Ғабиден Мұстафин-Таңдамалы шығармалары екі томдық

р“К

II а №■



































— Сенем ci3re. Сенпштш кейде салактыкка апарады. Соган бармау ушш окыймын. Антонина Федоровна таза, кекнпл кез'н кул!мдете, басын энтек шайкады да uibiFbin Kerri. Мейрам бюроныц каулысына ушлуде. Бул 6ip взгешс мацызды каулы. вн- д:р!с вскен сайын басшылыкка койылатын т:лек, талап та естй Кешеп купит 6Hiri, бупн аласарып, кешеп тэал- д1н б1рсыпырасы буг.н тозып калган. Жаппар, Ырымбек, Эл|'бек сыякты жаулар ашынса, Гитсльмап сыякты дос- тар тусжбей томсарып жур. Былайгы журттын ituiaae ecni мен жакалык Kypeci, вскелен индустрияны баурау Kypeci жур;п жатыр. Енбек, салт-сана майданындагы тартыстар жанарран, терецдеген кез. Осы кыйын жардайда мына каулы улкен езгер:стер жасамак: жана жумысшы табын партия манына шоктай yfiipin устаура шакырады. вшй- pic, мекемелерде жумысшы бакылауын кушейтедн Комсо­ мол уйымынын басшылырымен «жен;‘л кавалериялар», озат жумысшылардан екп;нд| бригадалар курылады. ©жет, юкер, талапкерлерд1 батыл кетер!п, кажыгандардын колынан т1зг'шд1 алып отыр. Сейткалы шахта басшылы- рынан ауысып, шахткомра келмек. Жуманияз квм:риплер комитетжен жогарылап, калалык профсоюз кенес!н бас- кармак. Жанаб:л калалык комсомол комитстжде б:ржил орынбасар болмак... Бюрода осы ойларын етюзгеи Мейрам, каулыны окып шыкканда, жана эуе жуткандай ceprin калды. Карсы куштерд: кер!п кауштенсе, халык кушж корж ерлсндк Кол койып болран сои, кою кара шашьш кайырып тас- тап, к рп:к какпастан элденеге кадалып отыр. Колы езд1- пнен коныраура барранын, Антонинанын кайтып енгенж байкаган жок. Онык ойы осы кезде сонау жер астында, теренде, табигат камалдарын бузып жаткам шахтсрлер- мен 6ipre icren жатты... Сол ойды бузура кыймай, сезг1ш Антонина гурынкырап калды. — Кол койдыныз ба? — дед!, элден уакытта. — Койдым. Бастауыш партия уйымдарына телефо­ нограмма бер:шз: талкыласын, эр забойдары шахтер oi- летш болсын бул каулыны,—дед1 де телефон трубкасын кетерд!.—Сергей Петрович! Bipiimi: шахта божырап ба- рады. Осипов табыска мае болып калган жэне с:зд! арка





тыкыршып тур.— Бул шахта кысылмау ушш мын метр жол агау керек едк Ашканы алты жуз гана. Жол узар- май, кебеймей калын, KSMip койнына юрг!збейд1. Сырттан кажалап ауыз толтырмак туп'л, т:с!н батпай турып ка- ласын б':разда. Шахта бастыгы жолдас Осипов кунделж норманы асыра орындаса, трест бастыгы Щербаков жол- ■дас аркана карады. Ермек жумыс epici тарылып барады, кенейтейш деп зарласа, Осипов «байбалам» деп кулед:. Кундел:к табыска мэз болып, айлык, жылдык табысты жоралтатын басшыны аркага какканнан, мандайра шерт- кен пайдалырак. Жол ашушы— проходшы Ермек брига- дасын жешл табыстарга пайдалангандыктан шахта spi четсе ею-уш айда туйыкка тырылады. Ол туйыктан шы- rapvra айлар, балки жыл, мындаган сом акша керек. Осипов жолдас муны неге есептемейд!? КеШнН 6ip айдын пи'нде ек5 жуз жетшс бес жумыс сараты еашрудт оркы- на, бос турумен, бул.'нгенд! тузеумен кетп. Жол бузылып «алады, тебе кулайды, материал кезжде келлрЬшейдк.. ByFaii штеуиплер, баскарушылар юнол! болмай мемлекет неге кшалН Bapin «б:лмест:кке», «тэжрибес13Д!кке» жа- уып, шырынды мемлекетке аударып келем'13. Осы «65л- местж», «тэжрибеаздж» Tin шпнде зыянкеспк, жауап- сыздык жок. па? Неге тште карамаймыз? Осиповтын ус- TineH Щербаков кус ушырмайды. Артык сешмшц арты алдаиышка сокпай ма?.. Еишмнш бетажарына карамастан Эигрбек езара сын- мен сойып салды. Сарпялт бел кызарып, самайынан тер акты. Эппрбектен кейш трибунага асвша шыккан Осипов едк Тым ерте суршдь Салран жерден: — Сергей Петрович бкледк.. Сергей Петровичтщ кер- сетушен...—деп Щербаковой тасасына тыпялсада к.ой- мады журт. — 0 з бкпер'н бар ма? — Жааагы айтылран кемш:л'!ктерд1 керем'1с:н, Ырэ? Тус-тустан Бпп-каккан сок куйгелек Оснповта береке калмады. Тукгрхг! шашырап, колын дамылсыз сермепдК Сез жел!с! уз:лген: — Бремсберг... Орлов ашкан запас бар...— деп кайта- кайта айтады. Бремсберп бук:л шахтаны суйреп т^рраны рас, б|рак ол каншара жетед!? Орлов тапкан узын жал К9м:р олI алусыз екеш де рас. Алран кунде жылдык жос- пар орындала ма? Жопсарлы дайындык, жумыстарын 246

