Ғабиден Мұстафин-Таңдамалы шығармалары екі томдық

Жумабайга <5ул улкен окыйга KepiHce де, «кесеу ка­ ра» аса мэн берген жок, келемеждегендей: — Аузьт берж-ак екен, мен саган айтпай керсете- м!н,— дед] де орнынан турды. Bip Tipeyain басына ка- рындашпен салынган елеуа'з белит' cypTin тастап, сонда\"й белпж екшнл Tipeyre салды. Ж умабай тукке тусшбей ба- жырая карап тур. — Б1здш енд! кырык сантиметр емес, метр болды. Жетер,—деп кулед! «кесеу кара». Бул кулы-кты Жумабай тупл журттын Ke6i б1лмейд>. Ол кезде шабылган KeMip елшенбейтж. влшеуге Kip, Kipmi, не елшенген вагонетка керек. Бастыкпаган шахта- да бул жок. Шабылган жерд1 гана елшейдь Жер елшеу- ден алдану оп-оиай. Алданбау ушш эр забойды смена сайын басыиам елшеп келесш, оган уакыт кайда! Сон- дыктан Сейткалы турл1 белriлер колданып жур. Сонык 6ipi, e3i FaHa б'шетш, елеус!з карындаш белпи eai, «ке­ сеу кара» сезш калып езгерте койды. Жумабай элден уакытта тусшш, жагасьш устады. — Япырай, пендешн ала ж!б!н аттамаган ед!м? — Ундеме, бишара, жацагы- хаз^реттен эулием!сш. — Онш карлык кой. Осымыз кэд/мп урлык емес пе? — Кемip кудайдш. Акша казынажк)'. Казына езь м|'здей кедейджк ©з мулюн е зт с не кылган урлык! — Тубшде осынымызды десятник б1лсе, кулак кылып ж1бермей ме? — Найлз сорлы екенсш!— дед1 «кесеу кара»,— б:р уйле жатып, 6ip ластаркаииан дом татып отырган соц т1лег1м1з де 6ip гой,— деп айтып ед1М. Келген иафаканы алмайсын, neciiie нафака 1'здейс1ц! К улап neci, жумыс- шы кулак бола ма екен? Не кыларын бкпмей басы каткан Жумабай, желкесш касып отырьш,— мейлш, деп калды — зэуде сез болса менеи аулак. ©зщ бер жауабын. Сак-сак кулш Ж1'берд) cepiri. ©TipiK кулю екеш ез- гермеген екшен Kepinin тур. Ж умабай сезген жок. Сейт­ калы келдй Жасырын белпеше ел е у аз 6ip кез тастап, шабылган жерге шукшыя карады. — Апыр-ау, канша айдагансьишар?! — Кайдам, бары осы foh. — Мыла жердей бастап па едпщер? — Е, сол жер шыгар.

— Балуан намыстанган екен,— дед! Сейткалы елшеп Ж1берш.— Bip метр бес сантиметр айдапсындар. 3aefli намыстарына тиш ед!м. Kepin кой, намыстыц кушш! Сейткалы катты риза болып кун жазды да кете бер- дк «Квсеу кара» Жумабайды туртш калып, жымыц eTTi. Кутжан забойы жана ой салды MefipaM Fa. Кайла ш а­ бура да акыл, айла Keperin кергеш, ecTireHi осы. Балуан буйтш 6ылырып жатканла жана жумысшылардын езгес! не береке таптырмак? Курс ашып уйретпесе болмайды. Оран дей'шп жэлрыз амал — есю жумысшыларра косью баулу дары, деген токтамра келсе де, Сейткалыдан сез тартты: — Сен урыстын-ау жанагыларга. Кейде ол да керек шьшар. Баска кемегщ бар ма? — Баска не кемек керек. Усте-усте уйренга кетедЕ — ЖаналардЫ' жеке ж1бермей, еск!лер баулыса кай- тед!? — Ермек баулып жур fo8, езгес! кашады. — Неге кашады? — Бегет болады, енбекакылары кемшг. Мейрамды бул сэз тары да ойлантты. Уйрету, уйрену жолыи тапса да, журтты сол жолга салу aaiciH таппап- ты. EcKi жумысшылардын енбекакысы кеяпсе жалак уПт KaHiuaFa апарады? Жана жумысшыларды баулыма- са, азгантай еск1 жумысшы кантата апарады? Салмак- ты мемлекетке салмай болмайды, деген корыгындыра кел'ш: — EcKi жумысшылардын енбекакысын да, снбек ешмш де кем!тпей отырып, баулу керек,— деп ед1, Сейт­ калы кур ете калды: — Собес пе, мектеп пе, шахта? — Шахта кем1р орны Faua емес. Ецбек мектеб1 еке- нш де умытпа? Сейткалынын кабагы жабылып, аузы дурдиш кетть Бул унатпагандары, сейлеск'а келмегендеп KecxiHi едн Енд1 6ipep туртсе таре жарылатыньш Мейрам 6iae кой- Ды. Каб:летЕ ойы кунделж icineii аспайтын, вз!не e3i бер5к адал, момын, морт жапды imiiien унатып та, урсып та келедЕ BipaK сыртына шыгармады. Алдарынан 6ip штрек кездестЕ Сейткалы бул жолы







1

Бес куплен кейш кайла 6epin, касы м а алдым. Енд! мет* мен жарыспак. — A. энпмен! кайладан бастау керек екен fo0,— дед1 шшен Мейрам.—Кайланыз онша кыйын болмады рой,— деп касакана соктыкканда, Ермек басын шайкады. Со- дан кейш у з т -у зш жай сейлеп, узартып экетт] энг:ме- ш. Кайланы уштап, суарудын, кулаштай алтеу мен тежей ал теудш езшде кеп мэн б ар Kepijieai. Kewip алу уцйн ствол, шурф, штрек, коренной штрек, лава пештер- ДП1 неге керепн, олардык кыйын техникаларын жайлап айтканда, М ейрам карапайым жумысшыныц мамандыгы- на танкалып, сурак койды: — С1'зд|'н окуыныз канша? — Кол коюды рана бьлем. — Эйтседе 6ip инженерден кем бшмеса'з? Ермек тыжырыныккырай Tepic карады да, колын 6ip сермедй — Олар ештеце бклмейдк Мен 6ipeyiH штректен ку- ЫП ШЫ'КТЫ'М. Мейрам унатпады бул мшездк Ермек жалан инже- нерлер! емес, окыгандардын кебш унатпайды. Онын ойынша, окырандар тек бай баласы. Инженерлер текбай- дын колшокпары. 03i окымаран. Караранлыдан шыкпа- ран адам. Ecni Караранлыдан кергенш мыктап устапты. Егер галстук байлап, ак жагамен келсс, Мейрамнын 63i- мен де сейлеспес ель Каз1'р онын Kiaipin калранына се- з1ктенш: — Экеж'з Kim болкан ед5? — легенде, Мейрам да сезе койып кул!п ж1бердк — Эке б ала га елшеу бола бермейдь — Каскырдан каскыр, карраяан KapFa туады рой. — ¥яда кермесе каскыр кой жемес eai, KapFa бок шокымас eai. Шздш Ka3ipri социалистш Отанда бурын- ры жаман эдеттер де, пыйгыллар д а езгередн.. — С|‘з не деп барасыз!? — деп ж ан а Faria тура кара­ ды Ермек. К анды кез1 лап еткен оттай жаньгп кеттк— «Промпартия» дегендер баска отаннан келд1 ме? Осы шахтанын 1штнде кой Tepicin жа.мылган кулактар, ку- лакшылдар ж ок па? Солар да социализм жасамак па? Ермекпн тап кырарылырына суйсшсе де, «кулакшы- лар» дегеш, «каскырдан каскыр, каррадан карга туады» дегеиш кайталап туррандай керш д! Мейрамра. Анык,- тау ушш: 42

— «Кулакшылдарыньт KiM? — деп едк — Батырак, кедейд! бьямеймш. Орташалар кулак- шыл емей немене! —дед1 Ермек. Мейрамга ауыр тиед1 бул сез. Жорары дэрежел! сая- си мектепл 6iiipin келген болашак хатшыны бннм, ал- бырт жастык толкытып-толкытьт ж1берсе де, калпына кайта келш, келел1 жауап кайырды: — Дурыс айтасыз. Кырагылык дэл K33ip керек. Bi- рак, кырагылык жауды керуге рака емес, досты керуге де керек. Ауыл мен кала асты-устше келш жаткан шак. Бул улы взгер|’с соииализмнш улы армиясын жасап жа- тыр. Орташалар осы армиянын жуан ортасында. Сол армияны керсешз. кауштен ceHiM элдекайда кушл еке- ншде керес1з. Карарандыны коршап бара жаткан караша ауылдар сол улы армиянын 6ip б ел ей — жана жумыс- шылар, жана ем!рд! жасаушылар... Курс eTin опырыла кулаган кем1р кабыррасы экп- меш белш Ж1'бердк Кара тозан бурк етт, кара туман бон тура калды. Туман imituxe шам сэулеЫмен ж1г1ттер- дщ карасы Fana кержеяь TeMip казык каккан балранын, кемip курегек куректердш тарсыл-турсылы улеп барады. Мейрам ориынан атып турып, api кеткен. Ермек дудын йшмде жур. — Ой, каскыраузым! —деп Экхмге cyficinreH даусы естыедк — Бугш ез!ме берШз, билжл? Сынакызшь», кайта берншшН — дейд) Эк1м. Ермек 6apiH ез кез!мем Kepin, кулату бпкен сон, ту­ ман \\шшен кайта шыкты. Кул1мдей шыкты. Мейрамра келш: — Осы каскырауызым улкен кайлашы болиды! — дедх тагы да.— Кайта берейж. Бугш езше баскартып 6ip байкайын. Мейрам жер устже шыкканда аркасынан ауыр жукл алып тастарандай, fleiieci ceprin сала бердк Кен, жарык дуниет лезде сарынып калган екен, тешрекке куныра карап, тунык ауаны ciMipe жутып келедк Касында Ер­ мек. Уйге тартпай, екеу| «Итжонньщ» кыр жотасына ке- тернш. Бул жота келбеу жатса да, жер бшп. Кушпк жерге кез жетедк Кыс бойы сурапылдын ойнагы бодрая,







тыпты. Кызыл тебел! ак. уй еск!лерд5н ортасьгада взгеше хер(иед1 кезге. — Осыны донбасшылар кел1с1мен тузетш nipin алдьг. Трест бастыгы Щербаков, механик Козлов, слесарь Лапшин дегендер ете ккср адам кержедк Байкаган шы- гарсын, вз!нд1 экеп тастаган Чайков кандай бЫ.чд1 адам. Караганлынын еткенш б!зден артык 6Lnefli, келе- meriH дс кол мен койып береди Донбасс, Кузбастан ке- йш совет елшдеп зор enaipic Караганды бодмак. Кара­ ганды улкейген кезде кем1р тасыган поездар 6ip тем ip жолга сыймай, eKi TeMip жолмен журед!, aefiai Чайков. Щербаков ата-бабасынан 6epi шахтер екеи, совет тусында окып, инженер болыпты. Жер астына бундай жет1к адам сирек шыгар. Солардан уйреку керек десем, Бэйтен сок- кан, «аристократ» деп Tepic карайды. «Жаксы уйге неге кумар, олар» дейдй Мейрам ойынан ceprin, сылк-сылк пуляй — Жаксь1 yftfli тек аристократтарга, жаман уйд> жу- мысшыларга жазьга койган-ау! — Bip себептен оган кулуге болмайды,—дед1 Ер- мек.—Кайтсш! Караганды, Караганды болгалы жумыс- шы-лар жаксы уйге турганын кврген емес. Энпмемен екеу! баранка жеттй Кораштау барак. Ес- Ki жумысшылардыц Ke6i осында турады. Ермек пен Сейткалы да осында. — Жуынып шыгыныз! — Эуел1 ci3 жуыньиныз. Мен тура турайын. Монша, душ дегендер жок, эр жумысшы ез уйй|де жуынады. Ермек уйме енди Мейрам eciK алдында ке- зек кутт отырыл каляы. Тосын адам. тургып журттык елемейтшшс де ежжтей карап отыр. Шетк1 есмтен, кв- нетоз курен сатин кейлепшц кыйсык жагасы салпыл- дап, \"дудар шаш кара ж № шыкты. Эуел1 6ip мыкынын таянып ед|, кейш ei<i мыкынын да таянып, тым аскак карайды жан-жакка. Ашулы ма, элде эдет1 ме, кабанм туйш, 03i дслдек танауын, делдите туседй Ke3i тым шэл- кес. — Бэйтен осы болар,—деп шамалады Мейрам. Дэл басты. — Бэйтенжан, урсып койшы вз!не,—деп артынан шыккан кара бэйб:ше. баласынын енше ушле 6ip пара­ ды да, кайта енд1 уШне. Сары атаншаны божылап ж егт , барактарга су та- 46

