh 6ip ел! плита тем1рд! суйреп келед!. Ардакты дэл касына келгенше байкаган жок. — 1ске сэт! — дед! Ардак. Даусы тым жабынкм, ка- 6aFbi салынкы айтты!. Буны да байкамады Жанабьл. — Айтканыи келсш. 0нер1мд1 керш тур. Барлык балгашынын. icreremn осы 6ip станокке кгтетем. Кальж плита тем1рлерд| балрамен урып иш, локомо- бильдер, казандар жамайтын кателнплер жумысы ауыр, солардын iuiiHae балрашылардш ауыр. Ертеден кара кешке мехцехтык манын шанкылдатып жататын да бал- рашылар. Ж анаби араш станог!мен осы ауыр енбекп жешлдетпек. Слесарь Лапшин, механик Козлов бумдай да талай тапкырлыктар керсеткен. Соларра елжтейдр Жанабьл, MiHe, плита тем!рд1 тесел койып, станоп'н бас- калы жатыр. Кез алдындары кыйсьшсыз icxe шыдай ал- мады Ардак: — Буныннаи ic шыкпайды,— дедк— Рычагпен кете- pin урмаксын рой. TeMipia ауыр болса да балгадан элс1з тиедь — Кайдан бьлдш? — Физика заны солай дейд|. Тым жакыинан урралы гурсым. Серт'нснз урыс элс/з болады. Жанаб1'л ф и з и к а барынган жок, станогш басып-ба- сып каллы. Майыспак тупл белп де туспед1 тенпрге. Отыра кетп' дардарып. — Сол физиканды уйретпл маран, 6uiriiu ексн. Лап шин да айтып едь Жумысган кейш орысша окыймын — Ботакарада, Больше-Михайловкеде, осында фаб- рик-завод мектептер! ашылып жатыр. Солардын 6ipine туссек кайтед!? Жанабкл жалт карады Ардакка. Жана Рана сездк — Жушц жырылып, нерып отырсын? Ауырдьвд ба. элде ренжшщ бе б1рдемеге? — Дешм cay 33ip. — Пай-пай, осы 6ip eMi3in тартатынын-ай! Айтпай- сын ба, сартылдатып. — Бэйтен кет деген сок, шырып кегпм мектептен. — Бэйтеншн кет дегенше-ак па? — деп карк-карк ку- лш ж1берд!' Жанабш.—Ол кел корытан бишара кыз- 130
рыш. К.ызрыштаи коркып, келден летней сеш не дееем екен. — Кептш алдыада «ак саусак. езй! кет» деп гурран- да калай кетпейсж. бйтт муга.’пм болранша, жумысшы болран артьик,. Бетщ бьмранеа су тазартады. АрЫ'К был- Fanca не тазартады. — Жур! — дед! Жаиабй. Орнынаи ушьш турды.— Ол кара ауыздын аузын Кызыл тем ipмен карынып. Жур. шешесшен кайта турандай болады. — Кайда? — Парткомге, шахтномге барамыз. — Кой, бармаймын,—деп кынжыла Tycii Ардак-— Енд1 кал Fan ултты Бэйтенмен айгысып жоям бп! Одаи да жумыс рылымын окыйык. Б1р icTefiiK, машина т:лш уй- ренешк. Мынау станогж ой салды. Мумкш 1зденелздеие изобретатель конструктор болып кетер.-.пз. Шьщдалмаран жас кыздыц майрыла катран жумсак кецшнде табири батылдык, ежеттж те байкалады. Та- йынбай жумыска тусем jeyi, жумысты да улкен енер ке- pyi. Жанабшд! катты суйспшрдй Ол Ардактан буны ешуакытта куткен емес-Ti. Enai суьш танса, кыйып тусе- TiH болат канжарсын-ау, деген oflFa келж, айтпай журген 6ip cejin айтып салды: — Комсомолия Kipren барлык. eciK аинлк болар едк — Ену уш 1'н oyeai ште коржу керек е.мес пе? Жанабкл айтарын айтса да кайталамадьи. Жумыска тусуш де дурыс не Tepic дей алмады. Мейраммен акыл- даспак. Ец оуел1 Бэйтеннш аузын карытпак. Аяп отыр Арлакты. Кенеттен 6ip куат гур1л естыш. Eaeyi де елец- деп a cn a iiF a парады. Аслан ажык. Журт топырлап, шуылдасып, жыйпалып калыпты. Неге жинпалраны таса- дан анык квршбейдк Шоуiлдей ypirt иттер тур. Ышкы- рын Typiiie, саньш шапалактай жупре балалар жур. Гу- рй удеп барады. Сол rypumi коршаран кен толкый козгалып. 6 epi келедь Жанабй мен Лрдак та тура жу- п'рдй. Кунше Kypnipen, журтты дуылдата келгеи «6ipi:imi бесжылдыктыц» балалары екен. Ылдыйдан кирка коте- рйе, мехиехка карай бес трактор 6 ipaen келед1. Эркай- сысы артына арба п'рксгеп. Kaficbi6ip арбаларынын нускымы Timi белек. Темip децгелегшщ жаллактыры жарты метр, ек: белджтщ арасынан кеш еткенден. Осын