токтатып, колда 6apFa канараттанган Осиповты Эплрбек каттырак сокты: — KeMip Teiii3i турранда кудык шукыган бишара! — дед1 мырс етт.— Уклон узамай, штрек квбеймсй шахта кешмейд]', KeMip молаймайды. «Орлов тапкан запасты» зерттеу керек ani. — Зерттелген. Дайын кем1р. Kenrw imiHeH карт шахтер Сыпанный жуан даусы естиш: — Зерттелсе, аржагында кел канша жер екен? Осипов муд:р;п калды. Орловтан ccrireniH айтып едк Орловтын e3i де зерттеуге улг;рмей кетксн. Бургы салып байкау керек. Ол узын жал кехйрд и аржагында «Гер- бергтыи» улкен кел! жатыр. Алыс-жакын жатканы бел- пс!з. Б ш п алмай одай кем!рге дызырып, су алатынп ушырау да мумк!н. — Сол кызыл маман тегш айткан жок, зерттесш,— дед'1 Сыпал. «Кызыл маман» деген! Эдпрбек. А рылшын- дар тусында басшыларды жек керетш ecKi жумысшы- ларра ол жара б:лген. Солардык бет!мен тк!р:н батыл айтты. Еирак, кеп тыддап, аз сейлеп, ауыр огырран бул жыныннын Ka3ipri сырыц сезе алмады. Ыскак, Кусайын. Шаймердсн сыякты карт шахтерлер ойлаиып, томсара калган. Ж ана жумысшылар булардын аузына караса, булар презилиумдары Ермекке карайды. Ермек басын темен тукырып, ез!мен ез! болып отыр. Осипов б раз шы- рылдалы да трибунадан кеттк Сейлеуил жок. Жыйналыс баскарушы Ермек: — Шм сейлейд1? —деп уш рст кайталады. Еошм шыкпаган сон: — Сейлемесе болмас,— дед: де, жэй басып, салынкы кабакпен ез! кетериш трибунара. Кол сокты бэр!, бу- рынгылардын 6ipiHe сокпаган. Аз сезд!, ауыр м'шсзд!, ту- рашыл Ермеглтен, кеш’л туйтк!ллер!н жадыратуды асы- ра купт квпшШк. Ермек ась/кпай турып: — KaHFbipapaH бес-алты корадан, енд1р:ст! улкен ка- лага айналран Караганды жумысшы б!лег!иен жасалса, сол жумысшылар Мейрам мен Щербаковтын енбегш ез- геше багалайды,— дед'1 кабагын туйе.— Осипов пен Эипр- бек Шербаковка орынсыз жармасады. Сын — шын, эдш болганда га на адаыды тузейдь Ермек ewu iuiid тэртшт!, жумысшылардын езш мшеп тур. Баскалар сыйпап, жаскана айтатынды, кымсынбай 247





til ?i ?!ll *f





да уйше кайтпастан треске келш енд'1, Жолындагы ез ка- бинет!не бурылмай, устщп кабаггары горкомга кетершп барады. Горкомда да бул кезде тунп кызмет аякталран, тек секретарь кабинет нщ элдынры белмесшде тырсыл- даран машинка дыбысы еспледй — Кеш жарык,—дед1 Щербаков шре бере.—Мейрам Омарович бар ма? — Бар,—деп Антонина басып отырган кагазын жы- йыстыра бастады.—Бэгеле тур. Орджоникидзе жолдаспен сейлест жатыр. EKeyi онаша шушилдесш отырранда кабинетшен Мей­ рам шыкты. Ke3i кул1мдеп, ашан аккуба жуз; курещткен, сезшде толкын бар. — Григорий Константиновичтен сэлем dare. Озбен сейлеспек екен, таба алмай мешмен сейлестк Сураганы- ныз азырак екен, кебейттй Осы кварталда отыз врубма­ шина ж:беретш болды! Онын екеуш уйрене турура осы айда Ж1береди — Бэрекелдй—дед! Щербаков. Суйсше, козгалганда астындагы орындыгы шыкырлады.—Отыз машина мын кайлашынын бергешн береди — Тапи да елу жук машинасын ж1бермек. Бул бес жуз атпен барабар. — Бес легковойды жакында аламыз. Каргрэс куры- лысын тездеткел1 жатыр... — MiHe, м!не, ен Keperi электр! —дед! де Щербаков сырг KHiMiH шеше сала, Мейрамды колтыктай кабинетке енд|‘.—Жана техника келс беред1 осылай. Баскарура дайындырымыз жетклйсп ме? — Муны мен Ызден сурамак едвм. — Айтайын. 0Heyri энпмеден кейш б'фиеше шахтаны жете зерттед1м. Kasip жумысшылардын жыйналысынан шыктым. Обезличкадан ani арылтанымыз жок. Эр адам- ды ез орнына коя алганымыз жок. Авария, простойлар- дын Ka6i осыдан туып жатыр. — Соны тап жауыныц калдыктары ушыктыра ту- — Эрине. Шаруашылык есепке, жана техникара сай 6ipa3 e.arcpicrep енп'збекшн. Жана келген жумысшыны ез жумысымен таныстырып алмай, ешйршке ж!беруге мул­ ле тыйым садам... — Дурыс-ад! —дед! Мейрам.— Баулу, уйрету жа- уаптылырын кушейте берелж.