cbiFaH керенау 6ip шал жур. Барран барарынан шу ке- Tepin, осы шал мше келе жатыр. — Эй твбет!— дед1 Бэйтен анадайдан,— конторп^к- тердк ак жараларды суарып болсан., бас эярынды! — Кулыктын суы жетпей жатыр, шырагым. — Бурын букш KaparaiubiFa жеткен су калай жет- пейд1? — Ойбай-ау, каптап кета foA ел! Бузауына, ешю- ларыиа дейш суарады. — Лнаны! 0нксй кулак, кашкын-пыскын, келе сала кожайын болмак. Керек болса казып алсын, айта бар. Ол кашаннан eciri жумысшылардын кудыгы. — Кайдан бьчейш, 6apiMi3 жумысца келдш,—деп бой бермейди — Бшемш, imiK бурады. Сен де солардык 6ipi. Мына туйенщ формасы-ак айтып тур, кулак екешщн. Карашы еркецп rin-Tik... Мейрам кулш отыр. Бэйтеншн даусымен шелепн ала эйелдер жупрд1: Сушы маны балык улескендей, у-шу. Жуыиып болып, Ермек шыкты далард. — Жуынбайсыз ба? — Бэйтеншн кызырына карай турайын. — Эй!— дед1 Бэйтен, кетш бара жаткан сушыра,— будан былай су мезплшде келмесе, осы Карагандыда не сен турасын, не мен турамын. — «Ауыл ит1Н1ц куйрыры кайкы» деген осы-ay деп, шал езже рана кунк erri де кете барды... «©юмет, профсоюз, саяси-арарту жумыстары жок. Есю Карарандыда нала» Бэйтен ез демше e3i nicin тай- тандап жур» деген ойда Мейрам отырды. Колында он ек! тиш ecai гармонь, кара муртты, Kapi- лез Шэйкен шыкты уйден. Окан узын мурын, тэпелтек Жолтай косылды. Bipi тартып, 6ipi жырлал, жастарды лезде жыйды- мацына. Ecki' кайлашылар: бурыл бас Сы­ пан, кара сакал Эубэюр, карташы Шаймерден, шубар Бэйпкен — эркайсысы вз еЫктерш!к алдында 6ipa3 ка­ рал турып, 6ipTinaefi-6ipTiHflefi булар да аяндады сауык- ка. Бэйтен енд1 ек1 колын артына устап, кепке шрмей ойкастап жур. Сейткалы жумыстан жана кайтып, Мей­ рам мен Ермектш касына отырды. Кун енкейт, келенке узарып барады. Арканын кектемдеп желс!з 6ip тымык кенн. Гармонь даусын алыска экетш жатыр. Кдзактын 47

ecKi «Ел1м*айына», орыс, татардык ecxi частушкаларын косып, ЖолгаЙ жак. жаппай жырлауда. «Ею ат жект!м сабанга, Тарт ат тарта алмаганга».— десе, Бэйтен анадай жерле турып: — Ой, пэле-ай! Сок! — лен кояды. Bipeyaep алака- нын, \"йзесш урып билей жонелдь — Е-е, кыздырындар! — деп Сыпан, Шаймердендер де орындарькнан козгалып-козралып кояды. Жумыстан кейш жалгыз рана жан тыныс осы. Клуб, радио тупл газет те жок. Бул баракта хат таныйтын Сейт- калы мен Ж олтай, 6ip казак газетш кезектесш окыйды. Онык 03i аптасьша эзер келедь Мейрам кврген жайларды квп ойлап, ез1мен 03i бо- лып кетп. Барак алдында сауык болып жатса, барак ал- дындагы децесте жумысшылардын ecni моласы жатыр, жер болып. «Сол бишаралардын керген кызыры осы-ак, болды-ау!» деп жабыркаса, жака Карагандыньщ елей алдына кел'п жубанады Мейрам. Ымырт жабылды. Жумысшы журт жатура тарады. Мылкау тыныштык. Жалгыз трубаныи бауырында, Kouip кордаларынып ортасында, тас баракка арка суйеп Мей­ рам эл1 ойда отыр... Шалкыйран кабырраларын Tipen койран, юшкентай тас барак арылшыидардыт бук!л Карагандыга ашкан юшкене магазин! едк K,a3ip жаца Карарандыиык жака- дан келген KOMip треп осында орналасты-. Трест бастыры Сергей Петрович Щербаков узьшша белмен!н ен торш- де, жайдак столын карындашпен тыкылдатып койып, томен карап ойланып отыр. Шашыныц карасынан эры ден, беп'жн арынан карасы ден. Мандай эж!м|‘ терендесе де, K03iHiH оты эл1 жайнап тур. Кен адамныц Keflni бар, асырыс жайты- бар. Жунлес 6Ueriimeri саратына 6ip, еп'кке 6ip карай Tycin, кулктеу бккен кен. иырын козрап кояды... EciK какты 6ipey. Сергей Петрович ancaFafi денеп'мен acbiFa барып, ашты eciKri. Мейрам келген екен. — Кош келдйиз, куаныштымын келгешщзге,—деп, ecKi досынша колтыктай женелд! торге.

— Айыпка буйырмакыз, кеш жатып кеийпкшреп калдым,— дед1 Мейрам. Сергей Петрович калжынка ай- налдырып ол сезш. — Уакасы жок. Жастардыи. жумысы тундс кеб!рек боладьк Мейрам жауап кайырмай езу тартты. Суррылт жузше сэл кан ж упрдь Салран жердей iuiiHe eHin бара жаткан жасамыс адам, кетт керген ку мушз сыякты. — Ал, энпмеш бастай берейж. Уакыт аз, ic кеп,— дед1 де 1'ле сурак койды.—Шашым aFapca да мен де С13- дей жас басшымЫ'Н. Кайсымыз бастаймыз? — Кайсымыз бастасак та «жастыкка» деген жешл- дж Жорын умытпайык. — Дурыс айтасыз, Мейрам Омарович. Бала лесе бас- шы етпес ед1 б!зд1. Мен тек ерте туып, кеш калыппын азден. — Ce6e6i не? Сергей Петрович кыска рана в\\прбаяиын айтып бедш. Ек! атасына дешн Донбастын шахтер!' екен. 03i он терт жасьжан бастап шахтада icTenTi. Keftiiiri терт жылда оку 6mpin, мунда жогарылап келген 6eii хертель — ©3iM i3 о н ш а басшы болмасак та, басшыларды кеп кердш,— деп к у л т койды. — Онда бастай бершз,—дед! Мейрам.—Менен бу­ рый келддаз мунда, тажрибешз де кеп. — BipiHLiii бесжылдыктын калкан уакьнында «Ушш- uii качегарканыц» непзш жасап, Оралмен байланыстыр- сак, улы icTiH. тушнш шешкен боламыа,—деп Сергей Петрович трубкасыиа темею салды, тутатьт, тупнд! 6ip бурк етшздк Содан кейш турып барып терезе алдында жаткан 6ip кесек KOMipai алаканына салып турып сейле- Ai: —Алтын бул! Ymit акталды. Оралдан, Динбастан зерттеу корытыпдысын алдык. Ж ай кемip емес, нарыв кошленетш кем ip. Бул жвнлеп кумзндар, арылшын есекдэмелер! мулле куйредь Енд! Москва кемеп кушейе тусед!'. Алдымен тем'1р жол, кадр, электр керек. Мейрам 6ip карып койды: — Буларыныз ертекг! купнщ кереН Fofi. Дэл 6yrinri куннщ кереп'не келшзшь — Сабыр eTiHi3. Бупшм epTeHrire багынышты бол­ тан сон бурын айттьм. Ал, дэл буп'н Нура езст келген- ше, кудыктарды кебейп'п, ecKi «Герберт» шахтасынын суын тартамыз. Дайындык журщ жатыр, Электр куатын 4—М*ет«фин II т«м. 49

жасаганша, бу куатын пайдаланамыз. Буран да дайын- дык бар. Осы чандагы бурынры CnaccKi, Еюбас завод- тарынын орнынан, Карагандынык езшен, кулак дшрмен- дершен азын-аулак локомобиль, шагын котел, камерон- дар табылды. Соларды жамап-жаскап ылдабайлай ту- рамыз. BipaK пар куатын жасаганша бадьяга шыдауга болмайды. — Я, жумысшылар тек батырлык енбекпен Рана алып жатыр кем!рд1. — Сол батырлык баскага жумсалсын. Бадьяны ат бурасын. Bip жумадан калдырмай атбарабанын жасаура механик Козловка буйрык берд[м,— дед! де Сергей Пет­ рович шылымыи тартып, тары да 6ipa3 толраньш барып свйлед1.— Барлык жумыстын т е т т — шахтаиы кецейте беруде, кебейте беруде жатыр. Б1'зден бурый еск! жумыс­ шылар ез1 ашкан (Ир-ак шахта бар. Б|'з екшни, yuiiHiiii, TepTiHiui шахталарды бастадык. Кузге дейш он бес шахта болмак. Бунык аты —кем1 он бес мык адам болмак деген С03. — Соларга баспананы кайтпекб1з? — Я, бул ете кыйын мэселе. Кыйындыкка корку айла емес. Осы манда «Аккудык», «Кызылкудык», «Ащылы айрык», «Букпа» поселкелер1 бар квршед1. Bip жаксысы каз1’р колхоз рой 6api. Уакытша уйшщ 6ip жарын берер. Bipax, бул кыйындыктан куткармайды. Тек жумысшы- лардын ездер]' гана куткарады. ©здерше уакытша жер- барак, Kipniiu уй салып алуга толык жардай жасаймыз. Ал, алдагы жазда жилкомбииаттарга орналастыра бас- таймыз. — Оран дейш курылысшылар не б1т!ред5? — Ж ака жумысшыларды дайымдайтын, еск! жумыс- шылардык мамандырын кетеретш оку комбинаттары ке- рек. Олардьщ балаларына мектеп керек. Монша, нан за­ воды. магазин, столовой керек емес пе? Ек акыры Ка­ раганды Tpeci осы уйде отырып трест бола ала ма? Ку­ рылысшылар алдымен кепиллш орыпдарын жасайды... Щербаков азырак муд|'рт о’гырды да тары сайледк — Каз!р амалсыздан осылай iCTeyre тура келедь Ке- лешекте ж ана курылыс жумысшыларра жаксы уй тур- мысын жасаудан басталу керек. Жака ёк! басшы к!шкене уй д е отырып, алдагы улы icTi осы лайш а талкылай берд]. Bipiiiin 6ipi epiciH де, icKepaiK кабшетш. мшезш де б а й к а п отыр. Мейрамнын 50

анда-сандагы сурарынан, репликасынан «61л1мд!, сабыр- лы, шалымды жйчт-ау» деп Сергей Петрович irniHe 6ip туйш койдьк Мейрам онын быпмшен, сабырынан repi ккерлтне катты суйсшдь Советтщ улкен Карагандысын жасау жоспарында, Tinri еншмнщ ойында жох,— «Гер­ берт» суын тарту, ecKi локомобиль, котел, камерондарды жыйнау, атбарабан жасау, жумысшыларды уйге орна- ластыру сыякты уакытша шаралар жерг1л1кт1 мумкш- aiicri жете пайдалана б1лген— Сергей Петровичтщ 1скер- Л1П ед~1. Осьн-ан толык тусшген Мейрам: — Б1’зд1'н каз1рп жардайымыз ете укыптылыкты, тап- кырлыкты Т1лейд1 гой,—дед!. — Дурыс айтасыз! Байкаган екеншз. — Оку комбинаттары жасалранша, одан окьш шык- канша б1рсыпыра уакыт отель Мен жер астынан жада кайлашыларды. керш шыктым, ай кыйьш екен... — Жендлдетуге не амал бар? — Ж ана жумысшыларды ecKi жумысшыларра косып берга баулыса, деп ед1м Сейткалыга... — Ол шошып кеткен шырар? — Маман жумысшылардыц жалакысы кемидi,— деп зар карады. Щербаков улкен денесш селюлдете кулдь — Нагыз маман баулудан корыкнайды. Ермек бау- лып жур. Жалакысы да кемшен жок. Дурыс байкаган- сыз, дурыс пшрге келгенЫз. Бул женде ойласып, маман жумысшылардыц енбек табысы кем!местей, жана жумыс­ шыларды уйретерлштей жагдай жасауымыз керек... 0KriMe узйип Kerri. Есгктен узын бойлы, арыктау, ке- з!лд1р1кт! адам ендк Щербаковпен кол устасып, Мей- рамга басын ид!. Содан кей:н он жактагы столга барып, алдына 6ip папкеш жайды да. кеп нифрра кадала отырды. Сергей Петрович саратьма карады да: — Журе сейлесеШк,—деп, орнынан турды. Тыска шык,ты екеуь Ес!к алдында казакы куйю торыга жепл- ген, корапсыз легчанка кутш тур екен. Карк-карк, кулд1 Сергей — жайдак легчанксден газикке мшу, кыйкыйган барактан кеп этажды комбината шыгу кандай кызык! Бэрш керем13, Мейрам Омарович. Тек уюмет, партия, профсоюз уйымдарын тезгрек курып бергкг’з. Сарынып калдым. Жанакы к ci трест бас инженер!' Орлов. Зыян- кестер тобьгнда болган жазалы адам. Сында жур. Кызыл ' 61

мамандар аз. Мынау отырган ауылдар калпымен шик!. Бэйтен сыякты еск! жумысшылардын ез!нде тот канша! Ойланызшы менщ халшдН Кепшыпк уйымдарыныд ке- Meriitci3 к е г т , улкен кте баскару кыйьш гой, Tinri мум- кш емес кой. — 031К13 айтпакшы, сабыр етш з,—дед! Мейрам,— 6api болады, кемектеселлз. — Слз калай журеаз енд1? — Мен мынау ауылдарды барып керем. — Дурыс, дурыс-ак,—дел Мейрамнык колын катты кысты Сергей Петрович.— Мен жана шахталардыц жа- йын керем. Кергеш»шд1 ортага салармыз соасоц. Ойдагы ею кудыкты коршай KoiiFan караша ауыл- дардын iuiiHHe 6ipen-capaH коныр уйлер «мен орташа» дел турран тэр1зд1. Баягы байдыи ауылдары: eaceci бшк ак уйлер, котан толы ак койлар, узын жел1 уйездеген жылкылар жок. Азын-аулак ылакты еиш, козылы кой, сауыл сыйыр, MinriuiTep рана кершел!. Солардын G3i ау- ылдыц манын тер! суйреткендей, такырляп тастапты. Ко­ ныр уй, курым уй, кос жаппа т!ккен, Kaflcbi6ipi арба- нын жетеп'н кетер!п. нападай салран ала-кула ауылдын конысы да кызьж. Котан жок. Уйме-жуймс. Б'фесе созы- лып, 6ipece шанжау кетед!. Осылардын уст не кештер узджшз келш жатыр. Ат жеккен бридже, ег!з жеккен пушык арба, туйелермеп араласа, децгелеп шыйкылда- FaH крдуан, башайы сыртылдаран сыйырлар да жук ке- Tepin келе жатыр. Заводка жумыска ке-iin жатса да, кед коныска уйренген малкумар казак жуктерл! Tycipe коймай жер шолып алады. Алыска кстсе су жок. жакында от жок, желкесш 6ip касыйды да жуп'н тус!ре бередь Сергей Петровичтеп айрылыскаи сон, Мейрам осылай карай, кырдан Tycin, жай аяцдап келе жаткан. Бэрш керш келед!. Mine, ауылдын шет!це еид!. Ен шеттег! ка­ ра коска келдГ. Кос !ш!нде уш адам бар. Уй neci, жасы кырыктар шамасында, денгелек сакал, шаркы рана Kici. Табаны aFaui, ycTi cipi шэрке жасап отыр. Эйел! жыйырмадан жада аскан буйрек бет кара келжшек. Ecni каптан бай-

