Ғабиден Мұстафин-Таңдамалы шығармалары екі томдық

коммунизм мектеб1». Коммунизм — алдымен екбек'ен|'м1н арттыру, енбс-к жолында мынау усак-туйектерден бастап, кенб!р шаркы ойларга дей!н кашнама бегеттер жатыр. Шахтком соны сындырудын орнына ксйде аяйды. — Сен Мейрамнын эуешмсн кете берме. Ойымыз шаркы болса, Караганды мунша далыймайды. — Баягы кезбен елшейа'н. Каз1'р метрмеи елшейдт KsfiipeK оку керек бЬге. Шамсыз шахта imi кершбейдт Сейткалы ундемедн Томсарып келе жаткан, жол айры- лысында бвлшш кеттк ©кпелеп кегп. «Окымайсык» лесе шамы. Bipaic, Ермекке деген екпеа уш куннеи аскан емес, аяксыз татулясады. Ермек артынан жымыя карады да, он жагындагы аткорага бурылды. Кара кек ат, камшыдар жак алдынгы аягын баса алмайдь). Ti3eci куп болып icin кеткен. Жем жес! сален. Науадагы сулыиы тауыса алмап- ты. Ермек сауырынан сыйпап: — Отагасы жыгып алган-ау,—дед1 де кете барды. Ец узак штрект! бонлап келеят >KiTiri кез!нен ештеме кутылар емес. Анда-санда енкейш, тем!р жол усладе жаткан болмашы нэрсенi де алып тастайды. Tsoeni, ка- быргадагы кейб1р лреулерд1 урып, тыкылдатып, бершл- пн байкап кояды. Тас карангыда, тар жолда, мандам шамы жаркырап, жер астын кезген бул адам бул дуние- шк neci 6ip 03i сыякты. Ерсш-карсылы журш жаткан вагон айдаушыларльщ манлайдагы шамынан, лаусынан танып «Ермек», «Ермек» деп 6ip т.'лдеспей етпсйдь Ыс- кырыгы жер жарады, торы атка уш вагонстканы б1рден TipKeren Эл|'бск отагасы кездесть Ат тарткан ауыр жуки 93i тарткандай еш ишшен дем ала енлгедк — Ермекжан, бел!мшк шойырылмасы бар едк Сол nypFbip устагалы тур. — ¥стаса кайтарсыз,—дед! Ермек. Вагопетканык бе- Tiiweri балшыкты K93i шалып калды.— Бул кай забойдын K9Mipi? — Ыскактш. •— Оны не кара басты! С1зде де шалалык бар, тол- тыра тусу керек. Эр вагонетка осылай олкы кетсе, куш не тонна жейаз есептсн. Еснозде болсын, будан былай ернеуден томен болса кабылданбайды. — Белдш элепмен байкамаппын. — Ат калай аксаган? — Cypluin, рельске жыгылганы... Кяйтсяныя яйтыныз. flapirep ялберсш nepev

Ермек журш Kerri. Энеуп жыйналыста: «Кесеу кара кезенд! icTia кезшде ауыра калады, кутылам» деген се- зше жеткен екен Ыскак. Эл1'бек eaai ат айдап жур. Жер астына каши кек ат cypiHin, MepTire калды. «Белд'ж эле- п'мен» вагонетка толмапты. Есю забойшы Ыскакты «кара басып», кем1р:нен балшык табылды. Ермек сопла да Эл1- бек туралы жаман ойга барган жок. ©нд|р!сте мундайлар кездесе бередк Эйтсе де Ыскакка Keuiipe алмады, сонын забойына бурылды. Кара туман, забойлап, бургылап, атып та улгфген. Туман 1шшде карандаган адам, сартылт шам кершедк Болат курсктт шынылы, TeMip вагонетканын дангыры, KQMip салдыры еспледк Опырыла кулаган кесек кэм1р курекке кенбей, вагоншы, курекнл'лер колмен кете- pin, мыкшындап, ырсылдап жур. Ыскак кайласымсн са- лып калып, уатып 6epin коялы. KeMip yiiiHflici TinTi улкеп. Жумыс кызу. Эл;бек осыны керш «шойырылса» керек. — Ыскак!— деп дауыстай келд1 Ермек.— АлжыйыЯ дедщ бе, балшык неге косасын, KeMipre? — Кайдагы балшык?! — «Кесеу каранын». вагонынан таптым. — «Кесеу кара» менен кеткен. Ол угаш жауапты смеет н. — Забой ceHiKi. — MeniKi болса, кер мше. Улкен уй!нд1н1 ушле Ермек б:р айпалып шыкты. Тап таза, шаммен шагылысып, буйра кем1рд1'н ксйб:р кесек- Tepi жылтырайлы. Забойдын тереид!гн елшед1. Шр метр он сантиметр. Б ш к п п — ею метр. Ыскак кадала карап тур. Белуарынан жогары жа- ланаш. Кара куйеге боялган денсс1нле аксыйган Tici анык Kepiiiefli. «Ал, не таптын» дегендсй ыржыя куледк — Kapi тарлан шапкан сайын удейан. — Солай ма! Eneyi курекш!, вагоншшерден былайырак кетп. Ермек жумыска рыза болса да мш такты 6ip: — Тозан басылган сок, дэр1 Hici эбден арылгаи спи алу керек ед! кем1рди — Е, соны кутш турамыз ба. Ештеме етпейдк баягы дан 6epi жутып келем1з Foft тозанды. — Дурыс емес. Будан былай солай ide. Эуе де азы- рак екен, кебейтерм!з. Ермекп'н назары курекшшерге ауды. Забой uirepLnen. re\"ip жол кейшлеу кялыпты. Б1р ж т т KeMip yfliwiir.in ?Г<5

куректеп лактырганда, Tinri алыска туа'редк Онын. жал fu3, алыстан лактырганын eKi ж № касындары вагонет- кага тиеп, азар улпред!. — Мынау Kim? — Бимеймш. Кутжан балуаннын бригадасында icren ед;м, дейд1. — Бул бишара ani кунге курекий ме ед]'. Пай-пай Ыскак-ай! Осындай адамдарды кере бимейсщ. Керсен катере бшмейсщ. Мынанын колына дереу кайла бер де, парыка ал. — Алмаймын! Айырма Дуйсембек екеу|‘м1зд1... — Даурыкпа! Эюм кай ecKi кайлашыдан кем табады? Мен Kici танысам, мынау сондай ж ^т. Дуйсембекке жеке забой берем, о да уйретсш б!'реудк Адуын Ь1скак жуасып калды. Ермек ек! айтпайды. KeMipai нерурлым кеп борее, акы солрурлым кеп. Сон- дыктан ecKi канлашылардык б|'рсыпырасы парына жана кайлашы косса. бегет болады, акым кемид1 деп коркады. BipaK, Эк.'м кусакан жаналар ecKMiepjii артка тастап барады. Элп Ж1г' тгпн кыймылына Ыскак жана керген- дей шукшыя карап турды да: — Жарайды,—дед:'. Ермек енд1- тура Брсмсберпге тарттьг. Сол жагында калып бара жаткан дэрйер пункт!не бурьклран жок. Ша- руашылык куыстары кеп. Bip сапарда бэрш аралаура уа- кыт жетпейдк Узыны eKi, келденеш 6ip километрге жуык карангы дуниеде тарам-тарам жолдар жатыр. Эр жол- дын бойында тынымсыз жур]'с-дыбыс еспледк Жулдыздай шыпырлаган шамдар кершедк KeMip кеулеп жер асты- на —жуз, eKi жуз метр теренге сунг'ген шахтерлер газ. тозан, куйе. карангылык imiiifle Tinri еркш жур. Арылшын тусындагы шыйкылдак тэшке, 31л шана, тем!р казык, пут балга, TyriHi будактаран белешке шамдардык карасы еш- кен. Эр тустан атылран дор:, TeMip жол aypciai келед)' ку- лакка. BipaK, oai де адам кучпмеи кайла 6epin тур KeMip- д1. Забойшы машипа-электровоздарынын ез|‘ эз!р келген жок. данкы жер жарады... Шахта вм р.'нш еткендег!с! мен каз!рпс!н, Ka3iprici мен келсшег:н онлай отырып Ермек Бремсберг^е жеттк Жер астында уклон, штректерден cokfu бул б:р улкен жол. Bipchinbipa лава, пештердщ KeMipi осымен етед1. Жумабай ер бетшде жалгыз отыр. Алдында — кос тем1р жолдын туй!скен басында барабан. Барабанра оралран

сталь арканный ею ушы ею вагонеткада. Dip вагонетка кем'ф алып, ез екшшмен ылдыйга кеткенде ек'шил бос вагонетка онын куилмен ерге ез| шыгады. Ж умабайдыц KOci6i барабанды ж урпзш , токтатып отыру гана. Басына шшеннллерше орамал байлап, кшмнш етепн шалбарла- нып алган. Есю тымагын, сырт кшмш укыпты орап, 6i- реу ал а кашатындай т:зешмен баса отырыпты. Осындай усак укыптылыгы mufum болса да, мыкыиына шалбары турмайтын. — Ж ум еке, шалбардьщ бауы берж пе? — дед1 Ермек келе-ак. Ж анаб|'л атасынык мшездерш жолдастарынын арасыма жайып болтан, шалбар бауынан бастап «казл рет окыйгасы», «кара сыйыр ынылдайдыга» шейш 6i- леД1 журт. Бул жолы да уйренген кол ышкырга барып кайтты. Ж ум скен оны байкаган жок- Куанышын айтып жатыр: — Кудаиын KyflipeTi, осы акыл Козловтык басына калай келд! екен! Вагонеткалар 03i барып, ез! кайтып тур. Ракат таны! Донбасшылар болмаса осы завод жур- мес ед1, с;рэ. — Ж урмейди Улкен К араганды к а за к куш:мен Fana емес, буки совет куш!мен, Москва басшылыгымен ж аса- лып жатыр, Жумеке. Ж уырда электровоз деген машина келедг CoFan мшгенде он-он бестен вагонетканы 6ip ж:- п т такымымен суйреп журе бередл — ©зш атш а млп'п ала ма Kici? — MiHin алады. Забойлайтын машина да келе жатыр. Ол кырык-отыз кайлашынын шапканын 6ip 83i шабады. — Ойпыр-ай, онда курекиллер улпрмес!? — Курскш1лерд1н де жумысы жешлдейдь KeMip науамен барып, вагонга куйылады... — Ш ыгар, бул заманнан, шыгар,— деп басын изед) Ж умабай. Тоутиген сакалсымагын сыйпаран болады.— Б|'з келгенде осы шахта кэд1-мп куды к сыякты едл Ке- м|‘рд | каугамен тартатын. Енд1 мынау!.. Ермек кайран калып отыр. А нкау Ж ум абайга да eMip коп нэрсеш ангарткан. М атор куш in «сайтан» куш! деу- ден кеткен ол. «Куданын куд1рет1н» жш айтса да, бэрш адам жасайтынын жаксы тусшген. Ертерек туып, кеш калганыиа OKiHin кояды: — Ж умысшы болFaн сон 6ip машинаны баскармай бола ма. О ган да оку mipKiH керек екен рой. — Неге окымайсыз. Онша картайган жоксыз Foft?

— Енбейд] баска. Ж анабм мен Майна ею жактап-ак байкады. Кол, Ti-n дегенщ илжпейд], Tinxi. Куданын кудг peTi, каразра карасям уйкы басады. Ермек кул:п ж]бердь Жумабай экп м елест отырып, вагон женелткен сайын асыктай xeuipAi былай тастай береди Ke3i тайранда Ермек уыстап-уыстап тастады да- — Буныныз не? — дед] бьлмегенсш. — Женелткен вагоннын eceoi fuh. — Сананызшы, канша женелттшз? Жумабай санаймын деп санынан шатасты. Кайта-кай- та санайды. ©3iHe-e3i сенбейди — Бул калай? Кеше осы мезплде кырык бес eai. Ву­ пи токсан ею. Ж о-ок, кеп, бул кэп. — Е, кожанасыр! — деп Ермек кезжен жас акканша кулдЕ Б1рак, сол «кожанасыр» есепке шоркак болтаны мен, енбек eniMi молайса бэр] молаятыиын эбден бьпген. Ecenmi ол емес. Кумарлыкпен есептеп отыр. Ka.uip.ai ке- 6ipeK ж]берш, кеб^рек акы алмак. Жаксы атакты да жек керет1н кершбейдЕ — Токсан еюге жетсе, мен! енд1п кан кетермей ме? Жеткен жок. Сонау теяендеплсрге урсып Kenui. Вагон- ды бегемесш. Олар бегесе, мында да бегеледЕ.. — Бегел1стерд] де есептей отырыныз... BereymiHi ма- FaH айтыныз,— деп Ермек женеле бергенде, газет Tuimici келдЕ TinTi икем жМт. Блокноты колында. Салган ж ер­ дей икемдеп барады: — Ермек, ею минут капа уакытыпызлы алам. Ж ер ас- тынын бупнп жаналыктарын айтып ж|’бер(шзш]? — Шахтерлер алты жузл'ш орнына мын метр жол ашпак. KoMipfl'm жыллык жоспарын он процент артык орындамак. Byrinri ой, буг'шп курес осы. — Ермеке. ещи 6ip минут. Алдагылар юм? — Эюм, Ыскак, Ворона... — Ермекке, енд1 6ipaK секунд. Орлов npoeKTici не куйде? — Зерттеп жатырмыз. — Енд] жарты секунд Fana... — Жумыс уакытында булан эр] уакыт жок,— дед1 де журш Kerri Ермек. TLniui калмастан ере журд|, маза- лап келедЕ — 031'шз 6ifleci3, 6i3fliKi жумысшы газет! Fofi... — Жумысшыныц жумысшысы бар. Бэйтен, Жумабай, Эк1м, Ыскак — твртеу! терт кыйлы. KeMipre боялып ку-

лактар да жур. Кателеспеу уилн, ауыздан шык.к.анды жыйнай бермей, жумыстык езш бшу керек, аздерге. Me- шн уакытыма кыянат ж асайакыз енд!. Т:л1Ш азар калды. Катты сезге кабапдн да шытпас- тан, ж упр е басьтп, жымындап барады... Ж ан -ж ак ка таракан шым-шытырык жол. Онды-солды.. алды-артты болжап болар емес: кады к бултты, каран- гы тун Topi3fli. Аяк. астын рана керсеткен шам, тек басты б1рдемеге сорудан сактайды. Ермек сонда да кен кеше- мен келе ж аткандай. Bip куыстан 6ip куыска ез уйшше epniH enefli. ¥ зап Kerri. Ёшб'ф TipuitaiK сез:лмейд1. KeMipi a.TuiiFaH. жумыс токтаган енкей мылкау yurip. КайсыбБ piHeH узак. енкейш етед!. Тосын адамды ол арака коя берсе, ж ол тауып шыкканша, ж ан Tepi шырар едк Ермек 6ycanFan да жок. Совет шахтасы мен агылшын шахтасы- нын шекарасына ж елт. Уш адам, уш шам кершедк b.pi бас инженер Энлрбек. Орлов отырган канды кесекте, О р­ лов блокнотына уц!л!п отыр. E ai бургышы сомкабырга- ны жел буркымен кезек Tecin тур. — Былайрак. отырсак болмай ма,— дед! Ермек. О р­ лов ел1Г!н осы орында тапкан e3i едк Карацгыда канды ел:мге жалрыз кездесксш ecine ryciii кета.— Эл[ жет- к13бей бара ма? Калыд екен кой. — Т акалды к бшем. Казып, бургылап, жыйырма то- рыз метр бойлаппыз... — Аржагында кол тупл теш з жатса да он метр кал- дырсак буза алмайды. Сонда келденеш жыйырма, узы- ны ек! жуз отыз метр KOMip б 1здщ колла емес нс? — Меи Tim i Орловтын антканы келс ме деймш,— деп кул-мдейд! Эш1рбек.— Ол бургысьи-ак бБтген сыяк- ты. Кабырга жукарды. Су б ел п а кершбейдь — Шынында б!летш адам еди Кызыл маман болма- ган сон, мен oFan салкын карадым, огер бул болжауы кел- се бншараныц басына ескерткйи орпату керск. И п жолда олдг гой. Екеу! Орлов блокнотын жайып тастап, кенесе бердк Bipi гылымга, 6ipi тожрибеге суйенген мамандар komi’p дуниесднц жуйелерш 1здеуде. Кен деген шетшен салып ала беретш топырак емес, толып ж аткан есеп. Знлрбек к агаз 6ет!и кым-куыт сызыктармен толтырыпты. Ермек эр сызыкты ж уан саусактарымен басып OTin, сурак койды: — Агагаты аз жумсау жагыи ойладыныз ба? — Ойлаганмен амал таппадым.