— Kefl6ip шама басшылары пайда-зыиннын бэрш ал! де мемлекетке жуктепа келедт Олардын бойына ша- руашылык ecenTi сМрерлж, пайда-зыянра ездерш де жауапты етерлж катан тэртт колданбакпын. — Дурыс-ак. Сталин жолдастыц алты шартынын 6:pi FOfl. — Осиповты орнынан алрым келедг Жумысшылар катты сынады. Мейрам ойланытт калды. Жауап катпаран сон Сергей Петрович еж н<тей тустк — Костамайсыз ба, элде? — Осипов Сейткалы емес. Кемшшпн тузеуге купи жетедк Мумкш, сындардан кейш тузелер. — Онда ceric 6epin калдыра турайын. Ермекл жога- рылатып, соган орынбасар етсек кайтед1? — Дурыс. Ермек тэжрибел!', алымды адам. — Жыйналыста MeHi сынаса да, Энлрбек маган уна- ды. Ойлы, кажырлы ж:ггг. Кетерейж!? — Кайда? — BipiHiui шахтага бас инженер етсек деймш. — Бул да дурыс. Сонда улкен шахтанын басшылы- рын б1рсылыра кушейткен боламыз. Сергей Петрович кезишр1гш KHin, койын книжкасын алды нолына. Эдем1, усак жазулы книжка etiziipic ой- ларымен толы екен, сагат ушке дейш айтып бшре алма- ды. Сез1н;н ен акырынла: — ... Еши жана техниканы баурау мэселес! тур. Казактан жумысшы армиясы жасалды. Сол армияныц командирлерш де казак ету мэселес! тур,—дедй— Курс- тар, фабрик-завод мектептер! окыта берсш, маман жу- мысшыларды жекелеп уйрете 6epciu. Олармен канарат- танбай Донбасс тэжрибелерш уйренуге — жуз, Кузбас- к а — елу казак жу.чысшыларын Ж1берсек? — Ke6iHece жастардан ж1бере Kepini3. — Карттар да кагажу калмасын,—деп Сергей Пет­ рович калжындай турды орнынан. EKeyi эзлдесе ауыз белмеге шыкканда Антонина Федоровна жайрандай кар- сы алды: — Коп отырдыныздар рой. Шаршаран шырарсыздар. Екеу:шзд! мен конак етейш, журпиздер. — Yiueyi калжынмен KaFbica 6ipre кетл...

Тун. Ел уйктаган. Ермек жалгыз. Электрдщ етк!р жарыгын квкш;л кагазбен калкалап койып, «Ленинизм мэселелер:н» орысшасынан окып отыр. Кеп окып шар- шаган болу керек. Ауык-ауык; кез!н укалап, мурнын кы- сады. Кайта кадалады ютапка. Мукабалы калын тетрадь ашулы жатыр алдында. Жуан саусактарымен карындаш- ты кылгындыра устап, жазып та кояды. Жазуы улкен, ажарсыз. Кеш сауаттантан ecni жумысшы рылым дуние- ciHe куныра карапты... CeneKTeri ак твс каншык, шзу ете туей. Елемей отыра 6epin ед1, еснс какты 6ipey. — Бул кайсын? — Мен. Бэйтен гой. Бэйтен ент!ге, 6ip капшыкты кетере енд! уйге. Кораз- данып, жымындайды. — Мейрам бар ма? — Кайткан жок aai. — Мына капшыкты тез босат. Кетем. — Бунын не? — Не кыласын сурап, ала бер. — Ермек капшыктын аузын ашты. Май. сыр, печенье, консервьлер кер:недь Ундемей аз ойланып турды да, Бэйтенд! тер жакка ертщ келш: — Отыр! —дед1 3exipe. Сурланып кара мурты тгк1- рейт кеткен.— Итак! Иттен де жамансыц. Анау кара каншык осы уйд:н аяктары асыиа тимейдь Сен! кажыран, ecKi жумысшы доп казна манына ж'бергсндс, же, урла дсп ж!бер:п пе едь Онбайтын караниет! Дэндей-дэндей б1зге келдт бе ендк Шапшац шыньшды айт. Канша кап- шык тараттын? Уйкылан Эния оянды. Жалма-жан екеуш!н касына келд{. Д1р-Д1'р стедь Бэйтен шынын айта коймады. Каира тойран кара тебеттей, аз кунде дурдие калган. Дэмеш ЭЛ1 де Ермектт кенд!'рмек: — Бул урлык емес, жолдас. Казна вз:м13д!к1. Ала бер. Колдан келш турранда Мейрам екеуще !стемеген жак- сылыкты KiMre ктеймш... — Кешрдегшд! суырып алармын. Айтасын ба, шы- нынды, жок па?—деп Ермек тенгенде FaHa Бэйтен кый- пактай бастады. — Кой, ей, такама колынды. Капшык, жэипктердщ талайы KeTin жатыр. Кайда кетш жатканын кайдан 6i- 254

лейш. Мынаны эдей1 сендерге берем деп, бастыктан су- рап алдым. — Бастырыц кайсы? Махметтщ ез! ме? Склад басты- гы ма? — Махметтш езшен коярда-коймай сурап алдым. Журттык бэр!не тасый беред1 деймШн, MCHi. Канша ежжтесе де Бэйтен будан артык айта алма- ды. Ол орталык, складта, колкабысшы жумысшы рана. Анкау, олак, ожар, бишара ен азыктын ш'шде карны тойганына маз. Жакын адамдарына олжа саляансып, мардымсып келген ед!. Пушойман болды. Ермектщ кез1 тайранда: — Алсаншы,— деп ымдайды Энияра. Эния да ымдап безе туседй Акымак жолдасты не кыларын б!лмей, Ер- мек даядарып отырып: — Капшырынды ал да женел! — дед1 б:р кезде. Эния капшыкты аркасына салып бердь Арсылдаган кара кан- шыктан да коррап жур- — Жыт бишара. Мейрам келмей турганда жыт. Карангы тунде, аркасында капшык, жытып барады Бэйтен. Арамтср мандайынан шып-шып шырып барады. Осы барактагы уйше, жолдэры складка сокпастан, сал- яан бойымен Махметтш пэтерше келд1. Ес:к алдында, жен:л кашовкара жегул1 Ырымбектш каракер аты тур. Терезе какты. Махмет ез! шыкты. — Мунда неге келд!ц? — Ойбай, апарып еД1м, эз!рейшдей тергедь Алганы сол, кешрдепмд! суырып ала жаздады... — «Кулаккагыс кылды, доспыз» деп колкалап су- раганык кайда? — 0 з обалы езше. Жаксылыкты битмедь Алушы та- былмас flefiMiciH, тырып кой. Мен адал адаммын, 63i.\\ie калдырура арым жетпедк Ал кетНм, кезге Tycin калар- мын. Бэйтен баска сезге келместен тартып турды. Махмет сескен:п, турл! жоруылмен енд1 уйге. Томпиган бе*г;ненту- лаган журсп кершедк каны кашып, ойнакшып тур кезь — Не болды?— дед1 Ырымбек. •— Накурыс Бэйтенге тус!не алмай турмын. Мейрам мен Ермеккс берем, деп экетш едй Кайта экеп тастады. Bip пэлес! жок па? — Эйплетш экел!п, успнен тус!р!п журмес!н! «Кррыкканга кос кершед!, жалгыз курай». Канша

журек жуткая болса да совет каЬарынан Д1р erri дене- лерк Екеулеп, сорлы Бэйтенд1 талай сакка жупртть Ад- каулыгын аярлыкка жорыды. Бэйтен де ешш алып Kerri булардан: тэта энимелерш бузды, аяк, астынан o6irep жасады. — Сактан! Дереу капшыкты жоралт! —деп орнынан турды Ырымбек.—Кешн сез бола калса, мойындама. 0з1не жап. — Онда йзд1н шананызга салып ж|'берейш? — Жок, баратын жер!м бар, тары. — Таптым,—дед1 Махмет. Жалма-жан кшне баста- ды.— дл^бек отарасы судай с1м!ред1. Меш сонда тастай Kerini3 жолдан. Капты ала eKeyi nianaFa м1нд!. О.^бсилкше бет бур- раннан-ак Ардак болды энп'мелерн Талай дузак курса да, 6ip туспеген сак кызлан торыккан Махметп Ырымбек тары да дэмелешпрш келед1: — ...Кыз келпрси бередк Жалыкпаран жауын женедк Ак токаштай caFaw кыз тупл келжшек кызыкпай ыа. — Мейраммен шатасты ыа, дейм'.н... — Коркактаусын,—деп Ырымбек eTipiK кулюмен кайрап койды.— Онын сенсн Heci артык? Кыз мэселесшде секретарьлыры кемек емес, багет. Сен барганга бара ал- майды, баскан каламы санаулы. Ол алыстан торып жур- генде, сен бужрден тиш, кэрып экет. Кыз бойына дары- тама ез1нд|? Сейлесе ме? — Сейлескенде канлай! BipaK ДШ1 катты антурганныи. — Канша катты болса да Ж1б)мес катты жок,. Кажы- май i3aen, кыбын тап... Махмет махаббат жайында да Ырымбект1 езжен 6i.i- riiu б1лед;. Тозкан беделж Махмет сыяктылардын алдын- да жанарта б1лд! Ырымбек. Bipin кулкын, 6;pin тап кун- дестт билеген достар эркайсысы ез есебш iiuiiie 6epiK сактап, сыртымен жылп-жылп етедн ©лш калган есек- дэмеж кайта т:рйпчп, Махмета Эл1бектш eciriHin алдыпа калдырды да, Ырымбек жайына кета. Кар баскан жер- барактык терендеп eciriHe жеткенше ылдыйда eni тайып жырылды Махмет. Сонрысында тым окыс тайды. Кап- шыры ушып кета колынан. Куйымшагын устап мыкшы- йып тур. Сырттары селекет дыбысты ecTin, eciK ашты Ардак. — Бул шм? — Мен Fofi, Махмет. 256

— М езплаз нерып журсчз? Yfire KiplKi3. Кыжумар Ж1Г1Т капшырын суйрей уйге енд'1. Пальто- сынын, арты былрзнран. Куйымшары эл1 ауырады. Б1лд;р- .мен деес де 6:л т койды Ардак.. — Жырылганнан амансыз ба?— деп жымыяды. — Я, тайып тускешм. Тайрак, екен... — Табан бурл! болса тая ма? — Элден бур* таусылып нерыпты. «Жазым» деген бар емес пе? — «Жазымнан да» сактанады рой журт. «Сактыкта корлык жок» демей ме? — Ангал басым алданудан шыкпайды!— легенде Махмет курсшд!.— Керуге бар, устаура жок., сагым бол- дын Ардак. Куле отырып, катал сынайсын. Аяр кунщ бар ма екен?!. Жалынышты зарды томен карап, куныса тындады Ардак. Тындап болтан сон басын кетерiп, шалкыя отыр- ды. Босагада жаткан капшыкка, одая кейш Махметке кез кырын 6ip тастаранда cxeyiHin де imiH nopin шыккан- дай еди Ойлана. байсалды отыр. Бурынрысыиан б!рсы- пыра толган. Кеудес! кус ботегелешп котср!лс тустть Сунгак, жумыр мойнынан ак мсруерт такканы жарасып тур. Шашын кырыкпай жч'бере бастаран. Кыскалырын бидчрмсй, ерin, туй:п койыпты. Бурын Kcftoip балалык М1нездер|' байкалса, ендч эр мшезшен, тулрасынан бой- жеткснд1'к байкалады. Ойы да есксн сыякты. Стол усп'нде катарынан еш Kiran жаюлы жатыр. Салыстыра окып, бет- repiii сызып, жазып тасчаган. Жср кслсде, узак тунде жалрыз отырып, жалыкпай ойга, бипмге бойлаган Ардак Махмегпн махаббатына балкый коймады. — Мен С13Д1 алгаш кергсн жерде-ак аярамын,— дед1 эллен уакытта.— Зорлауга журек конбеГш. Айтканым канда сонда? Егер вз;шзд1 взниз аясацыз, бунша xipinrap болмас ед!шз. — Аямаймын! Салдым журегшд1 табанына. Таптай бер1 — Тым арзан баралайсыз журектк Кыйт етсе суырып альт тастай берес:.з табанга. Ондай алмалы-салмалы ар­ зан журект! татады не, кастерлсдч не. Кайтып алыныз. Келбаканын да онсыз куш жок. Толрана келт, салмакпен айтылраи «с1здер» есскдоме- Hi сызып-сызып тастады. Сол сызыктар Махмегпн. 6cTi- нен айкын коршедь Толган торсыктай тырсыйган бет, 17—Мусмфв 257

енд! солFaн торсыктай кыржыя калыпты. Журеп етпесе де капшыкты втк'1зг1с1 келш отыр: — Отагасы кайда?— дед! баяулап. — Жумыста. — Кашан кайтады? — TaKFH алты да. — Анау капшыкты сол n:cire экелш ед1М... Нускаса да, кастерлеген капшыкка карамай, Махмет ке алдындагы штаптык 6ipiH усынды Ардак. — Мына жер'ш рана окыкызшы. Асты сызылран ею жолды Махмет 1шшен окып шыкты. — ... ¥ры-кары. капиталистер 6ip акшанын ек! бей — деген Ленин сез! eai окырэны. Ардак кынжыла сейлед!: — Замандас aFa, партия мушеа’, жауапты кызметкер осынша усактаранда, соларды керген кешнплер не де- мек? Бул мен! корлараныныз ба, езМзд!' корлараныныз ба? Кяпшырынызды да езпизге кайтардым. Ала кейнДз,— деп турып Kerri орнынан. — Ертек алрызайын. ByriHuic тура турсын? — Турмасын. Бул да аяраным. Эйтпесе... Аярын к|'рбек басып, капшыгын кайта аркалай уйден шыкты Махмет. Эрнорсе сынарында езжен мыктыра соктыгады. Мей- манасы аскан Махмет Бэйтеиншшатастыруымен Мейрам, Ермек, Жанаб!л, Ардактарга соктыкты. TyHri одагай жу- р:'сй кер!п барак Hrrepi басын кетерд!. Гур:лдеген ала твбет, шапылдаган сур каншык, аркандарыны тастап кет, дегендей тап-тап бередс взге иттер тус-тустан шэу'ыдеп тур. Кесекпен аткылап, сытылып былай шыга бергенде, жолындары доретханадан Жанаб!л акыра шыкты: — К'мсщ, ай! Махмет дауысты танып калып, капшыкты тастай каш- ты. Тура куды Жанабкп. Жете алмаган болып келедс Кулк|'ден шей туй!л!п кулай кетт! 6ip кезде. Махмет еке- н!н бияген жок. TyHri кызметтен Мейраммен 6ipre кеш шыгып, Ер.мекке соккан. Эл! сол капшыкты аркалап жур- ген Бэйтен екен деп, коркытты да кала бердь BipaK, Бэйтеннж бул баракка неге келгенже туЫне алмады. 13-eKiueci Эл1бект!ц уй!нен шыккан тэр!здь К,апты ешн Жанаби аркалап KipAi Эл!бекйкже. Кулш Ж1берд1 Ардак. — Бупн кап аркалайтын кун екен-ау!

— Осында болды ма, Бэйтен? — Байтенд! кергешм жок, Махмет болмаса... — Пале! Томпак жшптщ ез! мс, жанагы!— деп кар- кылдап жатыр Жанабкл.— Кап! Ол екен;н б!лгенде, 61л- мегенсш 6ipa3 тепюлейтш ед!М. — 031Н секретарьсыц. Кол жумсау лайык па. — Е, секретарьдт колыиа буйен каптап койып па? Эзйп жараскан жастар api-6epi кагысып алды. 0 тк1р, турашыл, акжаркын Жанаб1л эрдайым унайды Ардакка. Оиы акысыз-булсыз окытудан. онымен узак уакыт эцгшелесуден жалыккан емес. Ксшнп кезде катнас си- ресе керек. Ардак жш кездесетш кундерд1 ereflciri отыр: — Секретарь бола-сала окуды, катнасты сирегпн. Ба­ ра-бара бэршен кол узбесен не кылсын. Жердей кол уз- ген Антейд.н халын умытпа б;рак. — Мен ертепшн, батырлары емес. Карапайым Жана- бм екеш'мд1 сен де умытпа. Мандайы терлемеген сои, кек­ се кьюметкерлерш арам тамак деунп eaiM. Кесек 6ip катем осы болса керек. Колына бериген 6ip FaHa жумысты бшп, сег:з caFar icTen, он алты сагатты ерюмен пайдаланран жумысшы уакытка кандай бай! Сол байлыкты рылымрз жумсай 6uice, ралым болар едн Корин отырсак та кезде- се беруге уакыт жетпейдь Mine каз1р‘ caFaT eni! Сен тып-тыныш ютап окып отырсыц. Bi3 айтысып, тартысып шыктык. Сом тем!рлi июлей сынар езу адамдарды буру кьк йын кернедн Куржжт! конфискелеп, ауылдан 'Куып тас- таранда, бар поле соран ере кеткендей едк Байкамаппын, калып койыпты талайы. Махмет, Бэйтендер, кей:нге бура тарткаи ойлар, ежелг1 жаудын калдыры — какпасан тебе- ке шырады. Каксан араша шагура тырысады. Солар ме- iiiii окыйтын, сешмен энпмелесетш кымбатты уакытта- рымды да урлап жатыр. Ардак, ойлы адамсыи foiI. Ойласан аяйсыи мен!. Мен Мейрамды ез;мнен epi аяй- мын... Оныц басында уйктап жатканда да тыйыштык бар ма екен!?. Ардак K63i жаудырап, турырдары туйрыидай монты- нып отырып, тындай б.ердн Кеше гана жаланаяк, ойы колынан, колы ойынан шоркак, ауылдан келген Жана- б!л, бугш жагасында галстук, ысылган, кеш’л кез: ашыл- ран, KOF3M кайраткер:нш сезш айтып отыр. Оныц осы дэрежеге жетуше «мен!н де карлыгаштай кемепм бол- ды-ау», деп imiHen куанады Ардак. Диханшы жер жыр- тып, ел Heci6iH еккенде, юшкентай Faaa кыз бала топы-

