гелек 6ipep кунде кез 1лест1рмей зырламак. Оиы козгай- тын машина жерге белуарынан бата жаткан. Туркы терден eciKKe жетедь Буктесе жаткан бел сыякты. Bip басында динамо. Динамодан бЬтектей-бьтектей резенке тут:ктер тараран. Электр куаты бул тутштерд1 бойлай сурыптау аппаратына тусед1 де, кабыргадары мрамор тактада тутседь Тактанын 6eTi шыпырларан кнопка. Электр- нплер кнопка аркылы токты калага тарату камында жур Ардак бурын кермеген алып машиианы тамашалап 6i- раз турды. «Жолдастар! Станциянын мына куйге ушыра- уы улкен кылмыс» деп кара маймен ак стенара жазылран ipi жазура туеп кезь Мейрамнын колы сыякты. 9 cipece, орап келтсретш эдем! «к» карп! айнымайды... Кателескен жок Ардак. Мейрам кысты куш' боранда Эппрбек exeyi келгенде жазып кеткен. Сол куйшде, уран есеб нде турып калыпты. Слесарь Лапшиншн мехцехтан уакытша бунда ауысуы, фабзавуч жастарынан ерекше бригада курылуы, тун 1шшде басшы кызметнплердщ осында болуы — калалык партия комитетж;н каулысын орындау камы ед5. Мейрамнын буп'н KCTin бара жатып кадаралауынан-ак Ардак борте тусжген. Каз|'р улкен, кызу жумыс ycriнде, жат адамдардын кезшше «аттан» сала келуге уялып та, шыдаура сабыры жетпейде тур едь Жанабт 6ip окшауырак шыкканда сыбырлап, ым- дап шакырды. >Kyripiii келд:' Жанаб1л. — Йемене, жай ма? — Жай емес. Кекем наукас. Жэлрыз отырура коркып келд!м. — Майпаны неге шакырмадьщ? — Майпа тугйт езщ коркасыц. — Не дейд1? Жай наукас па? — Бшмеймш. Денем турпикп, журил. Курен каскага MiHrecin, exeyi кайта жорытты. Жанабйл артта маза бермей ежжтеп кследь.. — Шалыктан аман ба, эйтеу1р? — Жай шалык болса не кылсын. Сандырактарынын rypi жаман. — Не айтады? — Ырымбек, тары 6ip суык сездер аузынан туспей- дь Жауынын 6ipi мен сыякты. Одаша уйде елт)рмек болды. — Онда бунык! саясы наукас болмаса Hri ед1,— дед!
Жанабш.— Куржж маркумды конфискелеген1М13де о да ел1р1П, жынданган. Осы ш тэр(зд'\\ бэрш iuiiHe жыятын. Ойлай-ойлай мыйы ашып кетсе керек. — Кайдан бшейш. Мейрамга ерте-ак ескерткен ед1м. — Жылама, босама. Бес жасымнан экеаз мен де ел- гем жок. — Ак ел1М болса, арман не! — Кара aaiM алса, сен канша айыпты. «Эке ушш ба ла куймейди. — Куймесе де журт бетше карай алмас. — Кате, жолдас, кате! Журт сен! экекнен алдекашан белin тастатан. 0 з колын ез аузына жегп. Ж етшген эке емес. Совет мектеб1, совет тэрбиеЫ. Умытпа. — Жаным, Жанабш шын айтшы, журт солай ка рай ма? — Журт баскаша караса, Жанабш осылай аягын са- лактатып, сенщ артына мщгесе ме. — Уайымшыл болганша, ежет неге болмадым! Сен ежетттнмен бор»н жен'ш келесш. Мен женш'.п келем-ау!? — Кепнпктеме, жайдак мш'ш уйренгем. Боркем1к кыз сендей болса, ежет кыздан «кудай» сактасын. Ардакты eciK алдында калдырып, Жанаб1л аттан тус- пестен дэр':герге шапты. Ардак уйге енгенде Эл1бектт ею колы артына байлаулы кутырран каскырша аласурып отырран. Жумабай тары 6ip-eKi жумысшы кедin калыпты. Bipiнде ун жок. Элiбек 6apiH балараттай-балараттай бол- дырран. Ардакты кере сала кайта ел!рдк — Келдщ бе! Хабарладын ба! 1шшдер жабылып канымды! Кан баскан дуниеден канра тоймай кетермш! Одер, Лауара, Дунай, Днепр, Волга тасып жатыр. Кан тасып жатыр... Балтык, Атлантика, Тунык мухит толкып жатыр, кан толкып жатыр. Тым курыганда сешн рана 6ip касык канык буйырмады. Жетт!ц туб1ме. Enii менде лормен жок. Шеш колымды. Тшм аузыма сыймай бара- ды. Акырры минутте ез колыммен кара суды ciMipe 6ip жутайын!.. Ардак экешпц алдыиа улкен кесемен су акеп койды. Кез жасы та.мып Kerri кесеге. Кесенщ касына пышак кой ды. Енд'| колын шеше бастаганда шу erri 6opi. Ешкайсы- сын тындаган жок босатты да: — Суйгешшзд! iiuini3,— деп сулык турлы алдынла. Эл1бек суды бас салды. Imin алып мсн-зен болып отыр. Шаршады vra. eci енд! ме, KiM бьпсж. басын уетап. темен
карал Kerri 6ip кезде. Отыргандар жым-жырт. Вакжыи карал капты OFan. Ylu дэр!герд1 б'рден epiin Жанабм ендь Эл1бек ушып турды орнынан: — Мен дайын. Жагаларыкнык кызылын жасырма. — Bi3 дар1герм!з. Кызыл жара болмайды б1зде. — Э, дэр1герм1з? Аурумын ба, мен!? — дел Эл:бек 6ocaFa аттады. Ардак cuiefiin турып, сылк кулап Kerri кроватына...
Мишин ке им Айлар, жылдар ети. Шахталар мулле езгердн Шахта earepici буюл Карагандыны езгергп. «Техника бэрш ше- шед'1» демейд‘1 каз1р, «Кадр бэрш шешедЬ дейдй Техника жасалды, eiiai соны еркш мекгеру жарысы кетт барады. Жана техникадан туиан стахановтык козгалыс шеттеп шшкентай шурфтарра дала кезген, буррышы партиялар- Fa дешн жайылды. Бодия, атбарабан, бу, кайла 6ip кез- де Карагандыны козгаушы зор куш болса, бул кезде кертартушы куш есебшде катардан шыруга айналды. Электр тусл аляя. Кем1р1шлердш колында — врубмаши на, электровоз, электрл1 балга, конвейерлер ойнайды.’ Ку лак мираскоры Жаппар, Ырымбектер туг1л, олардын кесемаген Бухарин, Троцкийлершен де совет томырагы та- зарган. Жана техникага мшген жана кауымнын салтана- тыка, шапшац, алгыр кыймылына жер жуз! таныркай караран шак. Алайда, осы кауымнын шпиле кыйындык,- тар, тартыстар бтгкен Жокты. Кыйындыктар — жана тех- никаны жете пайдалану жолыида, тартыстар — табыстан табыска жету жолында едь Бурынры колбуранды жалрыз Fana шахтанын орны- на енд1, машииаланган жеттс-сексен шахта бар. «Жа на Караганды», «Кем1рл1 Караганды», деп кала ек!ге белшдк Жанасына облыс орталыгы орнады. Каранура, Шерубай нурасы атанатыи eKi езенн:н арасы жеттс- сексен километр. Ерте кунде Алтай-карпык рулары ме- кен еткен осы eni езеннщ арасы шахты, шурфтармен ту- 317
fticyre жакындады. Халын кобейген сок — су, машина кебейген сон — электр 6ipiHiui маселе боп кайтадан тур- ды алта. Осы кундердщ б!ршде, жана калада, уш кабат сур уй- fliR ектип кабатындары кен кабинетте Мейрам жэлрыз жур. Макпал кара кою шашына некен-саяк ак енген. Катынкы денеа 6ipa3 етейш, тулгасы енд1 шымыр, кесек кершедк Жасы ani отыздын iuimeH шыкпаса да. ой ба- сып, ауыр жур. Биязы ак кенеп кителшт кыры сынбаран. Ек! колы артында, кора жактары тсрезеге келш, фонтан- Fa карады. Фонтан мацы еккен агаш, гул, электр фонарь- лары... Алакандай аумак сура, шамра, еамдштерге бо- ленген сон жан саясы болып тур... — Эр корпуска осы керек! —дед! Мейрам йшнен.— Су, электр байлыгы болмай, калада нагыз мэденнет бай- лыры болманлы. Антонина Федоровна ендц Асырыс енсе де кербез жу- piciHen жакылган жок, cyKFaK, балгын денеа козгалган сайын пол солкылдаиды. Бурыл тарткан самай шашын бугш жогары кайырып туйген. Сэл кызган, таза, толык акшыл жузш сол шаштын орны арарып ажарландыра ту- ciriTi. Бет1 калiр — сырш кызыл, ак бауыр алма сыякты. Кайратты. юкер ойел баласын журпзетшдей. Мей- рамнын жол жаблыктарын камдап жур. Мейрам терезеге карал калган куйжле тур eai, папка экелш усыняы. — Каргрэс материалдары. Машина лайын. Кашаи кайтасыз? — Кештрёк кайтармын. — Мен кай сатажа келейш? ByriH келмен-ак коныныз, демалыныз. Тунп он ектге ЭшГрбек келсш. Мен! шыкты лен. Канабект! хабарла- нызшы. Соны айтты да Мейрам бегелмей шыгып Kerri. Тыста домалак мурын бала ж;пт М-канын ecirin ашя карсы ал- ды. Калалык coBeTTiii алдына келгенле Канабек мшд| машинага. Жалпак жон-тм жоталай жаткан курен жол- дарлык 6ipine Tycin алып. кехнрл! Карарандыга тартты. Ею’ каланын арасы он eKi километр. Тарам-тарам, шы- йыр кумайт жолдарды ерсйп-карсылы эрылрэн жук ма- шиналары ойып гастатаи. окоп. М-ка еркш журе алмай келел:. Мейрам ез1 устаты рульдт. Мулт кетсе устай алуга дайын огырран шофер, бастыры сасып калранда ку- лш кояды.
— Калада ttaaip жуздеген машина бар,— дед! Мей- рам.—Жуздеген шофер басшыларын жетелеумен жур. Жуздеген уй кызметинлер! бар, олар хозяйкаларын багу- мен жур. 0 з уй!н бага алмаган хозяйка, вз машинасын журпзе алмаган басшы, «мугедек» емес пе. Сол «муге- дектЬ багушылар ewiipyini болса, eHflipic будан да алга кетер ед|. — Шырак, сен коммунизмге тура тарттын ба, ка- лай,—деп кулд1 Канабек. — Коммунизм 6ip кунде орнай ма! Бегеттерд! б:ртш- деп жене отырып жетем^з де. Роль устауды коммунизм ге калдыру— «мугедектжтен» жалкаулыкка жакын тур. KeMip.ni Карагандыга енд|. Мейрам рульд1 шоферга бердк Жолдын окопы жшлеп, терендеп Kerri. Жарыктан журген арбадай, машина курс-курс согады. — Калалык совет буны да коммунизмге каратып кой- ды ма екен? — Шымшыма, шырак. шымшыма! Бэрш xeMipre, ку- рылыска саласын да, 6ipey cypiHin кетсе де калалык со- ветке жабасын. Сендерге ел.пп алып кемшр1м елт1рет!Н болды. Кул жэипктщ топсасы шыгмп кеткен екен, соны жасата коймадык деп ныкыртты 6yriHl О, субыкан алла, топсага дешн мен жауапты! Канабектш сезше Мейрамнын шек-cLneci катты. Бу- рынгы Teric беткейлер ой rycin кел гурган. Кайсыбгр келдердщ ’|шшде уй тур, адамдары кешш кеткен. Жер астында машина кебейген сон Teric жерлер ойылып, су- сыз жерлерге су пайда болыпты. Кулаган. кулатпай ri pen койган барактар кершедк Кем1рл1 Караганды 6ip жагынан кауырт жасалып жатса, екшиЛ жагынап б5ртш- деп, ecKunepi жойылып та жатыр. Мейрам эр езгершт! булжытпай танып келед1. TeMip жолдардан етш, каланын солтустж шетше шыкканда, квм|р байыту фабрипнен ушкан тозан машинанын iiniHe ене бастады. Кара кулге шеннен баткан машинанын буркыратканы аздай-ак, жел турып, кара борандатканда, шофер алдын кермей тура калды... Каладан узанкырап. «Керала ат» беткейше кетершген- де Мейрам машинадан тусть Yciin кагып сейлеп тур: — Будан былай жумысшы поселкелерш, социалис- тж городоктерд1 енд!р!стен аулагырак салармыз. Тэж1- рибе, соны айтады. Электр, су байльжы бул максатка
гез жетюзедп Мыналардын тулкасы белек емес пе1— деп иепмен нускап койды... Бел аскан телеграф баканаларымен жарыстыра, 61'раз жумысшылар тем:р бакана орнатып барады. Орнатулары езгеше. Терт темip багананы мосыша курып бастарын TyfiicTipefli де, туптерш цементтеп бектедн Борбайы бе- ренедей дэу Tewip «мосыга» Мсйрам суйсжсе де, Канабек таныркамады. Шалбарына дешн шешш, скпкшш алкан- сон, желге к,ар*;ы сем1зше карныи, кентектеу epiiiH шошай- та тэштнш тур. Саргылт, шубар, кесе, тэпелтек адам едн Тулкасы кандай кызы-к болса, ce3i де сондай кызык- — «Ыскырыгы жер жарады, айдаканы eKi-ак ешш». Осынша шегендегенде артылагыны 6ip аркан,—дед! стол- баларка карап турып. — Сол 6ip аркан Каракандынын куре тамыры. Бас ка не артпак ед!тз? — Егер мен инженер болсам, Каргрэспен eKi арака жук тасыйтын эуе поезын коса жасар ед!-м. Мына мосы- лар жерпоезын да кетередк Мейрам ойланып каллы. Былтыр Донбаска барканда вагонеткалар электрлы арканды бойлап аспанда журген:н керген, eaai Каргрэс пен Каракандынын арасында, сондай аспанда аламсыз, кумырска жолы сыякты ерсш-карсылы акылкан вагонеткалар козкалысы елестел к ет ’... — Ал, ол желмен не тасымакпыз? — БэрГн тасыймыз. Судын, токтын кет, KeM'ipi ipre- сшде. KepepciH, Каргрэстын манына эл1 талай завод ор- найды. — Бул болжауыныз дурыс,—дед! де Мейрам кабин- кеге отырды.—Сол кезде эуе жолын да ескерсрм’13. Самал жел. Тас кайрак жол. М-ка сынаиша акып келед!. Каргрэс пен Каракандынын арасы отыз бес кило метр. Бурый жол устшде жалкыз уй Муздыбай гана отыратын. Каз|'р колхоз, подхоз бел!мшелер1 шашырап кст- кен. Кай шаруашылык к!мд!к! екешн 6win болмайды. Буй- рат, салалардын сауы жок: жыртылкзн, казылгап, жеке коралар орнап калкан. Мал, трактор, машина ерб;'п жур. Мейрамнын Муздыбайка сока кетк;а келд!. Мананы кекбекбек жалкыз коранын жанында куйбендегеп ак бас Муздыбай буларка кунсала парады. Кезш кызартын бе- л!н бук1рейт:п. кэрыпк желкес'же мыктаз м:шгт. Сонда да картоп арасында кылтанактакаи арамшепт1 жулып жур екен, 6ip уысы колында тур. 320
— Бул, кай балалар? Мейрамбысын!—деп ушл* rycTi. — Я, Муздеке, Мейраммын. Калайсыз, ден сау ма? — Каскыр KOHFa шапканда, кэршк денсаулыкка шап- пай ма1Алып сога алмаса да эр жср1мпен жулып-тартып, маза бермейдн — Сексенн'щ Heuieyimiecia? — Ушеу'шде турмын. Уйге юрл-щер. КолFa туспей жур- ген бала ед1К, кеи сейлесейж. — Далага отырсак кайтед1? — О да болсыи. Дала адамы калана, кала адамы далаиа эуес. Эй, кайдасындар! Кжз, кврпе окелш’ сал. Тез, самауыр койындар... Муздыбай баскага сез берген жок. Буйырып та, баян- дап та жатыр. Ерте куниен орыс поселкелершщ ара- сында ескен. Орыс тшне судай. Темендеу атаныц ба- ласы ед1. Жуан аталардан зорлык кере берген сои, ка- зактардан белек кеткен. Б|'рак, улкен жолдын устшде бекет сыякты болып отырды. Орыс, казак жолаушыла- pu 6ip сокпай кете алмайды. Кв-'uri шепке, вз! етке той- маган казактар былай шырэ, «орыс Муздыбай, шокын- ды Муздыбай» деп кететш. Жургшшшщ барiн рыза килуFa Муздыбайда шама жок. Кейде квнш суймеген- дер;н копдырмай, кондырса акы алып журдн Ka3ip кол хоз мушеа'. Эл1 де орыс 1шшде. Bipece орысша, 6ipece казакша сейлеп, еткснд1, 6yriiuii 6ipa3 шолып алды да: — Мынау кай бала? — деп Канабекке жана квиьл белдк Узын мойнын соза, шукшыя карап калган. Сах- надагы артисте кубылгыш эдетш коймапты. Кв31мен imin-жеп барады. — 0 з!ш'зд: екшелеп журген бала, — дед! Мейрам.— Аты— Канабек. Караканды каласыныц бастыгы. — ©зпшей квп окыган ба? — Кеп окыган. Тройцкиде Зейнолла хаз!реттерден де сабак алыпты. — А-а-а,— деп басын шулпады да жым бола кал- ды Муздыбай. Ундеместен орнынан турды, уйше барып ендй Мейрам кулю кысып, жымынлап отыр. Колында дэу куран, Муздыбай 6ip кезде кайта шыкты. — Курттын-ау, бала!— дед! Канабек. Муздыбай ке- ле кураиды усынды. — Зейнолла xa3iperrin махамына салшы. Мен окы- маган адам, окыгандардан б1рдеме алып калу керек. 21—Мустафн» II то». 321
— Муздеке-ау, бала кунг! есте калама. Элдекашан умыт болтан. — Бала кунп калмаса, шал кунг| TinTi калмайды. Алдына келген адамдардын арызын умыта берсен не болтаны? Секретарьдын алдында жауап бер. Б!з колхоз- да дар.моелгерд1 осылай тергейм1з... Муздекен туяк жазар емес. Мейрам cuieci катып, ку- лш жатыр. Канабек калай сейлесерш б;лмей отырып, куранды алды колына. Эйтеучр 6ip шамата согар деп сыпырта женелдк Эртурл'1 макам-сазта да салып кояды. Муздекен ентелей Tycin, уйып калыпты. — Болды, болды! —деп Муздыбай куранды кайтып алды.—Молодец! Аяк алысыннан-ак таныдым. Мен кур- ан окый алмаймын. Казакша елец де бишеймш. Ауыл кэдесш орыс елен;мен айтыл берей н... «Карие глазкидЬ айтканда, ещиршел унфейген арык шалдын бутаты icin, мрйны жуандап сала бердк Ты- нысы TinTi узак. Зор дауысы шатынайын деген, б:рак сынгыры ani бар. Шыркап би:кке, бэсендеп теменге не тели Алуан ыртак сулу энн!н б р жер';не дак салмас- тан, балкып бер!л!п отырып айтты... — EcLt дауыс 1ште KerTi-ay,— дед! Мейрам. — Я, 1'ште кегп. Ол кезде баска тупл ел'м де 6aFa- ламадым. Жаксы келд:н. Мейрамжан, 6ip жасадым. Экен маркумнык eri T'pi ж:пт едк Косin i3aen олай-булай еткенде сокпай кетпейг'н. «Экен елее елсш, экснд1 керген елмес!н». Б:‘здей шалдыа Tipi огырганы да сешк багын. Сурап. б:.л5п кал. — Талай жаска келд'штз, талайды кбрд!н'.з. Енд1 не кврг'шз келед1? — Сонын 6api б;р кундей болтан жок. Таусылмас yMirri тауысатын 6ip гана нэрсе бар екен. Балам елд'|, бел:м сынтандай шойырылып жаттым. Б1рак, баладан yMiT кейлмеди Эйел!м елди Уйдш Heci3 калганы — ду- ние игс;з калтандай квр иди BipaK, эйелден ум:т кеЫл- меди Жан мурын ушына келе уш рет ауырдым. \"Пршшк- тен ум!т кееммед. Кабыртамды кайыстыра кайты цмрк;н басканда, ум';т ыятый демей берди Сол мойымас yMirri кэр!л:к куртты. «Жасарам» деп селт етпейд кон.;л. Терен- ге шым батып барам. Кайга шытар дэрмен бар ма! Дэр- менсЬден жамаи бар ма! Мейрам блокнетын алып жазып койды: 322
«Тагдыр мешк колымда болеа— осындай жаксы шал- дарды жыйырма беске кайта келт'ф'т, жыйырма бес- теп Keft6ip берекеаз ж1г;ттерд1 оексен беске б:.р-ак кете- рер ед:м». Конактар казан acyFa караган жок. Тез каинаран шайды тез iirni де жур;п кетт:. Каргрэстщ би:к турбасы кершедк Эл‘1 тут'шаз. 0 зен жарасында кыратта, Самар- кан поселкес:нен шоктыры жорары туратын Кызыл робе ла терт-бес агаш уй,,патшалы Ресейшн 6ip мактаны едь Бес-алты болыс елд1к ортасындагы жалгыз аурухана болатын. Каз1’р Каргрэстш табанында калыпты. Карг- рэспен тайталаса, кабат-кабат жилкомбинаттар бшктён барады. 0 зенн н apFbi жиепндеп, «Кожыр», «Мырза — шокы», «Жауыр» дал-дал. Курс-курс атып, тас бузран адамдар жур... Мейрам атрапка теп'с кез ж!берш, болып жаткан езгер1стерд1 |‘штей толгана поселкеге енгендс: — Мынау 6ip укыпты Ж1г1т екен, а? — деп Канабек- ке бурыла карады. Ж ака курылыстармен кобыраган поселкешц 'шпиле улкен алан. Аладра агаш erin тастап- ты. Жапырактаран жас агаш болашак эсем бакшаны елестет:п тур. — Я,—дед1 Канабек.— Бунда б^здш псселкелж со- веттщ де квмеп аз емес uibiFap... » — Сздщ баска жердел советтер ол кз.мепн неге аяпды? — [стелмесе жазрырады. Гстелсе — абройын 6ipey алады. Ал, койдык. Ыбраш бэрш icrereн! Мейрам мырс етп. Канабекл карытып, калжындап отыратын эдет1. Онык кейде улкен басымен балаша бур- тыя калатын немесе ушк!р л л мен гуйреп тастайтын wi- нездерш кызык кередй Тары 6ip турпч: — 0зара сынды сунем дейтш:н:з кайда? — 03iit 6:'peyfli сынасан рака!тары. Bipey сен! ipen жатса шыдарсын! Канабект! машинамен поселкел'к советт!н алдына калдырып, Мейрам жалкыз жаяу кетл. Каргрэс Кара- кандынын б'р бел:мшес! болранмен кем!р комбинаты- на — Щербаковка барына коймайды. Карагандыра тек партия, совет жагынан барынады. Сондыктан Мейрам мен Канабек кел!п отыр. Екеу1 жана курылыспен ем жактап таныспак. Жумыстыц улкеш, кызуы — ойда, Мура озень нгн арнасында.
Мейрам папкасын колтыктап, еэенд! жакалай елеу- ci3 келш турды. Арнада ойсац кыймылдар болып жа- тыр. Адамнын. машинанын алуан турi бар. Экскаватор, • трактор, таптаушы, жук машиналармен коса, курек, шот, кайлалар да шолтандайды. Ак сакал, кара сакал, жылмак ауыз ж:гггтернен коса, эйелдер де кержедь 0зен суын уакытша бегеп, арнасынан шыгартан да, кол- дан жасаган арнамен айналдырып экеп, ecKi арнара кайта куйран. Жумыс аланы KypFag.. Арна табаньш кен, терен, орлап, цементтеп 6iren тастапты. Ешн бшктетш, байлап барады. Бар машина жабылып, терен арнаныц кезш топыракпен тыкыздан жур. Насыптын еншен терт машина б1рден еткендс кысылмай етед1. Булардаи сэл буйрепрек,- кьлец цемент, тем!рмен айналыскан 61'раз жумысшы бар. Катарынан бес тем1р какпа жасап жа- тыр. Арры жагада, колында улкен табак караз, кыйра- ран жартасты орындык кылып, oip ж:г.'г жеке отыр. Мейрам жумысты аралай отырып, жакындаганда ж т т карсы журдк.. — А, Мейрам Омарович, жаксы келд1’ШЗ. — Саумысын, Ыбраш. MeHin айел1м «Жакаевичт!» уйреткен жок эл\\. — Уйретпесе де, орыста бул курмет белпа екенШ бь лесш. — Казакта, зкенщ, улкснш'я атын атау курметсвдж екенш де бЫемш. Ыбраш эзшге шоркактау болатын, бегелш калды. Жасынан орысша окырян, ойеЛ! орыс, барбет казак, дэс- Typine тжбакайлау ж'нчт. KaprpscTi баскарура Алматы- дан келдь Совет мектеб'шен шыккан инженер. Мейрам- мен бул екжнй ксздесу. Bipi папкасын, 6ipi катындары жоспарын жайып салып, жартас уст'.нде кен сейлестн Сездершен осы жартастай жорары, осы алаптай кен ой- лар байкэлалы... — Каргрэс Кдрарандыга ток байлыгын жасап кана тынбайды,—дейд1 Ыбраш.— Кем!, ею жуз елу миллион кубометр су корын жасамак. Ол, тшдей Нурага кайдан сыйсын. Жетшс бес шаршы километр аумары болиды. Су кейш Teyin. он бес-жыйырма киломстрге, аудан орта- лыры Токаревканын Ty6ine дей'ш кетед1. Сондыктан «Жь н'нике жол» колхозын, бурынры Бек. Орачбек ауылдары- иын калдыгын Keuiipin, орындарын ертеуге, дэрьпеуге KipicriK. Манайым толрэн колхоз, подхоз. Bspi ток, су дэ- 124
метед!. 03ip re тым болмаганда. уш-тер1 мын гектар еп е TepiH суарып берсек. — Караганды тоймай, суга мырзалыкты коя тур- сак,— деп ед1 Мейрам, Ыбраш ез п:к5р!н куаттай TycTi: — Карагандыга бассейннен 6ip тамшы су бершмейдн Нуранык астынгы кезше жетт1к. Энс, eni жерден кушт1 насос орнатылды. Сол насостар енд1 жер астындаиы бассейнд! тартады. Карагандыныц iuiyine ол су жетш багады... Жер устшдеп бассейн станциянык ез казнасы. Колхоз, подхоздарга станция пайдаланган суды гана береш'з. Пайдаланылган буды да боска ж1бермей, жил- комбинаттардын батареяларын жылту керек. Будан, жуздеген тонна KOMip жанра калады... Каргрэстщ келешег:н, бул кундерде оныц алдына койылмаган мшдеттерд1 камтый сейлеп отыр Ыбраш. Алысты ораган ез ойын батыл айтады. Баскалар не дер, унай ма, унамай ма деген кауш, жаскану жок. Станция кожасы 6ip ез1 сыякты. Шешек шыккан шубар жуз1, ка ра кез1 тым уытты. Ойын «.оргап, салгыласуга тайынар емес. Сезшш Ke6i кецесуден rapi «осылай болады, осы- лай ютеймшге» т1релсе де Менрамныц кытыгына тимедь Yhci'3 узак тындап отырып, жайран кайырды жауапты: — Алты ай ж аз ж бсргендс жанбырлыгын жаппай- тын жылан кабыриа жылкылар болады екен. Бар мум- кшд’кп пайдалана бшмей, бэр!н жокка жабатын жы- лауык басшылар да бар. Б!зд1ц Keft6ip шаруашылык кызметшитердщ басты кемил'лт — ез icim'H кожасы екенГн ani сезше алмай келедй Баягы жалшылык мшез- дерден арылмаган. Кейде кез алдагыш, кейде жаскан- шак, кейде TiriTi дэретхана жасауга да директив кутедй Кешл патшасы — социалиста сана болу керек. Мен ин женер емесшн. П ш рщ 6ipaK унады. Энеуп эцпмеде «арканык мол ж ел т пайдаланар ма едЬ деген едш. Кандай эдем1 кыял! Жазып берцп бэрш. Зерттейж. Мум- кш бюрода карармыз. — Куп!— дед! Ыбраш. Екеу! жартастан тус!п келе жатты.— Мыиа TCMip какпалар — шлюз. Кардыц, жан- бырлыц суы косылган кезде бассейн плотинаны бузуы, не калага жайылуы мумюн. Сонда какпаларды ашып. ар- иасына туарелпз. — Не жетпейд!? Кандай кемек керек? — Bapi жеткинкти — Бул сезд! 6ipiHuii рет ecryiM
— Буран карал мултжаз екен деп калма. Eiu6ip жу- мыс жоспар бойынша бола калмайды. Болдырамыз 6i- рак- — Кашан берес:здер эксплоатацияра? — Белгьленген мерз!мде. — «Бесжылдыкды» терт жылда орындап келед1 рой журт. Ыбраш жымыйып кулда де, MeflpaMFa карап басын шайкады. — Шукылай-шукылай ер!кс:з айткыздын-ау. Сроктен уш ай бурын берелж, деген iuini cepxiMi3 бар. — Терт ай бурын бер:лсе тым жаксы. — Тырбанып керерииз. Эз;'рге уш айды 6epiK уста. ©зен кабарында енбек енЬнн керсететш улкен такта. Тактадан жогары, кер:лген узын кызыл матада «Социа листок жарыс ерши берсо'н!» деген ipi ак жазу тур. Мей- рам тактадан eKi адамнын уздш енбеп'н кердь Dipi терт, 6ipi бес есе орындаган. — Бул екеуо кайсы? — Эне, 6ipi. Сыпыррышынын eHi метрден артык, ауыр топыракты кебж карша ысырады, кепт;н 1'шнде нардай боп, москал Kici насыпь жайын жур. Мейрам таный кетп. Касына келш: — 1ске сэт, Жетеке! Ci3 темip жолда !стейт;н едо'шз рой? —дегснде, ол туйеше мацкыя карады. Элден уакыт- та Т1Л катты: — ¥ыытып калыппын? — Ана жылы боранда, далада ксзаескемоз... Мен:н атым — Мейрам. С1зд1К атыныз Жетшспай емес пе? «Эксмн!ц жетп!с жасында тудым» дегеншз. Жыйырма бес жасында тусаныз не болар едП — А, Мейрамбысын, шырак. Сыртыннан каныкпын. Океидей болу кайла!.. Кудыкка тускен жылкыны жэлрыз суырып тастайтын. Екьуш жуз жылкыга каура тарт- канда, мапдайы теринмейтш. — ©зпизд! де онша комсынбаныз. — Мынаныц уыстап бергенш азар таусамыз. Йеме не!—деп Жетпхбай экскаваторра нускады. Терт норма орындалса да азсыпып тур. — Машинамен бэсекешз бе? Онын б!р уысы>6ip тонна. — Дегенмен куш кайтса керек. Анау ж т т асып ке.т- ti, менен.
Бес норма орындаган scirirri Жеттсбайдан да зор шыгар деп ед1 Мейрам, TinTi шагын екен. Б:.рак, курыш кесек. Нура табанын казганда алдына жан салмапгы. Каз р о да езеннж арры жиегшен 6epi карай насыпь жа- йып келедк.. — Бул екеу| олай-булай машинадан кем ктемейд1,— дед1 Ыбраш.— Сырткы елдер мунпай к у и т «Мзжино», «Зигфрид». «Маннерге&ч» бек!н:стерше жумсап жатыр. Б!здш бекш!с:м!з осы. — Олар бек!н:п кана жаткаи жок. бейб:т дуниеш булл'ргел! ж аты р. Испания. Абиссиния. Хасан кел( пкый- ралары болаш ак улкеи сорыстын ушкыиы рана. Гитлер билеген Германия еп етсе, лап бергел1 тур. Сонлыктаи, С1здер бул бск:н:ст1 тез!рек б т р у керек. — Сол Гитлер деген нсме кайлан шьгккян езг! — деп Жетшсбяй тыжыпынып койлы.— С.октыкса соктырып тын- сыншы. Бэр1м1зд1ц де шешем1з босанганда май йпкен шыгар! Анкау. алкам-сялкам Жетпсбай шетел хябяпыня ку лак Tvne жур!пт1. Ж умысын Fana емес. лушпянын ла б \\л- ген. Мейря'т оньтн рекоплынан pepi осынысыня каттыпак суйс’н т. Жумыогггьгтяп:ие!г онг^мелесш, былай шыккан сон суйс’нген'н 6\\aninin келелк — Жетп'сбайляпльгн кяця кунгиен сапа купи багыч. Сяна бгп тяу— самолет басыиаи аса алмайды, зекб:рек бузя ялмяйды... ЕкеуМн CHfliri энг!мрЫ халыкяпалык жярдяй eni. Ка- нябек те келin жет-п. Касында Гительман. Машинадан туспей жатып Kipieri сояге: — Гитрльмяннян гшлыны кергем жок. Каргрэст! лезде калага яйкалдыпып баралы... — Мойнам Очяпович сойдя ла уосялы.— леп куле келдг Гительман. Bin козле онын омыпяуьт”лпгы «Ка- закстян оптялык яткяпу комитотт'н MVniori» леген зна чок Мейпямньш омыпяхыня: «Лрпутят КСС^» бон та- рылрян. Улкен Кяоягянпы курылмоын бяскянятын Гите- льмяи K'liii Кяргрчгкр яуыскян. Кяз1р яскяк мшозлер1'м1н 6ipi жок. TinTi к пппей:л. Сезге бяй болея ла. саран сей- леп «:ciмдТ копд!н foh. айта туе» легендой Кянабекке ка рай беред:. Ыбраш Канабекке косыла мактады. Мейрам бул жолы жылы жуз керсеттк — Колыиыз аузынызра тым 6efiiM туратын. 1стец св- 327
зш з кеб1рек болатын, сонсон урсатынбыз. Енд! куле сей- лесем:з. — Менрам Омарович, онын бэрш тастадым. Так ка- рацрысынан турып, тун карангысында кайтамын. Эйт- песе аз уакытта алты жилкомбинат бгге ме? — Алтау анык 6irri ме? — Жетшинш дендеп калдык!.. — Пэтерпиз неше белме? Гительман сак-сак кулдК Караганды жака коныс бо- лып жаткан кезде алдымен езше алты белмел! уй сал- дырраны, Мейрам онын терт белмесж eKi инженерге epin- с!з эпергеш есше Tycin тур. — KepiHi3, шай iuiin кетшз. Bip-ак белмеде отырмын. Онын e3i колхозаini. — Ракмет. Лэтердщ тым тары да жаксы емес. Буны да ескерМз. TepTeyi энпмелесе жур:п, станциянын машина бел1м- дерш, жер астынан су тартатын жана насосты, жана бакдианы аралады. Моншаны да керш шыкты. Содан кейш столовойдан тамактаиып журш Kerri Мейрам. Ке нии KeTepiHKi. Тура кайтпай Нураны бойлап келедь «Кожыр» тауын Kecin етш, «Жалрызтебеге» карай шык- канда: — Канеке! —дедг дауыстап. Канабек кэлрып кеткен. — Ah!—деп ашып алды кезш. Баганадан ауыз жап- пап ед|. шаршаса керек. Ecinen берекес! кетш келедь — Ыбраштыц картасымен танысты. Мына «Кожыр- ды» уш жагынан су коршап, 6ip 6eTi рана ашык калады. Аиау «Жалрызтебе» судын ортасында тебесл кылтыйып турады. Керемет емес пе! — Бул тен1зд1 быйыл каре аламыз ба? — Эбден. — Кар суы кетin калды гой? — Нура суынын e3i жетедк — Нураны ж1бермей койса, темени ел не кун керед!? — Кеп болса 6ip ай, ек! ай ж1бермес. К°р жасап ал- FaH сон бурынры калпына барады. Алдарынан тутш, есю норалар кершдк BipeH-сарая адамдар жур. Ел отырран ecni орынды ертеп, дэр1леп, болашак улкен арнаны дайындап жур. ¥зыны жыйырма бес-отыз, келденещ торт-бес километр созылган, езен бо- йындэры кен алкап —Тельман ауданы колхоздарынын, Караганды ггодхоздарынын егшжайы. Бул алкапка тек «31