— Егер кем1рдт езжен д!нгек калдырсак каЯтед!? — Kewip д:нгек aFaiu д1цгег1нен кымбатка тусед:. — Карагандыда агаштан кем ip кеп кой. — Кеп те болса, агаштан кымбат. Bipi жер ycriiweri, 6ipi жер астындагы байлыкты унемдеп отыр. Агылшын тусында TeMip жол жок, aFam кэз1рг.'ден алдека йда зэру болатын. Сол зэруд1 колына туссе, жумысшылар кем1рден бурын жаратын. Ермек енд1 ©HAipiciin ез1'не унемдеп жумсарысы келедт Эш1'рбек мил- лиардтаган тонна кем1рден д1цгек калдыруды ысырап ке- редь Эркайсысы ез п'юршде каллы. Кейжтагы ойласпак. BipaK, буг1ннен бастап, бул жерге тем^р жол келт|руге ayeHi кушейтуге, жэ, десть — Тес|'лдН Тес1лдИ — деген бургышылардык дабыр.ы ecTLwi. TepTeyi б!рден бургы Tecirine ушлд;. Су жок... — Ал Ермеке, шел нен к ер тт ала бер!— дед:' Эпп'р- бек. Куаныш кернеп, саргылт 6eTi кызара берткен. Ку- д!с, улкен мурны жетпегендей, алкынып аузынан алады демш.— Бул еши дайындык жумыстарын кенейтуге мум- юндж бердь — Щербаков сонда да алты жузден аспас,— деп кул- fli Ермек. — Б13 ассак муртынан кулер. Басшылардыц аякты сак басканы жаксы. Олар жыкылса мерлгедь Bi3 жы- гылсак ештеме етпейдь Кешлдер! кетер!ню. Алыетары забойларды басына кв- тере, эзждесе кайтты булар. Ермек уклонFa жеткенде же- ке кетт1. Октай тузу, узын, биж, кеп жолмен келедк Кабыряаны, тебеш кол саласындай кылып, жумыр aFaiu- тармен шегендеп тастаган. Варган сайын кулдыйлап ба- рады. Артжак — вр, алдыкгы ж а к — ылдый. Жумысшы­ лар бул жолды б1рде «уклон», б:рде «кара ауыз» деп атай- ды. Жер астындагы кым-куыт кеп куыс, коп жолдар осы- нан тараган, KeMipiH ссында куяды. «Дайындык жумыс- тары» жайындагы таластардын да улкен туйМ уклонда жатыр. Уклон негурлым узара берсе, солгурлым кем ip койныиа кол ерк1н жетпек. жумыстын аумагы, тармагы молаймак. Ж арык дуние мен к а р а ты дуниеш байланые- тырран бул улкен жолды Ермек бригадасы жасаган. 0 3 i жасаран ipi icT:n эр Tipeyi жылы ушырады кезше. Сонау твменде, ез! баулыгап 9к!мн1н шамдары жаркылдады, машина балганын. шапшан дуреш есткпдь Ермекпн к е н ш шарыктап келедь Еш енбек ексеш 270

басса, жанран екбек жайнатпай ма жанды. Онын, ман дайында карангыда жаркыраган шамнан, кешл шамы элдекайда жарык, едн — Сок., салпауызым! — деп ж айракдай келдк Ж асы улкен болса д а, жаны суйген Эюм, Ж анабш дермен кур- дасындай ойнайды. Эюмд: машина балгага д а ез1 уйретш, балгасын 6epin кеткен. Эюм каз1р сом кабыррара балгасымен сулжше ка- далып тур екен, артына карады. Тер ме, су ма, 6eTi сал- так. Астынры epHi салбырап азы рак демшедн Басында жез калпак. Аягында, устшде су етпейтж резинка кшм- дер. Омырауы ашык. Антал турысы, улкен денес! epTeri- tiin батырларын еске туаредк — Ермеке, жаксы келдш,— дед1 ыржыя кулш.— Су кушейш барады. Кэне, мастер болсан токтатшы. — Таусылран сон ез1 токтайды. Токтамаса камерон сорып куртады. Сорралаган тамш ы тебеш ез'ш, кулатып тур. Tipeyiui- лер кайлаш ыларды н соцынан 1ле, колма-кол Tipen жур. Жертабан шылкылдаган батпак. Су молайып жайылма- сын деп шукыр казган. Ш укырга жыйылрап суды кутайт- пай камерон дамыл-дамыл сорып алады. К,азылран KeMip балшыктарды 6ip жарынан вагонга тиеп, женелтш ж а- тыр. Ж умыстын ауыры, кьиуы осы арада. К айланш , ку- peKiui, Tipeyuii, ж о л ш ы — сю адамнан одактаскан. Ка- мероншы рана жалгыз. Bapi 6ip бригада. Осылардын б pi бегелсе, бэрш бегейдн Сондыктан калыспау бэсекес1 Fa- на емес, жумыс жардайыкыц e3i бегелуге мумюндж бер- мейдн Алты сараттык сменада алты минут турыс ж ок буларда. Ш аршадым, деген де ешюм жок, уакыттын ка- лай вткешн бшмсй жатыр. Сайдык тасындай енкей жас, ек(йнд1' бригада. Алды былтыр, арты быйыл келген жа- на жумысшылар — бурынры батырак, кедей, орташанын балалары. Ермек суйсше карап турды да: — Ж арайды комсомолдар!— деп Эюмд! иекке как- ты.— Щ ербаков сендерд! комсынрандай алты жуз бердп Партком мыцды усынады. Кайсысын аласындар? — Парткомнын усынысын устеуге бола ма? — Эрине. — Онда мын ею ж уз метр кетем!3. — Байкандар. — А, езщ де комсындын ба? — дед! Эюм. Кулгенде 271

ею e3yi ею Кулагина жетт!.— Коммунист арайлардаи ерекше бригада кур, жарысып керей!к. — Коммунистер аз гой. Жумысшылардын бэр! ауыл- дан келдь Партияга енуге улпре алмай калды. Партия eciri уакытша жабылып тур. Аз коммунисты жырып алып, белектегеншс, к е п т арасына тараткан пайдалы. Ермектщ киген1 резинкашз жука, кенеп пннжак. Там- шы вте бастаран соц кегуге кобалжып ед!, Эюм калжын- дады: — Судан коркайын дедin бе. Шахтаяз тусуге epinep- сщ, жиренерсш ani. — Сен, 0Mip бойы кайла шапеан жаман комсомолсыц. «Забойшы машинаны» окыдын ба? — Окыдым. Бугш акеп сал. Уш кунде баскармасам бетке TyKip. Врубмашина Карарандыга эз!р келе коймаса да, ол туралы «Труд» газет* талай жазган. Кейшп номсршде машинаныч сурет!н басып, кен тус:ш'к CepinTi. Ермекпн, «Забойшы машинаны» окыдын ба?—деп турраны сол. — Онда комсомолсын! —дед| де Эюмд1 енд! оиаша алып шыкгы.— Щербаков ainip erri, б|‘:зд!н шахтадан тандама бес шахтерд1 Донбас тэжрибесш уйренуге *i- 6epyiMi3 керек. Барамысын? — Эуел1 ecni кайлашылар барсын да. — Жана техникакы жастар тез кабылдайды. Кайлада асем кершдщ, ертен машинада да корш. Уйден бурын узап шыкпаган Эюм, баланын сезш ай- тып тур: — Апам ж!бермёйд! гой. Жумыстан кештеу кантеим да жаны шыгып кете жаздайды. — О uiipiK, uiipin! Апацнын емшепн ал! кунге еметш шырарсын, сен uiipiK. — Жарайды, Keiiflipen апамды, тагы к!м барады? — Толып жатыр. Ермек будан api бегелмед!. Плитага кслед!. Плита станция сыякты. Жер уетжен бос вагондар ке- лш, жер астынан жуки вагондар шырып жатыр. DipiH кабылдап, 6ipiH жвнелтш, тэпелтек Ильяда дамыл жок- Вагоншмер: — MeHi ж:бер, макан бер! — деп кер!лдесш калады. Эркинсысы экелген кем!рш бурын етюзбек. Бурынгыдай шабылран жер есеп емес, жер уст'не шыккан вагонетка ссеп. Тус-тустан ке.м|р, балшык, баска жабдык тиеген ат- 272

ты, ж аяу вагон айдаушылар 6ipi к е л т , 6ipi кетш, плита маньшан тарсыл, дауыс уз!лмей тур... — Неше вагонетка? — дед! Ермек кел1с'1мен. Илья Ж умабайш а муд!рмедь Сарт етшзди — Жуз жыйырма бес. — Бремсберп какша берд!? — Ж е т т с терт. Ек! вагонды т1ркей айдаган дэу жШ т кимелей к е л т , вагонын плитага eiK-здк Ильянын; — Ай, ай, токта! — дегенш тындатан жок. Ж агасынан 6ipey шапылдап ала lycTi, оны д а елегеи жок. Ек) ж ак- тап урсып жатыр: — Керекб!сш, езш!? — Баса коктеп кайда барасын!? — Десятник бэгелме деген. — Б:зд!н де десятнипм|з бвгелме деген! Д эу ж гпт дауласпалы. Жумысын 6iTipe сала кейш кайтты. Ермек оныц артынан су й а н е карал капты: — Кашан келген? Н аняз TaycoFap Foft. — Б у пн eKiHiui кун,— дед1 И лья. Эл! урсып жур. Казакш ага жетш т!л!н салып-салып алады.— Мурындык- сыз вг1з сыякты 03i, жара-буза келед . Десятнип' тап- сырса 6ipey.4i3ni мушз;не ы е кетет!н rypi бар. — Командирд!ц буйрырын орындаганы жаксы. — Сонда солай орындай ма. Порожняк жетпен жат- канда ол т!пп сураман экетедь.. — Мехцех 6yriH сеп'з вагон берсд:. Порожняк эз!рге жетт калар. Илья кенш демдегенлей насыбянын етш . Шахта ишндс шылым тартуга болмайды. Насыбайта уйренгсн. Ш акшасын калтасына сала бергенде ек'| >к;г!т алаканын б1рден жайды. — Ей, насыбайларынлы маган косып койып па едш- дер!? — 1леке, ашыны аямас болар. Екеу'не ек! а тк ы зьт жымынлайлы И чья. Казаклен кэп ктескен ecKi шахтер. К азак калжьшына да жст к: — (лздш ж акта ашы тегж жатса. бЬднсне б‘р кап курт экеп тастай салшы.—- деп Ермекке кегли кысады. Плита басына жумысшылар туе-тустан кел in жатыр. Шахтанык шагын кезшде Ермек булардьщ эркайсысын атымен атайтын, жыга таныйтып, onai бейтаныстар кв- бейген. Bip.HeH-6ipiH айыррысыз болып. 6opi б1рынрай 18—Муствфн

К9м!р куйеамен боялса да кеп рулы казак, кеп ултты со­ вет елшш эр жершен келген адамдар екеж ксйбЗр сездерЬ йен, мжездержен байкалып калады. Бэр:н байылты кез1- нен етк1з л турыл, 6ip толаста: — Илья Григорьевич!—дед! Ермек,— 613 коммунис- ni3. еск; шахтерм!з. Шахтаны жаналар, жастар кернеп барады. Bip плитанын басындагы козгалысты баскару саган аз. Илья мырс етш басын шайкады. Тэпелтек, кунакы де- нес:н куныстыра, кеплд1р кезжен келк! шашыратты: — Секретарь болган сон саган бэрг аз кержедь Жас кез.'мде будан улкешм баскарып па ед!м? — Жауап емес! 03iH шар тартсан да заманыН жас. Жас заман егде б!зге улкен Miидет артады. — Ал, деш! кэне. — Бул адамлардын дене козгалысымен коса, ой коз- галысын да баскар. Жумыс устжде «олай емес, былай» деп бакыра бергенше, жумыс алдында угындырып, айтып койгайсын. Кун сайын 6ip сагат техникалык сабак окы оларга. — Ермек-ай! Кэртайганда Ильядан мугал1м шык- пайды, аулак. Инженер, техниктер, донбасшылар окытып жаткан жсж па! — Тэжрибен кеп, Караганды жайын сен олардаи жаксы б!лес1н. Сезд1 кон. ертеннен бастап, кунже 6ip сагат энп'ме жасап отыр. Бул парткомнын n'Kipi,— дед! де, Ермек уклонга Tycin алып. жогары ерледь Эуелле бул 63i ашкан шахта болса да, кейш ез жумы- сымсн болып, араламайтын. Ешй бэрш кермек, бул!нген жсрж тузетпек. Уклонга Timi укыпты карап келедГ Эр Tipey, эр шпал ж(т1Н кездщ сыньша ушырады. ©Tin жаткан составтарлын дыбысын алыстан оез:п, ауык-ауык кабыргага жабьюа калады Ермек. 0р, карангы, катерл1 жолдын узындыгы километрден артык. Шаршайтын да, сескенст!н де емес, бугжен-бугжен басады. Bip шам^ ал- дынгы жактан жарк erri. Тура калды елен eTin. Кайтып жаркылдамай шам жок боллы. Ан-тан не кылган шам?! Адам журмейтж жолда не 6iTipin жур? Элде жол тузету- ш лерд.’н 6ipi sre? Б:ле элмады. Ол. багана «ауырып» кайткан Элiбек eai. Колында балга, жарты метрдей кашау тем|р, шамын калкалап ко- йып, тебе1й «егеу куйрыкша» Tecin турган. Сол тесжке дэр! тыгып атып, ею дуниешн арасындагы жалгыз жолды

кесш тастамакшы. Поезд келш калды. Жасканып кабыр- paFa жабы сканда шамы ж арк e rri. Сонда Ермектш де шамын керд'. Ж ан журмейтш жолмен келе жаткан жал- fu3 адам нан к а п ы сескендь Эдей1 соныма тускен б';реу ме деп, шамын eiu ip e, тура кашты. Уклоннан бурыла есю жолдын 6ipiH e тускеи. Кезге турткю з карангыда твбеге сокты басын. Кырынан жырылранда кабырга жарын жыр- тып кетть Ж ам ан ж ы ры лды . Есенпреп аз жатты да тары жвнелдь 1з тастап жолдан жолра бурыла кашып, узап ал- FaH сон шамын жакты. Мандайы шодырайып квгере к ал ­ ган. Ж ак Tepici сыаырылып канап тур. Жарасьш жаларан ипей жарын, мандайын дамыл-дамыл сыйпалап, алака- нына карайды. — Каи! — дейд: кушрене. Ашу ма, элшрегеш ме, flipui бар даусында.— Тамшыла-тамшыла! Тек, кан канмен улассын тэн!р1‘м! К,олдын канын етегже cypTin тастап, басын танып алды да журш кетть Ермек бул жайдын б’ф'ж сезбедк Одакай шамды ой- ладыма, жер уст1не шыкканда: — Уклондаты KiM?— дед1 сигналшыра. — Б'ишеймж. Ешюм тускен жок. KeTin бара жатып, тусшбеген куйде басын 6ip шай- кады Ермек. 15 Карагандыда ен улкен уй — жана салынып бЬкен жумысшылар клубы. Калалык жыйын, ойын-сауык осы уйде етедк Бупн жыйналрандардын келбеы белек: шама- дан, жэипк, бума кетерген жолаушылар. Оларды шыра- рып салуга келген шал, кемшр, кыз, келжшск, жас бала- л ар да жур. ¥зынша келген фойе осылармен толы. Б эрж щ назары фойенж терп кабыррасында. Бушл 6ip кабыриара Сталинн н, ертенп улкен К арагандынын cypeTi салынып- ты. Сталин колын жорары кетере нускап тур. Кол астын- да TyTiHi будактагаи айбыплы трубалар, квп этажды, ал- уан туст1 уйлер, жиектей агаш еккен асфальт кешелер, кеше боны aFbbTFan трамвай, троллейбус, автомашиналар кержедь Сквер, фонтан... Сергек, кербез халык кержедь.. ¥зын сакал, енкек шал суретке шуйше карап турран, бул баяры «сембиькке» жыйналран журтка батасын берген шад едк 276





— Мешн кумарым врубмашина!.. Кутжан балуаннын бригадасында iciereH. кекеш бала жшт сейлей алмай тутырып тур: — Маган го-го-го горноспасательное дело... Дауыстар жыйылап, зал 1ш!нде туш кушейш барады. Жуманияз колын кетерд;: — Бкпем, сусагансыздар бшмге! Поезд журетш уа- кыт жакын. Бегелмел!к. Донбаска баратын топты Кана- бек жолдас 03i апарып, орналастырып кайтады. Кузбас- ка баратын топты Сейткалы жолдас бастайды. Ал, жол- дарыныз болсын, аттаныныздар. Кепшшк кауырт козгалып, шыга бастады. Фойеда- рылар косылды. Дуылдаган улкен топ асыга KeTin бара­ ды, станцияра. Козлов Эюмшн касында, аузы эл1 дамыл тапкан жок: — ... Ол мешн еск! досым. Ол улкен мастер FaHa емес, улкен устаз. КенЬтге куйып береди Хатта катты тапсыр- дым, кошаметпен карсы алар. ¥ялма, бышеген нд|' су- рай бер. Ковалюк, Лапшиндер Балжанды ортаfa алып келеди — ...Донбаста Kasip 6i3Aiii жана техниканын. 6api бар. Электровоз онша кыйын машина емес...—дейд! Кова­ люк.—Электр технихаларын уйрен. — Слесарьлж ебщ болсын,—деп Лапшин сук колын катерди — Онсыз жаксы машинист бола алмайсын. Конырау кагылды. Жуп'ре келш вагонга Mine баста­ ды жолаушылар. Балжан аз муд1рш, куйеуше кул1мдей карады да: — Наубасым,—деп иег'нен 6ip кагып ен'т кегп ва- roHFa. Б1реулер cyfiicin, б1реулер кушырлана кол кысы- сып жатыр. Эмм жыламсырап кемшр шешеЫмен ауызы кемсендесш турранда поезд коз'галды. — Жолдарын болсын!..—деген сан дауыс, жогары кетершген кеп кол, калалFan кеп кез узатып салды поезды. 16 Калалык партия комитетнде бюро мэж:л1с! болып жатыр. Катал мэжьгпс. Эрк!м томен карап ез ойына ушлгеи. Мейрамнын он суык. Колындагы карындаштын ушымен жазып койса, сабымен тыкылдатып, кыйт еткен

сыбыр-лыбыетарды басып тастайды. Канабек сейлеп тур. Ол жумысшыларяы Донбаска- апарып салып жу- ыкта FaHa кайтса д а. кеп былыктын бетж ашып улгер:птк Узын столдын 6ip жарында — Щ ербаков, Ж аппар, Ырым- бек, М ахметтер, еюшш жарында — Ж уманияз, Жанабьд, Ермектер отыр. Антонина Федоровна бас кетермей жа- зуда, касында Марияш. Энеуг1 тунде Бэйтен кетерген капш ы к бугш бюрога тусш, К анабек сонын iuiiH актара — ...Капш ыктар 6ipiHiH сонынан б 'pi кете берген. Бэйтеннш айтуынша, Kaficbi6ipi Ырымбек жолдастын да уйше барыпты. Уш магазиншн уш «ytiri саудасын бакы- ларанда, ж ем паздар нанныц езш ен рана eKi жарым цен­ тнер кем елшеп, гирден жегеш аныкталды. Ондаган магазин, мындаган жумысшы бар. Эр магазин осылай жесе. жумысшынын колына не тиед1? ТексерГлген уш магазинн1н сатушылары бастыктарынын жакыиы болып шыкты. Ал. бастыктар М ахмет жолдасты н кен:лдес1 не карын белес; екен. Ж ана жумысшыга карточка кезшде берьпмей келген. Бершсе турл! сылтаулармен азык-ту- ^iri толык бержмеген. Ж ем паздар елген талокды Tipui- Tin, мемлекетне етш зш отырыпты. Карточка манындары былыктар терек тексеруд1 т1лейдк Урылар уйымдаскан турде жеп жатыр. Таяуда Ж у м анияз екеум13 жумысшы барактарын аралады к. Сонын 1ш нде eKi пэтер естен калгысыз. Bipi, М ахметтщ нагашысы Байж ан дегенд:.кк Байжаннын колында алтын сагат. келгшгн бшсгшле ал­ тын бшезш. Уйд5н уш кабыррасына шлем курган. Полрэ тепе шлем тесеген. Сол Байжаннын жалакысы терт жузге жетпейлк Эйел' еш кайда ^стемейдк ©3i нан ла- рег'жде сатушы FaHa. «KapaFaHflbiFa ecni кара абдырамсн келш е д Ь деседк Ешнип потер — Ы рымбектж бажасы Тонтайджк Бул. орталы к складта штейд . Эйел: босан- FaH екен, тойрэ кездеетш. Ат шаптырмаганы болмаса, езгес! баяры Бэкей кажынын асынан кем емес. Арактар судай aFbin жаты р... Урылар. рушыллар. жерлес-сыбай- ластар К араранды TpeciH н О Р С -на шыбынша уймелептн Газет бетжделч «жумысшы хабарын» аныктаганымызда осылар ашылды. Ж абык жатканы канша? Тап душпан- нын суык колы ж ок па? Терешрек зерттеу!М|'з керек... «Ак токаш» атанран Махмет Канабек сез:нен кейш куйген токаштай. Терлеп, быршып отыр. Ырымбекке жа- пак-жапак карай бередг Ырымбек оран 6ip де карама- 279

ды. Бурынгысындай лапылдамады, шапылдамады. Жука танауы кусырылып, сазара калган. Щербаковой еш ерт сенд1ргендий, мандайын устап, темен карап капты. Жу- манияз, Жанабмдер квашен от шашады. Мейрам, Ермек з1я салмакпен сурлака тыкдауда. Марияш улкен кез’ш тендере эркайсысына б р тастап, Жаппарга келгенде ка- дала карады. Жаплар кара таетай, бетшде eui6ip S3repic жок. Сонда да кырындай отырып, б5р нуктеден кез ал- мауы — кыйын ойдын шырмауы екешн сезд)рш тур. Канабек болтан сон, Марияш шыкты сезге: 6ip колы — ней, KeTcpiHKi кеудесшде, ек'пшн колын —сал- быратып козгалмяй тж тур. Сезж Tirrri жэй бастады: — «Жумысшы хабары» ОРС-тагы гана емес, треста кадр белшшдег! былыктярдын да белн ашты. Турлы- бек, Семб:. Кулше сыякты кыйырдан келген талай ен- бекиллер 6ip жума. он кун жумыска орналаса алмай журген. Шахталардын жумысшы, кызметпЯ сураган ка- газдары аяксыз кала 6epiriTi. BipaK, Ырымбек жолдас ез!н!н кешлдесже. жерлесше келгенде укыпты кержеди Он екжш:, eKiHini, cemiHiui, тогызымшы шахталарда бас- кару кызмолнлеп казактарлын жетл!с процент Карка- ралы округнен. Лдаммна карамяй кенждесНгже, жср- леспгже карау anici бул шахталарды каншалык артта калдырганын Kepin отырмыз. Т р ест езгнде icTeyiui он казактын, TinTi мьшау Махметтш e3i Каркаралыдан екен. «Алалдык. ici<ep.TiK» деген партия уранын умыткан Ырымбек жолдас. — Умытты маэ ¥мытпай-ак icTefli ме? —деп койды Мейрам. Марияш ашыла тустИ — Палки бше тура icTereH болар. Ойтпесе, енбекке... Кырбай. жемкор, маскунем, бузыктар неге кездесе беред: оган? Неге тппн бсред[ оларга? Ботакарадагы, Боль­ шая Михайловкадагы фабрик-завод мектептержде, тех- никумде жузлеген жас калрлар, жана тсхниканын бола- ша:с мамандары окып жур. Мен осы барып кайтканымда онда да талай былыктарды керд1м. Тесек-орындары, KniM-KeuieKiepi женен: уакытында жуылмайды, тамакта- ры домаз. Эйтеу|р. аш емес. 3ai кунге радио жок. Мэ- дени TueKTepi канагаттанбаган сон KafiCbi6ipi окуын тас­ тап кет п калган. Кадр бел:м1 алтын асыктай осы жас кадрларга да кешл белмепО. Ырымбек жеме-жемге кел­ генде «мен тек бел1м бастыгы гой» деп бишарасыйды. Сонда барже айыпты Сергей Петрович сыякты. Ол ку- 28П

лык тым саяз, Ырымбек жолдас. Сергей Петрович казак жайын жаксы бьпмейД1. Казак мэселесш Жаппар екеущ шешш журс!н. Жазьшы сендерге сенген» ме? — Бас араздыгын бул арага салма,— дед1 Ырымбек. Мейрам столды тыкылдаткан сон токталыи калды. Ма- рияш беттеп илркеуден капел1мде кымсынса да, тез бой жазып кетп: — Бул бьглыктарды «бас араздык» буркей алмайды. Егер бэрж аразды кка жапсак, мен Ki бас араздыгы бол- ганда, аздердйи тап араздыгы болып шыгады. Калай шыкса да мемлекет :cih осынша булд1руш|'лер жазасын тартуга THicTi. — Контрреволюпионерлер демегешне шушрлж.— деп Ж аппар жымындап едк Марияш оган бурыла, тесше карап турып, кайырды жауапты: — Ke3i келсе оны да айтамыз. Шылдыр еткен кокырау eni жактын. да уиж вплрдк — М арияш. болсаныз отырыныз. С ез ci3re берьчд!,— деп Ырымбекке иек квтерд1 М ейрам. Тшд1, шапш ан Ырымбек салган жердсн aFa женелдк — ...М ахм егпн партиялык, азам атты к, эк1мд!к дэре- ж е а MCHiMcn тен екеш б ел гш . Тек бола турса да ол ме- HiH шылауымда калам болады? П артия шылауынан баска шылау бар ма, cipa? Егер оны кызметке алушыны айып- тасак, алдымен кал алы к комитет, трест басшылыгы, со- дан кейш гана кадр 6e4iMi айыпты. EneyMisfli косактай сейлсген ж олластар муны еске алу керек ед1. Тагылгаи кгнан|‘н 6ipi — ж ерлеспк жайында. в з жер:нен кызметкер алма деген партия нуокауы жок эль Егер алыиган адам- дардын 1ш:нен кылмыстылар табы лса, эркайсысы e3i ж а ­ уапты. Сталин, баласы экес:' уипн куймейд!, дсиди Мари- яш пен Камабек жерлес1н уипн де куйд|рем'|з, дейдк Сонда партия тэ с ш н бузган, pyFa, жерлестжке тарткан кайсымыз боламыз? — MofibiHFa аларыныз бар ма? Ж ок болса отыры­ ныз. Баскасы нын f>opi ту с М к п ,— дед! Мейрам. Тобык- тан каккандай болды. ТуЙ1л:п калды Ырымбек. А т ы тшд1 салып алура окталса д а, батылы жетпегеш байка- лып тур. — KeMUitairiM бар шырар. Oaefii гстед1, дегенге мо- йынлай алмаймын. Сез бершмесе койдык,— деп отыра кетт]' булыгып. Орамалмен бетж дамылсыз сурткшеп Махмет турды

орнынан. Тулыптай денес!, сыран, коркак кез1 TinTi afii- гер. Неден бастап, немен аяктарын бмшей бултак-бул- так етедк 0 з кабинетшде, жумсак креслода шалкая оты- рып сайрайтын кайран «актокаш», кыррый куган торрай халшде. Eki ce3iHia 6ipi «партия». Bipaa, партия алдын- да былыктарын ашура батылы жетпедк Ырымбектщ i3i- мен: — К ем иллтм бар шыгар, afiTeyip адалмын,— деп бе- зектейдь Ж уманияз, Жанабцддер суракты жаудырып отыр. — Бэйтеннш аркасындаты адал капшык па? — Оны кудай акына бшгем де, квргем де жок- Ке- йш естшм. — Нарашыныз Байжаннын ашык саудасынан жасы- рын саудасы кебейгенж 6Ueci3 бе? — Кайдан б1лейш... — Уй.'не Kipin кердпиз бе? — Б'рер барраным бар. — Кара эбд|ресш кетерш, с1зд»н уйге тускеш eci«i3- де шыгар,— дед| Жуманияз.— Сол нарашынын ужне барганда байыганын калай кермедЫз? Элде кез жумып отырдыныз ба? Махмет какалып тур. 1шке байларан коя онайлыкпен тусе ме. Ж анабм кул.:п ж)берд|. — Кыздардын экесше капшыкты ез'ш з тасыйды, дейдь 0 тк1зе алмай кайта аркалап шыкканда ит кама- лап, ж ш т куады, сонда а з тастай кашады,— дейдк Бул да бекер ме? — Бекер. Кыздын жапкан жаласы. — Tyh, саран дауа жок екен! — дед! Жаиабьп. — Осы- нын былшылын тындан берем'ш бе. Tepic каратып ба- уыздау керек! Мейрам жана FaHa мырс етп. Ауылдан шыккан Жа- наб!л ауыллын 6ip ауыр сезш айтып салды. Ауыл ерте- де мал сойранда аягын байлап кубылага каратып, бата- сын icTen, жаксы тйпектермен бауыздайтын. Ж анабш йн «Tepic каратып бауыздау керек» деген!, сол мал курлы касиет1 жок, аямау керек деген! ед ... Ырымбек ызалы кулшмен кекед:: — Бактыбайдан 61'рак ел! кем тустщ. Ол, соттаи жа- занын атудан ауырын сураган. — Айтпасаныз да 1ш!н13 елж!реп отырганы бел- 262

Жэлтырагы жок коныркай кабинеттеп сыпай'ы ка- гыстардан от жаркылдайды. Сергей Петрович мандайын устап, томен карап отырыл калган. Бар салмак 6ip ез'ше тускендей ауыр отыр. Жаппар турды орнынан. Катынкы кара сур жуз) uiiMipiKnefrai, кысынкы кара кез1 жаскан- байды. Улкен аузындагы eKi курен т!с! сойдыя, сейлеп тур: — Калада адам саны жоспардан аскан жок. Жоспар бойынша мемлекеттен алган азык корымыз, жетпейтш тур! бар. Лзык соадынын, 6ipi epTeHin Kerri. Онын ycTi- не урлау, шашу кэбейдь.. — 0 рт ш ыры ны н мемлекет ез мойиына алды foS,— дед1 Мейрам.— Енд! урылардыи жегенш теле, деме- — Я. cypayFa TinTi бет шыдамайды, сурамаска тагы болмайды. ©рт шырынын кем керсетшшз. Кейш ашылып жатыр... Осындай ауыр халде коммунист Махмегпк кы- лыктарын Keuiipe алмаймыз. Ауыр жаза керек. Б р Мах- метпен тазармайды сауда орындары. Жаппай сурыптау журпзейж, кылмыстыларын аяусыз соттатайык... Жаппар партия т1Л1мен сейлеген болып, асыра склтеп баралы. Улкен шуга, науканга айпалдырмак. «Жау эне кеттшеп» журттын бетin аудармак та. шын жауды кут- кармак. Мейрам бул кулыкты айкын кермесе де, унат- пай каллы. — Социализм жаулары эдем) боянган. Алданбай аластауга, айгай емес, кырагы кез, батыл кол керек. Бакшашылар алма куртын уялатпай куртады. Б1зде ал! де осы жагы жетпей жатыр. — Дурыс айтады, Мейрам,— дед1 Жаппар.— Дос пен касты айыра бйпейж. Кауырт жумыстын устшде асыра а’лтеу. кем Ылтеу эркайсымьгда болады. Ырымбекп кан- ша айыптасак та тек осы женде айыптайык. Азгын Мах- метке косактау обал. Од лет, большевиках кырагылык, пролетариат батыллыгы керек, жолдастар! — деген жа- лынды сездермен орнына барып отырды Жаппар. Жуманияз, Жанаб!л катты кеттк — Владимир Ильичтщ: «Ештемеш 1стемеген адам Fa- на кателеспейд!» дегеж' ес1м:зде. Ескшкке жаппай ша- буыл жасалып. астан-кестен болып жаткан кезде «кате- леспед.'м» деудщ 63i кате. Б]рак, катен н катес1 бар. Жумысшы табы, онын партиясы алдымен адалдыкты Ti-

лейдк Махмет пен Ырымбектщ св31нде 6ip ауыз адалдык, ею'ш'ш жок. Сондыктан, оларды аяу болмасын!—дед! Жуманияз. Жанабьп одан асып туей:’ — ...Кате, кате! Не пэлем кате? Урлык жаман, каз- наны урлау одан да жаман екешн жас бала да б:ледн Bipi — уры, б pi —касакана бура тартып булд1руцп еке- Hi Kepinin тур. — Ci3 сейлейЫз бе? —дед1 секретарь. — Сез желт. Токтатга деймт,— дед1 Ермек. Ауыр секундтар етш жатыр. Менрамнын nixipin есту- ге туна калган бэрн Ъагангааи 6epri сездерд1н артык- кем1 болса, онын ce3i уюм тэр1зд!. Айтпайды, айтса кайт- пайды. Кейде усынысты басхаларга айтхызып, екшеп барып алатын. Бул жолы тура 031' усына бастады: — ByriH танда ец осал жер!м1з — азык-тулж екеш белп'лй Екбекш! хальж ертешне бола ©те тез мдумкпен icTen жатыр. Тез1мд:литн де uieri бар. Нан уш!н ку- рес — социализм ymiH курес. Вул куресте аяктан кагу- uibiFa ракым жок. Махмет Торсыкбаев партиядан шырэ- рылып, сотка беркясш. Баска усыныс бар ма? Bip адам арашаламады. Бюро мушелер1 Teric кол ке- терд:. Мейрам кыска айтып, катал сейлеп отыр. — Жолдас Ырымбек Кэр!баевтщ кылыктарын ец жешлдеткенде —бюрократизм дейм1з. «Не болса ол бол- сын» деген кезкарастан туган 6opi. Кадр жанында осы уйге шакырып алып, ек! рет ескергпм. Оны ескермептт. Ewiiri шара—катал ceric болу керек. — Ауыр,—дед! Жаппар. Мейрам кайыспады, 1ле дауыска койды. Бюро б:р ау- ыздан кабылдады онын усынысын. Щербаков жана гана сез алды. Эл! де кабагы жабыакы, шире сейлеп, ауыр отыр: — Махмет, Ырымбектерд1 жазалаумен жумыс бггкеп жок. ОРС-тагы былыктын та.мыры теренге кеткен тэр!здь Бул мэсележ 6i3 де баскарып келген Жаппар Султано­ вич болатыи. Не караган? Жауап 6cpciH 6iopoFa. — Онда эдейп мен1н баяндамамды тынданыздар. Да- йындалура уакыт берпиздер,—деп ед‘: Жаппар. — Жарайды,—дед1 Мейрам.— Б р айдан кейш тык- дайык. Сол баяндамада каз:рг1 ашылган былыктарды каншалык тазартканьшыз да кершелн болсын. Осыган жэ дест, тарай бастады бюро.

X? Онтустжтен соккан жылы жел калын карды куртып барады. Кешелерден саркырап су ага бастады. Дендер! жоталай салган жербарактардын адамы далада. Колда- рында кайла, курек. Ecin алдынын тонын казып, суын жырып агызып жур. Ылайсак уакыт аккула жумыс жа- саса да, жан-жануар масайрап карсы алды. Ocipece ба­ ла, уйрек, каз, торпактар мэз... Бокай куйбендегел! де 6ipa3 уакыт еткен. Уй айнала- сындагы кар суын ofiFa кулатып, курегше суйене ойга ка­ рай тур. Тандана карайды. Бурын тег:с беткей майысып, темен Tycin кетштк Ауыл аумагындай ойпат пайда болган. Ойпатка су жыйналып как турган, какта жузген асыран- ды кустар кершедк.. — Бул хш'ркшдер буйте берсе yfiiMi3fli кулатады- ау!— дед|’ Бокай iiuiHeH. Десе дегендей, шахтерлер осы белдщ астын кеулеп келед.. KeMipi алынган жер ой ту- cin, езек болып, ксйде Tirrri тереа жарылып, ырсыйып жатады. Жоспарсыз салынган уакытша уйлер тупл, ер- теректе салынган жоспарлы уйлердщ 83i кемip Курбаны бола бередк Бокайга Ka3ip келпрден де Tepi С1цген жу- ныны уйi кымбат сынкты. — Щербаковке айхып коймасам болмас,— деп уйшщ тебесже шыкты. Сырткы кабыргасынын бж к тт 6ip метр- дей гана, Te6eci шатырша, тэпелтек уй кораш кершген- мен iui. Heaayip биж. Казып терендеткен. Осы уйдпх тебе- cine курым косты буып-туйш жыйнап койыпты. TinTi кереп жок, ксрекке жарары да калмаган. Сонда да, кеп жылдар мандай Ttjpin жуткан, баспана болган кара курым жылы ушырады кезге. Тасхауга кыймай, ештеме- ге жарата алмай турып: — Жатсын.—дед1 де жылдамырак уй!не енд( Бокай. Эйсл1 машинамсн ic Tirin отыр. Imi катер.нкь Кара Kici Уй. беп'не нокта Tycin, бозарынкырапты. Карагандыга келгенде ti'jii женд!' шыкпаран еркек баласы такылдап сей- лсп жур. Тер алдында жэтатын туйе жабу, кара тулак, ырысып келш, 6ocaFaFa жеткен. Олардын орнына кенетоз к:лем, жана'керпе жайылып калыпты. Кабыргада кокы- раулы сагат, 6ip 6yfiipae темip кровать гур. Жылы, жый- накы, таза eKi белмел: уйде бурынры кара костын irniH- Aeri буйымдардан кара тулак пен туйе жабудан езге 285

ештеме кершбейдк Bapi езгерген, жакартан. Уй адамда- рынын ойы, экпме такырыптары да жакарыпты: — К'кмм, мен жумыска бара берем,— дед1 Бокай. Эйелш «KiciM» дейтш эдетк Аягы былраныш болган сон герге шыкпай босагада тур.— Телеужан, квз!ллipiriMfli эпершь Баласы улкен кек K63taflipiKii эусл! вз кезше, содан кейш экес;шн кезше экелin кипздк Еркелеп, мойынга асылып жалына сейледк — Кочегаркага барам?.. — Кой каргам. Kyftin каласын. От, тозан. Жер был­ раныш... — Ия, барам. — Отыр эр:( Жаман уйретпеип баланы,—деп эйел! зекш каллы. Кеш, жас алган кара токал баладан да ерке. Бала мен байта эм!р ете сейлейдн Адуын, ашык. EKnini катты болганмен жауары жок куррак жел сыякты. К©н- терл! Бокай онысын квп елмейдк — Эне, шешен урсады,—дед: балара.—Ертен дема- лыс, кинора апарам, каргам... Бала тез жубанды. Жумысшынык жумыска кету1 эйелге oipcbinupa мшдет артатын: тамактандырады, жу- мыс кшмш эз1рлейдн жумыс басында жейтш тамарын бередк Кайтып келгенде жуындырып, дастарканды жая карсы алады. Ka3ip мунын 6ipi жок. Жумыс басында монша, столовой бар. Тамактанып, жуынып кайтады. Ерке токал сондыктан капераз отыр. Шынтарын шош- айта, машинаны зырылдатып, танауын rnyftip п кояды. Бокай Кв31лд:р1г1н мандайына кие шыга бергенде токта- тып алды: — Буп'н неге ерте кетт'н? Жумысында б1р шагак бар ма? — Жолдан Щербаковке coFaM. KeMip жетпегендей уй1М13Д!н астын унп'ц келедн Кулата ма, туге. — Соган бола несше барасын, мазасын алып. Ку- латса жаца уй берер. Жалгыз сеш'ц уй;н куламас. — Б'ткен iCTi булд|'ру дуоыс па, сонда! Ектнд!лер осындайда ез ойын антады. Токтат мыналарды деймш. Жана уй журттын 6opiHe жетпейдн Жана жумысшылар лек-лег!мен куйылып жатыр. — Одан да, элп бермекил болтан сыйлырын алсаншы. Неге uiypuiiTln жур,—дегенде кара токалдын ерш суй- рендеп KeTTi.— Соны айт Щербаковке. Тез 6epri3ciH. Бала

бар. Мше жаз шыдты, сыйырсыз бола ма? Бодаубектерге д ей т сыйыр сауып отыр... — KiciM, сыйлыкты Kici сурап алмайды,— деД1 Бо­ дай.— Сабыр керек. Сабырсыздыдтын акыры, уятсыз- дыкка сорады. — Кырыд беске келгенше бетмоншарыц туспей-ак дойды, эйтеу1р. Тамакты столовойдан iiuin кайт. Телеу- жан екеум!з Жанабшдшне барамыз. Бупн сол уйде ш л- дедана болып далар. KiKAiriH ез1м кссем. Калаймын... — Эуел1 аман босансыншы бишара.— деп Бодай уй- ден шыра бергенде, Лапшин Kipin келдь — Жогары шыд, Костя, жорары шыд. Жадсы келдт. Лапшин д1шкентай Телеужаннын да колын устап амандасты. Казадша терге, жерге отырмай, буй1рдеп eni орындыдтыц 6ipine барып отырды. Амандыдтан кейш ба- йыпты улкен кед кездер1мен уй iuiiH 6ip шолып erri де жымыя кулдь Кулгенде улкен аузы кен ашылып, ipi Tic- Tepi адсыйып тур efli, iui: де сол тштершдей айдын кершдп — БэрекелдИ Кэдймп уй болыпсындар Fofi. Кузд! куш мен керген Кара лашыдтан ештеме далмаган ба деймш. — Б13д:н Kici сондай да данагат дылмайды,— деп Бо­ дай далжындаранда, ауыз уйде ад самауырра су дуйып жатдан дара токал сампылдады: — Костя, сенбе онын-сезше. HaFU3 дуние доныз со- ныц езь Калтасынан адша шыраргысы келмейдд Уй ду- зеуге, бой дузеуге устамаван адшаны кайтем, елгенде ба­ сыма доям ба. — С!зднс: дурыс,— дед! Костя.— Б1рад мен ушш са- мауыр доймацыз, уакытым аз... — Он бес-ад минугга дайнайды. Ылрый эсырып журе- Д1 екенсщ. — Жумысы кеп еден! рас. Тездет, KiciM, тездет. Бодай мен эйел! екеулеп Лапшшш ж:бермедд Сама- уырды тутата сала, дара токал денгелек столды денгеле- Tin экелш Лапшиннык алдына дойды. EKi стакан, 6ip бу- тылканы Бодай экеле жатыр. — Бунымен де Карагандыга келген сок таныстым. Шай п!скенше ермек кыла туралыд. Бодан бутылканын аузын ашып, «.алый кырлы стакан- га ад арадты толтыра куйранша, кара токал нан, май, консерв:, колбаса экелш улНрд]. — Коне 6ip карып ж!берелж, Костя! — Кадпастан бурын айтатын сез!'м бар,— деп Костя

калтасынан кисет'ш алды да темей орады. Темек'кмн орай отырып байсалды свйледк— Бокай, саган улкен 6ip свз айткалы, сырласкалы келд:м. Сен каз)р сауатынды аштын, мамандык алдын, екшндьчер катарына косылдын. Бун- дай адам партия катарына да ету керек кой. — Енд! солай жегеледж бе? Калай жетелесен де тар- тынган жер1м жск-ты. Ойланайын. Окудан, жумыстан коммунист болу кыйын сыякты маган... — Эрине кыйын. Б.рак, партия eai кемектеседь — Эй, сонда да партия жолы ауыр-ау... — Ауырда болса, ол жол эрк мге ашык емес. Мен се- нш партия катарында болуын ушш iine.viH, кел,—деп ста- канын согыстырды Лапшин. Бокай ituin салып, ашы арак- тан 6ip тыжырынды да, жадырай сейледк — Б1'здщ кулак Калтай: «орыстан досын болса, ка- сында кара балтан болсын» деугш едь Сол орыска сонша неге сенбедi екен! Сен —орыс мен —казакпын. Костя. Еш жакыным сенен артык жаксылык керсеткен жок. Сон- дыктан сенен артык жакыным да жок. — Орыстын Калтайлары да казакка сеибеген,— дед! Лапшин.— Бупн сен мен б1здт ceHicyiMi3, дос болуы- мыз —партия жумысынын нэтижеси.. Бурык-бурык кайнап самауыр келд!. Кара токал oftri- MeHi белдк — Екшииде ceMi3 катынынды ерте кел, арыктап кал- мас. — Арыктайды, деп корыкпаймын-ау, сендердт мей- мандос екендер:нд1 бшген сон осы уйден шыкпай коя ма, деп коркамын. Тамаксау антурган. Бокай жымын-жымын кул;п отырды да, Костянын бул калжынына жауап ретшде казак макалын езшшс орыс- шага аударын беря;: — Раньше казахи говорили; если твоя лошадь много кушает,— бог тебе дает; если твоя жена много кушает,— бог тебя бьет. Значит бог тебя бьет. Костя? Костя карк-карк култ лобердк — Ьргодсп казактарлык тагы 6ip свзж айтканын кяй- да: «катын билеген уй карай калады» дейтш бе едь Осы yfifli к'м билейд1? — Жана заманда бай-кулактар гана емес, макалдар да шатысты бмем,—дед1 Бокай мырс етш. Ymey: б1рден кулдь Лапшин кеп отыра алган жок, ракмет айтып орнынан

турды. Бокай онымен ере шыкты. Ойындагы куд!гш жол- шыбай айтып келедь — Мен Tipecne coFa журем. Кердщ бе, ушм1зд1н астын кеулеп келш калранын. Bi3 келгенде осынау ойпаггар кы- рат ед1, KeMipiH алран сон uiereni екен, жер... — Жербарагын куласа, жилкомбинагтардан уй бе­ реди нес'ше барасын треске. — Ж элрыз мен н барарым кулай ма. жана уй журт- т ы н бэр!не жете ме? Кулатпау керек. Э з 1рше 6epi бетте- мей тура турсын. Кем!р жетпей жатыр ма! Энп'мемен столовойдын денгенше жеткенде Бокай Лапишннен айрылып, треске бурылды. TeRiperi коршалмаган столовой уй н!н ык жарында бос жэипктердщ улкен уй:ндю туратын. Сол ушндппн тубш- де уш адам кершедь Кшмдер1' женен. 0ндер1 сынык. Ка- йыршыра уксамайды. Буыншак-туйшшектер;н жастана, жантайып жатыр. Алыстан шаршап келген тэр1здк Бо- кайдын сэлемше бурыл сакал отарасы ершн рана жыбыр- латты. Касындагы жнтт пен келшшек елеген де жок. Аяк- тарын жыймай, бастарын кетермей, кабак туйген булар KiM? — деп Бокай тур. — Отарасы, бул кай жатые? Отарасы 6ipa3Fa дейт ундемедь Ундеп efli даусын тым темен шырарып, ерше сейледк — Мынбай маркум малай жалдарда: б!зд!н уйге бар- сан жатып iniecm—деугш' едй Анкау жлтгтер оны жан тыныштык десе керек. Жумыстан калжыраганда жатып 1шкендерп1 талай кврд1м. Бул, сол сыякты б:р жатые кой. Бокай туешбед;. Шал шаршап жатса да олдек'1мд1 ша- лып жатыр. — Юмге айтылран екпе? Кайдан журпздер? — Ешюмге арнамаймын. Кдмге батса сол алсын. Жен сурап кайтес1н, ш:шек. Кангырран 6ip шалмын. — Азар болса Ty6iHi3 шиш шырар. Айга бернш. Бул калада турл! адамдар бар. — Сазайымды тартсам арман не. Нахак кыйнаса не дер едш? — Япырай, ынтык кылмай шешшеешзгат. — Неге ынтыгасын? Ki-Mcin ез.н? Кершгенге кей-кей тартар KyftiM жок. — Мехцехта кочегармын. Анау бшк турбаныц тубш- де штеймш. Атым Бокай, екшнш жумысшынын 6ipiMiH. — A-а! ЕкшндЫсш, шырак,— деп кыныр огакасы ба- и <«ы. 289

сын кптердГ Толгапып отырып. сезд| туйдепмен гасгады еил).—Байлардын, кынлагы кездштей отшр. жылпос се- HiNui кол-канаттары болашн. «Екшнди деген ае осы ка- ланын аткам:нер деседн 1шleriHi кнрге ала кеткенше, колка кылдык, саган тастап кетейш. Алатаудын бауы- рында наймам дейт(н ел бар. Ел iiuiHfle бай емсс, кедей емес. Маусымбай дейт н шал бар. Ke.vinipi кайтыс бол- Faii сон, шал жалгыз узя;кан кызын i-здеп Семей келедн Куйеу баласы мен ез баласы Карагандыга жургел1 жа- тыр екен. Ере келедн Кала бейтаные, калта пулсыз. Эр ша<;анын. 'р контордын cciriH кагып, сеп'з кун журед. yuieyi. Жумыс квп, сылтау одан да коп. «Бупн», «ертен», 6ipece «ластабырнаньш Mopi квмеск1», 6ipece «араиша жазылыпты», oflTeyip тынтык курыды. Сол сандалган ушеу 6i3 боламыз. «Карагандыга барсак кумп ете тусе- ciH» деген лакаппен шыгып калып ед к, жэипктердщ ор- тасына келш «кумп» етт!к. Осы жэилктерд! жыйнаушы суйелишд/ де жыйнап алар. Кайыр сурал кунде елген- ше, 6ip-aK елген артык... — Тун:лмешз, Маусеке! Тушлмешз,-~деп Бокай шы- жалактай басталы.—Д1аган ер|'жздер, тура Щербаковтын езше ертш апарайын. ол бунын б рш бшмейдн — Бардык. кердш 6apiH! Жетед! осы. — Онда горкомга журдтдер. Мейрам бэр/н/к экес'т танытады. DipiH калдырмай антып бер!шз... Маусымбай ауыр Kypcinin, колын сермедн — Горкомга да бардык. Мейрамды мен сенен буры- нырак коргем. Тузле KspeTiH ж пт екен. Сулу эйелден ку- зетип койыпты. Ол eciKTi басып енпзбед'н ез'| кнр!нбей тыгылып калды. — Жок. Маусеке, ол ейтпейдБ.. — Кннкл торыкпаса куйд'фг евз шыкпайды ауыз- — Мен каз!р келем.— деп тура жвнелд: Бокай. Сас- пайтын адам жебелей басты аягын. Былай шыга язЫе-вз! свйлеп барады,—Жаным-ау. жер ауган орыс-казак ку- лагы да icTen жур кой. Жумысшы керек. Буларды неге сенделтед!?.. Бокай салган бойы горкомга келд:. Антонина Федоров­ на орнынла жок. Yui-терт адам секретарьга жолыгуга ке- зек Kyrin отыр. Тосса кеш:г п калатын, repri eciKTi акырын ашып сыгалап едй — KipiHi3-KipiHi3,—дед|‘ Мейрам. Орнынан турып 290

Карсы алды.— КуйЫз калай? Женгейд!н, шниектт денг сау м-а? — Шук:р, Мейрамжан, uiyKip. — Казандарыныз не куйде? — Жаксы icTen тур. — Мамандыкты арттыру жаты калай? Ол жаты да жаман емес ед1. «Терт амал» деген есеп бар екен. Басты катырынкырап жур. Соны уйренсен aFa кашагар боласын., дейд1 Козлов. Ka3ip белуден езгес1н б1лд1м. — Кусырып тастапсыз foA,— деп кулд! Мейрам.— Тэжрибен!н ез:н елеус з етмзбеу керек, о да ры лы м ... — Эбден-эбден. Казан жайында б р.еу орыс тшнде калындыры eKi ел! ютап жазыпты. Жастар кггабын ко- лынан тастамайды, мен кпапсыз уйренд|'м. Окытып бай- касам, субыкан алла, мен еткен тэжрибенш бэр; сол Ki- тапта гур... Рылымда Бокайдын cesaepi кызык. 0 3 i жака керген сон, атам замангы ecKini жанартып айтады. Рылымды баурауга, зеректт жетпесе де, awipre кумарлыеы жет.п жатыр. Мейрам бул к аси ет езгеше баеалайтын. Тары да 6lp K03Fan койды: — КаупШз Kyiuri деседь Бел темен rycin бара ма? Уй кулайтын емес пе? — Япыр-ау, кайдан естт калдын, Мейрамжан?! — Айтылран саз ертелЬкеш есплмей калмайды. — Ауызга мыкты болу керек екен. Дэу де болса Жа- наб!л шырар, жеттзген? — Oi'iTeyip сырласыныздык 6ipi. — Я, соны айткалы шыгып eaiM... Токтат, шырарым, булд1рмес‘н каланы. 0зще белгш эр уйдi карлыгатша салранымыз кайда? Кешн келгендерд н кеб; б1лмейд1оны. Кудайка шуюр, KOMip телегей-тешз... Мейрам Бокайдын камкорлырын куле тындады. Ша- рын тщ етен улкен сушспендж керсетт отыр ол. Ауыр енбекпен орнаран калаиын 6ip муржасы кыйсаймаса екен дейд’|. Мейрам улкен муратка жету жолында улкен бейнет, улкен шыгындар да болатынын урындырды; — Бул калада кем1рден кымбат ешнэрсе жок. KeMip ушш талай уйлердн талай ойларды сындырамыз ani. Уа- йымдаманыз. Bip кезде баспана арман болса, бул кезде сангыраран сарай, кэп этажды комбинаттар салу арман. Больше-Михайловканыц бержарынан жана кала орнага-

лы жатыр. KeMipai Караганды мен жана Карагандынын арасында трамвай, автобустар журедк Жумысшылар, еналдымен екшндьлер бурын жандарал туратын жаксы уйлерге орналасады. Жербарак енд1 бетке нпркеу бол- ды, Бока... — Койдым, Мейрамжан, койдым,— деп колын ко- терд1 Бокай.—Уакытынды алмайын. Мен де асыгыспыи. Мынау столовойдын жанында уш адам отыр. Алыстан келштн Жаным ашыды. Бук!л Карарандыдан торырып отыр. Соларды б:рдеме ныла rep... — Осынша журт сыйганда сыймаган неткен жандар! Bip шатагы бар шыгар. — Мен де тусше алмадым. Эйтеу1р кулакка, бузыч- ка уксамайды, жасканбай сейлейдн Т:л1 М1рдщ огындай, енбешмнен еткен сок келд!м. — Кадр белiMiне — Ырымбекке Ж1бер;шз. — Бармаган мекемесп калманты. 03ine де келген екен. Катты екпелк.. — Маран келген жок. Бшмеймш. — Ол биедк Tinri ашына кер:недь — Ашына кершед1? Аты kim? — Маусымбай. Мейрам ойланып eciHe Tycipe алмады. Bip керген адамын умытпайтын. Умытканын мойындамады. — Кгмде болса келтгрiiti:3uri. Карейж. Бокай acbiFa шыкты унден. Куанышын анадандан бьт- д':рд1 Маусымбайга. — Айттым рой! Ол ондай ж!пт емсс, журМздер. Ку- rin отыр. Маусымбай K03Fa.ua коймады. TaFbi да жантайган екен. YHci3, ойлы жатыр. Касындагы Ж1'пт пен ке;нншек оран жапак-жапак карайды. «Барайык» деуге батпанлы. Бокай «бол-болдын» астына алып тур. Эллен уакытта ыкыргна басын кетерд1 карт. — Енд1 ешюмнш алдына барман!—деп жатып ед1м. «Коймаи» деп турсындар, болмас. Орындарынан созалан турып, узд!к-создык журт ке- ледк Аяк алыстары ауыр. Bip-6ip туйшшектер1 бар. E«i кабат уйдш жогарысына кетер!лерде, Бокай бэр:н жый- нап ез колына алды. Секретарьдын кабинетше тушншек- тер коса енд1. Мейрам шошырандай ушын турды орны- нан. — Япыр-ау, Маусекен бе1?

К,ара сакал кумютей жылтырап бурыл тарткан. 0 т- Kip, ойлы кездш ушыктары ipiwiereH. Кызара берткен то- лык бет каны кашып, толыга тус’тт! — култйпдеген icin. Кайырма жагалы кара шапан к:р, жулым-жулым. Бастагы тымактык табес! де мыжырайган. Вурын — кербез, орта бойлы, иыкты, кеудел1 жайкан карт, каз1р — кунысып, кул1МС1 Hici анкып турса да тэкаппар тур. — Я, сол Мэусекен.,— дед! ызбармен. Мейрам cijieilin калыпты. Лксур ж \\з\\ куп-курен. Кой K03i канталап, ойнакшыганда от шашады. ¥ят пен ыза б1рден кыскан Typi бар. К!мнен уялып, к.мге налыганы белг)С13 Сирек ашуланатын сырта 6epiK кед адам, та- рылгаиын сезд1рмен лесе де, eni булыга дем алысы 6apiH сезд!рдь Элден уакытта езше-ез! келгендей. Б1рак ал! де тунерш. жай бастады сезш: — Елден кашан шыктыцыздар? Канша болды бунда келгел:? — Елден шыккалы ай жарым. Семейден шыккалы жыйырма кун. Бунда келгел! сепз кун. — Мына xicuiep кгм? — Bipi туган балам, б'р! куйеу балам. — Ал, не :здеп журЫздер? Не Kemri бастан? Айта- 6ер1н1з. — 0зщ айтпакшы, елйрдш бет'нде калкып жур екем, астына туспк. Бар свз мынада,— дед! де Маусымбай тес калтасына мыктап тыккан арызын алып, столдын ус- тше тастады. Казак тшиле арап эршмен Сталинге жа- зылган арыздык KemipMcci. Колем! оншакты бет. Квр- гендерш вч колымен жазыпты. Мейрам окып отырып, ок- тын-октын басын шайкайды. Ашулы т!лд! карт бойдагы уытын барынша тексе керек.— «Ол заманда бул заман: езен жайлап, су сураган елде отырып, елс!реген жанды еспмеп ем. сол ез1М болдым. Караганды — ел. KeMip — Teni3. Басшылары мынау лепт! 6ip жершде — Ырымбеп уры иттсй, Жапнары жарау жылапдай, Мейрамы ез!н 03i камаган, эр шахтада 6ip жылмац, кайсыб!р!н айтасын. Ceri3 кун сепз хикая. Сонын шйнде баламнын баласы жас нэрестешн ел!'м! 6ip тебе. ©зек талды, кез карайды. Сонан сон жаздым, ел агасы. Бул арызым жеткенше, кеудеде дем жетер ме? Ылак, курлы бакырмай елуд! бой- Fa ар керд!м...» Мейрам арызды эбден окып шыгып кайрып берд1. Б!- л!м!, сактыгы, канраты, кумарлыгы жетед!-ау деген ж!-

пт те терен ем!рдщ туб!н тег!с кере алмапты. вю ш нт, куйш'нгп халде отыр. — Айып ауыр, ауыр да болса кетерехт,—деда\" курсж!п,—улкен Kic ге шатыпсыз. Улкен энпме козга- лар. OFaH дей н менде барды ала турыныз... Не сурай- сыз? — Нан сураймын. Курек берсен ез!м казып алам. — Жер устшде, жер астынла, далада, кала тешре- гшде жумыс быкып жатыр. Кайсысы колайлы? — Кешрек жерге, мал iuilHe барран Teyip болар. — Дурыс! —деп конырау какты Мейрам. Антонина Федоровна ендн— Мына Kicuep будан бурый болды ма, осында? — Балды. Ci3re уакыт болматан сон кайырып ж:- бергем. — Уакыт болсын, болмасын, к'ш келш, к!м кеткен'н мен б!лу!м керек. Моншага туссш, кшм, тамак бершсш. Калалык советке айтыныз... — Буля мен конак кылайын. Орналасканша 61'зде жатсын,— дед1 Бокай. — Ертен кун жексенб|' гой. Горкомнын кел;пмен б|'здш Жайлаубай отатасынын уйше апарып таст.акыз. Bipep жума тыиыксын. Мумкш, сонда мал басыида ка- лып кояр. Маусеке, езге энпмеш кен отырып сейлесерм]'з. Антонина келгендерд: ертш шыгып кетп. Мейрам эл- дек1'мре «бес мимутте жет» деп телефон аркылы эм|р eTTi. Бес минут еткен жок. оскери адам ендк Денс-ci пп-г.к, ею суп-сур. Бшк кабактын ас1ында арнясы терен, Kiuii- рек, К0КШ1Л кез! тым втмр, брнльянтша жайнайды. Ше- ш:н:п кел'п блокнотын колына ала отырды. Dip сезд! бос ж1берер емес. Козталысынан, кезкарасыпан езгеше епл- лж, сактык байкалады. Мейрампын аузын багып калып- ты. Мейрам салган жерден кейш, м1ней свйлед!: — Жолдас. Пономарев! Жумыста авария, жумысшы казнасында урлык, ерт, жумысшы жетпей жатканда жу- мысыздар, торырушылар керше бастады. Буран, cipo, на­ г л белеаздер ме? — Белем1з,— дед1 Пономаров.— Б:р'нил шахтада ук­ лонный тебесше шпур койып, бузбакшы бопты 6ipey. Склад электр проводынан емес, баска «проводтан» ер- тенген! аныкталып келед:. Шет, Жана-арка аудандарын- да мал дайындайтын мекемелер малый уакытында жет- к1зе алмаган сон, сойып еттей жетюзбек болтан. Канша- 294

ма erri сасытып ертеп ж:берген хабарын алып отырмыз. Жана С1зден шыккан Маусымбай сыяктылар жалгыз болмас... — Сейтш, бакылап, бшп кана коясыздар ма? Контр- революциялык эрекет тек карулы кушпен бе екен?! — С:з тарырып. асыгып отырсыз, Мейрам Омарович. Ж ау теренге тыгылган. Тапканша сол болып жатыр. Кэ- pi мыстан сыякты HeMic, эрылшын, жапон, американ шпиондары iiHKi жаумен косылып, б1з д т жае разведка- нын кез!н алдауга талай сыйкырлар жасап жур. Жерд1 казып KSMip шырарудан, буларды казып шьтару кыйы- нырак. — Ырымбек KiM болды? Бьлетш кун бар ма, cipo? — Бар. Бекер кумэнданбагансыз, раска шырып ке- Мейрам ушып турды орнынан. Сезшде эдеттен тыс шапшандык бар: — Ракмет! Ракмет! — дед1 Пономаревтын колын ус- тап.— Ал ендк бар поле сонын манында. Каза тусу керек. Буны, партия атынан бер лген катал тапсырма деп yFu- ныныз. — Хуп!— дед1де, басын 6ip Hin Пономарев шыгып кетл... 18 Жаз, жекшпктермен коса б!рсыпыра ауырлыктар да ала келдь Кыстайгы катты боран енд1 сел жауын, кою туманра айналып, жадыратпай тур дуниеш. Онтуспкте «Кектал», «Сокыр» езенсымактары куи т тасып, быйыл арбалыга еткел бермей койды. Солтустжте Нура езеш кеп жерде арнасынан асып кеткен. Шет, Каркаралы, Ку. Баян, Жанарка, Карсакпай сыякты алыста жаткан те- Mip жолсыз аудандармен катнас уз1лдр Карагандынын ез imiHfleri сай-жыралар да калын кардын суымен кел- Kin жатыр. Жазрытургы ала-сапыран ауырлыгын алды- мен каланык азык-тул1пне салды. «Колдарыны (нашу керек. Алыстагыны жетюзбеу керек» деген Жаппардын ойын кала басшылары кенлрек сезген сыякты. Маусым- байды кергеннен 6epi денеа туршжкен Мейрам !ле бю­ ро шакырып, Ырымбект1 орнынан алган. «Жанылыс мэ- л мет» 6epreHi ушш Жаппарра катан ceric жарияларан. BipHeuie жауапты кызметкерлерд] ауданга шаптырды.

Канабек, Жанабйл барран аудандардан FaHa ек! керуен азык келш улпрд1. Колдагы азык коры шагын, шалрай жаткан азык пункттершен мына лайсанда жетк!зу кы- йын. Ауылмен аз узшс каланы кысып жгёердь Карточка- ларра алдары куннщ тамарын беру токталран. Кунбе-кун ала бастаракда магазин алды кепшшк, кезек болып кеттЬ блген талонмен ceMipeTiH кулар кул1м кагады. Жумыс- шы халыктын 1ш ней кынкылдар естшед!. Калалык пар­ тия комитет! бул кундерде тез азык мэселесш шешумен, магазин алдындагы топтарды тарату шарасымен болды. Мейрам ешуакытта бундай кысылган емес. Ашушан, бу- рынгысынан эрi катал, уйкы аз, atypic, TeKcepic, мэжлю- терден босамзйды... Осы ауыр жаглайда орталыктан бес Kici комиссия ке- лш жатыр. Комиссия алдымен MeflpaMFa шукшьш келдь М!не, онаша кабинетте бадана коз, москал, байсалды адам отыр. Мейраммен экпмелескел! ек! сагаттан асып барады. Саспайды. Аз сейлеп, кеп тындайды. Алдындагы жуан папкеге буки Караганды сыйран тэр!здг анда-сан* да ашып койып, iiuiHCH окыйды да, сурай тусед!... — Ci3flin устшзден оннан аса арыз бар екен. Bipme мойындамадыкыз. Арызшылард-Ki бекер-ак болсын, сон- ша неге еш!гед! Ызге? — Буныи ce6e6i: сана мен санасыздыкта, есю менжа- налыкта. батыллык пен корраныштык та. ЭкелРбалалы, ерльзайыты адамдар да осы себеппен айтысады. — Халык санасымен санас деген Сталин сез: ес'.шзде шыгар? — Эбден ес:мде. Халык санасын, халык кешiniи ал- дынан 1зде, яейд1Ленин—Сталин. Арызшылар журтынан !здеп жур. Журтта жарамды нэрсе калмайды. — С!з баскарган каланыц осы куй!не рызасыз ба? — Рызамын. Рыза емеепш. Отыздан аса шахта ке- Mip 6cpeai. Агылшын, орыс байларынын ондаган жыл ал- Fan KeMipiH 6i3 6ip-aK жылда алдык. Олардын ондаган жыл жасаран Карагандысы б!зд:н Карарандынык 6ip шахтасындай-ак. Адамдарды, жумысшы кадрын ecipj жагын еткенмен xiriTi салыстырура болмайды... Сонда да Т1лектен элдекайда кем жатырмыз. — Магазин алдындагы топтар да мактаныш па? — Жок. Уят. OFaH мемлекет кшал! емес. Б1'зд!н жа- лан олактырымыз, салактырымыздан да емес. Душпан-

дар эрекетшт 6Ip Typi, деп б!лемш. Кезшде квре алма- раныма партия алдында айыптымын. — Азык-тулж мерз1мшен бурын таусылады. Жумыс мерз1ышен кеш орындалады. Авария ойламаран жерлен шырэды. Бунын бэрш жаура жапсак» 6i3fliH адамдар не 6hipin отыр? — Мен келгенде осы жерде бузылран алты барак, тутша'з жалгыз турба, кырк-елу жумысшы болатыи. Со- ларга су да жетпеучп едк К,аз1р — eKi жуз мындай ха- лык жыйналды, жуздеген уйлер салынды. Кунше KeMip тиеген б:рнеше состав поезд женеледК Караганды отаны- мыздын yminuii кочегаркасына айналлы. Бул б1здш адам- дардын ici. Барлык кемипл’кт! жауиа жауып, акталудан аулакпын. 9 л i де тузелмегенд:'к, олактык, шалагайлык дегендер аз емес. Булар 6ip жарынан 6i3re кедерп болса, ек1нш1 жарынан жаута жамылыш болып тур. — Басшы кызметиглердщ арасындары алалыктан ултшылдык, moBHHHCTiK не жжш иш к байкалмай ма? — Бастапкы екеу'1 теренге тыгылса керек. 03ip сезш- мейдь Сонтысы жерлестж, кешлдеспк туршде байкалып едк Шара колдандык. — Бондаренко мен Жумабайдын жанжалы не? — Балалардын жанжалы сыякты. Татуласып кеткен. Муммн, олжа rycipeM деуиплер болтан uibiFap. Ofhh ж ь бермей колма-кол euiipreMi3. Комиссия агасында катты свз жок. Ж умсак, кен отыр. Аксары шырайынан жадагайлык та, кенд|'к те бай- калады. Yiu куннен 6epi квп адаммен сейлескен. Кеп нэрседен хабары бар. Ойда жокты туткыйылдан сурай- ды. Бершген жауаптын yuaFaH, унамаганы белг'1С!3. Бе- тш TitiTi кврсетпейдь Алыстан толгаН, шындыкты (зд^а отырган сыякты. Байсалды козралган улкен, мелд|р кек квз! Мейрамнын, шгн Kepin туррандан, ешп кул1мс!реп берд1 суракты: — Махмет Торсыкпаевпен аракызда жастык, кызра . таласу болды ма? — Махметтер кылмыстык бетш осылай аудармак па? Ол, олжага тусетш баярынык кызы емес. Былым кайрат- Kepi, корам кайраткер! болам, еркектен кайжер1м кем? — деп жур. Таласу ушш: ондай кыз бен ж т г п к адамгер- ш ш к салмагы ен курыгянда тек тусу керек. ©лшешз, Александр Александрович. • — Жакындарын жылдам кетеред'и дейд’| с!зд!?

— Рас. «Жакындык» дегенд1туыс, суйек шатыс, ке- ншдестж магнасында алсак, ол менде жок. Жалрызбын. Мент жакымым — ккерлтмен, адалдырымен кершген адамдар. Оларды кетермеске еркгм де жок. — Жайлаубай, Жанаб;л. Бокай, Ермек, Жуманияздар юм? — Жайлаубайдын Fana азырак туыстыры бар. Туыс* тын да 03 орнын алура какы бар. Баскасы менен кер: уюметке. партияга жакын. Мен олармен партия жолын- да кездеспм. — Тым катал, угтем. Bipre icreyre болмайды десед|? — Бул KiHaFa шамданудан Kepi шужрлш етем. Ку- рескен сон жыгу керек. Буыны босаран жыгылады. Кун кешю'рт, уй :ini коныр келейке тартты. Шам a/ii жарылгаи жок. YcTinri уйд:н ашык терезес.’нен магазин алдындагы кеиш дауыстар анык еслледь Толкып, ба- сылып тур. Комиссия арасы солай карап отырып: — Мына топ кашаи тарайды?—дедг' де кабарын сэл шытып койды. Мейрам кызара Tycin темен карап Kerri. — Бугш Алматы, Москвамен ауызба-ауыз сейлетм. Эшелондар жолда. Уш-терт купле кала азык кыйынды- рынан кутылады. Бул халдin ауырлырынан да уяты ба- сым. Осынау кепт]'н тен жармысын да б|‘р-б1рден сыйыр, eiuKi. ылак бар- Тен жармысы колхоздармен байланыс- ты. Жана келгендер болмаса, туррын халык елемейд! муны. Халык бул каланык :preciH TeMip жолсыз. сусыз, тузсыз кунде-ак кетерген. Бастыкканша 6opiHe кенген. Бастыкканнан кей!н осы сэл норсенш ез! журт бетше каратлайды,—деп Мейрам курс'иш. Суршбен деген жь г1т байкаусызда кеп алдынла тайып тускендей уят, exi- шш, ыза кернеп отыр бойын. — Я, бэршен де уят хунт,— дед] комиссия арасы. Папкасынан Маусымбайдын арызын суырды.— Партия алдындагы. ел алдындагы уят туги жеке адамнын ал- дындяры уяттын 03i сондай ауыр. Баганалан берг! энп- мем1зд1 Сталин де бшп отыр. Мынаны окып кершз. — Окырэм, каныкпын. — Онда жауабын кейгн жазып 6epepci3. Эз|рге осы- мен токталчйык. Кеп камыкпаныз. «Еилеме ктемеген адам Рана кателеспейд!» деген ед: Fofl Ленин. Мейрам ауыз белмеге шыкты. Бурынгы eni жок. Ак сур жуз! курен. Кой кез1 кызарран. Антонина Федоровна ■ушып турды орнынан.

— Кептен уйкым шала. Були тынырам,— дед! де жу- р:п кетть Коридорга шыра Марияштын белмесшн eciriH ашты. Комиссиянын б:р мушеа осында екен, Марияшпев онаша энпмелесш отыр.— Мейрам босарада турып: — Мен аздерге 6erei болтам жок па? —дсгенде. —Кел!шз, кайта кемепшз болар.— дед> комиссия му- шес;. ¥зын, арыктау. шунгыл кез, сур к!с: квр:нед1. Мари- яшты куныга тындап калыпты. Октын-октын жазып кояды. Марляш байсалды калпын бузбай, сейлей берд1 Мелд!реген бота кезжде ыза тур, — ... Жаппар Султанов ултшылдардын жабайы 6ipi рана емес. басшыларынын, ен зыяндыларынып 6ipi. Егер онын байшыл-ултшыл журепнде халыктык бардеме бол- са, ол элдекашан жойылган. Онын iuji каз!р кап-кара. Маусымбай уакыйгасы, склад ертену|’, кыйсынсыз аварин- лар, азы к -ту л ш т талан-таражга Tycyi — 6ip де 6ipi жай кылмыс емес. Контрреволюниялык кылмыстар. Булардын туп тамыры Жаппар, Ырымбектерге сокпай кетпейд:. Мейрам Омаровичтын успнен бер1лген домалак арыз- дар да сол eKeyiHiKi болу керек... Комиссия мушеа тындап болганнан кей:н, Марияш­ тын эр сезш ката бастады. — Жаппардын imi кап-кара екешн калай б!лд!ц13? — Мен ол кезде айырылысканым жок-ты, 6ip жыйна- лыстан карайып кайтты уйге. Ес:'ктен Kipe: нес:не «ел» деп журге.чж. «ел» деген|'м жау екен foA!.. деп кулай кет- Ti тесекке. Содан кешн жарык еткен онын кен,:лш кере алмадым. — Алаш-орда басшыларымен байланысты екен:н Йе­ мен дэлелдейс!з? — Алаш-орланын ен 6ipiHuii бясшысымен колтыкта- сып турып тускен cypeTi бар. Сол суреттш сыртында. сол басшынын: «умгг арткан iH ме» деген жазуы бар. — Домалак арыздарды жазган Жаппар екенш кай- дан 6ueci3. каз:р аразсьндар, айырылысып кетп'шздер. — Домалак кагазга ол жасынан yftip болатын, кыз бен ж!п‘тт]' талай айырран, араздастырган. Бул Mine3i ме- н:мен б:рге турган кезде де байкалып журд!... — Жолдас Султанова, ракмет с!зге, шындыкты ашу­ га кеп кемектестпиз.— дед! де комиссия мушеа сэл кш - pin каллы.— Б!рак, осы айткандарынызды ертерек неге айтпарансыз?

— Айттым ба, айтпадым ба, сурацыз Мсйрам Омаро- вичтан, Сергей Петровичтан сурацыз. — Айтумен катар жазыпта берген,—дед! Мейрам. — Онда осы уакытка дейш шара неге колданыл- маган? — Колданылды. Арыздын. ]шшде керсетыгген кейб]р факплерд] аныктау уш;н тшсп зерттеу орынларына ж1бер- дш. Ырымбек, Махметтер партия жолымен жазаланды. Султанов жайында мэселе ерекше каралмак eai, баянла- масын тындамак едж, жумыстар кабаттап созылынкырап Kerri. Комиссия мушеИ баска сурак берген жок. Мейрам ор- нынан турды: — Марияш, с!з энп'ме б1ткен сои екшш; рудникке ба- рыныз. Жумысшылар бупн noeriH тугел алдыма, б:лщ1з. Хабарын маган телефонмен айтарсыз. Bip белмеден жака шыккан Жанабм ере журд1Мей- раммен. Кызба жшт бурынгысынан эр] кызу, булыгып келед]: — Б]реулер былшылдады деп бас катырады. Шам жагып караса да ештсме таппайды! — Йемене. мшаз-ак па ен сонша?! — Meni nic pin жесе де мейл]. Сенде Heci бар? — Менin аягым аспаннан салбырап тускен жок. Meni коргасандар —шындыкты коргандар. — Ендеше, Канабек кей|'тед1' бэрш. Бул иттер алма- сактан 6epi арам екен. Домалак кагаз, жала, урлык, булд1ру бэр] солард;к1'. Егер осынан ceniH аягыц таятын болса, мен оларлын басын тайдырмай тынбаймын. — Сабыр, сабыр. Комиссия жазалаушы емес. Шын­ дыкты ашушы. Кемектесу керек. — Журт сен! орнынан алып тастады, соттайды, дсп дуцшлдеп жатыр. Жаппар, Ырымбектер неге жайрац- дайды. Комиссия неге сейлесед] олармен?! Мейрам б!р мырс erri. — Антурган-ау, эз]р партия Mymeci гой олар... — Бул партияда не олар, не б]з туратын шыгар- мыз! — Бар, уШце бар. Юшкентайынды суй. Майпаны ай- мала. Калпына келес]ц сонда,—дед] де бурылып Kerri Мейрам. 6з!мен вз] болып окаша барады. Жанаб]лд]ц ce3i эсер еткен жок. Журт не дсп жатыр. Онаша белме- лерде, комиссия алдында Жанабкл, Канабек, Ермек,

Жуманияздар не айтты, Ырымбек, Жаппарлар не айта- ды, 6opi езше белгш. Кун ысымаран кез, шан эл! кете- рйлмеген. Кектемдеп кек бетеге;й, казотылы, сармакыз кек алацра шыкты. Кешш тынык эуеге денес! суйсшш кител1н!н жарасын агытты. Фуражкасы артына устаран колында. Аярын жэй басып, ауыр, ойлы келедь Алдында вентиляция шурфы тур. Шурф емес-ау, 6ipiHuji шахта- ныц бурынры ауызы. Осы ауыз жер астына апаратын жалрыз рана жол болатын. Осы ауыздан Мейрам 6ip,H- mi рет жер астына тускен. Таныс, тар жол ойды ербггп. Кезд1 жан-жакка ж;бердь Бшк кыраттыц бетшен дала айкын кершдь Айналасы атшаптырым улкен аймак, шурк-шурк TeciK. Жалыны жалактап кара шокылар, ту- TiH буйдалап узын турбалар, кем1р котарып бшк кешр- лер тур... Сонау ойдары электр станциясы да 6iTin кал- FaH. Коршау агаштарын бузып жатыр. Шахта-шахтанын арасында KeMip тиеген узын состав поездар жур. Тутж, шам, от KepiHicTepi, поезд, шабаш дамыл-дамыл курал- деп, жер копарран дарт ундер1 каланы ете айбатты кер- сет'ш тур. Бунын 6api жер астындагы улы енбсктщ сырт бейнесь Мейрам ойымен шшде шолып шыкты. Асты-усп бiрлей кайнагаи бул кала кеше рана ел1 дала едь Бэрш адам жасады лесек, сол аламдарды баскарран езь Ел тьпегш актадым ба деп жургенде, ел кабарын туйгендей, дос кынжылып, душпан сак-сак кулгендей сез1недь Ша- рылмаран арлы жас жандайды тым артык баралады. Сон- дай-ак ез элш артык баралакан. Тешз сымды терец eMipre енд‘1туйше карап калыпты... Кез байланып барады. Машинасыныц Te6eciH ашып тастап Щербаков недель Жалрыз. Рольд! e3i устаран. Би ек сыбанулы. ©те бер п кит бурылды. Жолдан уза- май машинасын токтатып, ерге карсы жаяу аяндады. Шылым тартатын картан адамнын демжкенш анадайдан eCTin: — Ci3fli куТ!п отыр. Тез барыныз,— дед1 Мейрам. — Булар арам адамдар екен! 0 TipiK мзл1мет 6epin отырран. Cell туралы ойларын еспгенде тебе шашым Tin турды... — Кеш те болса, бйпгешш'з жаксы. — Уайымдама, партия акты елх1рмейдь — «0л1мд1 айтканша, уятты айтыныз»,— деп шытын- ды Мейрам.— Bipre журсек те, ертеп, булд!рт, атысты- рып жургендерд! кермепшз. Bi3fli корам кайраткерь жа- 301

на дуниенш жасаушылары лейдк Бичем, бул ytoift пар- тия (Ji.-uti «еллрмейд ». социализм мойычайды. Ар. намыс кеипрмей 1уР- Душпаннын ойын таппаган ез.н де тап- пайды. Жумыстыа кыбын таппаган жанын кыйнайды. — Сенен кор; мен к нала Кермегешм аздаи, каррадым оларды. Еши не айтам?! — Ар. сана не лесе соны айтыныз,—дед1де жылжып Kerri Л1ейрам. Былайырак шыгып артына Караганда Щербаков ал! сол орнында, аузында шылым оты жыл- тылдап, вентиляциянын 6ip TipeyiHe суйене тур eai. «Жэ- 6ipaenin калды ма, эбес болды ма?» деген оймен naTepi- не карай ойыС|Ы. Ардак кездесп алдынан. Баганадан бер.: сырттан бакылап, карацрыны, онашаны, куткен Typi бар. Сезд! бурын бастады; — Осы аланда осымен eKiHuii рет кездесем13. — Я. 6ipi кыста, 6ipi жазда. — Онда ci-з келсешз, ендг мен келд1'м. Жабынкы ке- юлдщ ынтыгы жубату екен. еамде. — Япыр-ай. жарк erri рой кеш’л! Шын ба? — 03ip алдап квргем жок. Алдансам ез сазайым. Белд)' бекем байлап келд;м. Озд!- алрашкы рет кергенде- ак мент де кекшм жарк еткен. Сол сэулеге сене алма- дым. Сенбей тары коя алмалым. «Би к мансап—бшк жартас, ершбей енбектеп жылан да шырады, екшндеп ушып кыран да шырады» деген екен Абай ата. Терен созд!н тубше жете алмай жургешмде, бшктен тусш, ка- сыма жана келгендей боллыкыз... Шын достык, шын махаббат кыйын кундерде кврше- д1. Мейрамнын басына ондай кун тумаса да достары, суйгеш туганлай Kopin жур. Бул тым жаксы кергендж- тен. Суйген адамныц тумсарса басканын тунергешнен ау- ыр. Ардакта бурынгы тог:н кашаган мшезд:н 6ipi жок, жакынлай туст карангыда жаудыраган кара коз Мей- рамнын кншлж электр тутшше тазартып ryp. Cepriiui, енд1 кашан! —дегендей эсем кулкюмен кыгыктап та кояды. Менрам иып>ша кол артып, езше та.ман бей1мде- генде, сылк елп асыла Kerri ак блек... — Сак, катал кыз енд1 анкау. жумсак. Сактык, катал- дык дегендердщ де rneri, кез1 бар. — Ci3 кетеЫз рой бул жерден,— лейд] Ардак.— бюн- генше айтып калайын, оралран осы бйчектер s.Mip боны жазылмаса тьлепм! Шыдай-шыдай келгенде жарып шык- ты бул сез.

— Сонша зарыктырганда кетушд! FaHa кутш пе ен> — Кутсем, естем бе... Бос калган котандай кешл илркш кулазыр Mi... Лрдактын ойынша Мейрам бупн-ертен орнынан алы- налы. Кетедн К,ыймасына шерш шертш тур. Жумсак ун, H03iK нал кар ер;ткен коныр желдей бойды балкытып барады. Сырдак сулудын eai келш бунша еплгенше Мей­ рам ан-тан. •— Мукаймашы, кетпеймш ешкайда сырттан yniM жасаушы юм? 0 3 iR бе? Баска ма? — Ж анабл айтты жаца: «кергимш деп кур калдын, умтыл. коштас, осы арада сеш кутш жур» деген сон келд1м. Шеп туй1лгенше кулд1 Мейрам. Ардак Жанабйшн кулыгын жана сездк — Ту, шайтан! Tinn' кейш турып айтып едй — Бул заман да ез тонтайын шыгарганы гой. — Сол тонтайга тым курыганда «ракметтерш» кай- да! Кепкен ауыздарыннан бал гамызлы гой,— деген да- уыс естиш. >Канаб1лд н e3i екен жеткен. Bipi кулагынан, 6ipi шолак мурнынан устап сыгымдап жатыр... — К.ойынлар-ей, женгетай болам деп кулак, мурын- нан айрылсам, естен кетпес. — Екеуш eKi колтыгына алып, Мейрам енд| шат, та- сый сейлеп келеди — ByriHri тун буган дейшп eMipiMHin б и т екен! Бул бшктен кермеген кыйналыс пен куанышты б1рден кврд!м. Азаптан адам коркады. Акыры шат болса. кушактай тусу керек... — С1з, cipa, философиясыз, саясатсыз свйлей аласыз ба? — дед1 Ардак. — Свйлей алмайды,— дед! Жанаб1л.— Одан да твсек- те жатканда айта кврме,— деп сура. Мейрам кулл1' де баяулатып эн бастады: Ей. Ардак сен ак коян шыннан кашкан. Артынман иен а к туй|ын т>леп ушкан. Yuieyi осы халык энше косыла, кен далага бет тузеп бара жатты... зоз

19 Жаппар мен Ырымбек ат устшде салт. 9 зен жагалап келедь Екеушщ мойнында ек! косауыз, канжыраларында уш-терттен yflperi бар. Жер дегд!ген. «Сокыр» суы кал- пыиа келщ, асыны азайран. ¥зын арнаныц эр жершдеп ойдым-ойдым кара су ~ б1рде темip астау, 61'рде жайуат боп кездеседк Селд1р куракты, шок камысты тар арнада отырран кустар дэл устшен тускенше кэршбейдк — Каршыра салатын жер екен. Суы элден кермек. КсВЫ ашып кететш шыгар... — Сармантайдык 6ip тарауы —«©женен» дейтш ел отырран мунда. Кой барып журш, Караганды к0мiрiн суыр шшен тапкан осылар,—деда Ырымбек.—Сонау жамбастагы кеп кора Банан ауылынын орны. Тапкан сол ауылдын адамы... — 0здерi отырыкшылыкка ерте беШмделген ел-ау?.. — Шелнен юрекеш, уста едк Спасе, Карагандыньщ арасында отырран ел кэс:пкой болмаска амалы не. Мех- цехтары Кектайынша да осы ауылдарджь — Антурран тайыншадай-ак болып, тем1рден туйме туйедк э? Eneyi эр сезд|' бастап, аяктамай тасТап келедй Неп'зп' энг1ме бул емес, Hcri3ri ермек кус емес. Саяхат тек сыл- тау. Кен далада кен сейлесш, капастага ойларын желпш, тынайтып алмак. ©зеннен бурыла беткейге шыкты да ат- тарынан тусл. Аттарын ожа ж1берш, вздер; тамакка отырды. Буйра бетегел!, самал желд1 квк кыяда ащы арактан 6ipep рюмка каккан сон, Ырымбеклн кыялы алыска Kerri. Батыстан шыгыска карай созылган онтус- TiKTeri жатаран кегмшр таулардан козсады энпмеш: — Мынау кос шокы —«Кулжумыр —Соран», аргы етеп'нде Спасе заводы болатын. Заводтын батыс жак ip- reci Байдэулет тауы. Бул жерден кар нбейдК тасада тур. Он жел мын жылкы б1ткен Жуман, Сырдан ayFan бел болу керек, Байдэулегке келin мекенделл. Он ею мын б!ткен Игьяж таулары анау конырлар. Игшктщ болыс баласы, Тэти жанагы койшы тапкан Kexiipfli орыс байла- рына саткан. Орыс улырына алпые кара ат пара 6epin, Жумандарды буюл Сармантайымен косып кыс ;шшде «Косагашка» куып тастаган. Тэти, Жуманнын да урпак- тары каз1'р осы Карагандыда жур. Азыл-тозган. Есалан сыякты. Селт етпейдй, ештемеге туешбейдь.. 304

— Казак байлары, Эл1бектей б1рен-саран кез1 ашык, 9Жет‘1болмаса, ауелден ештеме бтрген емес,— дед! Жап- пар.— Канауды бьпмейтш. Козыга кызыккан каскырша жеп тынды рой, aflTeyip. — Байлармен тынса не гылсын!— дегенде Ырымбек- т:н eni куп-ку едн Жапан далада, баска тупл досына шо- шып отырып айтты сырын.— Спастыи улкен aKiMi прис- товы болатын. Мен онын ек! жылдай стражнип болдым. Алихан, Акмет, Елдестер кашып бара жатып, Спаска сокканда, совдепте ктейтшмш. Жумысшыларды жыйнап Алиханнын келуше митинг! жасадык. «Кыямет кайым болганда яжуж-мажуж шыгады. Большевиктер сол, ка- сык кан калязиша карсыласу керск» деген алаш кесем- нщ сез‘1 меж осы жолга салыи кеткен. Орыс жумысшыла- рынын арасынан суык ундер с с т д и Казак жумысшыла- ры да оларга epin, ел!'ре бастады. Сонан сок митинг!м! созбадык. Кауттенш. Алихандарды Каркаралы гранына деГпн шыгарып салдым. Жас шагымда бул айгактан ер- те сескен!п, Спастан ертерек тайгамын. Кетер!мде архив- терде i3 калдырмай курткамын. Жумысшы атымен окуда, жауапты кызметтерде он бес жылдан аса eMip сургенде ешю'м сезбеп eai бул сырды. Менрамнан денем турилге- д:'. !ш!нде улкен зэр'ж аткан тар!зд1. Б лмеймш, разведка 61'рдеме тапты ма, элде ез сезИ ме? Сол кездерде ол за­ вод корганынык йш'нде, табельщик Ж усттеи окып жур- ген бала кер!нед!. Баланы мен байкамай, бала меш бай- кауы мумк!н? Бул свздерден Жаппардын да денес! 6ip шымыр ет- се керек. Тыныш отыргаиымен выткан кез! ойнакшый бе­ реди BipaK, Ke6inKi, Kecin алса кан шыккысыз карасур жузшде кобалжу жок. Yhci3, узак, тындап кезек ез!не тиген сон да, улкен ершн жымыра б:рсыпыра отырды. Шешенл!г!, кайсарлыгы вз ортасынан озган ж!г!т тол- Faiia, эдет!нше жэй бастап, муд!рмей 6ip эуенмен, эл- денеге кадала карап сейлед!: — Сактык, коркактыкка айнала кермес!н. Совет раз- ведкасынын куш! халыкта. Б13 халыкка сенуд! койган сон дара, шебер эрекеттер!м!збен ел аягына шынжыр iui- дер боллык. К!рбеидеп, адымын ерюн жаза алмай келед!. Б!р Карагандынын езшде жыйырма сег:з авария жа- салды. Ею жуз тонкадай азык ертенд!-, будний. Ею мык- дай карточканы, ез тклегм'.зше жумсалык. Орлов ел1м! ондаган ел!мге турады. Булар мемлекет мойнына мил- 20-Мустафнн И

лиондаган шыгын рана салган жок, жуздегег адамньш жанын туринкНрдь Bi3 суйенген разведканын кыйын тэшлдерш совет разведкасы табалмай жур. Егер Мейрам анык, 6uice, сет бул кунге дешн аман коя ма? — Солай-ау! — деп Ырымбек орнынан козгала Tycin копан erri. Жаппар будан opi халыкаралык жагдайга гокталды: — Социалист каркын! Каркын дегенде булар капи­ тал дуниесш айкыи керш отыр. Сондыктан мен, титемесе^ де каркыншыларды костадым. Кейде т1шт асып TycTiM. Жер жузЫк жагдай шиелентекен сайын боянып, кызара TycyiMi3 керек. Германияда фашистер устемд!п орнады. Англияда мемлекет Ti3riHi Черчильдщ канды колына ти- мек. Муссолин баскарган Италия алаканына туюрш отыр. Испания астынан кызып, тутангалы келед!. Жапо- ния 6i3fli коса, улы Азия империясын жасау камында. Америка мухит сыртында жатып, басалкы айткансыганы- мен, доллар саясаты epiKci3 экелед1 согыска. C ofuc репе- тициясы Европа, Азия, Африкада 6ipaen журт жатыр. Жандырып ж1беруге cipiHKeHia 6ip шш жеткшктк Eciiue болсын, енд1П cofhc куш бурый жарияланбайды. Калын каудан шыккан ерттей бурк eTin, тез жайылады. Улкен майдан Совет жершде курылады. Сол кезде Кызылорда- нын ез шпнен ойран шыкса да Faжап емес. Bi3 онаа ка- 31'рпден алдекайда багыл кыймылдаймыз. Эл1'бектер ка­ ша женелмейл1, калайда кулатып шыгады уклонды. Сешммен 1‘стел!'к. Шот мемлекеттер 6i3 ушш емес вздер1 ушш жан таласуда. Ею система 6ipiH-6ipi куртнай тын- байды... • Ер токымымен аунай бастаган тертебел экг1меш 69- лш ж1берд1. Ырымбек жупрш барып, тургызды да кайта келш отырды. — Дегенмен 6i3 казган ор саяз элк Не шыгыгт, нс ат- тап келе береди Кектемде куткешм13 будан улкешрек e,ii Fofi. — TeMip жол куткарды,—дед! Жаппар,—Эйтпесе, асем-ак отыратын едп Сейтсе де аз эурелегешм1з жок. Караганды тупл Алматы, Москва кобалжыды. 0 зд'|-вз1 кыркысып жатыр. Комиссия 6ip кап материалмен сртен кайтады. Мейрамнын баяндамасы Алматыда тындалады Сол сапардан кайтпас од. — Эз!ц Москваиа неге барасын? — Herari жумыс ез1м!здш.

Ырымбек б!луге кумартса да досы одан api «ез жу мыстарын» айтпады. Оны б1лгенше мыяаны б1д, деген- дей, тез езгертт1 такырыпты: — Босататын болган сон, арыз 6epin босанганык жак- сы болды. Енд1 баска жакка кет. 1з таста. Сез!ктш1ц со- нынан калмайды булар. — ©з ойым да сол. IciMfli куып обкомга барам да, ж ана 'курылыстын 6ipiHe кетем... Кун енкейш барып калган. Аспапнын. батыс жак еге- пнде cayipfliH улпа ак булттары тау-тау болыл, жусан тур. Шыгыс ж ак етектс. Tinri алыста топтаган кара булттар- дын жаркылы кершбеидк курЫ солгын еспледк Жауып жатыр. Жауын жакта догаланган эдем! кемтркосакка куныга карал отырды да Жаппар орнынан турды. — Кой, атка коналык. Кус аз екен. Жумыртка басу- га тараган болар. — Жолда 6ip келсымак бар, сога журем!з. Келсымакка coFa журд1 булар. Кыйкулаган кызгыш- тар гана карсы алды. Баска кус жок. Алдарында бшк, узын жоннан будактаган тутшдер кершедк Тургын ел бул жонды «Сэмеикудык», «Аккудык,», «Каракулык» «Жетжудык», «Тогызкудык», «Кымызкулык» «Торкаска» дел эр сайына ат койган. Малдылар бел асып, жайлауна тартканда, келей. кэсткбй «Елатаи,» «©жокец» кыстаула- рынан олша узамай осы кудыктарда отыратын. Талай жылдар жайлау, кузек, егпжай сткснде mihi куламаган «кудыктар» каз:р дал-дал. Бурым байтак жонныц бетш- де токымлай-токымдай карасындар жатса, е н м кара- сынларлыц арасынла токымдай ашык алаидар жатыр. Жыртып тастаган. Ьудактанган тут'ндер erhiuii брига- даларджК Молотов. Каганович, «Кызылкулык» колхоз- дары осыдан сонау Селн’зкыз, Косагаш тауларына дешн м<зл мен eric шаруалшлыгын жанып Ж1берген. 1ргелес отырган 6ipiHi:ii совхоз да калыспалты. «Кекпекг». «Вор- л|сай», «Бер|'теп<ен», «Байб•ты-», «Кэр!тулкч» «Шолактул- к:» жайлауларына лой!н отар-отар мал, eriHiui бригада, звенолар. Карагандыныц бул онтусп'п болса, солтуст!п белпл1кара Нура. Жагасы са,мсаган ел, батыста «Долин­ ка» совхозы. Бул б'ф алып. Ею уру Алгай-карлыктын же- рше азар сыйын отыр. Жаланаш далага агаш, бакша еге бастады. Сусыз о^пат, жыралардан езен, кол жасап алды. Мал мен ericTi кебейте отырыл, сапасын арггыруды, та- бигаттыя кемт?пн толтыруды максят ■еткен совхоз...