дай узын арбанын 6ipii«e сулап жаткан дэу Кызыл ко тел кызыл бел сыякты. Сол белд! жалгыз суйреп келе жаткан гракторга тенеу таппай журт абыржып аузына Kenreiiiic айтадьк — Пай, пай! Кунше курк!реу!н! — Мына кара, мер солкылдайды! — Дэу рой, мынау дэу! — Алып десещш 6ip тауды 6ip оз! суйреп барады. — Трактор дегенше тау сокар десетш' буны! Карарандьшын мотор даусын ecTireni осы! Бурын кэрмегеи трактор, дэу котел, улкеи темip арба, алуаи- алуан мехэнизмдер гажап эсер eTTi журтка. Топырлап, 6ipiH-6ipi кимелеп жакьннан керуге, устап, шукылап байкаута кумартады. Иггср алыстан ypin, Kaficbi6ipi кокке карап улып тур. Кара тебет арс-арс eTin, трактор- д ш о жагына 6ip, бул жаняна 6ip шыгады. Жанаб1л ке- flinipeK жетсе де алга шыккаи. Шолак танауы эсем сэп- ки)п, uierip K83i пур жайпайды. Кояыкда узын шыбык TeMip, кепп жайпап, арбага жакындатпай жур. — Аулак! Бегемеидер, жол бертндер! ©ирген сы- йырдай бул нес.’, туге?.. — Мынау, танкы сарысы им? — Жеп кояды лей ме екен! — Танкы сары осыныц кожапыны. Орджоникидзе жолдас ж1бергси! Орджоникидзе! Кет донмш! ©леме, жаным-ау! Тарт, тарта бер, кешip жолдас! Мейрам, Жумаиияз, Щербаковтер де шыгьпг, квпт.'и мшезш кызыктап тур ед1. Жанабьл тракторист! «квипр» легенде шек-с'!.пелер1 капы. — Караиызшы, Сергей Петрович!— дед! Мейрам.— Осы кеп Kaaip бала емсс нс. Б'фде таги дапа-ау. — Дурыс айтасыз, МеГфам Омарович. Каптек уйреие отьирып, уйрету1м1з де керек. Мейрамныц Ke:ii Ардакка тустк Паппасы ко.ттыгын- да, жыйыпга телwipe карап, uieiKepi тур. Кунакы емес, жабыпкы. вишен ьиггр банкалади. O.'ii 6ip сзу тарткап жок. Кадалгаи кара кез1 тым ойлы. Мейрам касьшдагы- лардь» елеус1з бастап, Ардакка карай жылысады'. Ар- дак та каре сала карсы жур.и. — Кызым, калан, унай ма, мына келген жада ду- ние?—дед1 Щербаков. — ¥майды, Сергей Петрович. Б1з кермеген керемет куш екен. 132
— Кереметтер эл! кейш. Бул тек бастамасы рой,— деп Щербаков келешект! 6ip шолып eTTi.— Караганды каз!р уйымдгстыру, орналасу дэу1р!нде. Кем:рге сыбана KipicKeH уакытта орыс, арылшын байларынын алпыс жылда ал tail ын б:р-ак жылда аламыз. 9p6ip кырык минутта 6ip поезд женелш, не к с л т турады бул жерге. Осыган карап, болашак Карагандыиы шамалай 6epiHi3 . Буд кун TinTi таяу. — Поезд кашан келер екен? — Шокайдан 6epi асты. Кар тусе жетш-ак калар. Укшет езгеше кеш'л белin отыр бул жолна. — Мынау машиналар кайдан келе калды? — Булар Орджоникидзе жолдастыи ж!берген сэлем- демелерк Ж ол жеткеише осыиын 03i улкен кемек. Аиау тракторлар Харьков заводымда жасалгал. BipiHiiii бес- жылдыктыц бел балалары. Анау кызыл —бу казаны. En.ai кол кушке коса бу куипн де ггайдаланамыз. Бу электрден соцгы зор куш. — Сол бу, электр, мотор... дегендерпйз Gopi гылым емес пе, Сергей Петрович?— дед1 Ардак-— Химия, фи- зика-математиканы бтюген жумысшы калай Сплелi оларды? Мен багаиаяаи 6epi сопы ойлап басым катты? — Ойыц жаксы, кызым, жаксы! — деп Сергей Петро вич рыза болып калды.—Сондыктан да с!з жастар тупл шалдарды окытып жатырсыз. Окудын, уйренуд!ц floyipi бул. BipaK, улы мекгеп емipain езк Казактык бес жа- сар баласы ат кулагыида оГгmуды eui6ip мектептеи окы- ган жок. Турмыс уйретп. Тсхпиканы да турмыс солай уйретедг. Рас, алгашкы кезде 6 ipa3 кыйындиктар бар. Корыкиаймыз. Шыдай отырып, жен.ем13. Тез жену уш'ж журттып сауатын TC3ipeK, кебiрек аша rep, кызым. — Калай ашады! Байте» кара ауыз мекгептея куып Ж1берттП— дегеи Жаиабждщ даусы есплдк Терлеген, einiKKeii. Машиналярды журтпен 6 ipre кызыктап келдг Бврш 6Lirici, барже катнаскысы келедг Eiini мына эн- пмеге араласты. Оныц ce3i баганадан бер! жай тындап, жайрин. турган Мейрамнын кабагьш туйд|. — Не д е б е т , кайта гйтшы? — ©3i алi апткан жок па? Бэйтеи «гк саусия» деп куып шьжыпты. Енд! жумыс мектебте туспе.,- Лрляк. — Рас па? — дед1 Мойрам, ал! де сенбогоидей. — Рас,— деп темен кя.рады Ардак.
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 461
Pages:
