Ғабиден Мұстафин-Таңдамалы шығармалары екі томдық

Bip тентек ушш 6spi уялып, басын шайкап кейш тур. Бу.вдрген ал. Жауапкер булар. Бондаренко жанжалы жана басьышп едк Бэйтен таны кетердь Жогары караса жьмап Ж1беретшдей, темен карап ионтыйып туркам жас кыздан МеГфам кез1н ала алмады., сСе.чбшк» уеИнде онын жайнаган жузш, кул^мдеген ка­ ра кэзш кере алмады. Касына барып, салбыраган басын иегшен кетере, езше карата турью 6 ip жылы сез айткысы да келд1, уяты> ж1бермед1. Мькнау журт квзшше, казакы эдеп бойынша Зппн ашалмады Мейрам. Онын Мнде ма- хаббаттан туган кызианыш та бар. «...Махмет exeyi арба- Fa суйенш свйлест турды... Сол тырсыйраи неменi неге уШр кылады бойына. Here OFan пэтер уй болады?..» деп анада ушеушщ кездест калганып осы арада ес!не тары 6ip Tycipai. Б)рац |;аз!р Ардактьщ канлай кшясы болса да кешкендей едй — Ж ау кастырын жасырын 1стейд1- Акылсыз дос агаык гстенд!,— дед! Мейрам, шымбанына бата, Tinri кыпжЕлльт айтты.—Профсоюз мушес! гой. Жуманняз жолдас, катты» шара колданьвдыз. Енд| кайтып yniH ши- гармастай болсын. Бундап бассыздыкпен социализм жа- салмайды. — Еск! жумысшы' ед|', ит,— деп Жуманняз кул1мж1- генде, ершелене Tycri Мейрам. — Замам Tiperi ондай ecxi жумысшылар емес. Мык- рп, мнллионрз умткы болып отыргап озат жумысшылар. КарайранмЫ'Ц бар! KOMip ме? Пароданы айыра 6i.iy ке- рек. Ал, Ардак, с:are кннтен коп oriiiiiii, орнынызга кан­ та барыцыз. Bip.'jiu жуиысыл iCTeremieii, мынпыц козш ашкан купдирак. Bi.icM, с'изге ауыр тид! Бойтенн'ш, ce.ii. BipaK. Бэйтен cesi, коп сой дссенДз. адаскаиыцыз. Адас.- пацыз. Тура келссЬ. — Кызым, MeiiiH де айтарым сол,— дед! Щербаков.— Журт жана дуние жасап жатыр. Кдм сол душгеж жасас- са, журттыц катарында. Жаксы icTece ялда. Жамаи icTe- се арка. Имением алга умтыл. Колдаушыц эркашан дайын. Ардакгым жуз! жайнап сала бердк Ойлы, кам кэюл киз магашыларыпиц колыиан кеткел1 тым бэсьшкы едк Бэйтен баса туесе, мына жылы еездер кетерш тастады. YmIt каулап, шаттык кернед1 жас кекилдс Журег1 тулап, азар айтты рызалытын: — Мяк.ул Ра кмет п'здерге. Шолак облагай екем.

Ж анабш касында, ауылга кайттьг Ардак. Кун батып кеткен. Кызыл шапак эл1 тур. Сол шапактай кызарып, кызу сейлеп, леп!р!п келе жатты eKi жас... 19 Ж аз аяктап, кыс жакындаган сайын караша ауыл- дар коршаран, Карагандынын орталыры езгере тусть Казып, ойып тастаган мексмелж, enaipicTii? уйлердщ орыщдары, тасып, yftin тастаган курылыс материалдары картель TeMip жол алпыс километр жердеп Шокайра жеткен. Ш окай станциясына ж ана каланын жабдьжта- ры узджшз куйылуда. Калжтер, Орджоникидзе ж1берген тракторлар кушпз-тун! тасуда. Тасымал Kyimepi шабан, кымбат. Баска амал жок, кыска дейш калган санаулы кумдер барпген кымбат. Кысылмайтын Щербаковты да кыс кыеайын деген тэр1здп казан корасьш тез 6iT ipyre катал буйрык берд!. Бул кора б т п , казандар орнатыл- са, бу куатымен парогенератор, камерондар штемек, ат- барабандар калып, кетерпш машина KeMipni жер асты- нан вагонеткалармен шырармак... «Герберттщ» тар корасына жалгастырз кен Kipnim кора салынын жатыр. Ipreci каланьгп болыпты, тебес! элi жабылган жок. Материал бегеп тур. Станциядан аз ке- лнчмен агаш , эртурл1 жабдык тасыган маусымды жу- мысшылардык арасьшда ек/ трактор да жук тасып жур. Корапын 61’туш кутпей-ак мехцех слесарьлары апада трактормен келген дау кызыл казанды пике енпзш, тас тесект1н устже сулатып койыпты'. Te6eci ашык кен арин казан корасы — кочегарка болмак. Лапшишпн баскару- ындагы казаншалар бригадасы кызу icren жур. К а з а к а аркасЬш суйей турып. кольшдагы чертежге капала кара- ган Лапшинге. Бокай эрнемеш 6 ip сурап маза бермейд!: — Здесь што?—деп казаннын. аузына басып сукты 6ip кезде. — От жагатын жерь Мынау шыпырлараи тесттер: узын турбалардын ауыздары.— Тут1и, жзльш журетш жолдар. Турбалар от пен судык арасында. От кыздыряян кезде суды кайиатады... — Самовар.сыякты екен Foft? — Я, самовар турбасы сыяктьт. — Ал, ол суды кайнатып кайтедт? Жуэдчсшш1а г гя шайга керек пе?

Улкен адамиык бала сурарына Лапшин ip! Ticiepiu аксыйта кулдг. — Судып буы керек. Бу машиналарды журпзедп Ce- ni кочегар кылып шыгарамыи, сопда барлык бу машина- сы саган багынадьк Вокай Keai жайнап жымьщ-жымын етт'п Ертепп кун- нщ куанышы 6yriiiri кара лашырын умыттырса керек. — Тек осы леб1зщ yiuiH 6yriH бтздшне кел, кад1рл! конагым, досьш бол,—легенде басын шайкады- Лапшин: — Жок, сен кочегар болган кун! барам. Бул сездт соида айтсан каидай жарасымды! — Туу, OFaH дейш... — Ол кун алые емес, api кетсе ек:-уш aftFa со- зылар. Касьрнда Козлов, Щербаков келедк Ею колы артында жай жур!п, apaa imiii абайлай карап кедедй Лапшин- ге жегкепде казанды саусагымен шерте турып сэйледк — Ka3ip барлык iciiH Tcriri осында. BcpLarcii мерз1м- де б:те ме? — Костя 931 айтсын,—дед'1 Козлов. Лапшин niaipin кайырды жауаптьг: — Уакытты ете аз бердшз. Борис Михайлович адам- ды да аз бердп Ол адамдар бурым eHflipic кермеген... — Уйрету керек,—деп сэл шытьжьмт койды Щерба- — Тмдерше туешбей жатырмыз. — TyciHy керек. Мен ка.:;р жузге ж уы к казак евзш бшемш. Сеидерге ттптт жошл, 6ipre icie n журещдер. — Олар орысша сейлесуге кумар. — Ссндер казакша сейлесуге кумартындар. Сопда ею жагыц да yiipeiiin шыгасын. Yiipeay, уйретуд'т теп- ri —жалыкпай ic усттнде урьшысуда. Казан мацыпда ортурл1 труба, кран, усак жабдыктар жатыр. Бокай солардын 1'ш:нде. Бар in 93i тасыган, енд1 эркайсысын 6ip устап, 6ipiiie-6ipin уйлеелрш байкам, басын шайкап отыр. Бурын кермеген дуннешн BmiTiiie дейш, таныркап отыр едi ол. — Караныздаршы ананы, калай кумартады! —дед1 Сергей Петрович,— каз'тр басканын, борти умыткап. Бул кумарлыкпен бьлмей коймайди. — Бигенше азды-кепт1 уакыт ете;и рой. Тым болмаса 6ip слесарь коеыныэдар маран? — деп ед1 Лапшин, Ков- ловтык коз* бакырая калды:

— Не деп турсын, Костя? Кайдан алайын? Антон Лавченко парогенератор экелуге Kerri. Кашан кайтады? Келген кунде ол сол генератормен боладь». Иван эне, уш машинаны' б1рден жайып салььп тур. Кектайыншаны ус- талыктап алсак, мулле кол кейледк Бондаренко вагонет- каларды жамауда... Bapi керек. Ертек казан журген куш сонын 6api д ай ьт болмаса, казаньщ боска турады. Кол кушшен бу кушше кешудщ кыйьш кезеш кыйнап тур буларды. Алгаинда кезде осы тешректеп есю-кус- кыларды курастырумен болса, тем!р жол жакындаган сайыи жана жабдыктар келе бастады. Солардын шшде Донбасс Ж1берген 6ip парогенератор да бар. Бул улкен машина e3i будын куатымен журед1 де, баска машина- ларга электр куатып бередг Бэр:н журп'зуге мамандык керек. Кара жумысшылар, acipece казактар лек-лепмен келш жатканьимсн макан оте аз. Сондыктан окыту, уйре- ту шараларьш жеделдету кажет болды, жастарга уш жердей фабрика-завод мектебр улкендерге 6ip курс, са- уаташкыш отыз шамалы мектсп ашылган. Оныц устше мамам жумысшылардын жекелеп уйретепн б'фнеше Бо- кайы бар. B ipaK, жумыс олар ж етЫ п шыкканша кутер емес. Эр кун: «Аларынды алып кал, эйтпесе айрыласын!» деп такак-такак етюзедй Сергей Петрович трубкасын сора, осы жайларды ойланып турып: — K&'iiciMeii Антонды Костяныц бригадасына коскан жен болар,— дед!.— 9yeai казанды тездетешк. Пароге- нераторды сонан кейш колга алу керек. Бэрш б1рден 6i-# Tipew деп, бэр!н бегегенше, б1ртшдеп журпзе берген пайдалы. Лапшин кул1м-кул!м етп. Козлов ундемед1, Щерба- ковке ерш И ванньт бригадасына карай аяндады. Карт Иван шаттауыкка кысып койып, элденен! еген тур. Баска дуниемен ici жок, TinTi алансыв. 9з касында курастырып больмт калган 6ip камерон, он жагында, Жапабишн алдында 6ip машина, сол жагында, Бэйтен мен Балжанпын ортасьшда 6ip машина эл! кураусыз жаткр. Дал тобеден шакырайгаи кун бэршщ танауып терш1тсе де, Иванды ж;бгге алмапгы. — Сэлеметс|'з бе, Иван ага! — дегеи Щербаковке ол аузын компан eTKi3in, басын тужыра, кез!лд1р:пшн устБ нен карады. — Камерон 6 iT yre айналатыи ба5







пакты да, насыбайын атты. Подшипники каттырак ыс- палап, 6ipece шукшыя карап койып коразданады. Bipaic, келгендер OFan кеа1л аударган жок, Балжанмен болып ке-ni. — Сергей Петрович, таныл койыкыз,—дед! Жвиа- бш.—Мыаау олп Балжан дейтш сойкан келшшек. — Не сойканымды Kepin ед!ц? — деп байланыса кетт1 Балжан. — Кой, кой, мен саган партком секретары емесшн, Ticiu батпайды. — Е, сен KiM ед1н сонша? — Карагандыда 6ipiiimi казак машянис! болтали турган Жанабьл — мен. — Ойбой, кеткен екенсш! Bepi жур, онда,—деп Жа- набшд! Балжан машинаныч 6ip белшегше экелдк— Бэй- текене мынау не, деоем; «керек тес:к» деЛд!. Ал мынау не, десем «О да керек тес!к» дейдь Баска айтары жок. Кэне, сен айтшы. Жанабм эз5р бу машинасын бглмейд). ©з(н!к[ нефтБ мен журетш машина. Бшмеймш деуге арланып: — Бэйтендш дурыс, керек тес'и< кой,—деп едк Бал­ жан жакка тартьгп ж1бердь — Сен де машинашы ма?! Керек екешн KiMбьлмейдк не ymiii керек? Bopi ду кулдь Козловтыц тшт/ rueK-ciaeci катып жа- тыр. Жанабиг eKi’nui жасын тесеп тур: — Бэйтен унпн тары 6ip тартшы! — Аулак, алаканым садагасы. Жымьж-жимьщ кулш Сергей Петрович Балжашшц касына келдк ©TKip, кара кезди узин KipniKii, катыцкы кара сур кел'тшек эйелдж асылы кермш оган. Жакары тесжтер;л тусшд1ре бастады: — ...Буны орыс тшнд© золотник, денд! —бу машина* сынын журегг. Мына тесжтердеи бу Kip cji, мыиа тесжтер- ден кайта шырады. CefiTin, машипапы жургшп турадьг. — Машинаиьщ да исуреп бар екен-ау! — Эр механизмищ ез'шше журеп болады. Сошли со- руын б1лген адам, сол мехапнзмшн мастер! болады,—деп Сергей Петрович Козловка бурьма турды.— Казак жасы- нан 6ipiMmi машинист Жанабш болгапда, казак эйелшен 6ipimui машинист Балжан болука ruicTi. — Ол илек онай орындалады,— д*д1 Козлов.—Сей-