овощь егигедк Ыбраштын. ойы осы ericrepAi суармак,. Осы колхоздарды электрлешнрмек. Мейрам бурыла жургенде сол ойды кере кетпек едк Кара топыракты, куйкалы Ну- ра жагасы алуан-алуак балдыр еп'ндермен буйраланып жатыр. Кез ушындары сонау Бутакара шокысына, мына жары Жауыр, Ошандыга дейш созылган тутас, кою, ал- каракек, буйрага сурыла карап келе жатып: — Ыбраш акылды Ж 1пт! — дед! MefipaM.— Су, электр жайылранда жаннат болады да бул жерлер. Абан: «дэм'1 кайтпас тэгп бар ма!» дептп Енбек жемюшш дэм1 кайта ма? Оган, cipa, тоя ма ада.м? Rip кезде кайланы калай ус- тауды уйреттш. «Герберт» кудыгынан енештей тутштер- мен су тартканра, шахтыдан шелектеп Ke.viip тартканга куандык. Техникадан тук бйшейтш Жаппар, Ырымбек- тер улкен окымысты саналып журдь Бул купле 61зд1Н Ыбраштар асау езенд1 нокталап, «жынды желлЬ барын- дыргалы жур. Энлрбектер бай, жана техииканын езш байыта, жанарта туеу камында. Кандай улы езгерютер!.. Институт бЫру аздык кылады каз:р. Галым болу ке- рек...— дегенде, Канабек ьпшранып койды-. — Сендер боларсындар-ау! Кек шолакпен тепендеп б1з кай жерде калар екен(Нз... Тымык кеш. Жупар nic дала. Жайылран колхоз, под- хоз шаруашылынтарын как жарып отырып reMip жолга жеткенде, Карарандыра кьтт бурылды булар. Енд! epci- лГкарсылы арылран поезд, машина, салт атты, арбалы адамдар. Bapi КараРандыдан келед|, Карарандыга бара- ды. Аслан етегше швккен шонжар булт тэр|’зд| узын бел- дердт бег.нде Караганды жатыр карауытып. KapaRFH тусе шыпырларан жулаыз болып Kerri... — Аспан да, жер де жулдыз. Кандай эдемН— дед1 Мейрам. Квз байлаиа калана енш, Канабекп уйше кал- дырды. Айналасы квк шарбак, inline агаш еккен, 6ip ка- бат онаша уйге келгенде вз1 тусп машинадан. Ардак есж алдында гитар тартып отыр ексн. Касындагы кекш салбыраган еркек баланы жетелей алдынан шыкты жай- рандап... Тунп' сарат б|'рдщ кезк Ардак онаша. Устшде жумыс халаты, алдында 6ipHeiue KiTan, беттерш сызып, жазып гастарам. Куныра карап отыр кагазра. Ерге шыкты, бала-
лы болды. Институтта сырттан окыйтын. Bip жыл кеш бтруге тура келли Каз!р казак прозаларын зерттеп отыр. Бурынрысынан толыпты. Кауызынан жака тускен ак би- дайдай. Эл! боянбаран, сырра, б:лез:к, жуз:к сада аран, Кшкене кол сагаты стол устшде жатыр... Ек!нш: белмеден eciKTi ептеп ашып, Шекер шыкты. Иырында кен казакы шапан. Кунд:п жок, жаулыкшан. Шыккан бепнде турып калып, кайта ене бергенде. — Ana-ay, Mi уйктакан жоксыз ба? — дед|' Ардак. — Ойыма эрнемелер Tycin, уйктай алмадым. — Не тусп? — Мылжындап кетсем, окуыка бегет болмайым ба? — Айта берпиз. Шекер жакын кел:п, жайланып отырды. — Дуние 6ip калыпта турмайды,— деп бастады со- зш.—Жастык eTeni. Кор:л к жетед:. КэрЫктен бурын жетепн кыйын кундер де болады. Соны ойлайсындар ма? — Ойлаймыз, апа! — Ойламайсындар. Екеущ б’.рден кызмет 1стейсш. Осы терт белме уйде какыйран терт-бес орынлыктан езге не бар? Bipey келсе бепмнен отым шырады. Журт сен- дерд! болып отыр, дейдК Бэйтешпн тер:н:к алдында да 6ip шлем жатыр. Жаман айтпай'жаксы жок, бас ауырып, балтыр сыздаса, кызмет дерен кыл yen' —аяк тайып кетсе кайтеслшер? Анау Маусьшбай, бЬд:н уайымсыздар мал !ш;нде. Тым курыганда, Болатжанга ырым кылып, б!рер кара коспяйсындар ма? Kici кел;п, кетепн уй осын- дай бола ма? Оны да ойландар... Тындап отырып, Ардак жымыйып кана кулд1. Кулк'нд «картайган адам бала мжезд» деген сыякты едк Ceai де солай шыкты: — Апа, осыныд 6api ecKi акыл, тастау керек. Бул кунде малы канша, нулю канша?—деп сурамайды. Окуы калай, кэЫб: калай?—деп сурайды. Бул жарынан 6i3 онша кедей емесш'з рой деймш? — Кудайга шук!р, каргам. — Онда бай к:с!М!з. Кшм, тамак, жатар орын с.ай. Артык дуние. артык бейнет емес пе? — Сонда да... — Б:лем, апа, б1лем. Ci3 бастан кешкеи кара кундер- д! ойлайсыз. Б1'зд;н тусымызда, енбек адамына кара кун жок. Енбекке жарамай калсак, казына кемектесед:. Ал, Болятжаннын бплашары б1'зджшен де квркем... Сондык*
тан, казна байлыган жасап жатыр журт. Мул1к жыйнау, тамакты уйден iuiy, уйге кызметнл устау с'1зге байлык кержсе де, кедейл!ктщ каллыгы. Казна эбден байыганда онын 6ipi болмайды, 6opi дайын турады. Мейрамта салсакыз, Болатжанды каз!рд:н ез!нде балалар уй!не бактырмак... — Бет1м*ай, енд! не дей:н! — деп бет!н шымшып алды Шекер. Еамртпендер бул сезд1 маран. Болатжанды кез- ден таса кылып отыра алман. Алып кереш, бауырымнан шырылдатып... Баска сезд:ц бэр! калды. Шекер сейлеген куй! ен:п кетт! белмес!не. Пыс-пыс уйктаран баланын касына ке- л:п, айналып толранып тур. Бас кемшинпн керген карт эйелд:ц осынау жас бала жалгандагы жалгыз тынысы сыякты. Ардак eciK сыртынан тындап елЖ1рей кудель Камкор ана, камсыз норесте б1р!нен 6ipi еткен кызык. Мшездер;н MefipaMFa айтып, кунде 6ip ра.каттанатын. Бугш айткан- ша асыгып, тыкыр есплсе елек е т т , бой жазып жургенде Мейрам кайтты кызмсттен. Касында Ермек бар. Бурынгы Ермек емес, туйык m'i- He3i жазылган, жуз1 жайран, шешМп кел!п отырды. Tin- Ti, кербез. Аянында ак бурки, жарада галстук, уетшдеп караквк бастон костюмныц кыры да сынбарап. Б:р кезде ак жагалынык бэр:н бай лесе, вид! ез! олардан асып кетт!. — Тамарын, арарын бар ма? — дед! Мейрам. — Бар,— деп асханака енд! Ардак. Бэйб:шеж де уйк- тап калган кызметш! Надяны да оятпастан дайын асты e3i камдады. Дастаркан уст!нде Ермек жымыц етш, эзьп- деп койды Мейрамра: — Bip баланын OKeci болганда, самайын арарыпты, eKiimii де тусе бастамасын шашын. — Б ршипде-ак тусе бастады, Ереке,— деп ед1 Ардак, Мейрам кул!мс!рей, дауысын соза: — Я,— дед!,— уакыт бэр!н взгертед!. Кылымеыган Ардактар какпасша какылдап отыр. Mine. Туйе м;незд! Ерекендср, тулмдей ойнакы болынты. Yuivyi б!рден кулдк Мейрам рюмкасып кетерди — Ёрекенн’н оку б!т!р:п келген! yriiin ■!шкенб13, енд1 кыамет! >к^м!сri болуы уш!н iiueMi3. Калдырмай !шел!к. Калдырмасган iiuin койысты. Ермек кей:нг! уш-терт жылда Свердлов каласында болып, Промакадемияны 6i- Tipin келген. Жанадан рана 6ipiH uii шахтаFa бастык боп
барды. 03i кеткел! ендфюке енген earepicrepai кумарiа энпмелеп отыр: — KeMip бурый колбуран, атбарабан, бу куипмен шыгатын едк Ешй электр шыгарып жатыр. Шахтада кол еибек калуга айналган. Bapi машина болып кетють.. — Жана техника енбекп байытып капа койран жок, адамиын ойын да байытып барады,— дед1 Мейрам.— Козлов ойлап uibiFapFaH электрл1лебедка эр лавадан ал- ты вагоинп кыскартып, Караганды келсмшде жуздеген адам кунпн унемдеттк Лапшин кем1рд1 бункерден вагон- га тжелей кую aflicin тапты. Елу-алпыс тониалык вагон- дарды экскаватор.мен толтырганша сагаттан артык уакыт кететш. Ka3ip бункер аркылы жыбырма-ак .минут те то- лып шыгады. Стаханов жер жузшк рекорд жасаса, Эюмдер одан да асты... — Эннрбекга ашык шахтасьша калай карайлы гор ком? — Щербаков кенбей жур. — Кенбегеш жаксы,—дед'1 Ермск.—Бул жерд;ц кары, бораны коп. Ашык шахта кар мен судын астында кала- ды. Эипрбск канша дэлелдесе де гоезд забойга енед! де- генге мен сенбеймш. Эуе райы колайлы, бай тэжрибел! Донбастык езшде шахталар жабык кой. — Донбаста кв.мip техннкасьшын merino жеткен жок. Зады гылымда, енерде шек бар ма? Огшрбек усыпысы сэтс1зд1кке ушыраган кунде де кунды тэжрибе болып калмай ма? — Он ceraiHiui шахтанын аргы жагында кара тебе тур. Ол кунде оны «Кара забой> дейтшб13. Агылшындар ашык шахта жасамак болып, ештене шыгара алмады сонан. Мейрам ойланып калды. Ермек пен Щербаковтын ce3i 6ip жерден шыкты. 9 uiip6eKTi Чайков колдайды. Ашык шахта мэселес! созылып барады. Мындаган тонна коксЬ ленетж KeMip паровозга, казандарга... отынга кетт жа тыр. Ашык шахтанын KeMipi соларга жарар eai де, сапа- лы KeMip KeKcire калар едк Шахта, техника ескен сайын жана усыныс, жана пшрлер де кебейе тустк Мейрамнын басына каз:р сонын 6ipHemeyi кел1’п тур: — Овчаренко целик калдырмау керек дейдк Буган не айтасыз? Олан мындаган тонна KeMip унемделедк Агыл- аз»
шындар тусында алмаганымыздан калдырганымыз кои болатын. Ол ысырапты, олактыкты жоятын кез жегн. — Эилрбектщ TeMip TipeyiMeH таныстыныз ба? — Таныстым. Узартып, кыскартура болады. Онша ауыр да емес. Егер осы айтканындай болыя шыкса, бу- рынты т1реулердш бэршен колайлы. Каншама aFaui, каншама жумыс уакытын унемдейдн — Козловтын комбайнына калай карайсыз? — Ештеке айта алмаймын. BipaK, Эийрбек пен Эмм куаттап, TinTi куш бурый кабылдап жур- — Сергей Петрович осылардык ол1 6ipiH кабылдаган жок!— дед! Мейрам. Аржагын айтпасада унатпаганы аптек шытынган кабагынан байкалды. Энлмеге Ардак араласты: — Ол Kici К931 жеткенде рана кабылдайды. — Ke3i жеткенше кун eTin барады. — Сонда гылымдык., техникалык моселелерд! зертте- мей, дэлелдемей кабылдай бер демекгпе'ш? — Жаналыкты «.абылдаура корыкиа, батыл бол де- мекшн. — Сактык. — коркактык емес, сокыр батылдык — ер- лж емес, айыра б1лу керек. Ардак эрдайым epine осылай он тастап, e3i жоктын сезш сейлейдк ByriHri кеш тараган техникалык мэжшс- те Щербаковой сезш унатпады Мейрам. Кеп алдында оныц беделш сактап ештене айта алмады. Енд! Ардак басса да бой бермей барады: — Жанагы мэжшете «ойдан ем]р озып ксто» дегеш' не сез? — Ой сонда кешке ерген куимк болтаны ма? Ой ем!рден туса да, ем'фдщ ез:н бастап отырран жок па? Рухани куш, материалдык кушке айналганын кунде ке- pin отырмыз Foft! Сергей Петровичтщ сезшеи материал дык кушт! рана кергенд1г1, жасалранга канагат кылганы байкалады. — Саяси б'рдеме жапсырралы келедк— деп кулд1 Ардак.— Бэрш ез| жасаран болады кейде. Сергей Петро вич шагын адам болса, Караганды мунша зораймас едй Ермек костай женелд1 Ардакты: — Зерттеп алмайынша, нарайбклге бармайтын эдет1 ол KiciHin. Сен, «осылай» деп дэлелдеп турсан, ол: «бу лан болса кайтесш?» деп моселсш Kepicimue кояды. Ме- Н1'нше бул коркактык емес, адамды катеден коррау, сак-