Жер жайына, ел жайына жетж Ырымбек бэр1н кейтш келедк «Торкаскадан» аса бергенде тракторшыларга кез- десп. Ак. шатырдын касында бес-алты жаяу, 6ip салг атты, eni трактор тур. Атты жудырыктай тана шал. Ко- лында домбыра. Кеиш тунык эуеде домбырасын бул- гай-булгай ел1ре шыркайды. Епниплер аузына карал ка- лыпты... — Текен какпас-ау, а?—дед1Жаппар. Жеткенше 6ip- сыпыра мшеп тастады.—Аузы балпаидап тек мактауды бшеД1, дэм жок сезшде... Текен еленш токтатпастан, еленмен карсы алды бу- ларды. — Мал балалап, дэн балалап жатканда куска да уймет «ес> деген. «бармен оны» дегендей, буларын не тендеген? — Уйрек кой. — Кектей орган eriHAi — Кекаяз таба нан жейдк CeMipmefi сойган арыкты Квке жасык ет жейдё Ей туги капы жок Келшдер будан не жейш? — Кызьны керек те. — Жет1м тастап баласын, Анасын ату кызык па. Жайнаган мына дуниеде Баска кызык курып па. Канды болса колдарын Куртып бершт каскырды. Кунде шауып котанга Уйкы шайдай ашылды... Жаппар елекнш акырын куткен жок. «Болды, кой, spit» дегендей кабагын шржите такаипар мшез Kepcerri де журш кет\". Толтыра аузын байлакдар. Диханшы журтты аралагт, Сол ушш акын жар салар.— деп Текен де тебше женелдь Былайырак шыккан сон Жаппар артына бурыла ка­ рал: — Кап! —дедь— Анау какпас болмаганда епшшлер- AiHде аужайын туйе кететГн ед1К. 308

— TinTi сез беретш емес. Сексенге келгенде шок.ытуыв карашы. Не кысып барады екен буны, жатсайшы. — Халык акыны, деп кугыртып койган жок па? Жэй жур'ш, заман жэйш ездершше толгап, кез байла- на калага енд1 екеук Аттарын жолшыбай аткорага кал- дырды. Жаппар ертен Москвара журмек. IIoTepi жолда болатын. Кус exin жей отырып, тары да эцг1мелесуге Ырымбекл ерте келдь KefliHri эйел! Москвада, дэршер- л ж окуын быйыл б1т5редк Кул1мдеген кызметнл кызы бар. Жер avFan орыс кулагынын кызы. Сол кызка: — Шайды самауырмен бер. Мыналарды куырдак жа- са,—дед! де Жаппар туй'ьпе, тым сылбыр барып кый- сайды диванга. Шаршатан не 6ip жер1 ауырран Typi бар. Ырымбек сезе койды: — Шаршап калдын ба? — ©зен басынан аттанганнан бер! журепм жайсыз. Кобалжый н а , айный ма, бшмеймш. — ©л! су iuiKeH жоксын. Аракты да аз '1шт1н,... Кол­ баса, консервлерд'ш. б;рдемес1 болмаса. — Ас казаным дурыс тэр13Д1. — Ендеше суык сумей жуынайык, тез серг!тед|. Жуынса да Жаппар серги алмады. Алдында альбом, Ырымбекке ертеректе тускен суреттер!н кврсетш отыр. Казактын есю окымыстыларынын, алаш басшы-щрынын бфсыпырасы бар екен. Ырымбек: — Кекжал aai тын шырар?— деп Алиханнын cypeTiH колына алды. Кызметш! «ыз: — Ас дайын,— деген кезде есж какты 6ipey. Кызыл жагалы, карулы eKi адам енди Колын усы н- ганда eneyi eKi ордерд1коса усынды. Бозарып сылыкоты- ра Kerri Ырымбек. Жаппар тунере, сЫешп тур... — Кшшшздер! го Тун. Вокзал басы. Кешшлж. Акырры конырау ка- рылды. Мейрамнын колында 6ip шок гул, шке енбей ва­ гон eciriH'iH табалдырырында тур. Щербаков, Канабек, Жумамияз, Ермек, Жанабшдер коштасып болып жерде тур. Ардак та келген. Казакы эдеитшгж сактап, ел ке- 3iume Мейрамга жадындай алмаса да, экелген гулш ебж тауып тапсырран. — Электр станциясында жумыс кунд1з-тун' юк-

галмасын,—дед1 Мейрам. Поезд козралды. Колындары гулш жорары кетере булгап барады. Ардактын да колын- да дамыл жок. Кулш турып, кезшен жас ытып кета. Жа- наб!л келд1 касына. — EjmipeyiH. Комагайын. Тоярсын. Мешел балаша тапжылмай отырар ani касыкда. — Тек жалы балгай-ак. — Ойламасты ойлайды екенсщ. — KiM бгледк шарым квп, улкен кюлер нанып ка­ лама. — Шарымшылардын алды мойны астына келе кула- ды. Арты не бтрер дейсщ. Bi3 осы бетте электр стан- циясына барамыз, жалгыз кайта аламысын? — Кой апарып таста. Неге барасындар тунде? — Мейрам Алматыра жеткевше 6i3 станцияны жур- n'3yiMi3 керек. Бюрола ол «станция 6iTm деп айтатын болсын. — Онда барындар, бар. Корыкпаймын,—дед: Ардак. Жалгыз Kerri. Вокзал мен «Загородный» аталатын жу- мысшы поселкасынык арасы 6ip километрдей жер. Шам- нан узап, карангы кешелерден еткенде елегзи-елегзи уй]'не жегп. ЭкеЫ ею-уш куннен 6epi буктусш жатып кал­ ган. Ауру-сауы белпа'з, ундемейтш. Каз1р еа’к алдында- ры тактам орыидыкта отыр екен. Ардак куанып калды. — 'Гурдыныз ба, коке? Жауап кайтпады 0л1бектен. 0 з1мен e3i болып Ky6ip- Ky6ip сейлсдк Мойнын соза, баспалап элденеге карайды. — Не тйгпп жур!? —деп буга калады. Калалан шепрек, бшк элеватордыц басында кушл прожектор айнала жанып тур. Жарыгы 6ipneuie киломе- трге кеткен. Жэй айиалады. Сол жарык айналып келш, деи басындагы карангы посолкага тускенде, 6yFa кала­ ды Эл1бек. Ардак култ ж1берд!. — Кекс, ол, элеваторды коргаган жарык болар. — Бурын жок елг рой!? — Орнаткан шыгар. Кунде орнатып жаткан жок па? Эл1бек тыйыштанрандай болып, уйге eiiai. Б!рак коз1- нен, демжен мазасыздык байкалады. Юшкентай, етюр, жылан K03i канталап, шатнаран. Карася енбевнен втедк 0лсж-элсш курсшедк Пеште жанган кем1р шытыр етсе де, ыстык плитага тамган су шыж етсе де, елфе, сескене отыр. ¥шып турып, терезе пердесш кымтай ж аты. Кеш- Л1 KeinuiMeS одеял курды бер жарынян. EciKTiH круче-

riH салып келдь Экесшж эдеттен тыс мшездерш Ардак жана рана байкады. — Кеке, немене бупн, кымтанып, бекше 6epeci3? — Жэй, шырарым. Сактыктагы. Шай жасалып, дастаркан басына келген кезде, курЫ- iiln койып сез бастады экеск — Балам, ештеме сеэдщ бе? — Жок., кеке! Ол не? — Tyci суык 6ip адам енДмде де, туамде де сонымнан калмай койды. — Ю'м ©3i?I Не кыл дейдП? — Кайдан б!ле(Мн ю'м екенш. Сырттан торып жур. Шахтага туссем ере туседк Кайтсам ере кайтады. Жакын- дамай ылгый 1з'шд1 барады. БКпмегенсш, мен де оны 6i- лш алдым. Кайтер екен деп exi куннен 6epi жатыр efliM, сонда да уйдщ макынан кетер емес. Кш'мш, Typin, взгер- Tin олай-булай ете береди Есжтен, терезеден баспалап тыкдап кетедй — Сонда неге устай алмайсыз? ¥ры foA. — Атып Ж1берсе кайтем! Токта! Эне, келди.. Жалгыз емес. Ардак ушып турды орньтнан. Буыны д]р-д1р етедй Ак шелмектей жузжде TipuiLniK белг!с1— ойнакшыран кос кара квз1 рана. Сонда да eciKTi тырмысып басып тур. Эл1- бек кроваттын астына сунпп кеткен. — Бас! Ж!берме!— деп куб!рлеп жатыр. BipHeuie ми- нуттар отт1. Ешб|'р дыбыс есплмейдй Тулаган журектер- fliH. дурсш саябырлап келедь.. — Kctti бЦем, кеке? — Жок, тындап тур. — Ардак eciKTi баса-баса шаршады, жалыкты. К,ор- кынышка да бойы уйренсе керск. EciKTi енд1 курекпен, кайламен Tipen койып, окыйраны еж1‘ктей бастады: — Осынымыз жэй б!рдеме емес пе? — Кулагыннын Myicici бар ма ед!, балам. Бул жолы кем! ек: Kici келдй Тыкыры тупл сыбырлары есплд!. — Онда неге юрмей кетед1? — Акырын сейле, эл1 кеткен жок. Бекшген1м1зд1 б:лш тур. — Терезеден шыгып... — Атама, шыгармайды. Сабырлы, кажырлы экесшщ мунша урейленгенш кер- ген емес баласы. Тусшен, мшезшен адам шощырлык. Та-

науы кусырылып, кезшен от шашалы. Ауык-ауык сан- дырактаранда ойды эр сакка жупртетж сездер шырады аузынан... — ...Туамде уйктап жатыр екем!н... Шошып ояндым: Ояндым десем уйктап жатыппын. Осы к,аз1р ояумыи ба мен? — Кеке, не болды с!зге! Ояусыз. — ...Орлов... уклон... авариялар... б1лменм:н. Б5р!н бйшеймш... деп бетш баса. ез1нен-ез1 куб1рлеп сейлеп отырды да акыоып каллы Эл1бек.— Ырымбек кейт:п жа­ тыр! Зымыян! Бшп отырсын-ау бэр!н, зымыян. Екеуш жеттш Ty6iMe! Ею белш, мынау отка тыксам ба! Kapi шенгелмен кылрынлыра кыссам ба! Айт шапшан! — Кеке-ай, буйтш Tipi койганша, елт1рсен еллршН— дед! Ардак. Ешреп ж!берлк Салалы жуан саусактар бу- fiime жорралап омырауына келл'|. ¥зьш. nip. кара дене коян жутатын жыланша зэр шашып, буктет|'ле теши'. Сон- да да корыккан жок. Коркынышты — ызалы корлык женд!.— 0лт1р! ©шкен екен умтм. Bip-ак жума ракат керд!м. TyciM бе, деп сенбеуш! ед!м e3iM де. Жарык дуние 6api6ip, марай енд! каранры!.. Сырттан дыбыстар есл'лдк Эл!бек TeceriHe барып жа­ та каллы. Ардак кез жасын суртш, есж ашты. Майпа мен Шекер бэйбш1е ендь — Келпи, каррам, кермегел! б!рсыпыра уакыт етт'|. Спрындым,— деп кушагын жая, Арлакты бетшен cyfiin амандасты Шекер. Атжакты, мурынды, демел! энел едк Нуры онша таймаган. байыпты ко:н кул:мдеп, тслм1ре карайды Ардакка. ©3iMciiireH кекш эр сезшен байкалып тур: — Кабарык неге сынык, каррам? — Жэй, эншсГпн. — Кекен HCFbin жатыр? — Сыркаттау. — Мейрамжан Алматыга журед!. дегеп сои кел!п ед1.м, кет'ш калыпты,— дел'1 Шекер. Асырыс ексн1н алдын ала 6Liuipce де, асыкпай кен отырып, белбеуж ineuiTi. Койнынан бутылка суырды.— Колыма карар леп Мейрам екеу|'не ею бутылка балкаймак экелд:м. Емздт уайымсыз сасама. Мейфамнык журслшн ол кеше eciTce де, маган буп'н айтты. Сонан сон 6ip атка мше сала жорытып кет- TiM. Осы тун iminae кайтам. Жумыс кеп. Уайымсыз eric- те, мен малдамын. Жас тел жас бала тэр1'зд! Fofi, онын 313

уст1не казна малы, кезден таса болса, уйктай алмаймын. Осы келгенде элп Маусымбай деген шалра тапсырып кегпм. Ол да б!здщ уайымсыздын сыкары. Шалдардын. экг1мес!не кумар сд н, Лрдакжан, кел1п кайтсаншы. Екеу- iHiH отырган жёр! базар. 0зен болмаса да, кара сулар бар. Бшк тау болмаса да, жартас, буйраттар бар. Жазы шыккан дала, телдеген мал iiui кандай кызык... Карагандыра елден келген бетшде Жайлаубай Эл1- бекпен аз кун ауылдас болган да, жумыс жардайымен бе- Л1И1П кеткен. Kasip «КекпектЬ совхозында icrefifli. Шекер совхоздан келш отыр. 0 з!не унаран Ардакты Мейрамга косуга кумар. Коснай жа'тып-ак сыртынан иемдсшп, ке- лшндей не туран кызындай жаксы кередй Ардак бул жолы онша yflipuie коймады. 0ш‘ сынык, rinTi жешп сей- лескен де жок. Экесшц элеп'мен шай iiuyci3 калган. Май- naFa: — Шайды ысытып Ж1'бер, мен каз1р келем,— дед1 де шырып кетт:. Ес!к алдындагы Шекерд:н курен каскасына м1не сала жортып барады. Кала кермеген жас caypiK жалт 6epin, атып KeTin, октын-октын оскыра ypiKce де, ат- ка уйренген ауыл кызынын такымы Mi мыкты. Т1зпнд! ншрак устап, шылбырмен шыкпыртып кояды сэуржтй Жарылган жерлерд:н, TeMip жолдардан ceKipe-cexipe он сепз!нш1 шахтанын жаиындагы электр станциясына кел- д1. Атын байлап, станциянын eciriHen карады. Адам кеп Канабск, Жуманияз, Жанлбкп, Гительмандар—6dpi осын- да. Жуан беренелерд:к басын байлап ею мосы курган. Екеушщ устшде кабаттап салган eni аркалык. Аркалык- ка eiri тял асулы. Кос тялмен шакырактай шойын ден,- гелек™ жумысшылар саумалап квтсрерде слесарь Лап- шинн1н зор дауысы естиедк — Bip, ек1, уш!.. Лапшин команда 6epin тур. Бкзек сыбанулы. Сарша жуз! куп-курен, майдай терипген. ЖанабЬп, Жуманияз- дар сырт кшмдерш тастап, жумыска Kipicin кеткен. Exeyi жумысшыларра косыла exi тялдын шынжырын устап ка- тып калыпты. Анда-санда: —■Кетер, комсомолдар! —деп кояды Жанабиг. Кшен жастардан курылган бригада. Газогенератор- дин ауырлыры eKi-уш тонна махабигш биккке кип’зге- л| жатыр. Кома плата ере Teric куш косып, сптеп кетере- дь Tycin кетсе, адам туги! цемент полды талкан етедк Куш косылмаса. мыз бакдай турып алады. Осы дяу лен