пак, Tirin отыр. Енбектеген еркек бала, ез1мен e3i болып жур- Мейрам сэлем бере Kipin, юшкентай уйлщ тврше шыкты. Твр алдында токымдай Faaa ecid жабу жаткан. Келшшек сыпырып салральь козгалып едк — Козгамацыз,—дед! Мейрам. Болжаусыз келгеи, кшм1, вш тузу конактан уй иелер! кымсынып калды. Мейрам оны cesin,. тез жадыраткысы- келдк — Агай, шэркэшзге сэт! Кайда камданып жатырсыз? Cipa, анау байпакпен киеС13-ау? \"— Байпакпен кием,—дед1 уй кожасы.—Жер астына камданып жатырмын. — Бурын icren пе едина жер астында? — 1стемесем де тэуекел. Eki колFa 6ip жумыс. Ку- дайка шуш'р, дешм сау. Акшасы кеп квршед!', тура кай- ланьщ ез!не тусем. — А, дегенде кайланы бере коярма екен? — Бокты бермес! —деп уй кожасы койнына колын тыкты. Орамалына каттап opaFan кагаздарды устата 6epai McfipaMFa.— БетЫен келген казак 613 емес. Мейрам уй иесппц кораздапа керсеткен караздары- мен танысып шыкты. Бул отырFaн Бокай Телеубай улы екен: жет! жасыиан жалшы. Былтыр гана байы кулакка тартылып, ©31 колхозга ештт. Кыйырдан, соиау Ку ау- даиьшан, колхоз яркылы шартпен кел!п отыр. — Кайлашылар айыка <5ip кара табатын керйшдН Жалда жургеиде жыльша 6ip кара таппайгьш едж...— деп Kyni бурын тойып отыр. — Кагазыныз мыкты екен. Бока,—дед1 де кайырып берд! Мейрам. Бокай масаттанып какырыиганда, какы- рыгын ес'жтен далага атты. Арык уйге муаркей, ceMi3 кеныге ceMipe карап отыргап MeiipaMFa жылы FaHa су- рак койды, сонсон: — Атын KIM, шшепм? — Мейрам. — Кайда iстепсin? — 031'рше ешкайда icTCMefi'MiH. ©зпн'здей жаца кел- Д1М. — Б 1зл!н шаншардын ею куы тунделетш келе жатса, куп жаркылдап коймапты. «Шам жагып карасак да екеу-акпыз» деген екен сонда. Сол айтпакшы, канша ка- расан да б1здщ уйдщ сыккы осы. Дэмге уяттымыз, шы- рак.

— Атай кермешз, атай кермек!з! — Атамак туг;л ешпН буы буркырап та жатар еш. Жоктык жомарттын колын байлаган. — Жок, жок, лей бергенше, дагауарды апарып алып кайтсаншы,— дед1 келшшек шытыиып. Бокай оран мынк, етпедь — Дагауар кеп. Басы катып жаткан болар. Басты- рынкырасын. — Осы мшезщ рой, отыз жыл еа'кте жургешц. Кал- тайды кулакка тартпаса, е\\йрщ есжте втер ею. — Кайсым1здпо жен? —деп Бокай Мейрамра бу- рылды.— Бул Kici, дагауарда айтылранды. бар да, шебж жуткызбай ал, дейлт Мен, бул заводта б!зд!к колхоз сыякты бастЫ'ра алмай жаткан кершедь Буйырран кет- пес, дсймш. Байлар жумысын 6in‘pin алган сон да, акы- мызды жылдар бойы созатын. Заводтын мойныиа 03ip акы салрамыз жок. Tirrri, дагауарда айтканын бермесе не кыламыз. — Эй, кудай-ай, сенш орнына еркек болмаган екем! — дед1 келшшек.— Казынанын берем деген'ш cypayFa да бет моншары туседь EKeyiniH ce3iHe Мейрам жымьтйып куле бердь Карама- карсы ею мшез, eKeyi де орынды. BipiH жыгып, сарын сындырудын Keperi не. — С!зд1К1 де. С|'зд1к1 де жон. Азырак сабыр етсешз- дер бэр! болады —дед| де, баганадан 6epi квмейше келген 6ip cesni айтып салды Мейрам.— Айыпка буйыр- маныздар. жястарынытши нрягы ллшактау, вз арала- рыкыз тым жакын Б!ле алмай отырмын? Келшшек сен айт дегеилей Бокай та карады. Бокай эуел1 cipi шэркеге буркш-буркт алды. Содан кейш Kypci- HiHKipen койып. алыстан тартты сечд!: — Жана мына к!с! айткан Калтайдын есМнде отыз жыл журд1м. Сол отыз жылры енбекке Калтайдын 6epin кеткеш — басымыздлры кара кос, жанымдары осы кара Kici. — Кос, уй KQTepin 6eprcni шырар. Ал, мына Kiciiti ка­ лаЛ ' 'ей? ул Kici 6ip кедейдш кызы болатын. Калтай ма­ ран атастырранда бес жаста ед1. Он беске келгенде алып бердь Мен окан бар енбепмд! берд1‘м... • «Сорлы Бокайдын K83i жана ашылран екен рой» де- геч оймсн Мейрам орпынаи турлм

— Ж ай журшз бе? БуШмтайыныз жок па? — дед1 Бокай да орнынан турып. — Ж ай журмш. Кош больишздар. Тары да кездесер- Мейрам катты риза болып шыкты Бокайра. Кедейл1- пнде де, кешипнде де MiH жок екен. Заман Keperi осы- лар рой, ш!ршн! — деп караша ауылды как жара аралап келедк Эр уйдж жерошарында тезек орнына KOMip кер!- недь Кеп уйдщ алдында курык ориьша кайла жатыр. Шыбыкты ат кылып MiueriH балалар, столба кылып, сым тартып, тем|р денгелектен арба жасап жупртт жур. Осынын. 6opi юшкене заводтын, улкен ыкпалы болып ке- рпш М ейрамга. Bip Жерошактык жанынаи ете бергенде, долы катынныц ащы тШн де естщь — Осы imiHe рана... отын ба! Майдай жанатьш кай- ран ак тезеп'м!.. Жагуын б)’лмей кем]'рд! жазгырран долыра Мейрам не десш? Ест1меген боп кете бердг Кудык басьшда сура таласкан шац-шук дауыстар шыгады. Шалшыкты со- раптаран ылак, козы, бузаулар кершедк — Шакырып алы-п, сусыз кыра ма! — Казып алсаи акша бередк iniiiuii жара ма?! — де­ ген дауыстар кынжькятты да, жубатты да Мейрамды. «Кап кой, кептш iuiinen не шыкпайды, ез! сынап, ез! ту- зеп жатыр» деген оймен келе жатыр. Ауылдан окшауырак, такыр кегалда ею адам отыр- FaH. Б('ртшдеп косыла-косыла оннан асты, Дауыстзры жамырал шырады. Мейрам да осыларга келш, шеткер1- рек, елеус13 отыра Kerri. Шашын кайырран шелек та- нау шег/р, бала ж1птт1к кешл! тым кетершкь Отырмай тура кел in жур. Келденен сез етк!збейд1, колында дамыл жок, сермеп, нускап койганда, жаланаягымен жерд1 те- бшш те калады. Б1‘рсыпыра мшез1’ Бзйтенге келсе де, етюр, ак жаркын, ку тйш' квршедк.. Bipin мшен, 6ipiH - костап, осы аз жыйынды epiKci3 баскарып барады. — Ж ан аб 1л, ау Жанабнп! — дед1 шалкасынан жат- кчн шокшя сакал, басым котермей, сакалын ширатып жатып,— сен кайда ктемексж? Шелек танау жштгщ аты Ж анаб'1л екен. Tepic как,- пай жауап кайырды: — Совет жер!нде штеймш. — Бар болрыр, дурыс сейлесеншь — Ендеше енер дукеншде штеймш. Б5

— Онысы кай жер? — Анау турбанын тубшде мехцех бар. Мехцехта уй- тентек Бэйтен бар. Касакана сонымен 6ipre ктеймШ. — Ауылдагы м!незд1 койсакшы, шырагым,— деп шокша сакал басы» кетердй— Еск! жумысшы мен бай- ланьвспа. Нан тауып журе бер. — Бура берсен, cyFa бсред!,— дед1 Жанабш.—Mi- незде де, жумыста да тайталас керек. «Он сег!з жыл стажым бар» деп кожаидайды. Бэйтеи. ©ai егеуд'1 калай устауды б!.лмейдй Мен ех:-ак жыл батырак болдым, кой багуды сурашы, кэне? Ек! жыл мехцехта icieceM, Бэй- теншн экесш танытам. Жас Жанаб1л жанып турран от сек1лд! кершд1 Мей- paMFa. Баярынын буйыры батырарына уксамайды. Ауыл- да тап тартысын етюзш, e3in езген жуандарды жойып келген, ашынды, алымды батыракка уксайды. Темен ка­ рал шел шыйратып, жымыйып отырран муртты ж1ггг. — «Тап саясаты, тап саясаты», деп журш Куржжл курттыц. Бунда Байтенд1 женуге егеуден repi кайла ка- рымдырак кой,— деп, елеуа'з рана кекеп едк Жанабкч тушне койды. — Кырда Куржж, ойда Бэйтенге мен! салып, ci3 ссылай шеп шыйратып отыра береЫз бе, Дуйсен жол- дас? «Тап саясаты» Курж/кп куртса, егеу Бэйгеннен асырады, кайлага эл! жаспьш. BipaK, егеу —епер. Егеу машина аспабы, сулу мурт жолдас. Энел сулуы да жерле калмайды. Осында 6ip кыз жур, журттын 6opi сорэн карайды. Ал аздщ муржа kim карайтынын б:л- Бэр! лу кул!п, тус-тустан жамырай сайлеп кеттк Жа- набйт ойкастап шеттеп Мейрамды жанай б:рер erri де касьша келш тура калды. — Gis де жумыска келдйш бе, жолдас? — Келсе iieci бар? Нанбарандай басын шайкап журе берд|‘ Жанабш. Дуыл саябырлаган кезде, сулу мурттын жанындары кок сакал карт: — К,ыс келер o.ai кылышын суйреп,— деп демж кур- cine 6ip алып ед1, эркайсысыиа ой Tycin, алуан-алуан сез козгалы: — Осыиша журтка yftai кайдаи тауып беред)'?! — Дагауармен келгенд1 Фрдеме кылар-ау. Дагауар- сыздар кайтед)?

— Адам орын табады, малды айт. Шеп, кора кайда, калай сактаймыз? — Дагауардары жумыс кк!м, авансынык езш соза- тын Typi бар FOft. — Ay, акша болса 6api болады. Акша табындар эу- елй Акша кайлада квршед1 — Кайлага шама келе бере ме? — Мен эуселесш байкаймьш да жакпаса кайтып жу- ре берем. — Сарыуайым, сарымай емес! — дед! Жанабш да- уыстап,—коп жесендер езектерш талады'. Мен кеше Щербаковпен свйлест1м. МеГфам деген казак wiriT партия уясына хатщы болып келшт1. Онымен де сейлссем, сабыр стсен 6api болады. Анау трубанын тубшде ойлап жатыр 61зд1ц камымызды. — Щербаковын к!м, ей? — Завод бастыры. — Е, айтсаншы кандыра! — Эз1р' ге осы да жетедП —деп Жанабыг кырын карады булдана.— Болмашы орысша т)лден тапкан пай- дам бул. Казакша бшмейд! екен. Элп казак жштпен сейлескен сок жарытам энп'меге. Жанаб|‘лд|'ц осы айтканынын ез1-ак журттык квшлш кетерш тастады. — Mine, орысша 61'лгенш'к пайдасы. — Осыдан 6 ipnewe шырады туб|нде. — Келмей жатып бастыкпен танысып калканын кара. — Басе, 03ine-e3i сеибесе, осы журтты. жыйнай ма туге! Bip олай, 6ip булай толкыгак узак кенест! будан api кутпед1 Мейрам. Сытылып шырып, кепп'н ойын онаша талдап келе жатыр ед|, кенет селт eni. Кезш алмай ка- далып каллы... Eciri ашык, алдьшда 6ip кокыр уй тур. Мандайшара кол артып, жасесп!р1м 6ip кыз тур. Тал шыбыктай бура- лады. Аппак уыз бетшде, кара, мелд^р кезшде кайнл мен шаттык б^рдей бар. ТуйЬпед'! де жазылады. Муная’ ды да пакданады. Ж ас аруда не сыр бар? Кара бултты« 1шшен жарк еткен айдай-ак караша ауылдыд iiuiHeH uibiFa келген жас сулу. Мейрамды езше тартып алды да, ак тыйындай суцпп кетп yiiiiie. Мейрам ацырьш турып калды. Эл1 тур. Туе керш оянрандай ту-

рыс. Б!р кезде epjiiri устап, кете бермек болып ед!, бас­ ка жакка баспады аягы. EpiKci3 бурьшды коаыр уйге. Муны Kepin коныр уйден жузтаныс 6ip адам шыкты. Келе-ак колын устап, куангандай ыржыяды. 03i Kiprcai келген ккмш: — Yfire Kipini3,— деп бастай женелдь Кайда керге- нш eciHe Tycipe алмады Мейрам. Табалдырыктан атта- ранда, жас сулу кезш жай тастап, денес1 6ip шымыр ет- Ti де, касындары кызына уйрете берд! сабарын. Темен карап тунжырап, тер алдында сакалды адам отыр. Ор- нынан ауыр козгалып, орьш берд! конакка. Юшкентай- ын бауырыпа сап, ши жакта 6ip эйел. жатыр, козралран сайын кынжылып, шойрылмасы устап жатыр. Жыртык шидщ арасынан курымдай кара торсык кершедн Dip курек пен 6 ip кайла керегеге cyfleyni тур. Сьптайы амандасып, жайланранша, Мейрамньщ ке- з'шде, кешлшде калгандары осы болды. Карсы алран таныс эл1 т1зе буккен жок. Мыкыпы сыпырык па, бос байланран ба, тер! шалбарьшын ышкырын кетере тусш, жаткан эйелге 6ip, ею кызга 6ip жапак-жапак карай бередк — Ардакжан, Майпажан! Шай койындар,—дед! эй­ ел,— бел!м козралтпай жатыр. EKi кыз к!тап, тетрадтарын жыя бастады. — MaFaH бола шай коймакыздар,— деп Мейрам кыз- дарга бурыла караранда, жертасектщ уст!нде жаткан «Анна Каренинага» K83i TycTi. Кырдан келген казак уШнде Толстойдын жатканына тойып калды Keiyii. Оны окушы жас сулу екен!не кумэнданган жок. BipaK «Арлары», «Майпасы» кайсы? Эйел KiMflixi? EKi еркек KiM? Вше алмай отыр едк — КуданЫ'К KyflipeTi,—дед!,— таныс еркек тамса- иып,—катын ауырып калганы. Катын жайы аныкталды. Сулудын жанындагы жуан бас кызяын ж!пс!к кез! осы катынра, салбыранкы мур- ны, енкктеу кеудес! онын байына уксайды. Баранадан табжылмай калган, урты суалыцкы, кара сакал, кара Kici эл1 де сыр бермей отырып: — Ардакжан, кымыз ауыз типз,— дегенде, «Сулу кыз осы ткЬ дед!' Мейрам imiHen. Талдырмаш Ардак орнынан турды. Устшде орысша т!ккен, кенетоздау кек репс кейлеп бар, ашык жагасы- яяп кун шалган як очырауы KypeHiTin кершель Сол кез-

fieri салтпен макпал кара шашын желкес'шен кыркып, кайырып тастапты. 0Ж1МС13 кен манлай айкын тур. К,ы- сылмай, кымтынбай журсе де, кэрлен кесемен енкейш кымыз усынранда, кшжене кызыл epHi, жай рана жымы- рылып, ак жуз! энтек кызгылт тартты. Spine жаткаи ауыр сырды ангартып турган мелд1р кез де 6ip кул1М еткендей болды. Сымбатты корю Fana емес, op6ip кый- мылы, мшез! де осы уыз кымыздай лоззэт берд! Мей- рамра. Енд] леб1з1н естуге ьштык. Свзге онтайлы оймак ауыз, жука epiH свйлемед1 6ipaK- Улкендердш алдында адеп сакгаган калпы бар. Сол калыпты буза алмай, ауе- ai алыстан орагытты Мейрам. — Анау кайланын aeci кайсыныз? — Kepin ед<н)з той, мен —дел! таныс.—Куданын куд1'репмен кесш 1здеп iubiFbm ек, кыйы-н екен езь.. Мейрамныц есше жана туст1. Кутжан балуаннык за бойында кара тер болган ек! кайлашынын 6ipi екен. — Сонда С1здщ атынызды сурамаппын-ау? — Атым Жумабай. — Мьша Kicini де сонда керсем керек? — Кврд1н,13, бул Kici курении, тэшкенп болып ктейдь Куданын куд!рет'1, ойда жокта кездесш таныс болдьж, Tiim дэмдес болып кетп'к. — Бул отагасы' кай жерден келген? Жумабай жауап бере алмай. OTaFacbiFa карады. Ота- расы ешюмге карамастан элден уакытта: — Алыстан. Семей округлен,— nezi ле коя салды. Бойына лартпай. суык отырран сон Мейрам кудаларан жок. Кызра квз тастады. — Карындасым. мына кЬапты ci3 окыйсыз ба,—леп eai, б и т отырса да, Ардак та бегелщк'феп, кыска берд1 жауапты. — Я. — Сабак 6epeci3-ay, леймш? — Мектеп бар ма осында!—деп жымыйды Ардак.— Жай, сауат ашу рой. —- Сауат аша берген жаксы. Eipcbinbipa жург сау- агеыз рой эль Жана басталран энпмеш будан эр! ершпттей, ызбар- лы отарасы белш ж1бердь — АрдакЖан. биен1'н сауыны болтан шырар. Eni кыз 6ip шелекп колдасып, ьле уйден шыкты. Ашык сс'ктсп Мейрам скеуш кчМчси узатып салды. Со-

нау жерде кулыны косактаулы, аярьг шщерлеул! торы бие жайылып жур, соган барады. Кыздар кен.!лш ала кет1пт1, кеп кш рмей Мейрам да шыкты. Аспанда барана ак шарбы булттар бар едй каз1р шайдай ашык. Кун бесшдшке барган. Туею тамак уа- кыты-. Ыры-жыры кеп ауылдын, кек TyTiHi тымык кунде баяу кетершп, жогары ушып барады. Кыр басьшдагы заводтын рельс конырауы е е п л т тур. Бара жаткан, келе жаткан жумысшылар, арбакештер кер!нел1. Эр уй- дщ жанында, кудык басында бытырап журген эр тулж мал, 6spi 6ip ж акка epicTeren екен, ещи комакты мал тобы кершедь Ауылдын осы т1ршшктерш Мейрам кез1меи 6TKi3in келе жатканда, Арлакты кекшнен тастай алган жок. Ардак та артына eKi рет бурылып карады. Кайтып ба­ ра жаткан MeftpaMFa ма, баскака ма? Белпаз. ¥зап ал- ган сон «Аккумра» шыркап барады. Эдем! эн, эдем! кыз, эдем! дала! Мейрам мае болган- дай тенселе басып келед!. «Кыз i<iM? Титам эке мм?» деген жэлрыз рана мазасыз ой бар басында. Мейрам e3i шеше жатар. Автор енд! сол кыз жайын- да бастамак энпмень Бутан талай жылдар етт1. Торыз канат шанкай ак уй. Туюыпшн бурышына лейin кызыл шугазан ою бас- тырып, жалпактыгы жырта карыс терме баулармен ай- кыш-уйкыш шандыган. Жерошактыц басында аспан жерге тускен ыстыкта, от пен кунге шыжып курт кай- натып отырган кызыл кез кемп1р осы уйл» устап турган кырык ею баулы уш жыл токып азар бтрген. Сопла акысына алган кенетоз кара бешпеттщ с!л!мт!р1 уетшен эл! тускен жок. Ауыл сыртында узьш жель Байлаулы кулындарлын Kenriri сонша, биелерд! б!р сауып шыкканда, еюнпн са- уымы жет!п турады. Бие eKi-уш жерден сауылады. Жа- ланаяк, балагын Typinin. алдына Tepi белдемше байлаган сауыншылар шелек-шелех сутт! колдасып экеле жатыр. Ортадапл селд1р сакал, катыккы шал от басыйдаРы кем- шрдщ байы. Ол мыяау ак уйдщ неше алуан сырлармен сырланган тор кез керегесш ею жыл iCTereH. Сонда да

осы уйдш несшей майын Minin журш, жогалткан торбес- Tinirt. борышынан эл! кутылып болтан жок. * Ак убд'ш он жатында Kimipea коаырша уй, сол жа- рында караша уй. Yui уйд'щ арасына керме аркан тар- тылран. Кермеде мырзапын рана шнетш жорра-жуйрж- Tepi байлаульк Ак уйдщ коленке жагында, сыртьш ке- неппен каптап, жетегш кетере байлаган кара пэуеске тур. Пэуескент астында карала тебетпен 6ipre, жабу те- сен:п, epiH жастанью, быр-быр уяктаран жылкышыны те- бстан анда-санда манк еткен дауысы, уйде кымызрэ тойрандардын кужш дамыл-дамыл аунакшытьип кояды. Аягын шалые баскан, кара кеюл! касына тускен, кара Kesi жаудыраган eKi-уш жасар кыз бала жылкышы мен ала тебеттш аралырынан келш отырлы. Жылкышы- нын корылдаран танауына 6ipece поп-поп деп, аузынан шырарран демше туеше алмай, капел1мде кыз бала ау- зын бултыйтып, кабарын туйе карады. Б!раздан кейш eri уйренш, жылкьииыра таяна туст1. Онын аузы-мурны- на ушлш келд1 де, козгалып турран кара муртка сау- сагын THri3in калып, тартып алды.. Жылкышы козралган жок. Саусагын тары да апарды. Сейте-сейтс жылкышы- ныц кеудесше жантайып жатып, муртпен ойнай бастады. Мазасы кеткеп жылкышы кэзш ашгы. Баланы кушак- тап мандайынан 6ip суйд] де «экене бар» деп eciKTi кер- cerri. Бала тайталактап есжке барса да, босагадан твр- деплерге одырая карап турып калды... Жасы отыздар шамасында, кигеш ак ж!бек сушенша костюм, шашын кайьфраи 6ip жМт ек'1 колын артына устап, баскалар отырганда ол сендел in журдк Денелк мурты кыяктай. шушрек коз орыс ж;г!т ак болыскей крауаггын уетшде, иыгындары Т1лдей окасын кыйсайт- пай, мамык жастыкка шынтактап, омырауы'нда салбыра- ран ерме баумен ойнап жатыр. Жерде жыйналмалы ул- кен декгелек сырлы столка караздарын жайьш, каба сакал тммаш сырт-сырт жазып отыр. Тер алдында омальш отыргандардын Kefini булардан белек. ЖелкеЫ куд1рейт, бурагы эукеше салбырап, кар- ны шермиген 6ipey, барбыйган сук колын шошайта сей- легенде, даусы кыр-кыр етедк Онымен Т1зелес отыргап, узын шаланды, танкы мурт, жумулы квзш ашпастан, «я хак» легенде, 6e3reri устарандай селкшдейдь Куйек бай- ларан токты' кошкардай кыдындап кшз сумкел! б1реулер жур. Омырауларына налагай алакандай жез1 бар, боса- 61

Fa жактагы eKi ж1пт терге карап, кагымпаз тазыдай жа- лак-жалац етедь Шым шил:, сырлы Kepeneai, оюлы ак уйде бас коскан «каска мен жайсандар» босагада турган кыз балага осы- лай кершдь Ол бул KepiHicTia 6ipiHe кызыгып, 6ipiHe тадданып, 6ipiHeH шошып, ме.здр кезж тердеплерден алган жок едк Bip кезде тердеплер уржкен койдай, дур- Л1пп eciKKe келдк Kaftcu6ipeyi крауаттын астына, ши- Д1Нinline сунгш Kerri. Д1р1лдсгсн, баркыраган дауыстар ак орданы басына кетердЕ Сыртта жер козгалгандай дурсьт естшедЕ Дауыл келе жаткандай буркыраган шац кершедЕ ДурЕгдеген, шацдаткаи кальщ топ шеру тартып келд|' де ак орданы коршап алды. — UlbiFap, 0Л1бектН — ¥ртта канын! — Лт куйрыпяна байла урядниктН — деген дауыстар сыртта боранша борап турганда, уйге енгендердщ 6ipi, ак кшмд1 окыяан Ж1г1тке пышакты салып-ак ж1бердЕ Bi- peyi урядникт!ц мойнына шылбыр салып ала женелдЕ Енда 6ipi тшмашты домалатып тастап, стол устшдег1 ка- газдарды жыйнап алды... «Каска мен жайсаддардын» мэжипсш талкандап, кеп жешне Kerri. Уйде кызьм канга боялып, опытам ж|'пт жатыр. Дауыс кылып касьжда eni эйел отыр. MaiiaFw кеюлд! кыз бала зэреа ушкан, шьирылдап жупрш жур... Бул, 1916 жылры казак халкыныц кеп KeTepi.iiciHin 6ipi едк Анау кансырап жаткан Ж1п‘ т, елдш боздакта- рын кегендеп, ак патшанык 9Mipin орындаушы болыс — Эл1'бек едЕ Оныц касында зэрлагаи ею эйел, екеу1 де coHiKi. Бул кун, казак елше кандай эйгш болса, сонау кыз балага да эйгип кун болды. Ол бала тундерде'шо­ шып оянатьш, каттырак дауыс ecTice шырылдап жылай- тын, 6ipaK окыйганын неден болганын бЕчмейтш. Есейе келе ел экгЕмесшен, шешесшщ айтуынан эбден тусшт, есшле умытылмастай больш кала бердЕ Сол бала Мейрам керген Ардак едк Сол Эл1бек — Мейрам керген ызбарлы эке едк Жаздын суйюмд! такдарынын 6ipi. Кун кект/ ермелеп, келенкелердш бойын кыскартып келедЕ Ауыл teric оян-

ган. Осы кезде сонау б'елдщ астында коймен 6ipre кы- бырлап бара жататын аксак. шал, бугш кереге жалды кара айрырдын устшде, курыкшасын алдына келденен устап, койды ауыл касыиа uipin тур. Ол MiH.eTiH кызыл eri3, аркасы босап, кеп сыйырдын шИнде котанда турран- нына тусше алмагандай, шалга карап-карап коядьи. Кунде сэске тусте келетш жылкы тобы д а бупн ерте ке- л й т, жел1 басында И1рул1. Алка-котан конран ауылдьщ ортасындары enceci кетерщш боз уйдщ маны каптаган адам. Колдарында жугсн, нокта, жш, жан-жактагы ау- ылдан аяндаган жаяу Kici осы топка к е л т косылып жа- тыр. Жылкы юсшеп, сыйыр мещреп, кой манырап, туйе боздап, оран жыйылнан кептщ шуылы косылып, ауыл азан-казан. ¥ласкаи купит ун тацертенп тунык ауаны тол- кыидата, езгеше 6ip куй тартып турран тэр^здь.. Боз уйдщ сол жарындары ас уйдщ eciriitne кузет тур. Ун шщде ерл1-байлы eni адам отыр. Эйелшщ кез1 булау- дай, уЬлеген леб! оттай. Байы камаура тускен каскыр сыякты, сенделт жур. Келденеш шырынкы жалпак бе- тшде, жылтыраган жылан кезшде, умгг белг-ici байкал- майды. Курым уйдщ жыртырынан сыралайды да тунере- дй Сыртка шырура epKi жок, жан таласкан 6ip адам. Бул кезде, боз уйдщ он жарындагы коныр уйде де аналы-балалы eid адам отырды. Булардык eciri кузетшз. Сонда да сырттакы думанра араласкан жок. Коп ауы- рып, сартесек болран ана басын зорга кетерш, касын- дары мунтаздай кара кез кызра муцын айтып отыр: — ...Б|з мунын тещ емес едж, менщ басыма кызык- ты,— дейД1 ауру ана.— Онда, мынау кезге банланран шор, бетгеп шубар жок- Анак 6ip кезде ел аузыма !лш- геи кыз болатыи. Бата бузган она ма, каррыс ж1бермедь Келгеннеи кейш, дэл алты ай дегенде, желек астында эулие шыкты. Бар керген кызырым осы алты ай. Мынау токалды ол, мен тесектен турмай жатып-ак алмакшы болмп койран екен. Одан 6epri ем1рд1 бала да болсан, ез'щ кердщ. К,аз|р он терттен он беске карайсын. Менщ бул уакытка дейш мннш-салынып келгешм, 6ip сенщ ар­ кан, каррам, эйтпесе ол мет элдекашан тастайтын едь Тастамаранда не ондырды! СуШп альт тул, басыбайлы кук erri. Осынша малдан 6ip котыр лакка билтм кел- ыейтш. Уст!не батып труден, бетше батып сез айтудан мен калралы кашан. Тущы етке тиген ащы таяк, зэрл1 сез, суык кез журекке муз, ioiKe шемен болып байла-

нып жатыр. «Мын аскынга 6ip тоскын> деген. Экек Tirrri аскан ед1, шырагым. Аскан сайын 6ip тоскын кездессе де, тэубе кылып кайтуды бшмед!. Сенщ жана журш журген кезшде, баяры прием жылы канына карайган ел жыйылып келш, пышакт'ап .6ip Kerri. Одан кейш осы кызылдар алгашкы бетшле окка байлап аткалы турран жершде ез1мен 6ipre окьнан досы кездесш, айырып алыпты. K.a3ip, мше, yiuiHini тосу. Будан ол кутыла ал- майды... Не бар кеп ойлайтьж! Кызыгын керген дэулет!м, кыймантын epiM жок. Юндж Kecin Kip журан жер!мнен, 6ipre ecin, 6iTe кайнаран ел1мнен ешкайда кете алмай- мын. «Он тертте отау иеН» дейдь С е н т де ез колын ез аузына жегп, орысша, казакша кезш ашык, кайда бол- сан да сыясын. KapaFbiM, eaairi арманым, тек кез1м Tipi- сшде ез колымнан ceHi кутты орнына кондырып, шай- ыкды куйып 6epin отырсам болраны. Оран жетюзбей ме- ш кара жер тартып экетсе есшде болсын: «тек тен1мен, тезек кабымен». «Жэлрыз журш жол тапканша, кеппен журш адас», «ана керген тон шшедЬ — уктын. ба, кара- ШЫРЫМ? Темен карап, тып-тыныш отырран калпын бузбастан, кез жасын мелт етк!зд1 де: — ¥ктым, a n a l— дед! кызы. Онын мелд1р кара кезн нен меруерттей домалаган ыстык жас, апасыньи; кеншн бузды. Онаша уйде аналы-балалы eKi адам erLnin жыла- ды, iuiTeri кайгы-шеменш жаспсн ж!б1ттК Ауру ана кеп отыра алган жок, тесепне жантайды. Кызы оны кымтап жауып, кез жасын курраткан сон, есж алдына шырып, ауылда не боп жатканын карады да турды... Мэз-майрам журт. Кереге жал кара аЙРырды жетелеп, он кой, бес ешкпп айдап шал — Ш отаяк шыкты. Меску- рецнш yflipiH белшш Жантак, Асамбай, Балрабектер жур. Боз |'нгенд1 туйенм Ыскак жетелеп барады. Калмагор каска сыйырды мойнынан кушактап, сауыншы Ундекей тур... Каскырды басып алатьш аккаскага да ие табылып- ты, аншы Кутжаи уйше карай жетелеп келедк — Олжа кайырлы болсын! — Bipre болсын, ез!м1здщ табан акы, мандай TepiMi3 РОЙ. — «Дес тимеске дес тид!, таба-таба наи тидЬ,— деген дауыстар самп-самп есткпедт.. Боз уйдщ жанында, баранадан 6epi эршмшн аты« этап шакырып турран дауыс басылды. Мал yaecTipLain

боады. Боз уйдщки>зн1 сыпырьш, б!реулео арбага арта бастады. Караша уйде онаша отырган ск! адамды бакы- рауык сэры атанга жеккен тарелейкеге MiHri3in, 6ip Ж1пт узак, жолга бет алды. Елдщ бэршщ назары енд1 осы ар- бада. Сары атан аягын ерше басып, белгЕ’п айгайга сала бастады. Eni дедгелекп аташ арба кыйсаландап оган ун косты. Арба устшде eKi адам Tepic карап cyMipefiin сал- быраган басын квтерместен бара жатты... — Бупннен бастап,—дед1 баганадам 6epi журтка мал улесттрген ек1л, тедкершген корапка шьн’ып. Оным, де- neci енд1 айдын кершдЕ Даусы анау арбалыра да анык. есплдй—Шынжырбалак шубартес Эл1бек Таймас улы 61зд1н округт1н Ti3iMiHeH в1шр1лдЕ Анау жонды алган епнжайды, мынау елкеш алран шабынды, улест1р1лген квп малды емш-еркш пайдаланым, к ы зы ры к квр ецбек- mi ел... ©кит сезш осымен аяктады. Куанышты квп тарай бас­ тады. Торыз канат боз уйдщ журты рапа калды. Бул, 1928 жылы, ipi байларды конфискелеу уакыты едЕ EciK алдына шытып турган кыз бэрш квз алдынан етюзт, уйше ен1п кеттЕ Мейрам кврген Ардак —осы*кыз. Мейрам кврген ызбарлы оке — осы Эл1бек. Уш жыл еттЕ Ж аз Kyai. Кас карайган уакыт. Воро­ шилов атындары колхозда уйктамаран уй кемде-кем. Ке- шеде 6ip топ жас гармонь тартып, влен айтып жур... Аркасына танып алган буыншари бар, мойпымда дор- ба, колында танк., Эл1бек ымырт жабыла осы колхозга ен- д1. Кдд1рместен, жан-жагыи болжай, шет квшемен тартып келедЕ Юшкентай сары канден шабаланын, тап-тап берсе де, аландаган жок.. Таярын артына устап жаскатан куш журе берд1. Салып отырып ойнап жургеи жастарта кел- генде, олар тадыркап тура калды. — Тысс, киргиз. — Бачеш, нищий. — ТЕтмаш керек,— дед1 Эл1бек. Bip ж1г1т кимелей касына келд! де: — Сен к1м? Казак емес, орыс емес, а? —деп унЕте карады бетше. — Мен казак. Кайыршы. .Нашауайт керек. 5—Мустафин И том.

Тишаш н о т басын шайкап, куджтене карай тур. Эл]бектш тур5 куджтенерлж те едк Басында есю шлем, аярында ботинка, устшде шапан. BeTi жылтыр кара, ыс- тык жактьщ адамы сыякты. Тэутитш, иег'ше сакал кой- тан, онысы кырран жактьщ ескеи тукылдарынын арасын- да 6ip туп кеде сыякты боп тур. Казак, кайыршысынын мундай Typiii керген емес, титмаш ж!пт. Сельсоветке апаратьш ынрайын сезген сок: — Маран табьпншктщ уйш керсет! — дед1 Эл1бек. — А, сен оны бшемшш? — Б|'лем. — Ой, ол жаксы карт! Табыншынын уйш керсетш ж1берд1 т1лмаш. 03i ар- тынан байкап турып, Эл1'бексонда барганда рана, ойынра кайта араласты'. 0 л1бек келгенде табыншынын уйшде ею-ак адам бар едь Bipi—пештщ устшде уйктап жаткан кемшр, eKiHiuici— ютап окып отырран жасесшр1м Ардак. Эл1бек еЫк как- канда, шамын колы«а ала шьщты Ардак. — Бул юм? — Аш карагым, бетен Kici емес. — Сонда да? — Шошыма, карарым,- мен экен. — А, не дейдП — деп Ардак 6ip куарды, 6ip кызарды. Кез! улкейш турып калды орныада. Арры жактан кемшр келд1 уйкылы-ояу. — Бул юм е з 1‘? — Illeuie, мен... — ЛэилэЬа иллолла! ©лген адам Tipue ме! —дед1 кемп1р, жарасын устап. Кейш meriHin бара жатыр. — Корьжпаиыздар, дабырламакыздар, мен Tipi. Сон- дай 6ip лакай тарату керек болды. — Кекем! — деп eciKKe тура умтылранда, Ардактын шамы ушыи к е т ' кольжан. Каракрыла мойнына жабыс- кан кызын уйге кетерш eHin, 8 ai6eK дереу eciKTiH курше- rin 1лд1. Жылап керЕскен кемшр мен Ардактын маукын баспастан, дауысты токтатты: — Сабыр. Ешюм 6iHMeciH. Мен тез кету!м керек. Шам жагылды. Эл1бект1н TypiH кергенде Ардак пен кемшр тандана карап, ун катпай 6ipa3 турды. — Заман езгерген сон, менin де езгергешм FOfi,— дед1 Эл1бек. Барран жер:мде жаман турып жатканым жок. Адланын салранына айла бар ма, мешмен кеткен баланыз

Да кайтыс болран. Жалкыздык жамаи екен, мына кара- рымды ойлап жудей tyciiM. Сонсои эдеЙ1 -алып кайтуга келш отырмын. — Бэршен де бар болранын. жаксы,— деп кемл1р сез- Д1 белд1.— Эйтпесе, Typiiui бузранын. кел1спей-ак тур, шырарым. — Хе-хе-хе. Бурынрынын адамысыз гой, с;з. — Кеке-ау! Осыныныз 6yriHriHin адамына да уна- майды,—дед| Ардак курсшш. Эл1бек жубата бастады кызын: — YueMi осы калыпта турар деп пе едщ, карарым. Жолдан жудеп-жадап келгендж кой. Эйтпесе, экенша куй1 жаман емес. Жаксы en6eriM ухшн жераураи жер1м- иен куш бурый босатты,—деп, 6ip караз Kepcerri. Ардак куанып калды, окып шырып такала TycTi акесше: — Енд1 баска жакка каагырып neperi не? — Таньк елд1н iiuiaae отыруга уялам. Аулакта улкен Gip кала салыньш жатыр. Адам кеи ксрек. Калган емБ Р1МД1 калада етшзсем, ceni тэрбиелесем деген 6ip Faiia арман бар баста. Ауылдаи шыкпай, улкен eMipre араласа алмайсьш, балам... KeMnip тамак камдауга турды. Ардак axeciHi'n касьГна 6ip жанбасгай отырып, тетрад1 арыи корсетт!. Осындагы орта мектепт1 быйыл ете жаксы бтрген екен, кешлдене отырып оку жайып айтып шыкты. ЭкеС1 ырза болып, кы-. зын шашьшан Gip сыйпап койды: — Жаксы окыпсык, балам. Ауыл будан артык оку бере алмайды. Eaniri оку калада. К,ызык та калада... Не бар мунда? Жас Ардакты экесМц сез'1, алдагы ewip cyperrepi толкытып ж^берд!. ©знпн. де елегзи бастаган, алыска кез жгбере бастаган кез! ед1. Кетуге лоблып, нарашыларын кыймай отыр: — Нарашы атамнын келуш кутсещзшь Тым болмаса, коштасып кетейпс. — Туздеп адамныа кашан келетшш KiM б!лед1. Съез- ге кетсе eaai 6 ip жумасыз кайтпайды. Хат аркылы ха- барласып турармыз. Бугш туннен калмай кету керек дайындал, балам. KeMnip ауызуйде бугжендеп самауыр койып журд!. Ардак кемшрдщ касына Kerin мунайып турды. — Эже!— дед1 Gip кезде сыбырлап. Кемшр соны acuFa куткендей, куларын тоса тура калды. В7

— Меи кайтемш? — Кайдан б1лейж, шыбыным. 031н б1лесш! — Нарашьо атамныд кайтуьш да кутпейдк — Шолпанымнан калFaн жалрыз урпак сен едш. Эке- не амал жок, зйтпесе шымбайыма батып-ак тур,—легенде, кемшрд1ц нуры тайран кызыл кезшен жас тамып Kerri.— Cyftin алран Шолпаныма опа кылмаран Эл1бек, сеш кай оцдырар дейс1ц, езщ 61л. Bi3 де баска жарыган жан емес еД1К, каламыз д а курап. Тек сен ретюмесец болады. Шолпанныц кезшдей болран, квзщнен айналайын, мел- д1реген. Ал, эйтеу:р кетпекболсан, нарашын келмей кет- кешнез) жаксы. Эл1бек те соны ойлап отырран шь*рар. Шолпанымды алтан сон, муныц бул босаганы аттап отырганы осы. Менсшд!' ме б!зд1. Шалдын OFaH кеиш калган... — Рас, нарашым кокемд! жек квред)'. Жамандап ма- ран кеп свздер айткан. Bapi епмде. Апам маркум да ай- тушы едь.. Bipaic эже, йздеи жасырайын ба, ез басым ЭЛ1 тушлген жок. Аталык акь» бар гой. Анада 6ip ермей калдым. Тагы да ермей калсам, ею елед) foAсорлы. 03iM катты аяп турмын осы жолы. Слздерд) де кыймаймын. Бишеймш кайтерiMAi. Эже, ез|'к айтшы, нс icreftMin? — TinTi алыска экете ме, бул? — Алые болу керек. — 03)к бш, карашырым, отау иеа' больш калдыц... Самауыр тасып теплдь Дастаркан успиде ушеунин басы косылып, 6ipep шыныаяк шай )шкенше тым-тырыс отырыскан едь К емтр шэшкесш кольман Tycipin алган- да, евз басталды. — Колы кургыр неге жиди калды,— дед! KCMnip кей- in. Эл)бек oFan алаквз1мен 6ip карап, шайын ime бердк Ардак кемшрдщ шыныаякып алып,— буйырмаган шыгар легенде, KeMnip Kypciiiin койып тары 6 ip кунк егп: — Тэнар салран сон одан да зорг-а квшп отырмыо. Эл1бек калтасынан алып акша санай бастады1. Сана- ран акшасьш кемп)'рд)'н алдына ысыра салды. — Бес жуз сом. Балама да, esiwe де аналык акыныз- ды KeuiiHi3. Bip баланы Ызден алмас ед1м, кайтешн, бары 61'реу-ак. — Шырарым, мен акшага зэру емесшн. Калтана са- лып кой, шалдын табысы да жетедк Тек 6ip жыйын бол- са, ударник деп уйге отыргызбайтын болиаи оны. 9pi се- piriM, spi Шолпанымнын K63i болран сон, осы баланык

•шеуш тшеп отыр едш, амал бар ма1— деп KeMnip кезшщ жасын 6ip сыгып тастады.— Тап, бьпгендей шал- дын, жогыпда келерм1сш. Апыр-ау, шалга не бет1мд1 ай- там? Ол кыянкы шал. 0Л1бек энпмеш кеп созган жок. Дастаркан жьйнаура да карамастан журуге камдана бастады. Ардак кемшр- дщ ынгайына карап, козгалмай отыр едь KeMnip булау- дай болган кезш суртпестен, Ардакты eKi бет:нен, ман- дайьшан, иегшен шолп-шолп суйд1 де: — Руксат жаным, жаным,—деп аузын кемсен-кемсен етк!зд£. Ардактык да кезшен жас тамшылап турды... Кешегi аксуйек, 6yrinri «жумысшы» Эл1бек кеп жый- ылган Карарапдыра осылайша келш, елеуЫз журген. Ар- дактык уыздай еншдс жастык шаттыры ойнап турса да, ауык-ауык баса беретш экесшн. осы кара келенкеЫ едь >KacecnipiM Ардак елмрдщ ащы-тущысын ерте татты. Ана зары, ел ларнаты есшде, соида да экеден журег1 суыган жок ЭЛ1. Бай, беделд1 эке ерекше мурал1.м жал- дап, жалрыз кызын алты-жеп жасар куншен окытты. Конфискеленш, жер ауып бара жатканда канша жалын- са да, кызы ермей шешесшн касьгада калып койды. Ау­ ру шеше теркнине ксле кайтыс болтал. Теркин кедей, eri Tipi адамдар, Keflim-i жылдарда орыс арасына ciHin, поселкенщ малым баратын. >Kctim Ардакты жетелеп эке- лш, орыс мектебше енпздь Ардак мектептен бурый дл орысша, казакша б1ркыдыру окьш тастаран. Енд1 орта дэрежел1 бь-UMi бар ойлы кыздыц Мейрамды кергеннен кейш жабылкы кепил i жарк егкендей болды. Ол кетсе де Geftiieci тер алдында калып койыпты. Ж ай сейлеп, жан- жагьша байыппен карап, кезш Ардакка кеб1рек тастай- дьк Отты, ойлы К0з кадалран сайьж ж ас Ардак жалын- лай туседь Ka3ip онаша уйде, осы халде ойга батып оты; Ардак. Ой Tyfliiwepi TinTi кеп. O.ni 6ipin шешкен жок. Ек кыйыны тунрыйьик эке,—туб:не кашан жетюзер? Одан сон ез басы — окый ма, ерге шыга ма? Мейрам неге тол- кытты осьмина? Юм e3i? 6м1рлГк жар ма, элде кездейсок па? Мынау астан-кестен дуниеде Ардакка деген орьш кайсы? Толып жаткан Kayin, умгт. Bipi — басып, шым батырады, 6ipi — канат байлап ушырады. 0Mip сырым

алмаган жастын алдында, eMip тешз: осылайша терен тунжырап, 6ipece кебш шаша тулап жатты. Ойына бср1Лген Ардак колындагы «Анна Каренина- ны» элдекашаи жауып тастаран. Есжтен жана енпен Май- naFa, сэл бурылып, кул!марей т!л катты: — Тамак апарамыз ба? — Апарайык. Eni кыз тамак алып шахтыра бет тузеди ©ндершде кызарандап кулю ойнайды. Не к ули екеш ездерше де белНаз. ©зге тупл 6ip-6ipiHeH кымсьшады. Шахта ба- сында булар бурын болран емес. Бар ж!пт сонда сыякты. Такала келе бул елее езгере бердк Кыр басынан етекке карай, болат аркан тартып, он шакты жумысшы жур. Колдарында 6ip-6ip кышкаш. Аркандары mipiK, сыртын аршьгп, 11шндеп езеп'н рана алады. ©зектерд1 жалгап, уш Т1л жасаган, узындыгы б1‘рнеше жуз метрге кеткен. Енд! сол узын т1лдерд1 эржерде турып саумалап, бент- Teyai TeMip таяктармсн бурай бастап едк ею- кыз такыр- кап арканпын касына отыра калды. — Кэд1мг1 жш арканша есед'1 екен! — Мьшау б1з д т де колымыздан келед! екен, а! — деп шукылап отырранда, шертт турран шеил Т1Л дыр еп'п, кайта cepinTi де кыздардын етегш орап алды. Со- нау баста, Жанябшдщ сакылдап кулген даусы есп'ледт — Бэйтен, байла-байла! Tycri тузарына! Бэйтен бураган т1л екен. Капел|'мде оныц тай шыры- мьшдан гама каркыны болатын. Каркыны басылрап сок, ерше бурап, ecinefi отыррапда бурау таяк колыиан шы- рып кеп'п, кеШн cepninTi де, 6ip ушы вз!и дэл ауыздан согыпты. Epiiiyiepi дурднш ice калган, етег'ш сым орап, Бэйтен 03iMen e3i алек болып жатыр. — Он сепз жылдык стажына болайын!—деп Жана- б|'лкелд1 касына. Шырмаудан босатпай кулш турдыб1раз. — Жай журмейтш ауыэта осы лайык! — Эй, оттамай помогать ет! — дед1 Бэйтен. ©кшде бу- рынры ызбар жок, жалыныш бар. Ызбары да узакка бар- майтып. Ж анабыге лен койган сыякты. арканнан боса- ган сон: — Дэртерге барам,—дед: де женеле бердк — Ау, осырац-ак па? — Е, 6opi6ip кун жазады. — Жумыс жазылмайды 6ipaK? — Казынаиын мойны жуан, уянымда ма! гп

— Он ceri3 жылдын уйреткен! осы foA !—деп сакыл- дап кулд! Жанабш. Ажуа кулкгмен гуйрей тусть—Бун- дай да 6i3 байдын да малый тастап кетпеуип едж. Кврсеткен улпн осы болса бара бер. Сейлесеом13 жыйна- лыста. Жанаб1л соны айтып, кыздарды босатуга женелд!. Бэйтен кетin барып кайта оралды. ©зшен ез'1 сейлеп тур: — Тауы шарылмаран неме, тук б!лмейд1! Казына жу- мысы 6ip кунде 6iTe ме. Карашу пэлес'ш! Жыйналыска салмак. мен!. Бэйтен жумыска кайта Kipicri. Амалсыздан Kipicri. Бурын завод жумысын «бай жумысы» деп атайтын. Арыл- шындар жумысшыны алдап, арбап, жеп жатканда, Бэй­ тен сыяктылар Ke3i келin калса, оларды да жейтш. Талай жыддар уйренген бул эдет, кырсаульж,, коз алдаушылык Бэйтеншн бойына мыкты opuaFaH. Ka3ip тек жыйналыс талкысыиан жасканып кайтты. Кэйтса да селсок ктеп отыр. Бул жумыста эл1 басыбайлы норма жок. Тутас бершген, табыс барже тец белшетш жумыс. Сонцыхтан Бэйтенге тасалар толып жатыр. ApKaitFa оралган eKi кыз канша булкынса да, Жана- 61л барганша босана алмады. Асыл сымдардан жасалран, жуандыры шынашакка жакын аркан туйшп-туйшп, кей- лектердш етегш коса туйш алыпть». Кыздарды тырп ет- мзбей устап тур. — Шздщ тузак осылай болады,— деп калжындай кел- ni Жанабйт. Кыскашымен кайта бурап, oye.ni Ардакты босатты. Майпага келгенде Шк шырарды.— Сурамасан босатпаймын. — Сураймын, босат. — Шын сурайсьж ба? — Шын сураймын. — Танып кетпе. С!з куэ болыньгз,— дед! Жанабьл Ардакка. Содан кей!н Майпаны босатып жатып арканын мактады.— Бул uiipKin шахтара салуна да, кыз матаура да жарады,— легенде баганадан ундемеген Ардак та ун катты: — Кызды теп тем!р тузакпен устайсыздар ма? — Ж1бек тузагымыз да бар. Ол тем!рден де fiepiK. — EKeyi де журекг! устаура элаз Foft. — Ж урегЫз мыкты болса керерм!з! — деп сяк-сяк кулд| Жанаб!л.— Онын да тузагын жасап жятыв.

— Жйчттер де. — Кай ж 1пт? — деп ежнстей туст! Ардак. Майпа ар- кылы Жанабоди ц Мейраммен жакын екенш сезетш. Мей- рам туралы сез болса елемегенсш ж у р т , кулакын TireiiH. Жанабш 6ipa« бул кумарьш кандырмады: — Осы жшггтер аркан рана токый ма? Кыз журегше тузак та токыйды,— деп сезМк акырыи калыц шарын- дыга апарып сокты. Сол шарьшдыдан Мейрампыц Ын табуга ершбей тьщдады Ардак. Будан 6ip жума бурын партия бюросынын сайлауы болып еткен. Хатшылыкка б1рауыздан Мейрам сайлан- ран. Содап кейш коммунистер мен комсомолдар жыйна- лькында алдакы мждегтер туралы баяндама жасады. Мейрамиын сезш алраш есп'ген Ж анабш, каз1р аузынык суы курый айтып отыр. Щербаковке де ырзаль№ын буш- pin кояды: — Сергей Петрович ме.чцехка меш ез! eptin апарып орналастырды, Лапшинра кадаралап тапсырып кеттй — Ол юм? — дед1 Ардак- Жанабшдщ аузььнаи шык- кан 6ip С03Д1 калет ж1бермей отыр. — Лапшинд1 бшмейсищер ме? Ондай ж1г1т кемде- кем кездесед!. Донбастан келгеи коммунист, ез Ыне ма- ман адам. Еск! заводтык 6ip туктрш де калып койкам iuipix аркандарды тауып, сыртынык uiipirin сыдырып тас- тады да, innd в.зегпг алды. Осы жумыока он шакты казак жастарынан бригада курып, 03i уш-терт кун басы-касын- да болып уйретт!. Айналасы 6ip жумада мен! аркан мас­ тер! етш шырарды. Жанабш кыздармен экпмелесш турранда Лапшин 03i кел!п калды. Ж асы отьюдып !шшде, жаурыиы какпактай, арыктау, MiHe3i ауыр, Tyci суык, шикш сэры >i<iriT екен. Кыздармен кыска амандасты да Жанабшмен болып кетт!... — Аркан керек. Кашан 6iTipeciH? — Как пойдем кушайт, так будет катоп. Ардак бетш колымен тасалай кулш ж!берд!. Жанабш орысша TinTi аз б!летш, эр! олак сейлейтш. BipaK, оны- сынан 83i именер емес, жетпедтау деген ойын ыммен жет- Ki3in тур. Арканный токылрэн жарынан селп! калган 6ip тшд! Лапшинге кврсет!п, Бэйтенге жудырырьш туйед!: — Это он крутил, он. — Бул жерш таркатып, кайта токы,— дел! де Лапшин 75

Жанабишн. ез iciHe 6ip мш такты — анау eai квтерппгпн арасы неге алшак? — Агаш жет1мс13 болган сон сирег'фек койдым. — Квтерпштер сирек болса, бурау ауырлайды. Жи1 болса жещлдейдк Солай дейд1 физика. — Ол Юм? Ардак кулю кысып терн айналып Kerri. Лапшин де 6ip мырс erri. — Рыльш ол. — Рылым?! — деп Жанабш карындашын ала сала 6ip жапырак кагазды гзесше койып, жазып жатты. Жа- зып болган сон Лапшин онын свлекет жазуын сурап алып, кайта тузеттк — Пизика емес, физика. — Солай-ак болсью. — Арканды токьт болган сок дереу мехцехка жетю- зщдер. «Гербертке» тусем1з,—дед1 де Лапшин кайтып Kerri. Жанабш оган иепмен мегзеп,. сыртынан кыздарга мактап тур. — 1Шрюн, Мейрам, Лапшиндер ж1г!т кой!—дегенде Ардак 6ip сурау бердк — ЕкеуЬйк ж1гЬтт осы арканда рана ма? — Аркансыз кем1р жок, квм1рс1'з енд1 ©Mip жок. Мен- дей батырактан маман жасау, uiipiK сымнан аркан жасау, аз енер ме! Олардын inii терен жатыр. Менщ 03ip бой- лаганым осы гана. Ci3 сунпп KepiHi3, одан да асыл табарсыз. — Су болса сукпр ед1м. Адам iiui кьийын Foft. — «Онай эрюмнщ колынан келедь Бэршен кыйынды жеку кызык»,— дейд> Мейрам. Буган калай карайсыз? — Калай айтты екен ол Kici,— деп Ардак акырын гана жымы'йды.— Кыйын кыйнамай ма? Кьшналу кы- зык па? — Кыйнагыш деп корыкпаныз. Ол ракымды да Ж1пт. — Сгз ылрый сол Kicim маган такай сэйлейаз-ау,— деп Ардак тары жымыйды.—Ce6e6i не? — Ce6e6i — такау турсыздар, вздердаз. Yuieyi б5рден кулдк Eki кыз «отырып калдык» Деп орнынан турдьг. Буйыгы Майпа былай шыга 6epin бой жазып, езу жыймай куле свйлеп келедк — ... ©3i кызык >KiriT: окаша кездессен кытыктап, жулмалап эуре кылады. Кудык басында 6ip кездеа’п, ачар ж|'берд|'. Сакинамды тартьгп экетп'... 73

— Тартып алушы ма ель ©зщ бердщ де. — Кудай б1лед1 тартып алды. Саусатым ауырып калды. — Оида араз екенсш рой? — Соран-ак па? Ол маран тссу экеп бередь Ардак акырын рана курсшдк Курсшгенш сезд1рмесе де, «маран экеп к'м берер?» деген арманы енд!п ce3ine4 сезшп тур: • — Сендер бакыттысындар, Манпа! — Сендер ше? — Сендерin калай? Менщ kimim бар ед1? — Мейрам ше? — Сендер тена'кдер, б!з тенб!з бе. Тен болсак тусш- д)К пе? Текш таппаран аналарды керд1м. Сонын 6ipi ез анам eai...—дегенде Ардактык квнш босап кетт!. Сулу анасы, сорлы анасы елестеп тур алдынла... Уш eiuin аз муд1рд1 де, аржарын айтпастан шолак туйд! сезю.— Мей- рамды мен эл! б1лмеймш. Ол мен! де бьлмейдк Бшсем екен, керсем екеи деген умешен Ардак шахта- Fa жетп. Мейрам жок. Бурын кермеген жана дуние ке- piaeai... Бала Ж1пт ею атты божылап айдап, барабан айналдырып тур. Дэу еш шелек жер астына ксзек тусш, кемip альт шырып тур. Шыккан квМ1рд1’ ек! жумысшы тэшкемен тасып, жоталай yfiin жур... — Осы ма шахты?—дед1 Ардак. Ж|пттер кулш Ж1бердк — Жана келгенЫз бе, дуниеге? — СЬдер дуниемен 6ipre келдпиздер ме? Ж|пттердщ аузына кум куйылды. Барабанра алейе карап, ез1мен e.ai болып турган кек тукыл, аласа карт ашык, кшнпеЙ1Л адам екен, Ардакты квре сала мукыл саусактарын усына келд<. — Саумыеын, кызым. Механик Козлов. — Мырзабекова 1ске сэт. — Кала тэрбиесждеп казак кызын кергешм осы. Кай- дан келдш, балам? Не i3aen журЫн? — Ел1‘мнен, ата. Экем1зге тамак экелщ турмыз. — Шын казаксы-н ба, шырэрым? — Кыймайсыз ба, элде. Казакпын. — Жо-о-жок. Эншейш аныктаганым рой.— деп абды- рап калды Козлов. Енд] сактана сейледь Куанышты екен. жумыс жайыи айтып жатыр... Щербаков пен Мей­ рам берген сроктен атбарабанды ею кун бурын 6iTipinTi. 74

Смена сайын терт ж т т турып бурайтын бадья калган. Олардык iciH каршадай бала яйпт eKi атпен аткарады. Шелектер бурынрысынан бес есе улкейген. Кемip yfiiHflici енд1 колене емес, маяка айналып барады. Козлов сонда да мунын бэр! мешеу эдк, уакытша шара, дейдк Таяуда атбарабанды! калды-рып, бу кушш пайдаланбак. О да уа­ кытша. Электрге кешпей кун жок. Электр, тем!р жол ке- рек дей келе, езшщ зор куанышьш айтты: — Б>з Донбастан келгенде, мынау аттардын кызметш адам аткарып туркан. Манайдакы анау ауылдардын, 6ipi жок-ты. Кара жумысшылардын басы куралып калды. Ка- зактын енд1 мамам жумысшылары да шыка бастайды. Сакан жан.а «казакпысын?» деп куанканнан айттым, ба­ лам. Казактын сендей кызын, Мейрамдай улын, Ермектей жумысшысын керу кандай куаныш! — Б1з тек ушкыны шмкармыз, ата. — Бглем, битем! Ушкыи тек кызулы оттан ушады. Зл1бек пен Жумабай жер астьжан шыкты. Кыздар акелерше yftipiлд!. Козлов Эл!бектт колын устап: — Мына бала, аздш рой. Бакытты екеншз легенде: — Мен орысша бшмейд!,—деп Эл1бек колын сермед1. Ол орысша бьлетшдкш де жасыратын. ©HiH де езгерткен. Кыр.ча сакалын бет!мен ж!берш, тьдыз, куйек сакалды адам болып алыпты. Ардак aKeciHiii бул м!нездср!н унат- паса да кеп |'ш!нде ез касьшда болканын медеу етед1. Кызынын кешлш керген Эл1бек «бурынкы мшезд! тас- тадым» деген. Соиын сешмше курек устап, кем1р куреп жур. Ардак каз!р оке взгерктершш 6ipiH e корлана, oipi- не мактана карап тур eai. — Балам, eMipre аралас, eMipre! — дед! Козлов,— мына трубаныц астьшда кел жатыр. Сол келдт суын мы­ нау cycaFaH елге жетк!згел! жатырмыз. Kepin кет. Мехцех та осы трубанын туб!нде, оны да кер. Жастыкта керге- HiHболмаса, ескенде шсшпн де болмайды. — Барам, керем, ата. Козлов кайтып кетп. Эл!бек шахтыдан аулагырак ба- рып, уй орнындай казоты кегалра отырды. Exi кыз экел- гендерш экелерпйн. алдьша жайды. Жумабай майлы жам- басты Эл!бектщ алдьжа жапырактай турап: — Алыныз, алыкыя,—деп кояды... — Жер астынык тараулары узап барады,—дед1 Эл!- бек —буйтш жер устшде тамак !шуден де калармыз. UlipKin. кен дуние!

Экесшш кейшп ce3i Ардакка ете ауыр ееплдь «Бу- рынгысььн o.ii кексей ме, элде шаршап шыкты ма?» деген куд'кпен караса да, тукгыйык экен!ц турiней б:ле алмады ештеме. Ж умабай етке толы аузы компандап, уайымсыз кендлш б1ЛД1рд1. — Heci бар, тамакты ала тусеьпз онда. — Жер астында тамак батама? — дед1 Эл1бек. — Куданык куд'фет!, маган тамаша батады!—деп езше-ез! тандана калды Жумабай.—Куйеу боп барганым- да тамаксау куйеу, дейтш efli жецгелер1'м. Лрдак к у л т ж1берд!. Эл1бек те 6ip мырс erri. Тамак imi.nren сок ек1 кыз тамашалауга турбага карай же- нелдп Труба тубшдеп жапырык тас уй — мехцех. Бул эн- шей1н келешепне карай койылган ат, эйтпесе нобайы тузу dip механизм жок. TeMip дедгелектер, шестернанын сы- ныры, тот жеген к!шкене вагонеткалар, винтер, 6ipeti-ca- ран локомобильдер тагы осылар сыякты ескТкускылар- дан еэге win алар ештеме табылмайды. Агылшын зама- нынан калган муралардык сыйкы осы. Жырым-жырым болып eciK алдында уш локомобиль тур. Слесарь Иван Потапов ертеден кара кешкс осыларды шыкылдаты'П жатканы'. Ивапла сасу да, жалыгу да жок. Едшмге жанаспайтын, сез суймейтш томырк адям. Оны ' сейлету ушш сезд1 тек локомобильдерден бастау керек. Сонда гана балгасыи былан кояды-. Жанындагы адамга тура карамай, кырьшдай туседк СаусактаГг кылып ора- Fan шылымын тутаткан сод, 6ip колын аузынан, 6ip колын колтыгынап алмай, квзш сыгырайтя аллыпгы ло- комобильге карап 6ipa3 турады. Муныц 6api сейлср ал- дындагы дайындыгы. Козлов екм кьюды- экеи тапсырып кеткен сок, Иван осы одетin табжылтпай орындады. Ар- дак оиык эр кыймылын, эр мшезш тамашатай бакылап, тупи саргайткан ак сакалыпан кол алмай тур едь Ка- закшылап кукпр-кунпр eTTi Иван. К,азакша жаксы б!ле- дь Алгашкыда соз! адык есплмейтш. Ticci3 ауыз одан api кулдьграггы свзш. Ардак тук те тусшбеди Кайталап сурауга иэрл1 карт б1рдеме деп тастар ма, деп кай- мыкты. — Бул локодюбиль Керегекезд)к!,— дегеш ед1 Иван- нын. Керегекез Букпа поселкеандеп от джрмен устаган орыс кулан. Керегекезд! Иван ез1 жаксы бшгек сон, журттын 6api 6i.aeni деп тусшт берген жок. Одан аргы

созше, аузы иомпандай бастаканда, кулак тоса койран Ардак. аны« тусшдк — Он бес жыл жолдас болдым,— дед1 локомобильд! нускап койып. Содан кейшжурйшреп Kerri де екшнн ло- комобильге келдк— Бул Резановтш,— деп, шылымыныц калдырын табанымен нырарлай eiiiipin тур. Резановтык KiMекен!н де айткан жок. Резанов, 6 ip заманда Караган­ ды, Спасский, Ншд! заводтарынын кожасы болтан, орыс напитались Бертin келе заводтарын жендеп журпзе ал- май агылшындарра саткан. Оныц баласы жыйырманшы жылдарга дейш, Бутакара поселкесшде ди!рмен устав турды. Сондыктан Иванныц ойьмша, Резановты да журт- тын 6api бьпедь Ол тек локомобильдердщ тарихымен та- ныстырмак,- — Бул маран отыз жылдан 6epi таныс. Кемжде отыз рет тузетш берген шыгармым,—дейд! шылымын тастаган сон колы-н кусырып, локомобильге каран турып. Yuiimui локомобильдш денгелепне дешн шокпыт, кур cuiiMTipi рана к.алыпты. Иван буран келгенде ыржыя кулдй — Бул кемnip MeniMeH курдас. Туу, арсыз, елсецнп онд1,—деп жерге 6 ip тук1рд1 сонсон. Локомобильдщ жа- сын шамалау ушш Ардак Иванга карады. Шашы, сакалы (шпак, аузьшда Tic некен-саяк, бет Tepid бурме-бурме, орта бойлы ызбарлы- шал, карш ал дегендсй аз киирд: де, увдеместен тартып гурд». Ардак ак-тац. Есш жумысшы осылай болар ма?! — деген оймен, ecKi жумысшыныц 6ipi — Антон Лавченкоге келдь Антонныц MiHe3i, тулрасьь Иванга карсы жаралган тэр!здь Каршырадай гана man етер, куйгелек адам. Бри- гадасында терт-бес жумысшы бар. Б 1рдеме жоралткан- дай ecKi темфлердщ- арасьш тштш жур екеп. Колдарын- да сымга risreH винт, болт... Ардак: — Не 1здеп жураз, ата? —дегенде, жауапты т!л!пен бурын Антоннын козгалысы бердь Козin тас жумып, ба- сын шайкап-шайкап калып, косколдап кысып турып,— жок 1здеумен уакыт втед'1, балам1..— дед!. Сол жорьп, i3iefi бердь Шалдьщ мшезше жымыя кул'ш Ардак та ка- рап тур жан-жарына... Козлов, Лапшин, Шойкен, Жолтайлар 6ip TeciKKe уй- мелей тешп, абыр-сабыр болып жатыр. Ол TeciK «Гер­ берт» шахтасы. А рылшын тусындагьс ен. куцгп, Tin шахта болатын. Октябрь револювдясыпан кейш арылшындар 77

кетш токтап к а ^ а н . Астын су баскан. Сусыз KapaFari дыра каз1р сонын суы керек. Жанабпл токыган Tewip аркан cuiiFa туакел! тур. BipaK тер'ещйп токсан метр, су баскан ecKi шахтыга тусуге ецш мш к батылы бар- май тур. — 03iM тусемш, в31м! —деген Лапшиншн дауысы еспледь Eni кыз жупре басып сонда жеттк Лапшин мандай Tepin жешмен сурте салып. агаш клеткеге MiHin алды да: — Юм еред1 маган? —дедк — Мен ерем,— деп Жанабш коса мшд1. TeMip аркан- Fa байлаулы агаш клетка тупа'з шьишрауга тент тен- селе тусть \"Пла'з шынырау жуткалы тургандай, аркан узш!п бара жаткандай сезши Майпага. — Туспе, Жанабш,—деп калгапда, Жанабш карк- карк кулдь — Мешн журег!м кыздын журег1 ме, сонша! Лапшин команда бере бастады. Жолтай, Шэйкендер /еветканын туткасын мьктап устап, кулактарыи ткуде. — Ж 1’бер! Токтат! >Ki6ep! Токтат! — деп теренге ба- тып бара жаткан Лапшиннын даусы эр'1-бер'|ден сон тшл алыстап Kerri, азар сстшедп Bip кезде мулде уш ешть Козлов кобалжыйыи дел'. — Неге ундемейд1? Газ болу керек. Лапшин 6ipaK сактана бшетпг... Ардак катерл1' унп'р екен!н жана гана сездк Журег' дурс-дурс coFbwi барады. — Ата-ау, ондай болганда неге тусррдниз?! — Коп Т1лег1 KOHAipeai, бглам. Жумысшы адам ка- терден корыкпайды. Элден уакытта «тарт!» деген дауыс талып естшдь Кырдагылардын 6eTine кап ойнап, куаныш епдк Лапшин мен Жанабкп аман-есен кайта шыкты. Бэр! жапырлап екеушщ аузына карады. — Су терен екен. Мына шырыш бойламады,—дед! Лапшин. Ала тускен шырыштары TinTi узын,— BipaK ка­ мерон коюга коркынышты. Стволды шегендеген aFaui- тардыц борсыганы, mipireni бар. Бул хабарды есткен сон жумысшылар б!раз дагдарып калды. Суды тарту ушш, cyFa жетюзбей, шынырау Ty6iHe тыянак (идеи) жасау керек те, сол тьгянактыи устше ка­ мерон орнату керек. Камеронпын касында жумысшы-ма- шинист оты'рады. Стволды шегендеген агаштар осал бол-

са, машина да, машинисте тыянарымен коса cyFa батады. Соны ойлап эрюм эртурл'] усыныс антып жатыр. Пшр 6ip жерге куйылган жок. Умггтен Kayin басымырак. Осы- нын успне бас инженер Орлов келди Лнада, Мейрам мен Щербаков энпмелесш отырранда келген осы Орлов. EuiKi бас, квзжде сабаксыз кез1лд1р1к, тужыра кырыккан шокша сакалы бар. Арык, узын, ещбш- теу денеа эл! ширак. Еншмге карамайды. Тек тэмен карап, ек|\" колы калтасында Козловты уназ, TyciH жы- лытпай тындап тур. Козлов жагдайды эбден айтып бол- ранда, женеле бер.:п б]р-ак ауыз сез айтты: — Мен руксат етпеймш. Ол кеткен сок бул сезд! жуяысшылар эркыйлы жо- рыды. — Ызалы Foft мынау!—дед1 Жанабш. Жазалы адам екенш бшп капты. Баскалары 6ipi костап, 6ipi KopFan жатыр: — Корыкканы uibiFap. Жазым болса, сонан кормеген- де юмнен кередк — Щм бшедП KayinTi сылтау кылып, судан кадтарып журмесш, журтты>? — Щербаковтьт езше айтам,—деп Козлов орнынан турды. Баганадан 6epi ойын корытып, 6ip байламга кел­ ген екен.— Камеронды орнатура эбден болады. EKi басын кабьгррадары араштан spi ж1берт, жерге енпзе кашап, текнр аркалык саламыз. Сонын устше тактай жайып, ка­ меронды орнатамыз. Kayinci3 болу уш'ш камеронды тары TeMip арканмен тартьш, кыр ycTiiien б ек тп тастаймыз. Кайда барады?! Осылай жолдастар, тек осылай. Козловтык niKipi бэрше унады. Дауылдасып тарай бастады жумысшылар. Ардак пен Майпа да кайггы. Bi- рак, Мейрамды коре алмай кайтты. — Мейрам кайда!?—деп Ардактан сурайды Майпа. — Мен кайдан бшейш?—деп кумшжши Ардак- 031- мен e3i болып келедк Byrin керген завод SMipi жана ой салды. Алуан адам, алуан мшез, алуан жумыс. Турыс жок, тутас козгала тура беттеп бара жаткан сыякты журт. «Сонын. шлнде сен не 6iTipin журсщ?» деген сурак Ардактын алдыида турды да койды. Уйше келш буктусе жатканда да осы сурак кетпей тур алдынан...

Жасы кы>рыктыц жуан iuiiaae, колтокпактай FaHa де- Heci бар, сарша жузшде корасан даты, калыадау аузьж- да сиректеу сзкалыныц гукылы бар Канабек куле сей- леп, «карагымдап» кояды Мейрамды. Сез:нде мысал, мэтел коп. Шынын жайып салган ак жаркын адам,— Совеггщ epKeci сыякты. Бэрш сырттан билеп-твстеп отыр. 03ip «бслмайды» деген 6ip сезш eciTKeH жок, Мейрам. — Жастык ннрюн жалын гой! — дед! 6ip кезде,— ез1мдей шубар KeMnipiM бар. Мен кыска, ол узын. Ашу- ланса кесеу ала жупред! антурган. Сонын жолында да от пен судан тайынбадык. Мейрам к у л т ж1бердс Канабек в31 коса кулш, свзйпк артын тузеп экетть— Калжындасам да мысал ушш ай- там. Жалын суюден шыгады. Сен Караралдыны cyfleciH де куйесш. Тунде бюрода кшалап та алдын 6i3ji. Bspi дурыс. Тек, шырагым, умытпа: Караганды аудан туги Казакстанньщ койнына сыймайды. Ол буш Совет Ота- нынын ушшнп кочегаркасы. Ол, жуз жыл артта калган казак кешш кек майсалы! кепи арманына жепбзедк Оцай ма, бул? — Мен азд ен тек ауданнын ез кемегш сурадым. — Аудан Ke.Meri айтылды гой тунде. — Соныц орындалуы кашан? — Карашы такактатуын,—деп карк-клрк кулд! Ка­ набек.— Сендерге алдымеи керег! уюмет болса, ерген орынбасарым Кор|‘байлы Ж1‘берем. Поселксль< совет кура- ды. Одаи кей!и профсоюз болса— аудандык профсоюз бастыгы Жуманияз барады. (Томенпен жогарылаган Ei<i- бас жумысшы) MyMKiH, eKeyi де калып кояр сонда. Енд1 ризамысын? — Бермек болган жумысшыларыцыз кайда? Бер!п болган жоксьюдар олi. — «Keceiii уйге Kipri36e, думш жерге типзбе» дегеи осы,—деп, Канабек тапл да 6ip кулш алды.—Жарайды. Bip жуманьщ imiiue бес жуз жумысшы Ж1берешк. Bi- рак, колхоздан шартпеи барады. Шартты булжытпай орындандар. Устершнсн шагым туссе екпелесем1з. — Солардын кеб! сауатсыз Foft. Мугал1м жок б!зде,— дед1 МЙ!рам. Канабек ойланып калды. Жана завод жа- саудан модениет революциясьм ж асау кыйынырак едь «Техника бэрж шешедЬ деген Сталин ураны, сол техни-

капы менгеруге шакырган 6i.niM ураны да болатын. Ка­ зак ауылыиын ден1 сауатсыз. Осы жайды квп ойлап, са- ражол 1здеген Мейрам, Канабекпк кысылганын сезга, 6ip усыиыс айтыл жтбердк — Тура орыс арш'мен окытса кайтед1? Сонда муга- Л1мге де тарькспаймыз. — Лсыгыс карагы.м, асырыс мунын.. Ол ушш букш казак 6acnac©3i орысшара кашу керек. Оны ужмет ше- — Ендеше мурад1м берщ!з! — Е, ауылдагы аз муралшге кол салдьвд ба, ба­ ла,—деп ыцыранып койды Канабек.— Вере алмаймыз. блкел'ж Партия Комитетшт Карагапдыта бес жуз сая- си агарту кызметиплер] ж!бер1лсш деген каулысы бар. Соны- кут. Оган дейш сол квитin шлнен сауаттыларын пайдалан. Караганды тек ке.\\и'р eH,iipici емес, мэдениет те енд!р:с;. Ауыл модениетт! сендердсн алады. Жасан,- дар. Мейрам сурарын сураса да, кшкеие аудан улкен Ка- рагандыныц мэдениет сусыньш кандыра алмайтыньж жаксы би!сд1. Касарыспады. Канабектт уэделер-н блок- нотына жазып алып кайтуга орнынэн турды-. — Ракмет, кеп жэрдем егпкздер. Тек узде орнынан шыксы-п. — Кайрама бала, канрама! Сеназ де койрап жатыр партия. 1ске сэт. Щербаковке сэлем айт. Онын хенесш кеб!рек тыцдага нсьш. Мейрам далага кур жайнай шыкты. Канабек аудан- дык аткару комитетмкн председатель Онымен тек кейб'ф мэсслелерд1 гана шеилт. Тундр Румянцев баскарган бю­ ро-та мзееле булан олдекайда ком-акты койылгаи. Каулап ocin бара жаткан Караганды жумысшыларыныц азык- тул:п жайында сез болды. Уюмегпн. улкен жоспары бо- нынша б:рнеше совхоздар, подхоздар болмак. Оларга жер керек. Далинкеден бастап, Ж ацарка ауданындагы сонау «Актау», «Ортага» дешн, мына жагы «Акбас- тау», «Косамшка» дейш Алтай-карпык рулары мекен егкен улан-байтак дуниеге Карагаидынык епн, мал ша- руашылыгы жайылады. Солардыц iiuiime ат твбелшдей болып калатын Тельман ауланы бар кемепи KapaFan- дьша бередь Аудан орталыть» быйылдыц езшде бул ара- дан кйшш, Нура жагасындагы «Каи cyfteriiie» (Токарев- ка селосыпа) барыш орнамак- «Далинке», «Кампан», (НЧустафим И том 8(

«Самархан» сыякты б1рнеше колхоздар да улкен сов- хоздарга орын босатпак,. Сураган KeMeriH алып, мэн-жайга канып шыккан Мейрам, Караганды «6ipiHmi бесжылдыкта-ак» еткен он- даган жылдарды аттап втед! деп куанды. ©з Mi, ез жер1 керкейгенш кврудщ езгеше 6ip касиел —онык еткен! кез алдында турады foB. Мейрам елден жастай кетсе де бос кетпегт. Осы аудан орталыгы да оран жылы ушы- рап, коп HapceHi ойына салды. Кеше кеш келген. Бупн жана босанды. Енд1 атына Minin эдеш аудан орталыгын аралай кайтты.... MiHe «Квкезектеи» етш келедк Ерте кунде, бул езек- тщ батыс ж ак бен'нде дукен устаган квпесгер, саудагер- лер, касапшылар туратын. Алты болыс елдщ базары едь 1916 жылы он терт больк ел Hipuiin, адам саудасы ар саудасы кызган кезде, сол базардык кшд!п болтан кек уй эл1 тур. Bipax, кур cmiMTipi калыптьк Жуан, кара шубар Heci де, K03i шатынаган енгезердей крестьянский начальник те элдекашан жойылран. Ka3ip тек мандай- шасында «Ауландык ecKi-кускы жыйнау орны» деген жазуы бар. Мейрам сол жазуды окыганда жымыйып ка­ па кулдк ©зекп'н. шьггыс жары завод жерь Кызыл юршштен, тастап салган жатаган уйлерде пристав, урядник, кон­ торщик, дартер, мурал1мдер, 6ipeii-capaH маман жумыс- шылар туратын. Мейрамнын кез! 6opiH шолып етл. Кай уйдщ калай езгергешн де керш недель «Бесжылдык орыс-казак мекте(И» езгеше жылы ушырады кезге. Аты- нын басын тартып тура калды. ©ткен куннщ бip сурел елестеп тур...Онда ои-он 6ip жасар бала едь Кузп' кара суьж уакыт. Экес’| маркум артына мщгеслрш келш осы уйге тастап кеткен. Сондагы ужымак тэр1зд1 уй каз|'р жай б!р уй... Адамиын ойы, бойы жас кезшде, сол нэр- сешн зор itepiiiyi болады. Ойы, бойы есксн кезде зор пэр- сен!н де сол Kopinyi болады. Мейрам муны жана гана бкт дь Ойы баскага кетл... Сонау ecai моладай жер боп кал- ран жумысшы жеркепелерМн iiuiHeH уш стражник 6ip казак жумысшысын айдап келедк Жумысшынын басы, кез1‘ каи. Тура сермеген кылыш тая т и т , жак елн сыдыр- ган да, кулагын жулып экеткен. Уш стражниктщ 6ipi — алася бойлы-, усттде туйе жун шекпен, кылышы жер суй- ретед|‘, жас ж|'ггг. Сол ж|'п'т ешл баскаша елестеп кетл... Жзг.и кырык шамасында, кыяк мурты кап-кара, ойнакы

кнз, жылпос адам Алматыньщ квшесшде солкылдак, фаэтонда кек аргымакпен зырлатып жур. «Спасстын, еск! жумыскери десед'1. Апыр-ау, анык сол ма?.. Элде бала- лык, алданыштардын 6ipi ме?—деген ойы жещсе алмай Мейрам завод какпасына Kerri. «Мыс корытатын Спассю заводы» деген улкен жазу жок. Заводты коршаган тженек сым коршаулар да жок, Жадагай, ел1 дуние. Жайлауга квшкен елдщ бос кора- лары сыякты. Ацгал-сангал завод коробкалары калып- ты. Карт кузетнл карсы алды Мейрамды. — Балам, не 1здеп журсщ? — Жай, кергел1 журмш. — Керетш не калды мунда? Калган кер-жерд1 Кара­ ганды жыйып алды. Мейрам буны бурын ест1ген. Балалык шагын 1здеп келш тур. Солында, кырык километр жердеп Караганды KeMipiH, онында, жуз он километр жердеп Hwiai как та- сыи экеп, мыс корытатын Спасский заводы осы. Бул за- водтын 1шшде жатып, табельщик Жусттеп 6ip жыл окыды Мейрам. Содан кейш «Орыс-казак мектебшде» де 6ip жыл окыды. Одан api Октябрь революциясы ки!п KeTin, агылшындар тайганда, завод жабылыи калган. 1918 жылгы калын сузекте Мейрамнын ата-знасы б1рден кайтыс болды. Ел 1ш1чдег1 кбрме eri ripi, кедей ж1г1т ед1 3Keci. Жалгыз баласын кенылес табельипнске жасыная 6cpin, жума сайын осы какпапын алдыпа келш туратьш. Койнындагы туйшшеп'н берйг, баласын бе'Ннен cyfiin, «ка- рагим, жаксы окы, оку жетк1зер муратка, окымаган б1з жокшылы'кты, корлыкты аркаяап е т т барамыз» дей- т1н. Мейрам жет1м калган сои б!р жылдай гана бай- дыц козысын, бузауын бакты. Одан api совет тэрбиесшде болды. Интсрнаттан бастап, институтты GiTipin шыкгы. Каз1р оныц К03 алдьшан бала кунг! елеусшш, кемеск1- ищ бор! сайрай бастады. Кузетип шалга бвгелгеи жок. вз!мен ез1 болып келедь M iне ecirinen кунде карап, iiui- не Ktpyre батпайтын ыскырган от уй,— мыс пеш куртша буркылдяп кайнап жатыр. Алдына ки1з омырауша, таба- нына агаш таган байлаган казак жумысшы тем1р сапты, кулащ ожаумен квсш алып, кетерген сайын тер моншак- тап куйылалы. B ip куйганда кырлы шойын калып азар толалы. Сол жумысшы осылай он сагат кыймылдаганда бойында не калады? Букьп заводтыц бар шыгынын сал-