Ермек сейлегенде Мейрам басын шайкап койып, ку- л1мс;реп отырды. Ол болысымен: — Жаксы, жакын дегсн адамдардында жарамсыз жаил болады. Соны кезшде кере, вздер!не керсете биу керек,—дед).—Сергей Петровичах сактыгы, зерттеу! ксйде тым узакка созылып кетед!. Уакыт оган шыдамай- ды. Уакыт, соган сай каркын шешед! бэрш. Куйылган рюмкалар iiuyci3 тур. Ыстык тамак суы- гаимен энпме суыган жок. Ардак мыскылдайды: — Ереке, алыцыз. Ол, уйкысыраранда да «KsMip» деп уйкысырайды. — Тамак умыт калыпты-ау! —деп рюмкасын кетсрд! Мейрам. Енд:г1 энпме Жанабкпге ауды. Жакын жолдас- тыц жагымды М!не31 умытылама. Кезек-кезек еске Tycipe- дь Сагыныштарын айтып, келуш асыга кутед1. Жанабш Москвада, жогаргы дэрежел! партия мектебшде окыйды. Одан хат келген сайын будар 6ip ракаттанады. — ©жет кой, антурран!—дед! Ардак.— Кейшп к а- тында, «шай кушайттап» бастасам да срыс тыинде отлич но окып журм:н —депт|‘. Ерекендер «кайла безиден» бастап, промакалемияны б!т:р!п келш отыр. Б!зд:н Мере- кек «ес» деп уПттейд!. ©si еспейдч Мейрам басын шайкап, кызарандай кулдй — Сендеп уакыт маран бер;лсе, енд;п доктор болар ед1м. — Уакыт таппаудын вз> олактык не салактык, дей- TiHiK кайда? Кандидаттык диссертация бунша созылран.- да, докторлык ем!рге жетер. — Ереке, осы мурал1мдер1к'13 казымырлау,— дед1 Мейрам калжындап.— «Жанбыр-жанбырдын арасымен келд:м» деп Кожанасыр айтпакшы, жумыс-жумыстын орасында диссертация жазып журсем де жакиаймын. 03i б:р мезг!л сабактан сок бос. Мен боспын ба?.. — Жо-жок! CeniKi тер.:с,—деп колын кетерд' Ермек. Ауыр, колакпандай колын тушрмей тур.—Жанабш екеу- м1зге де жумыс кеп кер:нетш. Ардак «казымыр» бол.маса, мумкш, ол жыпды цнркте, мен ani завойда журер ед:м. Ешкайсымыз рылымды Арлактай СуймеймЬ. Карагым, мен саган ем!р бойы борыштымын. Жаняб:л соккан ол борыштан кутылыпты: «екеу н тел!'ген мен» дсп жур. Yiueyi кезден жас акканша кулд!. Dipinin ойы, б!р!н!н бойы жас, Карагандынын ез'| жас кездерде талай окый- ралар eTirrri бастан. Окып бкпген тарихтан езщ жасаран 334
гарих кызыктагы. ¥тылай айтса да тауыса алмады 6у- лар. Сагат yum сокканда рана Ермек yfiine кайтты. Ол кеткен сон Шекер мен бала жаткан бэлмент eciriH еп- теп ашып, сыгалап турды Мейрам. Ардак келш колынан тартты. — Жур, олардын бугшп кызырын айтайын,— деп ку- ралай кез1 кул1Мдегенде, бэршен де ез1 кызык, TapiaAi едк Eneyi колтыктаса уйкы белмесше енда... Шахта конторында Ермек, Эшм, Сейткалы, Ыскак Эсет, Семенов, Ержановтар кенесш отыр. EcKi жолдас, есю достардык Tuieri б:р болса да, свздер1 б;р!ккен жок. Жэй, шунк|'лмеи басталган энпме кызып барады... — ...Техника жана: Лаваларда жумыс уйымдастыру од:с1 еск!) — деп столды койып каллы Ыскак. Бэршен жасы улкен карт забойшы, api партия бюросынын секре тари болран сон адуын м:незц< тежеп отыр екен, шыда- май кетт1.— Дурыс емес графиктер:к! Кайта жасандар! Ермек ундемедк Шекесше дейш кызарды. Графикт! жасаушы Этшрбек eneyi. Энгрбек каз р шахтынын бас инженер]. Шахта бурынры трестен улкен;рек: кем1рдж 6ip аумагын б:т:р!п, екшип аумарына квшкен, т к шахта. Жумыстын кеб! машинамен штеледп Bip машина онда- Fan адамнын бергснш 6epin турсада, азсынып, айтысып отыр булар. Ыскак сез нен сон бел алып, Сейткалы ду- р:лдей женелдь Мыкыр, жуан саусактары барбыйып столда жатыр... — Шахткомнын де айтатыны осы. Кайта карау ке- рек. B ip цикл eKi суткеге неге созылады? Эрине график тср:с. Кун:не он бес проценттен кем берсск, айына неше мын тонна борыш аркалаймыз? Шахты машинеленгенде, сен оку б:т:рш келгенде, куткешм:з осы ма ед ? Б1здщ шахты, oMipi мундай олкылыкка ушыраган емсс. Кейшп бес кунде ел шет1ис караудан калдык... Ермек ал; унс!з. Емен бедерлес, саргылт бояумен белуарга дейш боялган контор кабыргасында ек! штеп сель катарыпан тур. Сонын 6ipiHe стол устшдеп зажигал ка сабагын сукты да шылымын тутатты. Ек:шш штеп- сельге вентиляциянын сабагын сукты. Стол басы желдете бастады. Жастар жагы бой багып калыпты. Эркайсы- 335
сынын ойында 6ip туйтюл гурса да жасы, гэжрибес! ул- кен, б1рсыпырасына устаз, aFa Ермекп мшеуге уялыц- кырап отырран сыякты. Эмм жапактап Ержанра карай береди Ержан шахтынын комсомол комитетшщ секрета- ры. Ермек бунын взш тупл экес:н де уйреткен жумыска, сонда да ол ысылрандыгая :стедк — Неге айтпайсындар,—дел Актановка иек кетердк Ашылмаган жас механик кызаракдап eiti-ак ауыз сез айгты: — Ерекен техниканы тым жайып ж^берд! ме, дей|‘м. Баскару кынындап барады. Актановтын с©зш Оаганадаи тыкыршыа отырран Се менов uin экегтй Шапшан, етю'р жас. Басын шалкак ус- гап, yumip, каккыя б1ткен тумсыгын квтере сейлеп тур: — Ермек Борантаевич! Жол 6ererrepi де. порожняк жетпеу1де осыдан туып жатыр. Жумыс тарауларын тым кебейтш Ж1бергенс|'з... Ермек ешкайсысына жауап кайырран жок. KsHiepai, аузы ауыр адам барш лише жыйнап, лыкылдап отырра- ны куреште тырсылдагал бетшен, кызрылт, уытты кезГ Hi« куйкылжуынан гаиа байкалады. Зырылдаган венти- ляцияны токтатып конып: — Салпы ауыз, сен pcii барin коздырган!—дед!, 6ip кезде 0 к1мге. «Салпы ауызды» бурын сушепенджпен калжынлап айтагын. Бул жолы кулмед! кезк TinTi 9 k’im- ге тура карамады.—Ал, нс кыл дейс'н? Ашып айтшы! Жыйналыстарда турыл сейлеп одеттенген Эк'.м орны- нан турды. Нар денес! юдыгып, бурыт ысынан да молая тусксн. Галстуг1 кыйсык, шалбарыныа б:р туймес! салу- сыз калылты. Ол сейлегенше Ермек б.р сыпал койды: — Галетуг';нд'| тузе, тупменд: сал. Эк1м Topic айналыл, кайта бурылранда, улкен аузын аша бурылды. Капы келйрд1 кайламен кеп шапканы бе тшен б!л;нш тур: квм'ф шашырандылары безсп, эр жерн не KiuiKeue дак калдырыпты. Салкам м:незше сыймай- тмн сездер шигады аузынан: —... Ереке, езщ!з жаксы б]лес!з, мен кайла устаган куннен 6epi нормамды асыра орындаи келем. Машинеге кешкел1 де алдыма ешюм тускен жок ani. Кейшп бес кун барлык абройы.мды жойды... — CoFaH мен бе, к:налы? — Ci3 емес. С:здщ графштшз. — Графнка'з ктемекш'сш?!
— График бойынша эр лава кушне 6ip цикл беру ке- рек. Берген лава бар ма? — Бермесе, неге орындамайсындар? — Агаш кез'шде келт^ршмейдк Ремонт кезшде 1ст'ел- мейдь Порожняк жетпейдк Толып жаткан багет. Кал ай орындаймыз? Мен кунше 6ip цикл 6epin келгенде, ре корд жасаган уакыттарымда эуел! осы бегеттерд1 жой- гамын. — Онда саран ерекше жардай жасалган. Жана гра фик эр лаваны сол дэрежеге кетеруд! кездейдн Буран алдымен эр жумысшыныц ез тапкырлыгы керек. — Бшмейшз, Ереке,— деп Эшм басын шайкады. Шэ- юртМн бул сезшен Ермекпн K63i шатынап Kerri. — Шлмесем, уйрет! — О з окуда болып, машинеленген шахтыда аз icre- дннз. Механизм белшектершш токсан торызы дурыс, 6ipi Tepic болса, сол 6ip токсан торызды бегейд;. Кайлада жургенде кемipд! кулату шартты. Ka3ip куларан квм1рдщ тау басына шыруы шарт. Забойдан бастап, ieMip жол ва- гондерше куйылеанра дейш кем1р талай колдан, талай механизм сактарынан етедн Bipi бегесе, бэр! бегеледк Осы богеттерд! жою жагын аз есептегеназдер. — Сеи жете есептеген шыгарсыи, айт. — Жол шаруашылыгы женге койылса, KyuiTi леведка орнатылса, штректер жолы дацгыл болса, вагонеткалар катынасы шапшандар ед1, «порожняк бср!» айкайы аза- яр ед1. Смена басталарда, эр лавада жыйырма, жыйырма бес вагонетка, эр кулатушыга kcmi — eKi-уш метр кула ран квм1р, Tipey агаштар дайын турса, кем!р женелтудеп каз!рп бегел!стерд1н 6ipi болмайды. Мешмше, уш сме- нанын екеуш KOMip енд1руге, 6ipeylH ремонт, дайындык жумыстарына койсак... — Эр смена ноше жуз тонна кем!р беретшш 6uieMi- Ын? — Бшемш, Ереке. Дайындык жаксы болса, еш сме на уш сменадан кеп бередь — Былшылдап турранын! — деп, Ермек карындашын лактырып тастады да, колын калтасына салып журе бастады. Булыга сейлеп жур. Анда-санда Tynipiri шашы- рап кетедн Отты кез!н кадап-кадап кояды Эшмге.— Жетшген екенсш! Смена сайын жуздегсн тонна кем бер- мек. Yfipetefli тары, «бшмейсш» дейдк Сен салпы ауыз, мен жер кеулегенде шешеннш пшнде жаткансын!.. 22—Муст«фт. н том. 337
Эюм жым болды. Кызараидап куле береди Аралык, устаздык ецбеп с!н,ген Ермект! каггы сыйлайтын. «Bui- мейшз» —дегенш e3i де эбес керш: — ©зМз б:леаз. Sflteyip MeHiKi дурыс,—деп ед1. — Эй, сен не 6uiyuii ед!и!—деп Ермек жет:п келд1 касына. Эшм жылап яйбердк Добалдай болып ещнлдей- ди Улкен аузы болжырап, ce3i ipin шыгады: — Айткызып алып урсады. Айтпасан тары урсады... — Жэ, токтал, Ермек! —дед! Ыскак.. Акырып калды. EpHi, колдары д!ршдеп тур.— Коздырма сайтанымды! Кызу Kepic су сепкендей басылды. Терезе тусына Энйрбек машинамен келш токтады. Такыр басы, улкен 6yKip мурны кабинкеден терлей шыкты. Кун ыстык, шах та малы куШп тур. Орамалмен басына дейш суртшш, конторра сейлей к!рд! Энйрбек: — Мына кун Щербаковтен эр! кысып барады Foft,— деп колындагы жумарлап ораган кагазын Ермекке усы- на бердк— Руксат erri, aflreyip. Ыскак акырганнар кейш 6api томсарып калган. Енд1 KaFa3Fa уймеледь Кагазда темip т!реуд!н cypcTi, онын астыкры жарында: «елу дана жасалсын» деген Щерба- KOBTiHжазуы бар. — Елу дана не болады! — Руксат осы ма? — Елудin нэтижесш керген сон мюта руксат сте- д|,—деп сылк-сылк кулед! Энлрбек.—Байкамай аяк ба- сама, ол тарлан. Осынын езш берерде судьядан эр! тер- reai. Отырмайык. Ka3ip заводка заказ беру керек. Бул Tipey барлык шахтара жайылады. Мындаран кубометр агаш унемделедй — Энлрбек тары б:рнеше мын сыйлык алады, десеншН — Ашык шахта мэселеа не болды? — Мейрам б'рдеме кылмаса, кенер емес. Кайдан кенсш, Ермекп'н ез! бег бактырмайды. BipaK, 6spi6ip мен женем... Туййлген кабактар жазылып Kerri. Шахтара енген эр жаналык куантады, сэтс1здж ренжтодй буларды. Ермек сабасына тускен сон, ыржыя кулген Эк!мн!н касына кел- дь Онын салпы еришен 6ip жулкылы да, аркага какты. — Рснжш калдын ба! ¥сынысынды акылдасармыз. Bip жерм!н жаны бар сыякты. Шыр еткен телефонный трубкасын кетергенде сурла- нып сала берд! Ермек.
— К,ай жерде? Жер астыи хабарла Tericl — дед1 де еакке умтылды.— Терт;нш: учаскеден ерт шыкты! К,ут- карушы, жэрдемип команданы хабарландар!.. Тура жуг1рд1 6api, Ерте кезде, бундайда шабаш боз- дайтын. Журт абыржып жыйналып калатын. K.a3ip онын 6ipi жок. Жер астына журш жеткенше каншама уакыт ететш.. Ермек клеткамен 6ipep минутта-ак жегп. Дереу басына маска киш, вагонеткаларды агытып тастап, электровозбен айдап барады. 0 р т шыккан участка ен шетте, 6ipiienie километр. Жан-жакка тарап кеткен кым- куыт тем1р жолдардын б^ршен кателеспей булт бурыла, мандайдагы жалрыз K93i жаркырап, тебесжен кек жа- лын шашырай коиыраулатып келед1 электровоз Маши- неш! Балжаниык басында да маска. Сездер1 урымсыз болганда ымдасып кояды екеуй Караитыда шамдары жаркылдап кашып бара жаткан жумысшылардын 6ipiH- 6ipi шакырран, тугелдеген дауыстары сспледк Электро воз, конвейер, вагонеткалар токтап калкан. Вентиляция мен клетка ieren тур. Улкен апат улкен кауш тендк Жер устшдсп ерттен, жер астындары ерт зыяндырак. Каншама адам елуь каншама уакытка шахта токталуы мумкш. Ал- дымкн адамды куткару амалдары колданылып жатыр. Kewip ертйпц уды TyTiHi б1ртждеп жайылып барады. Bi- реулер жырыла, сурже, б:реулер 6ip H-6ipi суйемелсп <ба- рады. Ермск баскадан бурын жегп ертке. Жетседе еш эрекет icT eren жок. Мыкынын таянып, жай тамашалакан шсшей, тыйыш карал тур. Б:.рак онын басында тыйыштык жок: «ылай су куйып еш:ру керек пе, эуе ж!бермей туншыктырып еш:ру керек пе?» деген ею ой жешсе алмай тур. Быксый жанган ка- лын кемф, кою туман, туман 11шнде жаркылдаран от, ку- лап жаткан тебе, мацына жолатар емес... Куткарушы команда, оларга косыла шахта жумыс- шыларынан курылран кемекш1' команда келш жегп. Жез калпак, маска киген, ерт аспаптарымен каруланран ен- кей ipi ж 1г т. Кыймылдары багыл, шапшан. Бэрш еиге- зердей б;реу баскарып жур. Аз сейлсп, кэп ымдайды. ©ртке алдымен e3i Kipin, отты 6epi жазыкка карай ку- рей бастады. Жанган аумакты балш тастап, жазыкка шыгарып алып еилрмек. Cepnin ж:бергенде, боратып ж!- беред! шокты. Жан алып, жан бсрген ежет кыймылдар- ды кою тутж женд: керсетпейдй Кайла, курек, суймен- дерд1'н тынымсыз тарсылы, шытырлай жанган ке,\\п'р ды-
бысы —адам куип мен мылкау кушпн гажап согысын сезд:рш тур... — Булай emipc алмайсындар! Эуе Ж1бермей туншык- тыру керек, туншыктыру керек! — дед1де Ермек тура же- нелдк Онын басындагы шахтыныц ез пшндеп жэй мас ка. К,ырык-отыз минуттан артыкка кислороды жетпейдк Куткарушы командалардци уш-терт сагатка жетедь Енд'[ кешжсе Ермектщ 63i туншыгатын ед1. Асырыс келе жат- канда Балжан тетеден косылып, 6ip жапырак кагаз ус- таттыда кала бердь «Ем жумысшы шыкпады, eared кутылды» дспт] кагазда. Ермек ca.TFaii Kyfii тыгылатын белмеге келдк Маскасын шепни, алкынып отыр. Жогалган ею жумысшы осында кершедк Bipeyi шалкасынан басын кекжите жатыр екен. Т1рлiriw тэутиген сакалы айтып тур.—Козралып-козгалып кетед1. Дэр1гер эйел жайрак, «ештене етпейдшЬ сешмд)' айтады. — Жумабай Fofl мынау! Жумеке калайсыц? —деп касына келд1 Ермек. — Шушр. Басым сынып барады, куданын куд1'ретТ мен... EKiHiui жумысшы сергек. Сусынды ез'1 алып iiiiTi. Ты- гылатын уйд1к eciri укыпты кымталган. Тамак, сусын, дэрЕдэрмек 03ip. Эуе турба аркылы даладан келедк Бэ- pi дар|'герд1к бакылауында. Жер астындагы мэденистп аурухана жумысшыларга осындай халде 6ipiHmi кемек керсетед1. Ермек дэршермен, аурулармен кыска сейлест, ез icine Kipicri. Телефон трубкасын ала-сала буйрык 6epin жатыр: — 9 KiM6icin? 0 рт басына Kipniui, топырак жеткЬ зодер. Эмм, Энйрбек, Ыскак, Ссйткалылардын каз1р кайда жургеш Ермекке мэл1м. Куш бурын анатка карсы шара- лар дайындалып койылган. KiMuin не icTefrrini, т1пт! кай учаскес/шн. жумысшысы тыска кай жермен шыгуына дейш белпленген. Абыржу, топыр жок. «Лттан» шыгы- сымсн эрмм ез жумысын 01лin, куткарушы командага жэрдемдесш жур. Ермек командага акыл салмай, ез тусынан тетенше шаралар колданып ж'1бердк Жотеле, ент1ге Щербаков енд! есжтен. Касында Эш!рбек. — Адам амян ба? — Аман. 9 рт бой 6eperin емес, не ойларын бар? — Белт тастау керек. Ем eciKTi 61'тесе, туншыгып 340
03iMen-e3i eiueAi,— дед! Ермек. Щербаков муд1ре калып: — Таптын!— дед! де жауырынра какты.— Ен, дурыс амал осы. Ал, турмалык! Сусындап, маскаларын жанартып алып, кайта жв- нелд1 yineyi. Булыккан улы туОн бос забойларра лап 6epin, шахтыга тез жайылатын едь Машина айдаган кушт! ауа желдетш кей:н тыксырыпты. Желдсн жёшл- геп тупн, epTTiu аржарынан тесж тапкан. Есю шахты- мен жана шахтынын туйшкен жершде эуе, ксйде TinTi адам егепн тесжтер бар. Сол жабсардан ecKi шэхтырз карай ауысыпты. Эуе тутшд1 куганымен ертО кутыртып барады. Куткарушы команда жауынгерлер1 6ip жагынан вртпен алысса, eKiHiui жарьшан метаннан, тозаннан кат- ты сацтанып жур. Буларна от ушкыны туссе, апат эрекеО раламат бол мак. Сондыктан эуешн жылылырын, метан газынын бар-жорын октын-октын бакылап, влшеи кояды. ©рт маиындары жолдардыц кабырра, твбелер! жуз елу метрге дейш аппак: тозан тутанбаска калын кылып, сланцы порошопн ceyin тастаган. Команда бастыры ба- FaKaFU дзу Ж1г!т эл! ерт 1'шшде. Квк жалыны аралас, Кызыл шоктарды кулатып, 6epi uibiFapbin алып еппредт Суды ертке куйгызбай, манайына, белin алиан шоктарта кунрызады. Одеiii топырак коскан ылай су тез еилредк Тутш, жалын, бу араласкан сарыала туман imiHe Ер- мск i<ipin кетш, команда бастырын жеке алып шыкты. — Бой бермейдй Б|'теу керск! — Ка-каншама дайындалган KSMipfli тастаймысын!? Болмайды! — Дайындалган квм1рд1ц квб1 бержакга. Мына, жол- дас Щ ербаковой де, ЭппрбекОн де ойы осы. Ж'нмт алкынып турса да ойланып тур. Щербаковой келгешн ж аца бппдК Кекеш, 6ip бет, ерт уст'шде ез OMi- pirt Fajra журпзегш jypi бар. ЕрмекОц усынысы мыйына енсе керек. Басын 6ip изеп, туман imiHe кайта ендк — Токтандар! Тастандар!— деген дауыс маска iiui- ненде катты есОлед!. Eiifliri шара ертп белш тастау, эуе ж!бермей, булык- тырып еш:ру. ¥зын штрсктщ туп жапянда ерт аумарына катынаитын ек! ауыз тур. Команда сол екеуш 6iTeyre KipiCTi. Kipiiim, агаш, топырак лезде к ел т калкан. Жер аслъша канык, ысылган жМттерлш кыймылына кез кпес- пейд1. Калан, сылап барады. Апатпен куресудпт тэжри- бесш га и а емес, рылымын да б1легш, ярнаулы курсгер-
ден еткен жауынгерлер от iiurneH шыккан сон, дацгыл жолга шыккандай зулай женелд!... Эш:рбекп калдырып, Щербаков пен Ермек тыгыла- тын белмеге кайта келд1. Жумабай басын квтерген. Bip колында маска, ек1шш колында койын книжкасы, басын шайкап отыр. — Масканыз бар, калай улангансыз?—дед1 Ермек. — Куданын KyflipeTi, ocuFaH esiM де кайранмын! 0 ртп елден бурын 6uiin, хабарлаган мен. Эуе жылып сала бердк Тынысым тарылган Tspi3fli. Квшрстен Hie сезглед:. Сонсон маскамды кие сала жупрД1М. Электро- возбен Балжан келед! екен. Ести сала кейш шапты. — Атпен бе? — Жора тэй5р_! Электровозбен. — Сонсон? — Саскалактап жургенде баска 6ip жолга Tycin ке- TinniH. Б1лмейм:н, мынанын шнндеп aopici таусылды ма, алде жупрш алкынрандж; ме, эл1м азайды. Енд1 жу- прмей, дереу рештакты, рельеп, турбаларды кага баста- дым. Сейтш жатканда 6ip жауынгер кездесш, осында аркалап экеп тастады. — Книжкадан не карайсыз?—леп сурады Ермек. — Бэрш жазып алгам. Кереки жерш таба алмай отырраным. — Ережеш жатка б!лу керек. — Сын береме, жудырыктай баска. Айтпакшы, аман екешмл! 61'здщ катын ест:д1 ме? — Естгмесе, корер. Бупн 6ip бозкаска жейт'ш шы- гармыз аздщ уйден. — Жеш кел';п тур, катын унатса. Жанаб1л мен Май- naFa сактаран 6ip кой бар едк Щербаков та келтп, ем1- pi 6i3flin уйден дэм таткаи емес. К,айдам, катын бшед!, акыры. — Е, катын с!’зден асып кайда барады! — Ойбай, Miuesi шолкес! Куданын куд1рет!, кейдс TinTi карадан карап отырып соктырады. Жумабай Ka3ip ecxi жумысшы саналады. Сауатын ашкан, жер астына таные, шахты езшщ улкен ушндей болып кетт|. Ацкау, момын MiHe3i калган жок. Отырран жер: кулю, кулд:реШн деген hhcti жок, сонда да журт куледь Жанагы сездерш Ермек орысшылап жетюзгенде Сергей Петрович те ракаттанып кулш алды. — Бэлесш карашы! Сезе койып, тары дереу хабар-
лап жургенш! — деп улкен Жумабайды балаша кызык- тап отырды да, Ермекке кнгг бурылды.— Буны атаусыз тастамау керек. Кешлдепдей орындап шыкса, жауынгер- лерге де сыйлык бер!лс!н. — Олардын аз мекемеС1, ез басшысы бар гой. — М ет саран дейдн туге. Нагыз саран сен. Ен ке- мфден целики мол калдыруиа аяп, ерт шырардын. ©рт- т| улгайтпай еилруиплерден сыйлык аяйсын, тары. — Di3 мулде целик калдырмау жарындамыз. Мшдет- тен артык орындау жарындамыз. — Бул сезш де сараннын кыяс мшездер!н керсетп. Екеу1 калжынмен кэрысып отыр. Тенген ауыр апат- тан женил кутылуга кездер! жеткен сыякты. «Кем!рд1 арры туптен бастап алу керек», «дайындык жумыстарын кушейту керек» деп ертеден каксаран Эш'рбек, Ермек- тер дес ездерше тиген сон ойларын орындапты. Bipcu- пыра шахтыларда алдымен жакын neviipai алады. Кунделж, айлык жоспарды орындаура кумартып, дайын- дыкты умытады. Олар осындай апат кездессе мыктап отырар едй Бул шахты б1рнеше саратта-ак бурынгы калпына келгел1 тур. Вагана Ермек, Ыскак. Эшмдердш тусшайысуына да дайындык жумыстарра кешл квб1рек белшгсннщ, эуелг алыстары квм рд! алианныц acepi ти ген. Eaai сол эсер апат зардабын тез жоюга да тидй — Кем!рд1 кеулеп барып, ариы туптен 6epi карай ал- са, шахтыныц тынысы тарылмайды foA,— дед|\" Ермек.— Егер жакыннан бастасак, осындай апат, аварияларда аржактагы KSMipre жол кес'.л'ш «саднаи болар ед'н Бугш б1'здш жн'птер жоспарпын бескушбп орыидалмады, деп шу кетерди Слз де телефонмен маза бермедпйз. Мумюн, тары бес-он кун шабандармыз. Онын есесше ай бойы, жыл бойы талмай шабура бармыз. Kefl6ipeynep тай шы- рымындай дыз eTin, жайыла калатын каркынына мэз. Ондайларды ci3 де аз мактаеан жоксыз. — Тек алыска шап, Ермек Борантаевич. BipaK, 6ip куннщ нормасы кем1'месш. — ByriHuiii кемш ертен толтыра, ерлегсн калай? Ер- тендшн бугш 6epin, темендеген калай? — Эрине, твмендеу жаман. — Б1здш Эппрбек сол жаманнан кашады. Алгыр ж ь riT, Сергей Петрович! — Билем, бнлем. Эттен, ерюне ж 1берсен айга шаба- ды. Мерт кылып алма, пзпщ ц онша босатпа.
Жуманияз енд1. Басындагы наскасын,. сырт кшмш шешт тастады. EHTirin терлеген. Ашулы. Эдем1 кара муртын сылауды, амандасуды умытып, ксле Ермекке сок,- тыктк: — Б1яед1, б1лед1 дегепге беттерщмен кетес!ндер! Сон- дам целик калдыра ыа Kici?l BipiH Tinri целик калдыр- маймын, 6:piH ашык шахты жасаймын, деп acnaiiFa ка- райсын. Жерге, забойра ую'лу керек!.. Ермск ундемедй Щербаков -repic айналып жымындап тур. Жуманияз ecKi шахтер, ecKi слесарь, api профсоюз- лар советниц бастыты. Тез ашуланып, тез басылады. Ещк!мшц бетажарына карамай, катты айтады. Ол арын- дап алранша карсы келмейд1 булар. Ецщ Щербаковой езше TnicTi: — От шашып электровоз жур. Сергей Петрович кв- pin отыр. Катерден сактаиуды у.чытсандар, .мен жумыс- ка 6ip жумысшы шырармаймын. Ал, шауып алыцдар! — Жумеке!—дед! Ермек, Жуманияз басылган кез- дс.—Кажет болган сок улкен жапда 6ip гана электровоз жур. Ол жол катера’з. Баска электровоз токтаган. Кеп целиктт осалдыгында емес. Бос жаткан кем!р уйшдюиен де врт шыгады. Кем1рдш сондай жангыш теп’н куш бу рый эерттеп, б:лт кою керек ели бше алмадык. Эш|'рбек екеумп жанада келдш. Сонын салдары рой... — Салдары болса, жумысшылардык бос уакытына акы телеп квр, кемip багяеы арзандайды сонда. — Телейлт, Жумеке. Шахты да, жумысшы да куй- зелмейдй Окай кутыламыз апаттан... Ермек урындырып, Жуманияз обден сабасына тускен сон, Щербаков калжындай сейледг. — Акыра келдщ-ау, TiiiTi. — Бай ауылдын 6ip байбалам шалы болатын. Кожа- йын сен, куйетш алдымеи партия, профсоюз. — Мейрам Омарович кайда? — Сонда калды. Телефонией ерт хабарын алган сок мен журin кетлм. — Плотина б т п пе? — Шлюздер! кеше бтптй Бугш жыйналран судын e3i Kimi-ripiM кел. —Станцияны срогшен бурый тапсыратын болды булар. — Уш ай бурый тапсырады. Нешс тоймайтын болсан да, су мен электрге тоярсын. Шахтаны кунд(зпдей жар- кыратып Ж1'бер ендй.. 344
— Ия, Каргрэс кеп езгерштер енпзедй— деп Сергей Петрович К03:.н' шуГйре ойлап кетй. Тереиде, апаттан тыгылатын тар куыста, ак бас адам кен ойлап отыр... ©ртпллер кайтты. Энпрбек, Лапшин, Ыскак. Эк1м, Сейткалы, жауынгерлерд'т бастыгы баганапл дэу Ж1пт те бар. Шахтынын саяси, кепшшк, техникалык. басшы- лары тугел. Улкен шаруашылыктык салалары кеп. Бас инженер Энпрбек барлык жайды баяндай бастады: — Ытелдп Калап, сылап тастадык. Кызуды, газды бакылайтын адам калды басында. Эуе бармайды. Енд1 туншыгып тез ешуге ти;стк Апат уакытында паника болтан жок. Адам аман. Эрюм вз мшдетш дал аткар- ды. Транспорт, электр, вентиляция, су жолдары каз-кал- пында. Енд[‘ желд! кушейте Tycin, шахта ayeciH тазарту керек те, жумысты кеш.'кп'рмей бастау керек. — Тек, е-ерт ауданында icrreyre эз:р луксат етпей- мiи! — деп команда бастыгы ориынан турды. Жумабай оны жупрш келш «ушактай алганда, бойы емшепнеде жеткен жок,. Шуркырасып жатыр... BipiH-6ipi жана таныды. Караганды басталган ксзде, Кутжан балуаннын бригадасына Элiбек ynieyi 6ip )степ- Ti. Сонда, Эл1бекке: «дэуде болса сен кулаксын» дейтш бадырак кез, кекеш бала ж!пт осы командир кершедп Ka3ip с к: иыгына ек/ Kici мшгендей, Ж1-птт;н сырттаны. Byrin Жумабайды жыгылып жаткан жершсн тыгылатын белMere экеп тастаган жауынгер де осы екен. — Антжан, карагым, карызын кеп менде, жур, уйге жур! — деп Жумабай калбалактап тур. Щербаков келш Антжанныц колын кысты. — Ci3re, ci3 баскарган жауынгерлерге кептен-кеп ракмет!— дед1 де онын колына eaiHin кол саитын бай- лады.— Дэл журедК Осы сагаттай дэл icTe. Сыйлык емес, ескертшш, шырагым... Т в н ге н улкен апат осымен аякталды. Дауылдасып, тыгылатын бэлмеден шыкты 6opi. TeMip, резинка тру- балардан гулеген жсл шахты iuiiH сейЬтпп сала бердг.. Щербаков шыккан бстшде шахтанык моншасына Kip- дк Наряд yfti, лампа yfii, монша yiueyi 6ip корпусте. Жумысшылар потершей таза кшмдер!мен шыгады. Осын- да келш жумыс кшмдерш киед1, лампа, наряд алады дя
шахтыга туседь Шахтыдан шыккан сон бэрш кайта тапсырып, жуынып, таза ки!мдер1мен уйше кайтады. Щербаков те кшм ауыстырып киген. Енд1 жуынып, вз кшмдерш киюге келдь Бул\" шахтынын жана моншасын кергеш осы. Суйсше карап тур. Кабырраларына су жук- пайды, жалт-жулт етедь EKi жуздей Kici сыятын кен залдын ортасын жара тутас, узын шкаф жасаган. Шкаф- тын eKi жак 6eTi де шыпырлаган есж. Эр есшке иесш жазып койыпты. Душ керек пе, пар, ванна керек пе, кай мезглде келсен де дайын, тегш. Моншашы картан эйел орамал, простыня экеп бергенде: — Анна Петровна! Агылшындардык ез моншасы осы- дан калай ед!?— дед! Щербаков. Айнадай жалтыраран дойбы шыбар кыш кабырраны моншашы бук!р саусактарымен тыкылдатып турып ка- йырды жауапты: — Буны тшркеуде де кергем жок. Шебер эйел таза- ныд кыйкымынан курап баласына caiifli карпе штейтш. Сондай-ак.курастырран. Шыны ма, тас па, эйтеу'ф асыл- дын теп ез1. Казна акшасын аямайсындар, дуниешн ка- д1р!н б1лмейс1ндер, туге. Моншага мунша зейнеттф кере- ri не? — Жумысшы журт енбепшн ягшгш кереш, Анна Петровна. Бул ani аз. — Шуюрлш етщдер, шук1’рл1к! Астамшылык бол- масын. 0 згес1 6ip жен, дэретханага айнанын, шыныныц Kepcri не едь Казна мулк[н судам жумсайды, туге. Урсып кой, Сергей Петрович, орынсыз жумсамасын. Онай та- былган дуние емес... Сергей Петрович бишара камкорлыкка сылк-сылк кулд1 де, душ белмесше enin Kerri. Жуынып шыккан сои, жумысшылар столовойына сусындауга ендй Укыпты K63i кергешшк 6ipiH елеус'гз етк1зген жок. Турмыска ci- Rin кеткен сэл нэрселерге де, еткенмен салыстырып суй- с!не карайды. Столовой залынын кабыррасындагы сурет тау басындары куйгыткан аншыны, тулшге туйiлген бур- кггп керсет:п тур. Сергей Петрович пенснэсж суртш киш, шуйше карап «суретин Жунысов» деген жазуды окы- ранда: — Талант! Улкен талант! —деп езше 03i куб1рлеп койды. Казак жастарынын iiuiueH болашак Репшш де керген сыякты. Жасамыс байсалды адам магазинге к:р- ген балаша бэрше кызырады. Онын комбинат бастыры, 346
ум мет Myiueci Щербаков екенш б1лмегендер: «мынау ап- сагай шал, алангасарма» деп калар едь Dipan,, бул кала- да оны бьтмейтш кемде-кем. Отыррандардын б:рш аты- мен, б:р:н фамилиясымен, кейб!рш т m i жолдастары койган косымша атыыен атап, амандасып erri. Бауырсак мурын, конырша, жасесшр1м кыз келд1 касына. Кул1ма- реп алжапкышымен ойнап турын: — Сергей Петрович, не экелей:н?— легенде, ымдап, ез1 такала туст'1 де: — Bapi бар ма?— дед! сыбырлап. — Не керек ед1, dare? — Нарзан. — Бар. — Bip бутылка нарзан рана бер. Токта, жылпосын карашы. Калай, жумысшылар рыза ма, тамактарыца? — Рыза. Тек осы сусын жагы кейде болмай ка- лады. — Акырынырак сейле, куларым естидй Неге болмай калады? — Соны бьлмейшз бе, Сергей Петрович! Баска кала- лардан экелед1 гой. — Кеп акеп койса кайтед1? — Одан да осьшда неге жасамайды? — Нарзанды ма? — Тэтп суды айтам... — Жаны бар соз! Жаны бар!— деп Щербаков кьлт ойлана калды. Кыз кете бергенде тары бегеп, алжапкы- шьшан устап турды ендк — Сынапсын, Foft 631К, турмайсын. Фонтандарын. та- маша екен! KiM жасады? — Соны б!лмейс1з бе, Жумаш емес пе. — Жумаш!? Кай Жумаш? — 031М1'зд!н Ы скак атайдык баласы. — Кодiмп адуын Ыскактын ба? — Я. Сергей Петрович кыз сусын экелгенше фонтанна ку лига карал отырды. Цементтен жасалган ек! жас бала- нык мусШ аумары кос орнындай цемент тегенеде, су шш:де 6ipine-6ipi су шашып тур. Суда Tipi балыктар ойнап жур. Шахтер столовойы салтанатты ресторанга уксайды. 1ш ндеп адамдардыц KniMi, ce3i окымыстылар- ■а. физкультурниктерге уксаса да, Сергей Петрович 6ip- сылырасын танып отыр: участка бастыгы, мастер, меха- 347
ник, инженер-техник, стахановшылар. Кайсысы euAiptcxe кашан келт ед1, немен келт ед1? Кер дегендей, эркай- сысынын артында, алыста калган 6ip мешеу тулка елес- теп кетед1 кезге... Щербаков сусындап далага шыккан сои, шоферына: — Ере бер сонымнан!—дед! де, машинага м!нбей жаяу аяндады. ЭуеЛ1 ойдзры театрга беттеп едг, бурыла сала беткейге тнс ерледь Б1р кезде жел ескен куба бел- дш бетшде бос жер жок. Timi, анаукуш рана бос алак- дарда жака уйлер тур. Жоспарсыз, калай болса сатан салынган уйме-жуйме поселка тез eciirri. Bip шеи’ сонау колхоз жерше— Майкудыкка, 6ip meri — арылшындар тусындагы ecKi бекетке жеткен. Огыз-отыз б:р!нш! жыл- дары совет Карагандысы басталган кезде жан-жактан куйылган караша ауылдардын кеб), сонын шннде Ардак, Жанабид, Бокайлар осы арада отыратын. Ka.iip жер ус- тшде icTefiTiк жумысшы, кызмсишлердщ б;рс.ыпыраси менилкп уй салып, улкен поселка кылып ж1бер:пт1. «За городный» аталады. Каланын солтустш жэрындз, ойда TeMip жол сыртында да «Капайгород» аталатын осын- дай улкен поселка бар. Карарандынын, жака каласы, ка- бат-кабат бшк уйлерi, жоспар бойынша ecin бара жатса, бул поселкелср! беп’мен ecin барады. Калай весе де бэ- рше электр, су керек. Сергей Петрович соны ойлап ке- лед|. «Жуырда Каргрэс журед!-, ешп электр, су жолда- рын каланын шетше1дейш тартуFa болады» дсп кел'е жаткаида 6ip уидщ жаныиап Канабек пен Байтеи ке- ршдг. Бэйтешпн аузынан Tyxipiri шашырап тур. Курек Tici тускен, кара мурты бурыл тарткан. Шашын алып тас- тапты. Басы туз туйген келсаптыц басындай. 9лi де ой- кастай журш, кара буралай сейлейд!: — ... Бул отырраидардык бэр! дайынга келгеп жана- лар. Шыдай турады. Карагандыны б!з жасаранбыз. Ме- шн уй!мде су, электр неге жок!? Kopi жыным козбай турранда б1рдеме !стендср... — ктейкпз, !стейм!з,— деп кулед! Канабек.—Шыган- Fa шырып алып акырмасакшы. Казына уйш езщ тастап кеткенш кайда. Енд! осы кеппен 6ip керест. — Сыйырымнын жайына бола кетлм. Бет! ашык жер e.Ti. буны да тарылтты жург. — .Ал жагасынан, босатпа! —fleai Щербаков келе.— 313