ран тыркай гул егедк Гул1 ките езжен бакытты жок. Ардак та сол баладай бакытты каз1р. — Тусжем, Жанабкл. тусжем,—aeflai жайрандап.— «Бакыт не?» деп сураганда, «курес» депт! Маркс кызы- на. Бакыт, гылым жасаушылардыи бар eMipi куреспен еткен тэр)зд1. Сейте журе олардык жазып кеткенж 6i3 окып 6iTipe алмай жатырмыз. Сейте журе олар окуга да, жар cyfiin, жолдастарымен кенесуге де уакыт тап- кан. Ыз таба алмасак олактыгымыз не 6ip жактылыгы- мыз болар. Сенде, сен суйген Мсйрамда осы кемшшктер жок па? — Менде бар. Жою уш!н будан былай жумасына уш рет сабак болсын, дайындалам, кайтсем де окуга уакыт табам. Ал, Мейрам кунде кездесуге уакыт табады. BipaK, бул уйге менше келе бермес. — Бурмалама. «Келен» деп кашан айттым,— ле­ генде Ардактыи кабагы кенеттен шржие калды. Байка- май 6iTey жараны ауыртып алды Жаиабж. Керген жер- де-ак Мейрамга кб)нл1 ayFaii Ардак эксс:.н ойларанда, Мейраммен узак емгр суру'же сене алмайды. Жел буз- басты, сез бузады. Кедейден шыккан кедейгшл ж!г1т, ел бетже баса берсе айныйды, деп кауштенедг Онын устБ не тунрыйык эке Ty6in керсетпей келедг Аластаура да, актауга да дэлел]' Mi жепмаз. Экеге деген махаббат, ел алдындагы уят, жар суйетж табиги тжек—уш жак- тап езже тартканда элденеше и!лж, тал шыбыктай сын- бай тур Ардак. Саналы кызды кыйнаса да, шыдамды- лыкка yflperri бул тартыстар. Жанабидж жанагы «бул уйге менше келе бермес» дегенi Мейрам туралы ойын дал тапкандай. Капы батты. Юржиген кабагын жазбас- тан: — Я, келе алмайды. Kefi6ip жолдастармен алыстан сыйласкан да жаксы,—дед1 де коя салды. Бул куд1пн ен жакынына да айтуга арланды. Жанабж астарлы сез- Д1 сезген жок. — Bipcbiiibipa зцпмедестж. Келктж. Eiui Майпажан- ды аймалаура руксат ет,—деп, ба'рды да капшыкты ке- терд1. — Олжалы кайттьж-ау, бугж. — Я, бунын iuiiHaeri онпме б1рсыиырага жетер... Жанабйп шырып Kerri, онын: «Бул уйге менше келе бермес» дегенш Ардак онаша отырып, ойлай 6epAi...

Энеуп 6ipiHiui шахтада болнан кызу жыйыннын кау- лысы катал буйрыкка айналды. Трест бастыры Щерба­ ков кол койта'н кеп тармакты буйрык эр шахтанын кер- нект1 жершде, наряд уйлержде ijiyjii тур. Осиповка ceric бер:лген. Ермек шахта бастырыныц орынбасары, Эк1м онык орнына екшшй — жол ашушы бригадир болыпты. 6нд1р'степ иеазджл жою, эр адамнын ез iciHe жауапты- лыгын арттыру, жалакыны енбекке карай белгЬлеу курес- терж кушейте тускен. Жана жумысшыларга техника ка: теразджш угындырмайынша шахтага ж1бсруге тыйым салган. Ермек пен Осипов осы жайларды шахта конторында онаша кенеа'п отыр. Екеу! 6ipine 6ipi карсы жаралган тэ- pi3ai. Ермектж денеа толык. мжез1 ауыр, кешр Kici. Оси­ пов аласа, арыктау. журх: сезшден шапшан. Нен! де бол- са тез 1степ, тез шешетш адам. Бул кайшылыктар булар- дын ыптымагын буза алмапты. — Жыйналыста сынка ушырап, Щсрбаковтен ceric алган сон акылым eiiin келеди— деп жымындайды Оси­ пов. Ермек костап кояды: — Шынында да азге урыскан жакты. Бремсберпге барабан ориатуыныз дурыс-ак болган. Сонын аркасында жалрыз Жумабай б;'рнеше вагоншынын кызметш аткарып отыр. Егер уклонлы узарта бермегеиде, Эюмшн бригада- сын сонда ж|'бермегенде кысылып калатын едж. — Эипрбек екеушзд'н бул женде катты айткандары- ныз пайда болды. Мен кунделж кке куныгып, келешект! умытып кетшп'ж... Калтасынаи улкен сагатын алып карай сала, Осипов орнынан турды. — Сергей Петрович кешжкенд! жаратпайды. Кетейш. Ci3 uiaxTaFa тусеа'з foh? . — Ия. Армансыз аралаймын 6yriH. — Эилрбектерге де бара кайтыныз. — Барамын. Тубшде ол кем1рд1 алуга темip жол жаю керек болады. Оны -да айту керек Сергей Петровичке... Exeyi конторлан шыра exi айырылды. Ермек тапсырмалар 6epin, жумысшыларды жер ас- тына женелтксн \"сон, наряд уйжен шыкты. Уклонга ту- суден бурын эстакадара кетершп келедь Кызрылт, етк1р кез! ойына гана тенген. Калын кабины салынкы, ерге к а­