Tin ларогенераторды коя турамыз, казанды журпзем1з. Казаннын 6 iTyiH кутпей-ак движокт! журпзе берем1з рой? — Я, движок станоктардьи журпзумен коса, Ильич лампаларЫ’Н да жаксын. Осы жыйналгагт халыктык Keoi кермеген ол лампаларды. Ешй кую цехын да кура бастау керек. МеханизмHiH усак белшектер'ш ылгый Донбасс, Ленинград, Москвадан тасый бере алмаймыз... Б1рнеше трактордын гурш естшдЕ Гурка шйнде: — Bepi тарт! Байка! —деген Лавчепкоиыц дауысы шыгады. — Антон келш калды,—деп тура женелд! Козлов. Ауыр Иван, жеюл Жанабьт — 6opi ж упре шьи.™ сыртка. Арба Tipiccreii уш трактор, б1рнеше жуки колж тур. Станок, труба, тем ip аркан, динамо — 6opi жада. Солар- дын iuiiiue б;раз усталган улкен парогенератор да Kepi- нед|'. — Сурик экелдщ бе? — Азбисп кагаз бар ма? AiiTOHFa тус-тустан сурактар беркпш жатыр. — Экелд'ш, бар. Жабдыктардын куйлуып сура ма,— дсп Антон эдетшше кезш тас жумып, басын шайкап койды.— Трестщ базына сыймай барады. Тек тасьш ала б;л... Сергей Петрович булардын куанышты экпмеЫне бе- гелмедй Станциядагы базда не бар, не жогы1 езше мэ- лЫ. Жай басып, б!р1иш! шахтага карай беттедй Инженер Орлов шахтадан аулагырак, бел боктершде жалгыз тур, соган кследк Шаршауды, сасуды бшмейтш сыяктьи. Кун- деп эдетшше кун шыкпай турган, ол1 тьжыштаган жок. Атпен журш алыстагы шахталарды аралап кайгты. Жаяу журш Карагапдыиын ез пнж кврдг ©3i курастырган ду- ние комактанган сайын кызыктырып, куанышьт да, уа- йымын да арттырыш барады. Орловка жеткенде кек бете- гел! беткснге отыра 6epin: — Андрей Андреевич, тынысталык азырак,— дедк Омырау туймелерш агытып, самалга кеудес'ш тесей, трубкасын ойлана сорып отыр. Орлов келш жантая кетт! касьша. — Осипов 6 ipinuii шахтаны баскара алар ма ед!? — Кайдам, элс'1здеу болмаса. — Осиповтардын ез1 жетпей жатыр гой. Байкал ке- pe.niK. Кезлен таса калдырмай кемектесш отыру керек. Уклонды ашуды Ермекке берсек? 141

— Баска KiMre береаз! BipaK. айтын койьщыз. ниже нерд1 ол тындамайды кейде. — Тындатамыз. Инженер жайыпда оныц басында есю угым бар, жацартамью. — Караганды KBMipiiiiHезгеше 6ip касиет! серы, фос­ форы аз екен,— дед1 Андрей Андреевич. Бул сезше улкен мэн бергендей, KOTepiHKi рухпен кенеттен айтты.—Олар иегурлым аз болса, шойын кую арзаидайды. — Оныц ececiHe кул1 кеб1ректеу,—деп eai Сергей Петрович, Орлов вз niKipiii куаттай тусп: — Я, кеб!рек. Keft6ip пластылар кулшщ кели'пнен коксы пепине жарамас та. Зады, Караганды кем!рш!н Кузбастан кемшшш осында Faiia. BipaK, бул кемшшкп тез жоюга болады. — Кайтш? — Байытамыз. Байытуга тез кенед1 жэне сактау кв- терет!н, жуыкта бузылмантын 6ip касиел тагы бар. Те- рендеген сайын асылдана беред1 бунык KSMipi. Егер Куз­ басс KOMipiMen косып корытса,' коксыныи 6ip тамаша Typi шытар ед1 екеушен. Орлов кептен керсетпеген мшездерш керсетш отыр. Тэжрибел1 карт инженер «шахта окыйгасьшан» кейш жуш жыгылып калган, аз сейлеп, бойын аулак устап журетш. Каз1р шешшп, пайдалы пГюрлер айта бастаган сон, Сергей Петрович койиын аша тустй — Айта бер|'шз. Осындан жаксы лж!рлерд1' дэлеляеп. кагазга туеipе берсешзшн — Ермек бригадасын eKniiifli бригада жясасак. со- нын улпамен баскалардьи уГфетсек? — Калай жасаймыз соида? — Алдььмен адамдарды маманлыгына карай ipiKTen, мамандыгьша карай пайлалапу керек. Кайлашычы ку- рекке саламыз кейде. Бул барып TypFaii есепазлж. — Кайлашы мен кара жумысшы Oipдеп алады, кей­ де. Бул бэршен еткеп есепаздж. Дурыс айтасыз, мамаи кадр жетпей жатканда, колда бардын езш жете пайда- ланфай келем1з. Жумыс уакытын дурыс пандалану жа- йьшда да кеминлжтер аз емес... Осынын 6opi басшылык- тын аекындырмай Kepin, тузеп отыруын тмюйлй — Ермек бригадасы уклонды кашан алады колга? — KyHi ертен Kipicy керек. Byrin буйрык беремin. Вагонетка, рельстер не куйде? — Жел вагонетка дайын. Жаксы ремонтталыпты

Жузге жуык, рельс бар. Эз1рге уклон жумысына жабдык жетедь.. Eneyi 6 ipiiiLui шахтаны езгерту камын карастырып отыр. Буган дсЙ1н колбуранды жойса, енд1 атбарабанды жоймак. Уклон ашпак. Уклона тем!р жол жайьга, ва- гонеткалармен тартпак кэм1рд|. CaFaT алтыны сокканда Fana Сергей Петрович орнынан турды. Bipiiiiiii шахтанын алдында, ашык далада жьжналып калган топ KepineД1. — Бул не жыйын?!—дед1 Андрей Андреевич тусше алмай. — Караганды шахтерлерт Донбасс шахтерлерше хат жазбакшы. Соган жыйналран шырар. — ©те дурыс, ете жарасымды! Жыйналыс 6 ip шахтанш Fana емес, буюл Караганды- нш. Ойдагы ауылдарлан. жана ашыляан шахталардан, мехцехтан келш жатыр жумысшылар. Ардакты ортара ала келш, Ермек пен Ыскак та косылды топка. Щербаков пен Орлов жеткенде мына жактан Мейрам мен Жуманияз да жетп. YcTineH эл 1 ауыл шекпеш, ауыл тымагы туснеген жана жумысшылардын 1шжде жаулыты арарандап эйел- дер де жур. Эйел, еркек, ecKi, жана жумысшы болып бас коскан жыйынды Жуманияз ашкалы тур. Кытай кез1 ку- лшдеп, эдем! кара муртын сыйпап койып, кепш тыныш- талуьш KyTin тур. Дан-дун жуырда басылмады. Даусы пзстеу ж!'п'т едй 6 ipep дауыстаранына болмаган сок, ал- дындэры жайдак столды алаканымеи тарсылдатты. — Тынышталыныздар, жолдастар! — деп журт наза- рын аударып алды да, сейлеп KeTTi.— Шз, аз адаммен улкен жумысты — букьлодактык yuiiHuii кочегарканы бастадык. Оны аяктау уонн бушл совет елшщ жордем! керек. Сондыктан, ecKi шахтер Ермек Борантаев, Ыскак Кемеловтардыц усынысы бойынша Донбасс пролетариа- тына хат жазваль», ол хатты осы жьшналыста талкыла- Раль« отырмыз. Эуел! жыйналыстьщ президиумы!! сайлап алайык. ЖанабЫ орнынан ушып турды: — Президиума мен мына жолдастарды усынамып: Сергей Щербаков, Мейрам Омаров, Жуманияз ЭдЬюв, Ермек, Ыскак. — Комсомолдан Жанабш енсш,— дед1 Лапшин. Президиум сайланды. Жуманияз свзд! Ыскакка бердь Ыскак сейлемей кепт1 кез1мен тштш, элдешмд! !здеп из

тур. Мойньш соза, екшесш катере карайды жан-жа- гыяа. — Ардак кайла, влН, Ардак!? — деп дауыстады <5ip кезде. Ардак кептщ арасынан басын кылт стшш eji, касына шакырып алды.—Ермек скеум:з ацылдасып, ай- тар ce3iMi3Ai MyFa.ii.vire айтып, жаздырып койганбыз. Окы, шырагым, мынау журт еспсш. Ардак окый бастады: «Туыскан Донбасс жумысшыларына! Кешпел! казак ел1 коммунист партнясыныи басшыльггымен отырык- шылыкка айналды, вз1н1н, оперлi кэшбш, eHAipic кадр- лерш жасауга KipicTi. Бул уль» icTe 613, барлык жагы- нан жаспыз, кенжем13. О'здердщ жэрдемвдз керек. Донбасс тэжрибелерш, кекйрдщ жана техникаларын уйретуге, сейтт, К,аракандыны тезшен ушшгш кочегар­ ка жасауга мастерлернщдй екпЫдыерадздг жн'берпиз- дер...» Хат окылып болысымен эр тустан толыктырып жатыр журт: — Алдымен кайлашы, инженер, техник керегга ашьш айту керек. — Машинист, монтер, токарь, слесарьлар керек емес пе? — Донбаста кем'р шобатын машиналы балра бар дей- дп Эне соны Ж1'берсе, соны уйретсе. — Тары да 6 ip улкен казан ж^берсш! —деп Бокай дауыстады арт жактан. Ыскак «жаз, жаздын» астына алып тур. Ардак азар y-iripirr отыр. Жумабай келд! ка- сьиа. — Ардакжан, MaFan 6ip жаксы кайла жазшы, сабьг- мен,—легенде, ду кулд‘1 6api. Жаза берсе кажет таусылар емсс. Мейрам орныпан турып усиныс енпзди — Дажетп'н бэр:н п'зе берсек кагазра сынманды. Одап- да басты бастыларын атайык. Кепшйпктш осы' тьпепн еске ала отырып, хаттытолыцтыруды, ендеуд1 презлдиум- Fa тапсырсак кайтед!? — Дурыс-ак,— дед1 Ыскак- Б!рак жыГшалысты кыс- картудын орнына соза тусть— Ал, кол коянык хатка. Баскасын президиум e3i реттер. Журт стол басына жыйнала бастады. Алуан-алуан колдар койылып жатыр. Kenmuiri жацада сауаттаиган, мундай документке кол коюлары да 6 ipinmi рет. Соны- сын эуес, не мактан еткендей, арбыйран енс!з жазула- 144

рын баптана жазып, 6ipiHe-6ipi карап, жымындасып коя- ДЫ'. Шалбарынын ькикырын катере тус'т Жумабай келд1, касында бригадир Кутжан балуан бар. Eneyi эл1 сауат- сыз ексн. Кутжан сыя сауытка бармагын -батырып алып, naFa3Fa былш етюзгенде, Ардак астынгы ерши TiCTen калды. Куйель шокжар кол быдрап кетт! кагазды. — Кап! Кайта кенарем бе? — Козрама, бара берсш! — дед1 Ысвдк.— Шахтерлер комip куйесшен жеркенбейдн 20 Тун бойы тынымсыз, уназ жапалактаган кою сур булттар тараган. Аслан кок жалтыр. Кун жана шырып келед!. ¥рпа квб1'к кар жер бетш Teric жауыпты. Кеп ауылдар коржбейдн Жер астына ешп кеткен. Казылган жер, калкыйран жеруй, ьны-жнры, кара-куранын 6opi аппак. Шанкан дуние кунге шэрылысып жалт-жулт етед:. KimKene локомобильдщ жщ:шке гудог1 еспле.сп. Сме­ на б1тш, смена басталып жумысшы' журт жур!сте. Эр- туста казылып жаткан шахталар кайта карауытып, шан­ кан жер бетт'не кара мскдер пайда болды. Уйд1-уйге су тасыган арбакештер, 61'рен-саргн малый суарган адам- дар жур. Ж ана жауран кар уст|'нде журт козгалысы сай- рап коршедн Сонау коз ушында, бурыпгы «Кампан» по- селкесШн тусында карауыткан калыж топ кайиай жылжып келе жатыр. Ол Карагандынык зарыка куткен тем1р жол тобы. екешн, паровоздыц тyrini эйгьтеп тур. ДокестердЫ жотасын куа, уакытша сальжгаи жер- унлер тьим Tb!Fbi3, жоспарсыз. TiKe жауган жапалак кар карайганныц бэрш жапкан. Эйтседе пеш муржаларь*, олардан шыккан тутш тымык эуеде жокарк квирьтш, жумысшы поселкелерипн карамын алистан анкартады. Дендерлт бетше сыжмай, сонау ойпаттарра да жумыс- шы- уйлер1'ш’н муржаларь» орнап калыпты, TyTiii саны кеп, аумагьр ат шаптырым. Осы жумысшы елдш ;шшдеп жеке журштер 6ipTiHnen топталып, кызыл тулар кегердн Эр тустан кетержген ту, куралран топ 6epi орталыкка тартты ендк Бул кезде Мейрам, Ермек, Жаиабш танертенп шай устжде бас косып отыр eai. Ермек Meflpa.viFa тетрадын керсеткенде, Жанабьл де суырды конышыжан. 10—Мтстафн 145

— Коя тур, жалактатпай,— дед! Ермек. — Жарыктык, жалена шауьгп, жуйрж боласыз ба! — деп, Жанаб^л подпадай туст1 тетрадын. Eneyi де орысша окып жур. Орыс тшн аз 6uieai, олак сейлейдн Жазуын, KiTan окуын уйреасе, бэрш бметшдей каредк BipiMeii 6ipi бэсеке. — Ойдан шырарып жатка жаза бастагансыздар ма?—д ед Мейрам. Ерншде кулю тур.— Уйрешп калып- сындар, жаза бер1ндер. Жанабш Ермектш жазуын алып, кере сала сак-сак кулд1. — «Кайла вези!» Арба ма екен сонша? Принеси ле­ се кайтед)?! — Карашы, мугал1м1 касында болган сон кеп бшген- cin мактануын. — Ереке-ау, с!здщ мугал!мщ!з титл кун/ш-туш ка- сынызда гой. — Жок, Мейрамнын колы тимейдь Ал, Ардак кудай белел!, ceiii ерекше окытады. — Ай, бишеймш,—деп Мейрам тары да жымыйды.— Жанабкл онда «шай кушайт» деп жазбаган болар едь Ермек шайьша шашалып, шашкеа колынан rycin Kerri, шек-С1'лес1 катып жатыр. Сирек кулсе де катты кулетш. Сейлеуге шамасы келмейдг — IffipiK ит-ау, шабды Kici жегенш кордг'н бе! Екеуш1н ойынынан, iuiTefl бэсекесшен Мейрам да iiui- ке б1‘рдеме туйш калды. Ен жаксы керетш жолдастарын шайлыктырып алман. куныктыра Tycin, тез сауатгандыр- сам деген ойына Ардак кел!п кабаттады. — Кателерш ллге байланысты,— деп, Мейрам енд1 жубата ceii.ie.ii екеуш.—Орыс тглi — кыкын лл. Мектеп 6iTipreH 6i3 де кате «ifiepin аламыз. Одан уялмай, ша- рылмай уйрене беру керек. Сопла рана желлесшдер. Ереке. байкадыкыз ба. мыналар м е т epincis MyFaaiM ет- Keai тур. Тэуекел. Жанаб1лд1 Ардак алса буксирге, мен Ыздгак алайын. Туслк жарыска! Айга бар ЖаиабКп. — Айтатьж Tyri жок. Колма-кол карсы алдьж. 6i3. Mitre кол! Кол алысты. Жанаби бул уйге жгп келедь Жас та болса езжен улкен Ермекпен калжындаса, кагыса келе- дь MiHe3i ауыр Ермек ол келдЕак «соктыкшы кэпе» де- гендей кул1млеп. жыбырдяп отырраны. Мейрам мен Ар- дактын арасьжа да дэнекер сыякты Жанабж. Eaeyi эл1 148

тусш ашып жастык жайыняа сейлеспесе де, Жанаб1лд)Н сезшен 6ipiH-6 ipi андаргандай болады. Бурын тэныстыры жок, жастары, мшези iciepi эркыйлы, эржерден келт г\\’й1скен бул тертеушде еырткы емес, нэрыз шип жакын- дык. байкалады. Шай куйып 6epin отырган Энипа Ермеч- тщ женгедей алган эйелБ москалдау Kici. Сол жакын- дыкты сезд1ргендей: — Кайындарым-ау!—дедк— Бул арада бвтен ешшм жок, ойларында не бар, бойдак втпекандер ме? Екеуще улксн уй болсак, отау кылып шырарсак деген тшеудеимз. Соньт жош кел]'п rypFqn жок па? — Сэз белпип Kerri. Щербаков пен Козлов Kipin келдь — Мейрам Омарович, журт жыйыла бастады, 6i3 жыйылмаймыз ба? Мейрам 03 белмесше кишуге кегп. Щербаков уй inline байыппен карап тур. Есюлеу кара абдыранын устшде 6ip мойын, 6 ip жай жастык. тор алдында кенетоз теке- мет. буйгрле ж<’р тесен. >ртада гарт бурышты жер стол. Бул белме осымен fiiTTi Ауыз белмеш тактаймен екгге 6e.iin. Мейрам жарымысын езше уй жасапты. Жарымы- сылд.'-' гамак таретш плита, ыдыс-аяктар кершедь Сер­ гей Пегринит ж бул уйге бас сукканьг осы едй Отыра- гын орыады'к га гаппады, казакша жерге отыра алмады. Карагамдынын атакты. ecxi maxrepi, казактын окы- raH жасы. партком секретари дэл булай туратынын бwi- MefiTiH. —Апыр-ау! - дед| • Ермекке,— Мейрам Омарович сыпайылык. етсж, с'гз неге айтпарансыз? Складымыз бай болмаса да. осы уйге керекп б'грдемелер табылады foA. — Сондайлы кэсш кылган емесшн,—дел> де киже беря! Ермек. Жанабы карап кала алмады: — Мейрам кызеа с©з айтудан уялса. Ерекек жен- гейлеп де уялады. Бул Kictoepre 6spi 63i келу керек. Кул4се, калжындаса тыска шыкты бесеуБ Барана эр- тустан ту квтере козгалган топтар трест алдына келш туйгскен. Кызыл ала улкен жыйын дуылдап, толкып тур. Таяк таянган шал, кемтр, экес1не не шешесше ер- ген балалар да жур. BapiHia ауыздарында 6ip свз: — TeMip жол, поезд... Булардыц iniinae бурын TinTi кала кермегеш, TinTi ез аулынан узап шьирпараны толып жатыр. Кен сахра- 1(7

да кенже ecln, «от арба» «шайтан арба», «шайтан шам- дарды» ан.ыз етсе, енд: кезбен Kepin, колмен устайды. Зарыта куткен кеп жылдардан каз1рп калган 6ipep са- рат узак сыякты. — Kepiне ме? — Жакындады ма? — Нерып жатыр?—деп сабырсыйданган журтты Мейрам, Щербаковтер келе бастап к е т . Поезд aai терт-бес километрде. Жер жазьж. Паровоз- дын даусын e d in TyTiiiiH керген сон, козгалган кеп шы- да.чай жамырай умтылды. Кебш карлы жазык дала еши шуп-шубар, кайнап кеткен тор1'здi. Карулы жиптер сы- тшьи алга шьискан. Дебелей басьш жетш те калды. Кыр басынан шашырай куларан калыи топты TeMip- жолшылар айкын керген едг Сол кептщ каркыны кар- кын кости буларра. BipiHe-6ipi айкайлап: — Келе жатыр! Кыймылданлар!— деседт Ек! паровоз niipene тарткан узььн т!збек вагоидарда жол жабдыгь» рана емес, завод жаблыктары да толы. Шанырактай-шанырактай reviip денгелектер, Hip-Hip те- м!р белдж, арбыйган арыс iuiine Kici сыйгандай ксн тур- балар кершедк Бэршен де адам кыймылдары' тамаша. BipHeiue ж!г!т шпалды жупре тасып, тесеп барады. Bip- неше жш1т олардын соцынан рельс тесеп барады. Терт адам ек| жерде турып, рельстерд1 колма-кол шегелеп ке- лед|'. Поезд !ле жы-лжып келедь Буларра айканласа, icne сэт ллей келш, Караганды жумысшылары косылды. Шпал, рельс тесеуишер enai TinTi жетюзер емес. Kici басы 6ip.ieH экелт койрянныц еэшде узап Keni. Кейждеу келген бала-шара, кемтр-шал. кыз-келш- шектерге жумыс жетпедт Солардьт арасынан тамаша- лакап, алуан-алуан ундер, сездер есНледк — ПаЬ, nah! Сабаз. — Даусы эз1ретэлш!н даусы ма, немене? — Буын карашы борандай! — АйдаЬарша ыскырады екен. — Мынамен 6ip тайпа ел 6ip-aK кешш кетер. Осы тацданушы топтын iuiiHfle Карарандыиын карт кайлашысы Сыпан да бар. Ол еткен купит 6ip окпмесш айтып тур: — ...Спасе — Караганды арасына да арылшындар тем1р жол тарткан баирыда. Кырык-ак шакырым рой. Уш жылда азар 6ini. Онын релый шипуыт, жолынын

Keaairi т!лдей болатын. Паровозын бул паровоз eurepin экетедй Папан аулынан 6ip шана шеп алып ксле жатсам, Спастан поезд да келед1 екен. ©рге карсы какалып-ша- шалып, тырбыц-тырбын етедк TinTi енд1мед1 журил. Он- да, жындылау кез1.м13, артжагынан барып, Tewip шеп жулрышымным. 6ip басын вагонге, еюнил басын шпал Fa Lie койдым. Соны жулып кете алмай турьи калды. — Taflipi, 011ЫН кара айгыры айрыр ма, мынаны-н ка- сында. — Кулампаз да болатын. — Baroaaepi вагонеткадан аз-ак калкынкы ед1 рой. Bipi бастап, 6 ipi костсп. дуылдаган журттын iuiiiiae Эл1бек те жур. Касында Жумабай рана калыпты. Ардак пеп Майпа 6 ip келсе де белшш кеткен. Эл1бектщ Ka3ipri ею гажап. Ею’ урты ituKe сурына енш, кез1 терен арна- нын ен тубжде сы-рыраялы. Tiai тас байланган. Осынау калын жыйыннан шашыраран шаттык ушкыны денесше инеше кадальот жаткан сьюкты. 1 ш теп ешпендшк уь* аузын ашса теплердей, колы б1рдемеге тисе булд1рердей, e3iii-e3i 6epiu устап, мелите карап, кесюрлжпен шыдап тур. Паровоздын мандайынларЫ' Сталнншц улкен суре­ пке, октын-октын кез тастап кояды. Cepiriiiin сырьш алмаран Ж умабай, 63iHiu шалагай ойын тыкпалай беред1 оран: — Куданын куд]'рел, осы юсшщ деие 6iTiMi де ой- сан! Ай, куш баласы бар шырар! — Д снеа юопрек адам десед|’ foA,— деп Эл;бек кунк етщ едЬ Ж умабай ершелене туст1: — Поле! Мыла дене Kiuii ме! Нанбаймын, TinTi! 0л!бек таласкан жок. Сталиншн. депеш Kiuii десе де, Жумабай намыстанатыи турГбар. Кенже ой кейде кешт- се, кейде кулд:р!п моз кылмай ма. Эл^бек кулудт орны- на кеййи. Тыпдагысы келмей, адымдай аттап Lnrepi кетп. Кос паровоз суйреген узын состав Карарандыра мац- дайын прей токтады. Оны коршаран KenTiH iiuiHeH: — Кайда? Кай вагонда? — деген дауыстар еспледь Б!р!нен 6 ipi сурап, acHFa i.Tflecin жур. — Мунда екен! — дед1 Ермек. Составтын ен артына TipKeyai, адам мшген терт-бес вагон тур. Журт солай yfii- рйш. Жуманияз, Щербаков, Мейрамдар да келдг Вагон шпндеп адамдар шыга бастады. Алдымен шыккан орта бойлы, кеудель муртын кырмай, тужыра кырыккан, жасы отыз бестер шамасындагы ж ттке:

— Коля! Овчаренко!—деп Ермек пен Сейткалы 6ip- дея умтылды. Овчаренко ceKipin туст! вагоннан. Yiueyi кушырлана суй:сш жатыр. Николай Овчаренко Карагандынын еск: шахтерлерЬ шн 6ipi болатын. Караганды токтаган кезде Донбаска кеткен, енд! кайта келшть Ермек оны Щербаков, Жума- нияз, Мейраммен таныстырып турып, калжындайды: — Кашып кетш едщ кайта келд!н бе? — Кашканмен коясындар ма, бэрш кол койып хат жазыпсын. Келмеске шыдай алмадым. Кеткен де жалгыз кетсем. келгенде ек! жуз Kici ерте келд:м,—дед! де, Овча­ ренко касындагылармен таныстыра бастады, Донбастын эр жершен-ак келшть Ашан, uierip кез, коныр ж1пт— Яшка Ворона, Горловкадан, комсомолец, забойщик —от­ бойный молотокта |'стейд1, атакка ш ыры п журген екшндь нщ 6ipi. Ойнакы, сарша ж|'г!т—коммунист Осипов—Гри- шинодан, техник. Енкинтеу, зор кара Kici —Хветка Кава- люк, Сталинодан, токарь. Овчаренконын e3i Красный Луч- та 6ip шахтанын бастыгы болып турып. суранып келштк Барлыгы ек! жуз адам, ‘шГшде кара жаяуы жок: техник, забойщик, шахта бастыгы, слесарь, токарь, монтер... — Караганды шахтерларынын хатына Донбасс б1зд1 ж1берт кана тынбайды. Бул тек бастамасы. Караганды- Fa Донбасс кана кемекпп е.мес. бую'л Советтер Одагы ке- мекин екеш'н Kepin келдж. - деп Овчаренко тнеул! маши­ на, куралдарга нускады. - Мынау жабдыктарды Ленин­ град, Москва ж|'берсе. жол бойындагы кала, станциялар- Fa кездескен талай вагоидардын сыртыиан: «Караганды жуп» деген жазуды окыдык- Эрине, кемек кун санам кебейе бермек. Караганды кун санап есе бермек. Эуел1 6i3 келд:к жыйырма KiciMeH. Одан кеЙ1н ею жуз Kici болып, муншама жукпен. жолмен Ыздер келдщ1здер. Будан аргы кемектер булан элдекайда зор болатьшдыгЫ'Н Kepin отырмыз,— деп Щербаков ко- нактарды ерте, трибунага карай журе сейлестк — Улкен жыйын гой, 63ini3 сейлесешз кайтед1?—дей- д1 Мейрам. — Кел1с.кешм1з кайда? Жол азд щ жерге, конактар Ыздщ елге келдк Сондыктан шздЫ сейлегенШз жен. Акыры Мейрам свйлейгн болды. Жыйналысты Щер­ баков Жуманиязга аштырды. Бунлай улкен жыйыннын алдына шыкканы осы ед)' Мейрамнын. Трибунага кетершгенде сургылт жуз! кыз- IN

рылт тартты. Ce3i де бурынгысынан каркындырак, кызу- лырак шы«ты. — Жолдастар!— дед! даусын кетере. Саспайын лесе де толкын бар даусында.— Расырлар бойы каранРЫ далара Октябрь таны атса, eaai MiHe кун) де шыкты. К а­ зак елж как. жарып келген бул жол —енбекпн журт арман еткен, сол yniiii большепиктер белсене курескен со­ циализм жолы! Кен сахраны жанрырткан мынау поез- дын зор дауысы улы енбекке шакырады. Ертен ол енбек айльик жерд] г тты аттайтын социалиста индустриянын тулпарларына м!нгчзед!... Мейрам тем1р жолдын алып Карарапдыны тез жа- cayFa. Караганды казак елж рана емес. буюл совет елш керкейтуге кандай ocepi барыи шольш турды. Элемд! алакаиына сала, 6эр!н кере сейледк ¥лан-байтак казак даласын жацгырта келген алгашкы' поезд даусы кандай жаналык болса, совет уясынан жана ушкан, улкен жы- йында аталы сез айткан жас Мейрамнын даусы да осын- дай жаналык едь Жана дуниент бейнеЫ алып поездан кержсе, жана кауымнын бейнеЫ алгыр жастан кершдь Тойпакы жазылып, б1раздан кейш к еале сейлед! Мей­ рам. Сонау шетте, Эл1бектт басы салбырап кеткен. Сер­ гей Петрович нур жайнап, кез! жасаурап, кейждеу тур- ран Ардакка келдь Куанышы iru:He сыймай сыбырлайды: — JKiriT емес пе, кызым! Ж1п‘т, a? Мше совет мемле- кет1 83iHiH келешек басшыларын да дайынлап жатыр. Мы­ нау мемлекет кайраткерже лайык сез! Буржуазияныц бундай жастары мамасынын емшегш eMin жур эль — 03i шегаен екен! —деп Ардак кызара кул!мдеп койды. Ыкласын сала, суйсже де, сынай да тындап тур- ган. Деи койган сыякты. Сейлеген сайын кез алдында ecin барады Мейрам. Байыпты кыз акырын гана курсже- fli. Онысы iiu T eri жалын леб! екешн жасырады. Трибу- иага кадалран кара кезшен сол жалынды ce3in турды Сергей Петрович. Мейрам сезш аяктады: — ... IiUKi кастан таптык калдыктары, есю салт-сана, кадандык, енбектеп кырбайлык—— 6api сырткы жаура кемекш'ь Соларга жаппай социалиста шабуыл жасалган шак. Халкымыздын, партиямыздын бугшп ураны — жо- гаргы сана, алныр енбек. KiMосы уранра (лессе социализм поезына (лескеш. Эйтпесе, кагылып калганы. Алга жол­ дастар, тек алра! ill

ЕК1ИП11 Б6Л1М Ken жылдар кокке карап манкыйран кыаыл турба ка­ ра тут!нд{ лак-лак куса саллы. Трактормен келген ланке- шер казаны1 орнап калган. Кысыпган бу лауысы барлык уши жутип алып, тек вз! гана ыскырып тур. Тас квм1рд! казаннык аузына толтыра асатьт, сойылдай тем1р кесеуш кемекеГпне жупртт-жупртш коялы Бокай. Турба тулт- не какалып, локсыран сайын Караганды каулап ecin ба- рады... «Майкуды'К» булаты жоЛындяры белдш басьшан ат- тап келш лэл осы турбяиыц тубшдеп' резервуарга сар- кырай куйылы'П жатыр. Жуандыгы бешкедей те\\пр тур- баларлыц 6ip басы осьжла. екшпн басы Нура езеншде. Турбанын шимен. жер астымен езен суы куба бслд1 ер- лей акты. Жср кеулеген мда сан кайла белл'щ Tyfiiiie жеткен. Жер астыныц суы камерон-насостармен жер ус- тше шапшыды. Шекеа жарылмаган белес. тейешштер сирек. Динамит октьш-октын гуралдеп тур. Жер смю'нте аспанта лактырран тас тозаны', ак кардын устшде сэры куйып боп уйлырып, дщгекше тж турып калады. Bipiniui шахтакыт Kenipi ecin кеткен. Tirm айдынды Kopineai. Со- нау етекте сальшып жагкан электр станциясы одан да айдынды. TeMip жол Карагаилыны 6ip жьт-л етюмен осы куйге келлрд!-. Шахталар кебейш рудникте, партком улкейш горкомга айналды. Кала каз1р казанша кайнап жаткан сыякты. BipaK, fiapi кол кудлмен, бу куилмен балып

жатыр. Электр эл1 жарыкка да жарыткан жок. Жэлрыз парогенератор жет1се алмаран сон, жанармайдын Kyini- мен юшкене двигательдер кемектесш тур. ©naipic салаларьж эл! тепе камтый алмаса да, кен eMipre Kipe бастаган жана техника алдымен адам кый- ммлына, MiHe3iHe эсер еттк «Техника бэрш шешедЬ деген Сталин ce3i бул кундердт ураны: эр адамнын аузында, эр цехта жазулы. Сылбыр, кенб!с, батырак Бокай энеу- куш FaHa Мейрамра «буйырган кетпес» деп найкалып отырса, енд! «кететшдей» керш, манометр стрелкасына мазасыз карайды. Катты' дауыл екпшшдей, эмэн ысыл- дап, зуылдап турган бу сырын сол стрелка бкпед1. Эне, темендеп келедь Бокай кере сала мандайдагы кек ке- 3iaaipirin кезше тун'рдк Эдеп'неи тыскары шапшан ба- рып казанный аузын ашты. Гуркчдеп жанран кушл от кейш шалкып, езше тап берсе де, лаулаган жалынмен алыса асатып жатыр кем1рдь Казан какалып, запыран тусп, сэры тут1н уйльна уйыткыганда, кемейлете кесей туседь Темендеген стрелканы, жогарылатуга кумарткан Бокай самайдан Tepi соргаласа да шаршар емес, елер емес. Стрелка алга жылжыганда FaHa демалды. Енппп отыр, б!рак K y p ecin жекгенже мэз боп отыр. — Ал, шы'бындаган ешю'дей шыпындаган неме! Стрелка eiu i алга жылжыран бепмен он eKiHiH диф- рынан асып барадьв. — Омай-ау! — деп орнынан тары турды Бокай. Коз- ралыс, икем1 бурынрыдан мулле белек. Те31'рек барып, казаниыц Te6 ecin.ieri кеп кранныц 6 ipin арытты. Стрелка темендей бастады. Бокай стрелкадан кез жазган жок. Ол, темендесе бу aacipen, баска белмедеп машиналар токтайдыч Ол, мелшерлен артык кетсе, казан жарыладьи. Техника Бокайды, Бокай техниканы' журпзш тур... — Жай басар-ай, жай басар! — деген эйелшш даусы есп'лдк Эйелдщ касында 6ip еркек бар. Бокай сонымен шуркыраса амандасты. — Апыр-ау, Жамантж пе, мынау! Ел журт аман ба? Кайдан журеж? — Елден,— дед1 Жамант1к.— Ж урт жыйылран жерге келш калып ед!к. Сеш уш кун 1здеп азар тауып отырмын. — Я, 6 ipeyfli 6 ipey б1лш болмайды мунда, кепшЫк. — Кайырлы. болсьж, жаксы орналаскан екенещ. Бу- К1л зауытты 6 ip езж журпзш турсын рой. — IIIyKip, жаман емеспж. ©aaipic жумысыныц 6ip

касиел— уакыттын калай еткенш бйшей калады Kici. Малда жургенде кун батпайтын, тан атпайтын. —Сол кун дэл менщ басымда тур каз1р,—деп Жа- мант1к ауы!р халш баяндай бастады. 0 щ сынык, иыш тускен, торыккан rypi бар —... Конаклап алты кунде азар жетпм Карагандыга. T'ueyitmi 6eprip, 6i3flin жактын dip адамы кездесш, уш куннен 6epi сонда жатырмш. Туйем KopaFa сыймай лалада, кар устшде. Эйтеу1р катын-бала уйде. Картешкеаз дан бермейдь Суйген жумысымды такы бермейдк Калта карьинан. К,атты кысылып келш турмын. — Не жумыс сурап ед1ц? — ©3iMHiH кашагарл1пмд1 сурадым. — Ия. Ия, салпы ауыз Андрейд1н от дшрменшде от жагып турдын-ау бграз. — Бакандай уш жыл 1'сгед1м рой. — Неге алмайды? — Кашагарл!гше документ экел,— дейд|'. Оны KiMес- керштк Айдалып кеткен салпы ауыз Андрейд:' енд! кай- дан табам? Сонымен шахтыга барасын деп тур. Бармай- мын, мехцехка ж^бер деп, мен турмын. Не айтасын 6yFan, не кемепн бар, екпшд1 Kepitiecin? Бокай жауап кайырмай, томен карал отырып калды. Gfic.ii шыдамады. Кайкы epiH кара келшшек суйрендеп сейлей женелдк — Аспанды алакандай, жерд! тебшпдей кылатын еш- теме жок. Йемене, жундсрш жыгыла калганы. Мсйрам- Fa бар, алдыр жумыска! Караганды^ журттын 6opi сыйып жатыр. — Буынсыз жерге пышак коямыз ба сонда! — дед1 Бокай, sai ле темен карап отыр.— Документа калай злгызады? — Документ! болса esi де туседк Бай емес, уры-кары емес. Б1лсм1з де. Екпшд1с1н рой. Екпшд1 айтса бэр5 се­ дел!. — Сол баланыа жумысы кеп, басын катырмасам деп едш Щербаков жок каз1р. Ол екеушен басканы Ырымбек тындамайды. —Бепм-ау. Мейрамнан да уяламысыц! Уялманью, ойыкызды айтып турыиыз дегеи! кайда? — Жарайды. айтып кереШн,— деп Бокай жана FaHa басын квтердк Бвгде сезге KipicneftTin эделн бузу кы- йын соккан гыяктьк Кыйпалраны' евзшен байкалады.—

Жамантш, мен саран кешл болам еши. Рас, артын таза, 6ipaK, бул жсрде енбек багаланады. Эйтеу1р уятка кал- дыра корме! Адал icie. Аянба. «Энеуг! KiciHi3 мэнЫз бол- ды» десс, MeHi Tipщей елт1ргешн. Екшшй ею айтпайды.— Жамантш алгысын да, сертш де айтып жатыр: — ... Bipey курлы icTepMiH. Тек орналастыршы. Жак- сылырьщды' умытпаспын. Дауыстап сейлей Жанабш келедк YcTi-басы май. Ко- лын кеширдш улпасымен сурте, корил болмеден шыкты. Ол белме бурынгы «Герберт» корасы. K,a3ip еюге белш- ген. BipiHfle парогенератор, б1ршде нефть двигател1 жэне 6ipeH-capan станоктар бар. Жанабшге слесарь Иван ею жуманын шпнде двигательд! уйретгп, машинист ет:п шы- гарды да, Лапшин Бокайды ею айдын шпнде кочегар етш шыгарды. Eneyi де екпшдп колы босады-ак кездесш ту- рады. — Бока! — дед! Жаиабш.—Машина дегешц бшгенше гана екен. MeHiH енд1 Шли пька бастады. Бокай басын шайкап. б’фаз отырып барып кайырды жауапты: — Устаран сон мьмстап устау керек. Корее кызардан береке шыкпайды. — Сонда сол юшкене машинеш айналдыра бергенде не шыгады? — Е, шуу, дегеннен слесарь болмакпыеык? Тым аспа, шырак. Yfiperri, машина берд1 колына, тастай женелу уят емес пе? — Бока, сэры атаиша куше бузбай, балпак аян.мен жетпекЫз бе? — деп кулд| Жанабш. L'.iyi кем ашылганда усак, эдем! кой TicTepi айкын кершдк— Болмайды, Бо­ ка, Бэйтен он ceri3 жыл icTen, 6ip мамандык ала алмай шыккан. Козлов жыйырма бес жылда механик, Лапшин он бес жылда слесарь болса, олар да оиша узамаган. Сталиндш бесжылдььк каркыны белек екеи! вз1М13ден. осы Карагандыдан-ак «epinin тур. Мен 6ip айдын шпнде Майпаиы уйретш, орныма калдырам да, токарьлыкка шыгам. Тамаша жумыс! Тем1рден туйме туйедп.. — Акысы канша екен? — ШаюрттердМ аз, жузд]н макьшда. Б1рак, ею-уш айда токарь болам foA. Сдельний !стейлп 1стей 6i.’icen, пнженердеи кеп та басын. — Булайткандарьщ орынлалса жаны бар соз екен,— дед! Бокай.— Мен ез!м слельнайсыз да жер астындагы-

лармен нанды, тамак, буйьпмды б!рдей алам. Шук!р, ай- лык акым жетедк Канарат керек. Энг1ме устшде Бокайдын кез! кабыррадагы стрелка- да едК Сагат бес бопты. Сезш пышакпен кескендей тый- ып, котелдш устше жуг1ре шыктьк Бара кранный 6ipiH арытты. Бу анырап коя бердк Бурынгы рельс конырау, локомобильдш жш:шке даусы емес, бук:л Карагандыга жеткен аор дауыс. Дэл касыиан есп'генле кулак бггеле- д1, жер солкылдайды. Жамантж куларын басып бура кал- ды. Касындагы эйел сылк-сылк кулш отыр. ¥зын Дмитрий келш, коса кулд1 эйелмен. — Метрей! — дед1 Бокай, жогарыдан тусш келе жа­ тый.— Bopi каз-калпында. — Насос ше? — Лапшин 63i келш окдап Keiri. Лыпып тур. Кочегарканы Дмитрийге тапсырып. Бокай жумыс ки- i.MiMeii горкомра беттедь Касында Жамантж, эйел! уйге кайтты. Кыс iшiнде салынран ек! кабат стандарт унл'н, устщг! кабатында горком, астына трест орналаскан. Ал- дынан ат кетпейд!, кепийлж. Кала тардыры осы' уйде ше- иплш жатканы сыртынан да байкалады. Bipeyaep жай- рандап Kipin, жабынкьг шыкса, б1реулер жабыикы Ktpin, жайранлап шьм-'ып жатыр. Бурым кебжесе тымак киген ауыл адамларьк жана жумысшылар кершсе, енд! кулак* шынды eCKi жумысшыларда, галстук байлаган, буйра жагалы окырандар, кызметиплер де кебейген. Бокайдын !ш<не сэл кызряныш пайла болды. ©з!мс:игоа Мойрамды жат адамдар билеп бара жаткан сыякты. Эуелде терт- бес уй Карарандьины осы халге келт1рген Бокайларды танымайды, елемейд! 6ipi. Дайынра келш, аспанга ка- райды туге. Уйден acbiFa шыккан 6ipeyi карып та Kerri. Екшнд1 Бокай буларра ез!н таныткалы элденешё окталса да. шыламдыдыры, уяты ж]бермедк Сурастыра келш Мейрамнын eciriH ашканда, Мейрам да, Караганды да кушагына сыймай кеткен|'н 6ip-aK 6i.i.ii. Алдыдры бвлме- де кезек кутш б1рталай адам отыр. 1ш:нде ак жагалы, жуан портфельд1, каска бастар да, жумысшылар да, 6i- реи-саран эйел, бала да бар. Tepri белмешн eciri жабык. Конырау сылдыраганда FaHa 6ip квркем орыс эИел\\ ш- pin-шырып жур. Таза, тэртшл уй Бокайга езгеше эсер eni. Келгеш. кергеш осы. Мейрам далада кездескенде рана Kimineflui, жадарай екен, бунда манына Kici бара алагын емес кой, деп калды. Отыррандардын ешкайсы-

сын таныран жок, вз каласынан ез1 жатыркап тур. Ке- зек кутуге квп уакыт керек. К езеказ енер Typi жок. «Эттегене-ай, катынды-ак ж1бермеген екем» деп турран- да, жанагы эйел кабинеттен шыктьк — Карарьш, Бокай келш тур, депп Мейрамга. — Шыдай турыныз, бастауыш партия уйымдарыныц секретарларымен кенесш отыр. — ¥закка созылар ма екен? — Ол арасын айта алмаймын,— дед'1 де эйел столы.- нан 6ip каразды ала сала кайта енд1. Кезек кутш отыр- Faiuap тарай бастады. Бокай кайткан жок. Беж жым- даспай жабылып едн сыгалай койды. Кен белмеде кеп адам Kepiiieii. Кепке карап тер алдында Мейрам жеке отыр. Ермек свйлеп тур: — ... Б1здщ хаты>мызды бук|'л Донбасс болып талкы- лап, ен жаксы мастерлерш ж1бердн Келген «ею жуздщ» 1Ш1Нде 6ipiHUJi шахтадагы Ворона нормасын ылры'й жуз елу-eKi жуз процент орындап жур. Мехцехтагы комму­ нист —токарь Ковалюк норма орындау уетшде укыпты- лы1ктыц, шеберлжтщ тамаша улгьперш керсетш ’ жур. Овчаренко баскарран шахтамен баска шахталардыц ара- сында б:р кыдыру айырма бар. Б!здеп бастауыш партия уйымы Донбасшылардыц осы. озык тэжрибелерж кепт]‘ц кекейше куюды максат erri. Каз!р 9 kim сыякты жас шах­ тер, Ворона сыяктьь озык шахтермен социалист жарыс- ка тусе бастады.. Бокай сыралай-сыралай басыныц жарымысы iuiKe ен- reniii байкамады. Ес!к арасынан кэз1 Tecin, сакалы тэу- Tiiin тур едц Лапшин сейлегенде ын.райсыздаиып тартып алды басын. — ... Механикалык мастерскойдын партия уйымы ал- рашкы. кундерден-ак уйрету-уйрену мэселесш etmipicriK жосиарымеН катар койран. Сонын нэтижесшде Жанабкч, Балжан сыякты жастар туп'л, жасамыс адамдардын ез1 механизмд! шапшан. уйрешп коледи Мысалга Бокай- ды алайык... Бокай eciKTi жауып, кейш шепнш кеттц Жамантжтщ касына келгенде кул1мдеп, кызарандап тур едц — Не сейлест жатыр?—дед! Ж амантж. — Жумыс жайы, жумысшылар жайы,—деп, Бокай аржагын айткысы келмесе де iuiiHAeri куанышын жасьи- рып тура алмады.— Меш кочегар дейдц екшнд! дейд!, эр













жасап жатыр. Осы улы езгер1стерд1к тусында «казакшы- лар» кулакшыл болып шыга келдк 0зшше, Ырымбектен естияр Жаппар ес нен танранын эл1 оезбесе, бойындагы ыза, кулак ызас» екенш де сезген жок. Ырымбек зады кулак ушш де кыйлалган емес. «Юмнщ тарысы niece, сопын тауып>1». Советт:к алгашкы кездер!нде кулактын жуан сакыман карбыта-карбыта асап та ж1берген. Кейш- ri жылдарда коматай кулкьжы кезге туеш, шел] темен- дедн Шен кумарлык —кастандыкка, темендеуиплер yfii- piHe экеп косты. — Бар айла асыра сигтеу ме? — дед! Жаппарра. — Асыра с1лтеу!—деп аныктай тусл Жаппар. Кем сштеуден керешекп кердж. Енд1 «тек алиа» деген уран- ды бетке устай арандашп кал. Мык жумысшы сураса, eni мыц жумькшы, мын тонна кемip сурЗса, eKi мык тон­ на 6epeMi3 де. Шамадан артык жуктеп. бел сындыру 6ip тэсин Шама келгешн болдырмау, сабатаж, булд|'ру, TiriTi жеке террорра дейш бару еюнил тэс!'л болу керек. Bi- piHiiii бесжылдыкка бук!л элем назарын аударып отыр. Бул жоспар халык шаруашылыгын непзгаен езгертедь не neri3iHen куртады. Менщ байкауымша, каз1р барлык каре» куштер оянган шак. Ада-куде жекет1н де, жешле- TiHде осы шак. — Сол каре» куштерд! уйьимдастырушы, баскарушы KiM? —деген Ырымбектш сурарына жуырда жауап кайт- пады. Жаппар ойланып каллы. ©шнде улкен кыйналыс бар. Калындау epinaepi салбырап, мандай эж!м! терен- дей гускен. Курсппп койып, там-тумдап айтканы терен.- ге тыккан сырдын ушыеы FaHa сьтакты. — Ашык жыйында рана емес, онаша белмеде де бай- кап сейлеу керек. Бакылау куштк Ел дегешн жау. Топ жыйнайтын, елге таласатын flayip еткен. Сол сыякты каре» KymTin келемш айтатын кез де еткен. Сен меш б\\л. Ceni 6ipey рана бЕлсГн. Мен кеп болганда екеуд! не yiueyni бшермш. Мыкнын жасаранын 6ipre булд'фт, сол 6ipre 6ipai рана б!лдipy enairi эрекеттщ ен шебер Typi. — TyciHiKTi,— дед! Ырымбек,— оркайсымыз 6ipep се- шмд! адам табу керек болд» гой. Мен соны тапкан сы- яктымын. — Ол KiM? — Патшадан талай рет шен алкан атакты Эл1'бек. — Япыр-ау, ол осында ма ед1? 162

— Шахтада ктейдь Сулу кызы- бар екен, Мейрам ал- галы жур десед5. Жаппар ойланып калды. Шылымын альт, жуйемеле- те сорраннан кейш айтты nikipiH: — Мешмше бул адамнын. совет уюметше imi жылуга мумкш емес. Тамырын устап кер, кызын Мейрамнан айы- pyFa тырыс. OFaH айла толып жатыр. — Енд! 6 ip дэмел1 адам Орловтын. e3i емес пе? — Коя тур,— деп басын шайкады Жаппар.—Мун- дайлардык Ke6 i устап береди Бермеген кунде тауьи ша- гылган, тайгакка баспайды. Ырымбектщ eni бузылып сала бердй Тавдайын тык- тык кагып, басын шайкап отыр. — Неге еюндш? — Эл1бек Орловка бар сырьш ашып койып едп Кен- бей кетсе, Орлов б.'зге ете KayinTi адам. Телефон конырауь» энпмеш бел in ж1бердп Жаппар трубканы ал ьт: — Каз1р,— дед1 де орньшан турды,— екеум'1зд1 Щер­ баков шакырды. — Мунык етек-жеш кед мужык. Шошытып алмау керек. — Мейраммен тым жакын, 6ipaK. Eneyi осы сезбен уйден шыкты. Сергей Петрович столына шынтактай отырып, он ка- быргага кадала калыпты. Столга шеккертген кеи кеуде- ci, басын T ip e re n жуан, жунд1 б!леп отырса да, денесшш зорлырын 6Lnaipin тур. Кабыргада ек1 карта шули Bipi Караганды каласынын у с т , 6ipi астын керсетедй Олар- даи жогары, KeMip enaipy жоспары йпнген, ирек-ирек К ы ­ зыл сивые» теменнен басталып, сонау жогарыга жеткен. — Кандай ерлеу! Кандай кыйындыктар тур! — деп Сергей Петрович демш imiHe узак тарта, столдан кеуде- с!н кетердй Осы дем'1мен, cyficinren ерлеу1н, KayinTi кый- ындыгын коса жуткан тэр:здй Трубкасын ойлана сорып отырганда. Жаппар мен Ырымбек енди Eneyiне KipreH бе- тЗаде кабыргадагы карталарды нускады. — Танысыддар, жтттер. Олар таиысьш болганша кен шалбарынын, терец кал- 163

. тасына колдарын сутып, ойын бузбастан epcLni-карсылы журд! 6ipa3. — Караганды каз1р бас курау, баспана, су, TeMi'p жол муктаждыгынан етт, жоспарлы турде еЛ1М1зге хем!р бе- руге K ipidi. Тамаша кыйындыктарды тез женд|к. BipaK. улкен Караганды a.ii жок, оны жасау жолында кыйын- дыктар ani коп. Агылшын, орыс байларьшын ондаган жылда алган KeMipiH б:з 6ip жылда алуымыз керек. Осыган карал алдагы idiu аумагын шамалай берМздер. — Бул жоспар канша улкен болса да жетпей жатыр- ау,—дед1 Жаппар.— Ecxi Донбасты былай койганда, жаца Кузбасган неге кем тусем1з? Сергей Петрович басын акырын шайкап койып, жы- мия кулдн Сэл ундемей калды. ©ншде унатпау белпЫ кэршбейдй Кен кеншш толганганы байкалады. Жап- парды тэжрибел!, ойлы ж:пт дел курметтейтш. Онын эр сезш салмактап алып, жауап кайыратьш эдел eai. — Жаппар Султанович, дурыс айтасыз,—дед1 содан кейш,—жоспар канша улкен болса да жетпей жатыр. вйткеж т:лек улкен. Он бес-жыйырма жылдан кейш де «жетпейд]'» легенд! айтамыз. ©скелек л'лек эрдайым жргары турады. Мумюиджтермен есептесу керек. Куз­ басс канша жас болганмен Карагандыга ага, exiniui ко­ чегарка. Жэне ол К9.м1рд1н гана кеш е.мес. шыгыстагы кара металлургия алыбыч Оралмен кат-кабат байланыс- кан индустрия комбинаты^. Ырымбек киш кет* татеден. ¥тылай сейлеп, exeyi Щербакова бурмалауга эрдайым тырысатын осылай: — Караганды да кем1рдт гана кеш емес, Казак,- станнын индустрия ошаты. Балкаш, Жезказтаи бук1л- одактык туст1 металлургия алыбы. — Бшем, эбдсн бйлем! BipaK жоспар беюген. Бор: есептелген. Бос таласты кояйык. Мен аздерд! баска мэ- селе жайьгада шакырдым. QitriMe уз|'л:п калды. Сергей Петрович шугыл езгердн Жаппар мен Ырымбек тосын хабарды асыга кутш отыр- са да, жэй бастады сезш: — Кенес, сол бешген жоспарды орындау жайында. Мен жаца горкомда болдым. Мейрам Омарович салак- тыгымыздь» бетке басты. КадрдЫ’ жыннау, дурыс орна- ластыру бар да, орналаскандары» баулу, мамандандыру бар. Бул женде де б1зде сара жоспар болу керек. Ka3ip- 164

Г1м1з тек жоспарсымак. Ырымбек Кадырбаевич, бугш- нен бастап осы жоспарды жасауга KipiciHi3. — Бес купле дайын болады,— дед1 Ырымбек. — Оку комбинаты, фабрик-завод мектептер! жэне маман жумысшыларга Tipaey аркьмы баулып келеек, Мейрам Омарович кадр баулудын тэты 6ip туры усына- ды. Донбасс, Кузбасс сыякты ip i eHaipicrepre жумысшы бригадаларын ж!берш, тэжрибе, енеге алысу эдетке ай- налсын, дейд!. MaFaH бул усыиысы катты унады. Byjr да жоспардьин 6 ip тармагы болып епуге THicTi. — Куп! — деп Ырььмбек блокнотына жазып койды. Щербаковтын аузынан шыкканды кавып алыл жалактап тур. Cipa, эр алам ез ролшде артист болса керек. Ж ана рана онаша белмеде 6ip кыйлы, eaai 6 ip кыйлы. Ijureri елексенщ HciH, хош шел сездермен оебелеп сезд:рмей тур: — Осылардын ycTiHe, эр шахтаньт, цехтьт жанынаи кеиш курстар ашылса, мамандык алудын ез'ш жаппай мш егл окуга айналдырса кайтед1? Жумыс сараты аз, жумысшылардын бос уакыты кэп, жумыска да, oKyFa да улгередК Мемлекет акта аямайды. — Тым асblipа сштемелж,— дед1 Сергей Петрович.— Жумысшылардын бос уакыты квб1 де, мемлекеттш олар- дан акша аямайтыны да рас. BipaK, м1ндеттеу, куштеу аркылы' барлык icTi б1рден icTey, кэп санасын вктеу кол- дан келмейдЕ Сабыр, есеп керек, ем!р эуенше уйлесе 6 i- лу керек. «Мынау жуан ciHip болар емес кой» дегендей Жаппар меи Ырымбек 6ipine-6 ipi карады. Егер сол жуан ciuip терт-бес жыл бурын кезлессе, iiuTen тунбай ашык- тан-ашык кеск:лескеп болар едк МезгЫ еткен, жагдай эзгерген. Лапылдауга дэрмеп аз. Астынан кызган корда- дан 6biKCbiFaii квшлдер бульпыл жатыр. Щербаков оны! байкаган жок. Кадр жайындагы кенесп 6iTipin, екпшл мэсслеге кешт|': — Жаппар Султанович! Озге вте 6ip жауапты, эте кыйын ic тапсыргалы отырмын. Менш уакытымиын Ke6i KHMipre кетin жатьир. Ci3 сол квм\\рш1лерд!ц азык-тулш жагын ез колынызга алсаныз кайтед1? — Алайыа,— дед'| Жаппар. — Алсаныз, мейлжше есепдандык, укыптылык керек бодып отыр. А з ы к -Ty.iiK байлыгын колхоздарымыз ЭЛ1 жасай алган жок. Олар да 6i3 сыякты жана коные. Bip карточка орынсыз бер!лмеуше кандай курессек, эр карточ­ ке

ка raiCTi нормасын уакытында алуына сондай куреселж. Еши eKi-.уш айда кар еридь Жол бузылып катынас кы- йындайлы. К,анша запасымыз бар? Оларга караран жан канша? Кун сайым косылып жатыр адамдар. Жан санын eTipiK асырып, артык азык алсак, соттайды. Кем кврсетш жумысшыларды ашыктырсак тары соттайды. Мешмше дэл каз|р ен кыйын мэселе осы. Сондыктан, Жаппар Сул­ танович, ciere рана тапсырып отырмын. Партия алдында eKeyiMi3 де жауапты. Жаппар жэй иана езу тартты. Кул1'мс1регсн жузшде кулкщен келпрлж басым ед1, калжынмен буркеп, бйшр- мей жйерд1: — Былай да, былай да соттайды! Сергей Петрович, сонда 6ip адамнан 6ip карточка кымбатырак болганы-ау? — Я,— деп басын изед1 Щербаков,—ейткеж сонын e3i адам удин. Эрюм ез сыбарасын алура THicri. Егер оны бермесек, не б1реудшн 6ipeyre жулып берсек, б1зл£ сотта- маранда, карточканы соттай ма? Yuieyi де к у л т Ж1'берд1. Алдыкрьи болмеден секшл бет, сарша кыз келдк Хатшы кыз. Колындары 6ip жапырак кагазын карал алып: — С1зд1, Махмет Торсыкбаев деген жнтт баганадан кутш отыр,— дед1 Ырымбекке. — Ka3ip, каз!р,—деп Ырымбек дереу Щербаковка сез тастады.— Жумысшыларды жабдьгктау бел!мше ла- йык па, дей-MiH. Дурыс жМт, тапыссацыз кайтед1? — Ол opUHFa горком жолдайлы Fofi. — Горкомга баруга баталмай жур. Мейраммен ара- лары.чла бозбалалык кы’зраньин бар ма, калай. — Бул арака бозбалалык неге кыстырылады! —деп улкен денесш селюлдете кулд! Щербаков.—Эй жастык! KipciH, бозбаланы кереШк. Хатшы кыз шырып кеттн Катып кжиген, буйра шаш, аккуба, тыкызша ж1г!т —белгш Махмет ендь Ол жа- байы адамдардын алдында, acipece кыз кезшше кеудесш кетергепмен, бундай жерде тшп сьтык, KiwineliLi бола- тын. Амандасуы, езш устауы, тойран токтыдай момакан сырты Щербаковка унап калды. Енд1 iuiiH 6iayre сез тастап отыр: — Бурын кайда 1степ ед5н, шырак? — Осы Тельман ауданында, аудандык тутыну коопс- рациясьшыц бастыгы болып 1стед!м. — Одан калай босандын? 160

— MocKBaFa, сауда кызметшшерМн курсына кеткен ед1м. K,a3ip сол куреты 6liipin келген бет1м. — Keprni ауданньщ кадрын тартып алу 6i3re лайык- сыз, акша шыгарып окытып, KyTin отырран аудандьь тас- тап кету <мзге лайыксыз емес пе? Махмет муд1рш калды. Ырымбек туст! арага. — Облы-с Карагандыга >i<i6epiriTi. Аудандар адам бермесе, Караганды калай жасалады? — Ci3 не айтасыз? — деп, Щербаков Жаппарра ка- рады. — Мен бул Ж1г1тт! Ырымбек аркылы бкпем. Орта дэ- режел! быймй тэжрибеЫ бар кержед|. Онын устше ма- мандырын кетерш келшть Бундай кадр тчбыла бермейд!. — Жарайды,— дед1 Сергей Петрович 6ip жымын eTin.— Горкомнан сурап керел1К. Бозбалалыктан баска татары болмаса, кешнрем1'з. EipaK, iciHe мыктыбол, ши- рак. Ke.viip мэселес1 кандай зор болса, сол KSMipfli бере- ti'h жумысшыларды жабдьистау маселeci де сондай зор. 5i3 осы отырранда жумысшылардын камын ойлап, бас сындырып отырмы-з... Махмет дамыл-дамыт басьин изеп тындай бердк «Эл- беттеш» Tirrri жш айтады. Егер Щербаков: «урген куык- тай неме туртт калы-п, бырс етюзейш бе» деседе. «злбет- тс» деп бас изер ед1. Ырымбек осы мшезш баскадан бу- рын б:лш, колына кондырган Typi бар Демеп кояды. — 0 з1м1зл:н Кызыл маман, лауларан жас кой, алып кетед:',— легенде, Махмет басын изей тусп'. Беймаза ба- сын, одагай «элбеттесш» еске мыкты' калдырып, уйден шыкты' Махмет. Сергей Петрович саратына карады. — Отырьш калыппыз, тарайык,— дед! де орнынан турды. з Ардак ешуакькгта мундай куанран емес. Жыйналыс- тан шырып уйше жупре басып келедь Легнрген кен'лше шапшан, баскан аяры шесе алмады-. Мына турран yfti api алыстап бара жаткан тэо!здь Томп-томп жетед!. Ж'злкес!- нсн шыккан кара шашы желк!лдеп, exi урты булк-булк козралады. Акша 6eTi кып-кызыл нарттай, каракат кез! жанган шырадай болып табаляырыктан аттаранда: — Кеке! — дед! eHTirin. Kexeci баяу гана мойнын

ганлпйKRpiuai.



алдынызда жаткан уш KiTan, маран элдскайда кундырак. С!зден еспмеген жылы сезд1, елден еспшм. С|'зден керме- ген камкорлыкты\", Советтен керд1м. Сонда да ci3fli ка- райлап келген еД1М. Егер 6ет1шз осы болса, эке мен ба- ланын коштасатын mepi де осы болар. — Саяси сауатын ашылган екен, балам. Еши устап беруш гана калды,—деп Эл1бек KypciHe орнынан турды. Жумыс кшмдерш кшшн. Курегш алды да шырып ксттк Белес-белес бшк кар. Кар астында шыпырлаган жер- уйлер. Айсыз, бултты карангы тун. Коян жымындай тар сокпакпен катты карды шыкырлата басып, Э/пбек шах- тага келедь KaTeciH жана б1лдк Кас-кабагына карап, ур- шыктай уйр1лген жалрыз кызы советт1к болып бара жат­ кан сон, каттырак айтып, кайырып алмак едк Бундай катал мшез, саяси бет керсетедй деген ойында жок. Тек Мейрамнан айрылмай ма, деп кауштенетш. Ырымбек те осы жайды ескерткен. Enairi Kayin TinTi терендей тусть Б|'рак, «устап бередше» кент бара коймады. Ырымбек- пен энпмелескеннен кейш Орловтан сескендь Не ол кене- д1 айтканга, не устап береди деп ойын беютп. Осы оймен шахтыра жегп Элiбек. Kenip маны каз1р жарык. Эр жерден электр лампалары орнатылган. Эста­ када устшде вагонетка айдаушы жумысшылардын тарсы- лы еспледк Оран он бужрде, мехцех imiRaeri бу казаны- нын, шахта алдындагы KOTepriiu машинанын дауысы ко- сылып, уласкан механизм ynaepi кунд)'з-тун|' басылмайды, acipece тунде кушейе туседк Шахта аузы да езгерген. Бурынгы кудык сыякты тж TeciK жер астына оуе 6epin кана тур. Белдш солтустж беткейшен жасалган ксн уклон, белдш астын кеулеп, узап барады. Суыр ini сек'лд'1 кел- беу, теренге кеткен бул ауыздын imiMeH тем'ф жол да терецге, жер астына бойлап барады. Адам журетш жол жасалып жатыр, 61'ткен жок. Жумысшылар уакытша ук- лонмен Tycin шырады. Тэртш женд1 ныгаймаран. Жер ас­ тына тсксеруаз, пропускасыз Kipe беред!. Эл1бек те ке- люмен енш кеттк ¥зын бойын иместен Tin журю келедь Уклон би!к. Кол саласындай кылып тебеш, еш кабырраны жумыр агаштармен Tipen, кыйып тастаган. Ылдыйлап кеткен тар темip жолдыи устжде булк-булк кожалып, болат аркан жатыр. Арканнын 6ip ушы далада — квтер- пш машинада, екппш ушы жер астында, сонау алыста, карангыда жылтыраган шамдар арасыпдагы вагонетка- ларда.

Аркан 6ip тулап, шерте калды да, зулай женелдк Жер асты кунше курюредн 0л:бек кабыргага жабыса калганда, кабыррадагы ыстык бу турбасын устай алып, к.олын тартып алды. Кем р тиеген уш-терг вагонетка арьпып ете шыкты. Бурын колмен бурап, атбарабанмен шелектеп тартатын кем'фд1 енд1 вагонеткелеп тартып жа- тыр. Бул тек будын куил. Электр станцияси бггкенде не болмак?! Эл!бек карылран алаканын сыйпап келе жат- канда, алаканы емес, электрд! ойлап ауырып келе жатты. Ауыр KypciHren дем1 тым ыстык, кениб осы уклондан карангы. Бойды буран ыза байкатпай, тебент аласалау жерше басын катты сокты. Зен,г:ген басын устап 6ipa3 турып калды Эл iбек. Уклонный туб нде Ермек бригадасы 1степ жур. Тебе- ден сорралаган тамшы ipKLain, как турран. Аяк асты батпак. Сазды, суды кешш, узап барады бригада. Усте- ршде бурынрыдай ез кшмдер1 емес, казналык жумыс к т - мк конышы кара сайга жететш резинке етж, су етпейтш бешпент, шалбары бар, бастарында жез калпак. Каме­ рон жыйналган суды комарай урттап, алыстары жер ус- т;не тем1р турбамен лак-лак тепп тур. Жумыстын ен ауыры, бую'л шахтанык тагдыры уклонда болгандыктан Ермек бунда ез т:ленш келд:. Адамдарды e3i ipiKTen алды. Табельд)’ актарып. эрк!мн:н екбек табысына Кара­ ганда Эл:бек жуан ортада екен. Ж эне Ардактын эк еа екешн ескерт, оны да косты бригадара. «Жел жуз тон­ на уш:н» социалист^ жарыста ен алдары, кызыл тулы Ермек бригадасын Караганды бул кундерде улг1 кыла сейлейдй Уклон туб ндег1 eni забойщиктш 6ipi Ермектш езй Ол каз:р бурынрыдай кайла сичтеп турран жок, кайладан ол- декайда салмакты машина болтаны кабыррага лрей ите- pin тур. Итерген сайын денеа селк:лдеп, балгасынын бо- лат тумсыры сол KeMipre сунпп барады. Суйсшш, касындагы Эю'мге сейлеп кояды Ермек: — Ш:рк'н енер! Bip балтанын аркасында он кайла- шынын берет:н кем;рш 6epin тастадым. — Врубмашина будан да жойкын десед] foA. — Ол кырык-отыз забоЙ1Цикт:'н бергенш бередй дейдй — Ворона оны да бшеме екен? — Жок. Ол машина Донбастын ез1нде аз кершедь Эк1м эл: кайлада жур, эбден теселш алран, снд:п ку­

мары машина. Кайта-кайта машина жайын сурап турып: — Bi3fli тез1рек неге уйретпейд1, Ворона? —дегенде, Ермек эекш тастады: — Йемене, жальца каллын ба эбден! Ондаган жылдар кайла устаган б1зд!н жанымыздын 6epiriHiui! * 0К1М жауап канырмай шаба берд: кайласын. Бундай- да ундемей женетш эдеп. Аздан сон Ермек OFaH ешн жылтып, жымыя карап турып: — Бэлем, созылган шьнар такымын,—дед;' де забой- дан бер: шыкты. 0шм кызып алкан, токтамастан, кайласын алтей сей- леп тур: — Дегенмен, куйрык тютесе келем-ау, Ермекке. — Кайла устшде сейлеме, тез шаршайсын. — Ол ci3 сыякты сырт буын бола бастагандар шы- Fap. — Кара, жаман немешк жастырын булдауын! — 0рине. Мен шаршасам тыныруга алты сакат жете- д'|. С1з шаршасаныз алты кун жетпейдк Ермек басын шайкап, жымыя тары б:р кулд! де, арт- жактагы крешшлерге кетл. Уклон кем'ф шыраратын Fana жол емес, жер yctimch жер астындары барлык жук каты- нантын жол. Сондыктан оны дурыс алару кандай шебер- _ Л1к т!лесе, крептерш дурыс кою да сондай шеберлш п- ’ лейд1. Бул жолдагы 6ip сакат бегел1с, шахтаFa ондаган Tiirri жуздеген caFaT бегелю жасайды. Ермек крепиллер- дш касына осы оймеи келш. эр Tipeyfli кадакалап кара- ган сон, мыктылыгын кайласымсн урып байкады. Eiri тыкылдатканда-ак ол Tipey тупл твбеи:н дс жэй:н б;ле коятын. Тыкылдатып жургснде инженер Орлов келдй Мына жактан Элiбек те жетп. — С5з кайта бер:шз,—дед1 Ермек,—ез сменанызка rycepci3. 0KiM кеше сыркаттаумын деген сон айтып ед!м, ол 031 келдЬ 0Л(бек кете коймады. Орлов крептерд: icepin erri. Ры- за болып тур: — Крептер жаксы койылып барады. Крешшлер тек осы беттен жазбасын. Камерон да дурыс ктеп тур екен. Ермек ундеген жок. КрепшЫн колынлагы ауыр бал- гасын ала сала капян калып 6ip Tipeyai ушырып Tycipfli. Аралап барып тагы да 6ip Tipeyfli ушырды Енд1 балта алды колына. Жанадан Tipey кесш, кашап, дсреу кайта орнатты. Содац кей.н балганы крешшге бердк 172

— Сен кулатып керш!. Kpenuii урып байкап ед!, т'феу мыз бакпады. — Жап-жаксы 1с' теп кеде жатып, кейде айныйсындар да. жаксылыкты сонымен жуып ж1берес!ндер,—дед1 Ер- мек.— Бул, коранын твбесп емес. \"Преудщ басы дурыс кашалса, энтек келбете, тебеш'н жартысына карсы Tipen, тырыз. айдап апарса ешуакытта таймайды, турып калады. Тебен1 шатынатпай тутас устау уш;н, тебеге аркалыктар Teric ти:п туру керек. Шатынамаган тутас те§е аркалык- ка кеп жешлд:к береди Ken TipeyaiH iiuiHfleri 6ipeH-ca- ран жаман т реу, б|'рт!идеп тускеН т!стей-ак б:рт!ндеп бэ- piH булд!ред!. Штрекгн. acipece уклонный Kpenrepi узак уакытта есептелген. Мейл:нше мыкты болсын. Лавадакы, nemieri уакытша крептер жарамайды бунда. — Дурыс айттыныз, нте дурыс айттыныз! —деп Ор­ лов жакмнлай туст! Ермекке.— Мен:мц1е, ci3 участке начальнип' болура ланыксыз. — Оган окулы адам керек. — Ci3 енд1 окусыз да емесаз. Бун ин экзаменде Ж а- набкл, Эк!м ymcyiHi3re кайран калдым. Сауаттарыныз эбден ашылран. Алты айда дроб есеб!н де б лгенсЬдер. — Ол, мурал1мнш жаксылыгы foh. Кулакка куя бер- ген сон сондай б;рдеме калмай кайтед!. Он жасынан oepi шахта жумысына айналысып, оку­ сыз калган Ермек, окудык дом!н таткан сон басына Ki- тап жастанып жататыи болкан. Дэл каз|р imKi омырау калтасында калын кара книжкасы бар. Сол книжка ин- циклопедия сыякты. рылымра байланысты есп'ген. бьлге- nin жаза берген. Осы кумарлыгы окуда да ез катарынан оздырды. Мактаранда ел'фмейтш, жаксылыкты, абройды жолласына итере сейлейт.н мшез1 enai MyFaaiMAepiH мактатып тур: — Мейрам, Ардак жап-жас балалар, сейлесе кетсек кария. Атам замангыны каз койып береди AVeiiin eMipiM Карагандыда етсе де, канша кем:р барын бйлмспшн. Ci3 Донбаста жатын 6uiin келгеннз. Еылымсыз адам еле- елгенше бала екен. Алты ай окыранда анык бмгешм осы рана! Орлов K03^flipir и суртш киш, Ермекке ойлы кезбен карал турды да. Эл1бекке бурылып кунк erri: — Алтын бас! Асыкпасаныз 6ip шыксак кайтед!? — Жарайды,— дед1 Эл!бек. Екеу1 шамдарын жендей бастады. Шам д а езгерген. Тутш! будактаган бурынры 173

майлы белешке емес Тут:нс!з, фонарлы, сетиел!, бензин — Электр шамы жеткенде буны да лактырамыз,— деп кул!п к.ойды Орлов. Дэл кетерде буйрык. берд1 Ер- мекке.— Уклонды будан api созбаймыз. Ертеннен бастап баска жумыска ауысасыздар. — Кандай жумыока? — Агылшындар дайындап, ала алмай кеткен 6ip ау- макокай Kejdip тур... — Бьаем, екшим лава рой. Газы калай екен? — Онша к у и т емес, жоямыз. «Жеп‘ жуз тоннаны» орындау ушш бул 6i3re улкен жешлдж. О'здщ бригада осындай курдам, тетенше icrepre салатын екп нд1 брига- ааеа айналды. Эрдайым абройлы болуынызга т'шепм де, кемепм де дайын. Соны айтып,.9л1бект1 eprri де жу-pin Keni Орлов. Жолшыбай плиталарга бегеле журдк Пеш, лавалардык KSMipi штректер аркылы тус-тустан осында келш, уклон- мен сыртка шырады. Плита 6ipiH женелт п, 6ipiH кабыл- дап, дамыл таппай тур. Алыстатыны атпен тарткан, жа- кындарыны жаяу айдаган вагонгшлер ерсш-карсылы сапырлысып жатыр. Ташке жойылган. Тасымал куралы —Te.Mip жол, вагонетка. Тасымал куш!—ат, адам. Плита манындары козралыстар, дыбыстар тыи кызу... — Осынын бэрш б1раздан сон электр аткарады,— де- fli Орлов,— тары шапшан аткарады. Эл1бек ундемедк Плита басында дауыстар естйчед): — Парожняк керек! — Bi3fli ж.бср, турып калдык. — Неше вагон шыкты сыртка? — Кетер1 — Ауп! — Байкайсыз ба? —деп Орлов Эл1бекке тайн бу- рылды.—Осылар энеукуш FaHa келген шик! казактар гой. Енд; шахтаны ездер1 билеп барады. Рас. олактык ал! кеп. BipaK, женбей ксятын емес. ByriHri халыктын ынта- сы—тардыр KuiTi екен. Мен соран дел койдым. Эл1бек буран да жауап кайырмады. Сазарган туршен кенгенл:г, не карсылыгы байкалмайды. Сейтсе де Орлов дэмел! сыякты. Айтканым ем болды ма?—дегендей онык бет!не ауык-ауык кез тастап кояды. Плитага желт екеуь Bip вагон айналыста кулап, баскаларды бегеп тастапты. J74

Вагоншы кулаган вагонын туррызып алып, жолшылар- ды сыбап тур: — ...Жегенш желкекнен шыккыр! Дэл каз1р кездес- сен, шыгарар ед1м желкеннен! Орлов келе жолды, вагонетканы карастырды. Содан кей:н блокнотына жазып алды: «Жол шугыл бурылыпты. Рельс коспарлары жым- даспапты. Вагонетка майланбаган. Дереу Kici жтберш жендеу керек». Конырау шылдыр etin, поезд шыкканын хабарлады. Жумысшылар плита уст.не жыйналып калган екен. Ор­ лов жупрш келш, итермелеп таратты бэрш: Жол устшде турмапдар. Катер, катер! Тагы жазды блокнотына: «Жумысшылар техника катерше ani салак. Поезд ке­ ле жатканда жол устшде турды. Техника катеразд1пн мшдегп турде окыту керек». Орлов шахтаны аралаван сайын осындай кемшшк- терд! кей:нп кезде кеп жазатын болды. BipaK, шоркак па, элде бетте цпркеу болтан сон именеме, жумысшылар- мен аз сейлсседь Керген кемшшктерш, усыныстарын ж а­ зып 6epin, K©6inece Щербаков аркылы етшш отырады. Поезд каттырак келш токтаган едк Оны да жазып алып, плиташыга 6ip рана сурак койды: — Канша женелгпшз? — Сексен уш вагон. — Жаксы,— дед! де жур:п кетп Орлов. БеН агыл- шын тусындагы ecKi забойлар. Ж анагы Ермекке айткан Ke.viipiH тагы да кере кетпек. Былай шыккан сон Эл!бек- ке шешиге сейледГ: — Стздт буран ызалы ойлар меш де буган. Совет ду- ниес‘1 бултты, карангы тун тэр1зд1 ед! сонда. Сол бултты айдайтын жел, карангыны жаркырататын ай да керд1К. Акырында 6api керуге бар, устауиа жок caFbiM бо- лып шыкты. Жаман алдандык. YmIt кеалдь Калган eMip кара тунек, деп б!лд1'м. Бумым да кате екен. Есш жыйган мастай, еткешме ешне карап турганымда, елге'ч умгг кайта Т1р1лш, алра суйреди Кен, керкем eMip Kepi- нед'| алда. Бесжылдык жоспар сол eMipre апаратын 6ip Рана жол екен н жака бшд!м. С!з менен артык адаскан да, карсыласкан да жоксыз. Осы жолга тусссшз кара- кешл агарады, туспесешз акквкш де караяды. Бул енд1 халык жолына айналды. Халыи, осылай дейдь 175

Орлов жауап куткендей cesin бел in, кезек бердь Эл1- бек эжуэлэй <s3y тартты: — Белсенд! болып калыпсыз, айта берннз. — Буран дей:н ci3 мен! уг ттесешз, епд! мен ct3/ii yrirrefiMiH.— дед| Орлов.—Анада шахта тебесж кулат- тыныз. ¥яты маран, зыяны шахтага калды. Жумыс ток- тамаран сон afircyip елеуш KeTTi. BipaK,, бэр; ссыпай елеу- с!з кете берменди Канту керек бул беттен. Бакытты ба- ланыз бар. Адал icren квр;нуге ез шзде де мумк;нд:к бар... — Бакыт кусы бастан ушкан! — деп Элiбек Kyuipeiiin койтанда, Орлов шамданып калды: — Олай десешз, кылмысты жасыра бсруге мент. де xa.ii.Mжск- Энпме y3i.iiii. Жумысшылардын журю, дыбыстары есплмейл!. Ke.viip1 алынып, жумысы тсжтаран пеш, штректерд!» 6ipin бойлап, б!р:н кес!п aria унс!з келед1 екеу!. Жана шахта мен агылшын тусындагы шахтанын жср астынан туйхкен жер1 такау. Орлов газдан сакта- нып, шамына да мыл-дамыл каранды. Эл1бек сылк-сылк куля' б!р кезде. Седан кеГг.н жадырай свился!; — Асарымызды асап, жасарымызды жасаппыз. Кэр! койдын жасындай жас калганда армапсыз былшылдап- пыз. Кел. сен кантсан мен де кайттым енд!. Орлов тура калып аузынан суйд! Эл!бектщ. Колын кысып Ж!'бермейд|. Кан-сел! тартылган кукыл жуз кыза- рандап, куаныштан д!р!лдей снйлеп тур. — Шынымды айтайын, устап беруге неше окталсам да, осы касиет!н!зд| куткен ед:м. Рызамын! Рмзамын, Эл!бск Мырзабекович. Kopi койдын жасындай жас калса да, улы дуб’.рге косыдып кврей!к. Маган жача онлар ма- за бермей жур. Дор! колдзнып, жаиагы айткан кехпр ау- мярын талкап етемш. Агылшын тусындагы ecKi забойлар сонымен жабылады. Kcperi жок. Одни алган кехпр «жел жуз тоннаны» орындау жолында кесек олжа болса, ci3 3бен 6i3re улкен аброй да болады. Карт Орлов жасарып кеткен Topi fli. Жер астынын болашак машиналары: электровоз, конпеер, ке%нр KeceTiH машина, электр жарыгы жайында. Караганды кемipiiiiн келемсапасы, оны .мол алу тэс;лдер|' жайында кыза экпмелеп. бэр!н кез алдына эке-адт Сыртка шырармай, кептен 6epi 1шке жынранын актарып келедь Эл:бек Ор- ловтын улкен маман екенш жана гана кергендей болды. Арылшын забойларына жегп. Еск! шахтаны белin тур

ран узыи, калын сом кабыррапы ж ана шахтакын 6ip пе- rni буй'фден тесе токтаган екен. Мандайшадан кулаеан кесек кэлпрлер жатыр. — Кулайтынын Шл1п, e3i кулаган б а!—-деп кулД1 Орлов.— Булай куламаганы керек едн Жумысшылар мунда оралмайтын болкан сок салак каракан рой. Осы дэу кабырраны дэр)мен кулатып ала берекнз. Бунын ар- жарында жондт кем1р жок. Агылшындар алып бтрген. — Газды, «Гербергпн» келш кайтеаз? Кабырраны алган сон 6api лап коймай ыа? — Кол, spi. ойда жатыр. Газ к у п т емес. Жел ж'|бе- pin, омы да api айдаймыз. Орлов жан-жарын жете байыптал болгаи сон, кесек KeMipai астына коя отырды. Блокнотын Д1:зес1ие ж э й т . жаза сыза бастады... Ен шетте, ж ан а, ecKi забойлардын аралырында, т а м жарыгымен каразка калалгам ак бас карт, 93iн коршаган осыпау'мылкау, ауыр каранкы гы- ныштыкты талкандау уил'н бар ынтасын салып отырлы. Онын басында K a3ip тек осы ой рана ед1. Э.пбек те отыр- мак болып, улкен KQMipai кос-колдап кетерш келд! де, сол баска ышкына бер п ж1берлй.. Tin тартпай KeTTi Орлов. Блокноты ашылган куйшде каллы. Эл.бек кабыррара суйене С1лейш 6ipa4 гурран сон, онын екпеа'не кол салып байкады да. куларан гебенш тусына дэлдей суйреп тастады. Содан кей.м: — Тынысым энтек кешд| бмем,— деп, азже в31‘ кунк етп де ж у р т Kerri... Твбесж су турмастай ёт5п, шатырлап жапкан ек! белме уйд1н тере-ieci жогаргы жапсарда. Сыртган суык, 1штеи жылу кысып, терезе ылгый repuiin |урраны. EciK темен. Кабыргаляры килем жер. тнбесж кар баскам e3i жылы уйд|‘ нюйын плита, жал пештен арылмайтын тас квм'р ысытып ж1берген. Ардак eciKTi ауык-ауык ашып койып, койлекшен отыр. Сырткы кызудан iniKi кызуы ба- сымырак. Экес1 кеткен сон ойы ауырлай тусп. Бет ашыл- ды. Не 1стеу керек? Каракншл—кара тер! сыякты. к ан т а жуса да агарар емес. Тастап кетуге елден уклады. Алас- тап кетуге дэт1 шылямайлы Кнне беруге тагы болмайды. Устарадай нтк1р жастык, oMip касандарыиа «тлей- ж а­ тыр. Ж ас ойын талай жаныды Ардак, майрылып кала 12-мт«т.ф. 177

берди EHtti керосин шамнын жарырында, юшкене столда, бугш гана с ы й р э алран Ленин томдарына'жарын басып, букшие жантайды. Сутке тойган козыдай букшшп жат- са да, тунык квз нен толкыран ойы кер:нш тур. Акырын гана курсшедБ Курешткен акша беттде eai тамшы ыс- тык жас жарыса домалап барады. Сол жарыскан ею жас, бакыт пен бакытсыздык Tapi3Ai... Ес!к какпастан ЖанабЬп жупре юрдк Ардак сонда рана басын кетердь Алкына Kipren адал жолдас аузынан тек куаныш шашты: — Кутты болсын, бэйген! Оза бер де ала бер. Алу- шы сен болганда, баташы мен болайын. Жаса тойынды! Тойына гой, тес не тес косылсын! — Айтканын бола берс:н. Жаксы келдж-ау, Жана- 61л. Куаныш пен кайрынын услнен б1рден тустщ. — Кайрын не?! Отагасы кайда, а.ман ба? — Аман. Жумыста. — Ешй не кайры? — Сен сура ма, мен айтпайын. Bip Fana Т1лег!м бар саган: 6yriH меж Мейраммен онаша кездеспр. Жанаб;л анырып калды. Ke3i бажбыйып, шолак та- науы еанкыйса, аузы да анкыйып тур. Алдынла каз1р баска Ардак. Ж ар басында ойнаран ак лак жанбыр ет;л, уйпалак-уйпалак боп бур!скен тэр1здь — Апырау, не боллы!? — Сурамашы Жанабьл. Баршы. бар. Енд| кайтып сурамастан женеле берген Жанабипд! Ардак 03i eKi рет кайтарып алды. Ештеме айткан жок. Шаншу кадалкандай туййпедн IiuTeri ауыр кыйналысы, аж|'мс!з ак мандайды да сызып кеттК Саусактарынын ушымен рана ишараттады да. — Бар. Бара бер! —дед1 акырын. Уйден жуг1ре шыккан Жанабйл жуг1ре аяндады. Мей- рам бул кезде тынырып та, шайыи iiuin те болтан. Eaai кешю кызметке баргалы турганда Жанаб1л ендн Ермек- т!н ауыз уйiне11 белin алган юшкене белмеде eneyi она­ ша сейлест!. — Сейле, мен кетем. — Кетле, каз1р Ардакпен кездесесш. — Я, асырыс, болжаусыз. бул кан кездесу? — Оны ез1‘ айтар. Менш айтарым осы тана. — Тусшбед1м,—деп Мейрам и ы р ы н козрады.— Кез- 178

десуден бурын ойланура маган да 6ipa3 уакыт керек. Со- лай десен Ардак тусшед!. — Болмайды, болмайды!—дед! Жанаб1л.— Арала- рында не шлтипан барын мен бЬпмеймш. Ал, Ардакка 6yriu сен; кайтсем де апарам. К,ыз журегш корлayFa ка- кын жок, жолдас. Мейрам ойланып каллы. Аяулына е з т канша айен- шек болсан, баскалар сонша суранак емес пе. Сырт квзге Мейрам, Ардак 6ip-6ipiHe сай, араларында KipiiiiK жок сыякты кержгенмен, кызианыш отына май куюшылар да бар екен. 1штен жанып. сыртына шыкармай келшт! Мей­ рам. Ендк ccniMAi жолдасына сырын сезд1рш iui.H бо- саткалы отыр: — «Отыз riCTeH шыккан сез, отыз рулы елге кетед1» дейд1 казак. Kici кейде сенбегешиктен емес, осыдан сак- танып, жасырынды жакынына да байкап айтады. Сен мент адал жолдасымсын. Айтканымды ез1мдей сакта. «Араларын ашпайын» деген ниетпен сезгенйш жасырып калма. Дуниеде кумарым кеп. Сонын. ш.нде ен кума- рым — шындык. — Таптама! — дед1 Жанаб!л. lllerip кв31 жайнап кет- Ti.— MeHi сол шындыктын e3i таптаган. Замандастырым, жолдастырым вз алдына. BipcH эке, 6ipiH анадай керше- ciH кейде. Сенен жасырран сыр, шыйкандай жарып шык- пай ма? — Я, м ет де жарып шыкты,— деп Мейрам кенш ту- йткидерш кен:те бастады.—Сонау ойда, караша ауыл- дардын iiumae Ардак кез1ме тускенде, кара булттын iuii- нен жарк еткен ай квргендей болдым. Одан кейш Ардак- тын. уйице жылмандаран ж!пт жатты. Экеа yfiai екеуше онаша 6epin, тундерде далара Kerri. Сол ж.rim ел «ку- шш куйеу» деп аныз кылса да нанбадым. Суюден тал- мадым. BipaK, махаббат жешнде Ардактан aai жылы сез ест1гем жок. Енд| ccirceM куанар rypiM тары жок. «Куинк куйеу» кунлклгш icTen, баска 6ipeyre уйлен.пп' Деседь Алданран Ардак ah урып отырга н болар. Енд1 нежа жен! бар? Сыртым бутш, iuiiM тутш мен де отыр- мын булырып... — ПэлП — дед! де сак-сак кулд: Жанаб!л.— Осыран- ак туншыра каллын ба? Кеп сактаса сыр деген де ашыл не татый кетед! екен. Ардак ол буйра баска пыскырран Да жок. Кыз сырына шоркаксын рой ез!н. 179