рай жай басып, тестек, аласа, балрын денес! ауыр козрз- лып недель Бурын 6ip кайлара, асса б;р бригадага жауап- ты болса, ещц бук!л 6ip шахтага жауапты. Онын ойы тарам-тарам жер астын, карами куыстарды кезуде каз:р. Биж эстакадара кетершгенде ойы ceprin, шахта аумары- на одан эр тустагы кемip шокылдарыпа, Kya.ii-KSMipai ка- лара кез жЁбердк Жанада алыиган, 6ipeH-capaH кайлашы- ларга FaHa бершген аккумуляторлы шамлы тастамапты, мандайында тур. Уытты енлне мандайда шодырайран шам уыт косыпты. Кайнаран калага шуйкпе карап, бул кала- ныц еткен ел:, кораш кундер1н де есше алып тур. Ак тебе- нпктщ успндеп «жогаргы Мариям», одая солтустжке карай созылтан ceri3iHmi, торызыншы, он eximni, он ceri- зшнл, терт:нш1, оцтуслк батыстагы — отыз 6ipiiimi, жы- йырмасыншы шахталар комактанып, аралары туйг'суге айналран. Шырыс жакта отыз ушшип, ешнпл шахталар- дыц да KeMip, балшык шокылары бшктеп барады... Кеше рана жалаааш дала, бупн едбек асыры, кеп рулы, кеп ултты елдердщ даркаи мекеш. Байлыгы талай ypiM-бутак- ка жетерл.’к... Еск!, жана Карагандыны Ермек кез алдынан етюзш турып, жер астынан жана шыккан составка елец ете бу- рылды. Жумысшылар колма-кол вагонеткаларды тарс- турс теккере бастады. Кемip салдырап, куйыяып жа- тыр теменге. Буркыраран кара тозан ак кардын 6eTia жауып кеттк Вагонетка айдаFan эр жумысшыга кыскаша 6ip ескертш кояды Ермек: — Эрг'рек апарып тек... Вагонеткан майланбапты рой... TipKic тем'.рге сак болындар... Теменде, эстакада астына поезд келш ешц. Кем:р породасын (балшырын) терген, кем1р тиеген 6ip топ жу­ мысшыга жогарыда турып, кабарын шытты Ермек. KoMip ендгрудщ орнына кеп адам енген. кем:рмен эуре. Осылар- дын санын азайтып, енбсгш жешлдетсе, кем!рд1 молайту- Fa, api арзапдатура улкен сеп болар ед!. Ермек соны ой- лап, кол кушп KeceriMen жутып жаткан кара жумыска айла карастырып турганда Сейткалы келд: касына. — Аманбысын, эй, сен!ц колгабык кайда?! —деп те- мендег! курекцшпн 6ipiHe кезire айкайлады. — Берген жок Mi. — Безабразие! —деп, Ермекке бурыла дур erri Сейт­ калы.— Тез 6epiwiep. Еибек заны ойыншык па?

— Бер1лер. Жана кслген жумысшы рой. 03i де кунт- тамаган шыгар. — Суратпай беру керек. Колы ойылып калса, кол- раптан элдекайда кымбатка тусед1 6i3re. — Шахтном ысырап енбекп кере бLice тым жаксы болар едь MiHe, 6ip машинанын iciH канша адам 1степ жатыр?! «Ауыр жумыстар машиналандырылсын» деген Сталинит ce3i кайда? — Ондай машина жасамайды Караганды. Келгенше кутелп'з де. — Осы «куту» деген де 6ip дертке айналып бара- ды.— дсп кынжылды Ермек.— Кол жайып сурай берген- ше,. бшек сыбанып, 6ip шара icrey керек емес пе. — 1стесен турсын ?ой, эм|‘р!к журед1 еиш. — Я, |'стегел1‘ турмын. Машина келгенше келбете араш астау орнатса... Кем!рд1 сол астаумен агызса, тиеу жумысы будан элдекайда ешмди эр! жец:л болады... Сейткалы басын изей берди Астау энПмешмен екеу! шахтага Tycin келед1. Шахтага тусетin жол езгерген. Эуелде т!к сатымен, одан кейш ком р шыгаратын келбеу жолмен тусет1н. Ешй олармен журуге тыйым салынды. Адам жолы белек. Kayinci3. Жарты кнлометрдей 6apFaii кезде: — Желд1 кушейту керек. Байкаймысыц, эуе азая бас- тады,— дед1 Ермек. Кездескен KeMip, балшык кесекте- р!н, aFaui, тем1р‘ кеслшлерш кара берюке жыйкстыра тастап, саран сейлеп келедь— Осындай усак укыпсыз- дыктан ipi кемшшк туатынын б!ле ме екен профсоюз. Сейткалыныи контек аузындагы сирек мурты тш:ре- ftin, шокпар бас мурны дурдие калды. 0 киеилл-ак. ©кпе- с!н жуан дауыспен болжырата айтты: — ©з1н немене? Партком болран сон, жорарылаган сон ecKi жумысшыларра ауыз сала бастадын ба? Ермек б1зден кетт1, деп Бэйтен жылап калгенде нанбап ед1м. Рас екен foh. Бэрш шахткомга жабасын. Шахткомнын 6ip му- uieci еящ. Ал, не кыл дейст? — EcKi, жана жумысшы, шахтком, партком болып, OHaipieri алга тартура мшдегп. 3p6ip тэргпаздж, Са- лактык кей:н тартады. Сенщ урымынша — жумысшы- ларзын жумыс Kni.vii, жумыс сагаты тугел болса болтаны. Жана б!р колгапка бола канша тарылдын. — Тарылма, енбек коргау занын елеме, дейм!с1Н? — Шахткомнын мждет! сол рана ма? «Профсоюз