Даусын естшмегел1 б'фсьшыра болды. Осында ма едш? К,айда штейсщ? — Завод кузетемш. Мехцехты тастап кайда барам. Бэйтен эдетшше муртын кораздана 6ip сыйпап кой- ды. Бурынгы мехцсх каз1р заводка айналган. Вагонетка- лар жузден аса машина белшектерш жасайды. Кун са- йын кешп, жасайтын заттарыныи Typi кобейш бара жаткан улкен завод. EcKi Бойтен сонда да есю мехцевын коса сейлейдк — ©3iMi3 мехцехта 1степ жургенде букш шахта, бу- К1л кала колымызда болатын. Мурнынды керсетпейтш боранда он exi ж 1птп басгап барып, тертпнш шахтаны куткардым. Сонда т е буклей жыйырма сепз санах icie- ген екем1з! Журт жаиасын устады. Осы KyHi ондай жу- мыс бар ма! Bapi машина. Б|ЗД1‘н заводтыц iiuiHe шрсешз машинадан бас айналады. Мен кузетш турмын. Саяси орын Бэйтен иана кузетс:н,—дептк.. Мактан мен exipiKTiH арасы канша екен? Бэйтен мак- танамын дел, exipix те айтып Ж1бердь Щербаков пен Канабек мырс-мырс кулш кете барды. Бет!мсн ескен поселкада бейбастак штерд1 де Kepin келед1. Bipey eciK алдында кой сойып жатыр. Bipey бешкемен экеп су са- тып жур. Тар жолда кесе-келденен, салып жаткан уйлер кершедн.. Осы ыры-жыны дуниеден элдекайда би:к туриан уш кабат ак уй поселка балалары окыйтын орта мектеп. Ай- наласын коршап, тал епп тастапты. — Мектеп-ак емес пе? Тез 6iripaiK, э? — дел келе жатып Щербаков 6ip кезде тандана тура калды. — Мынау не? Канабек сылк-сылк кулед1: — MeuiiT кой ол. — Бул к!мге керек?! — Молдасымак 6ip-eKi шал кайта-кайта келт ма- замды алган сон, руксат берд1м. MaFan десс шошка ка- масын, онда мешд жумысым не? Жана салынып жаткан кнлкелтай Kipniin уйлсрд^н манында колиабыс тппзген уш-терт, кейде жеп-сепз орыс, казак журсе, жала мешггпн касында exi молда F a- на жур. Улкен езен тасынанда ушр-ушр сен кешедк сок- тыга aFwn, сыналды, epimi 6iTe^i сен- шр муздак муж1- Л'п жене калады. Сорлы мелит, сорлы молда тек осыны еске туа’редй 349
— Буран да су, электр керек шыгар,— дед1 Щерба ков,— Бунын, бэрш тэртшке салранша Канабекгш басы катар. — Жумысшы ceniKi. Менщ басым неге катады? — Кала ceHiKi. — Жэ-жэ, сыргытпа! Эр шахты ез жумысшысына жардай жасаура мшдеттк Б1рлескен кушпен электр, су жолдарын тарта беру керек. Ертек калалык совет срек- ше каулы шырарады. Пооелкелерд| тэртшке келт!рем1з. Каргрэс 6iTin калды. Су, электр байлыгы жетед1ещи. — Эне, кыйг етсен куш керсетедк Каулы... — Кушт1 эл1 кермеген екенсщ, Мейрам Meiii кемгп- piMHiH койнынан суырып алып ж 6epai осында. — Кемшрдш койнынан суырганы вю’ш'ш емес. — Ceni токалыннын койнынан суырды ма? — О да ештене емес,—деп Щербаков курсшдй По- селкеден шыга, шеттеп жана бакшага карай бурылды eKeyi. — Неге курсшдш, неге туйmain? — Мен кайранмын осы жюггке! — деп кен кушарын барынша жая, артына бурылды Сергей Петрович.—Осы- нау кайнаган кен кала тар оран. Алып кашады, тежесен ерепседй Каулал ecin келе жаткан анау жас бакшадан, эдем! калалан ертен бузылып калатын мына поселкесы- макты керпш боп барады. — Жаманды кергеш Tepic пе? Жаксы 63i де itepi- недь — Жаманды коре берсен ой юрлейдй Жаксы сол к!р- Д1 тазартады. — Мейрам ондай сынар езу емес кой. Рас, KeoipeK сынайды. — Сыннын да мелшер! бар. 0 нд|р:'с деген улкен есеп. Социалист жоспар—эр адамды ез орнына коюды, эр сомды ез орнына жумсауды тшейдь Мейрам Омарович мен:к бул мшдет1ме кол сукпак. TiriTi жоспардын езШ жендемек. Болган устше бола бергешн к!м жек кередк Табыстан бас айналса керек. Эл1зерттелмеген. жете есеп- телмеген усыныстарды тыкпалайды. Кабылдай коймасан шамданады. Акылды жлчттщ —акылсыз, байсалды жй пттщ —ушкалак ойына еру де, ермеу де кыйнап жур Канабек томсарып келедк Екеушщ де ез:иен epeci биж, жакын жолдастар. «CeHiKi Tepic, не дурыс» деуге 350
рылымдык, техникалык таластардыц туйшш шеше алма- ды. Тек, бутждж, 6ipfliK жайында FaHa басалкы айтты. Энг1мемен exeyi бакшара едай. Ж ас бакшаны жел акырын тсрбеп тур. Уакыт сэл ертерек. Адам ani аз. Жа- пырактар сыбыссыз козгалады. Колтыктаскан 6ipeH-ca- ран жастар сыбыр-сыбыр свйлессдп. Кара топыракка erin тастаран алуан TycTi гулдер казак текеметш, эдем! тускшз, сырмактарын еске тусфедк Сусын, асханалар- дын, тир, би, сауык орындарынын eciri жана-жаца ашы- лып жатыр. Каланын капасынан шеткер1, тунык бакша, шахтерлерд.'н жан тынысы. Осыдан ею-уш-ак жыл бурын жып-жылмарай дала ед1 бул жерлер, ырымра 6ip бута болмайтын. — Мейрам, будан да кемшшк тапты, э , — деп кулд1 Канабек.— Уш ай м сти орныма тура турып, ез орнын маган бермейдЬау! Бэлемге кврсетер ед1м, буйрыкпен орындаудын айырмасын. — Калжын вз алдына. Ол бул кемшшкп дэл тапты. Жер жузшщ картасын осы арадан орнату керек. Стаха- новшылардын. сурет1н келденендете тартсак... — Ал, фонтан! Ленин, Сталин тулгалары. — Олардын орны эне, кен алан... — Сергей Петрович! Б1зде цемент жок осыларра? — Б :ресе сурап, 6ipece коркытып алады. Жарайды, мен берейш. — НеЫне казбалайсын. Менщ кемш'р1м келмейд! бун да. Сеш'н жумысшыларыц келедп Поселка, бакша зейнеттерш кенесе, кенес арасында эзшдесе тэту замандастар машииара да 6ip мшш еда. Канабек шоферына айгайлады: — Сен баранарыны б т р ш кайт. Мен мына байдык артына MiKrecin журш, тары 6ipa3 жерд1 аралайын. — Пайдакунемш карашы! — деп улкен денесш сел- кшдете куля! Щербаков. Жана калара тартты булар. ¥зын жонды сауырлай, ерсш-карсылы агылтан машиналар тас кайрак жолды Т!л:п ж!бер пт!. Он eKi километр шетке салса да шах- талар жана каланы куып жетш, асып кеткен. Сокыр- ды. Каракел, Ашылыайрыкты басып, батыска — Долин ка, Шерубай нурасына карай жайылып барады. Бурын жып-жылмагай белестердщ 6eTi кеп'р, шурф, Ke.Mip, бал- шык yiiiHflLnepiMeH кобырап жатыр. Поездар, шахты-шах- тынын арасында кем|'р рана тасыйтын. Едай сарат сайын 351.
адам тасыган поезд, автобустар жур. Сыйырбуйрек бе лес— 6yflparrapFa ciKin, ушыгын керсетпсй узап бара жаткан калара бит жонныи жотасынан коз ж)берш: — Канабек Амантаевич, караты! — дед1Щербаков.— Мен келгенде арылшындардан калган, TyTiHci3 жалрыз турба бар сд! осы жерлерде. Будан артык жасампаздык сртеплерде, Мейрам Омаровичи'н басында гана болар. Жастык ыастырына, табыс мастыры косылып, бузган оны, бузган! — деп кояды. Канабек костаран болып, энпмещд бетш бурды: — Рас, табыс кейде бузады. Машиналар жолды да бузып тастапты. Асфальт керек, асфальт! Трамвай ке- рек, трамвай! — Мэдениет сарайы ше? — CoFbic ки!п кетпесе, зейнет, салтанат жасаура мык- тап KipicTiK кой. Ymiumi бесжылдыктан коммунизм бшк- Tepi Kepiне бастады. ■— Мен сорыстан корыкпапмын енд!...—деп колын сермеп тастады Сергей Петрович. Жана калага Kipin калып едк Кун сапын ecin бара жаткан кабат-кабат бшк уйлер, жапырактаган жас агаш, эдем1 сквер, фонтандар белд1 кешлдь Ескшщ кыйкымы да жок. Шетю кешеде, терт кабат уйдщ устшде балконда домбыра шертш Бо- кай отыр. Жерде, OFaH тэбес1'нен карап, мотоциклше суйене Жумабай тур. Byriiiri ерт жайын айтып турран тзр!зд!, сакалы мен колы б|'рден шошандайды... — Кердш бе!? Анау, тышкан шждей жер барактан, тертшш1 кабатка шырып кеткен. Мынау «кара сыйыр- дын ыкылдаганын» рана бшегш. Енд| могордын. гушш де Алдь Курылыс жумысына кунше 6ip миллион сом жумсалып жатыр. Мейрам Омаровичка сонда да аз. Каланыц батыс жак ipreci кел. Келдщ батысында ул- кен орман карауытады. Орман мен кала аралырында, кел жиегжде, бакша шпнде шахтерлердж деиалыс уйле- pi кержедк Осы кержгендердж 6opi колдан жасалган. Келге келin машннадан тускен сои Канабек карнын сый- пап турып сейледк — Рас, бул жерлер мешк иепмдей кесе ед1, enai мы- нау!.. Сонда да жетпен жатыр. Караганды ymiH кол ме, осы! Шалшык кой. Бутасыз жонга анау орман кеп бол- са да, Карарандыга аз. Ал, не ктейм1з? Ойынды айта бер. — Жарайды, каздык. Белд!н туб:'не жегпк. Кел ул-
кейд1, терендедь Сондары куиде эрынсыз суды калин ел сасытып Ж!бсрмей ме? — 0 зенд1 к,айдан табамыз?! — Шерубай нурасын тартсак, кантед!? — Алысырак кой. Жэне ерге карсы келе ме? — Машинамен айдаймыз. — Онда Карануранык езш тарту керек. — Кзргрэсйн, Кдрарандынык 1шу:нен аса ма, Нура? — Егер Каргрэспн TeMenri жарынан бурып экелш. осы келге куйса. Келдеи аскан суды Нуранын ез арна- сына кайта апарып куйса к,айтед1? — Су мамандарымен кенеселш,— дед1 Сергей Пет рович ойланып турып.— Шахтадан шыккан суларды ке- шешн тозанын басура, еамджтерге пайдаланура болар едй Буны да кецеселж. — Орманнын есу бет1 калай? Сенin шахталарын бул- KipMeft ме? — Дурыс беттеп барады. Бул бетте KeMip жок. Жел, боран кебшесе осы .жактан сорады. Орманды улгайта бер. K,opFacbiii каланы... Эцпмемен келд! жагалап узап Kerri екеуй Машинаны кайтарып Ж1берген. Кун кешшрш орман тасасына тус- ii. Каиабек орман жайын эцпмелеп барады. EcKi, жана каланыц онтусп'пн ала, Балкашка тарткан TCMip жолды бойлай жас орман жынырма бес-отыз километрге созыл- мак. Каланыц ез ;'шше мыцдаран туп aFaui, терт-бес жерге бакша егшптк Enai арашсыз кеше болмаса, эр шахтаныц ез бакшасы болса, деп келедй Кун бата кел ырындагы ез уйлерше оралды. Шудан iueTipeK, кою aFaiu лрасында агарандап уш-терт уй тур. Болатты жетелеп, Дрдак пен Антонина жур. Сергей Петрович баласыз адам. Баланы кетерш алып, кеудесшс кысканда жадырап Kerri кенш: — Ой, курносик! Мунша суйк!.«Д1 болармысын!.. Экен мшезд! сенен, шешеннен неге алмайды. — Экес:шц ез MiHe3i e3iHe жарайды,— дед! Антонина. — Эрюмнщ ез MiHe3i езше жарайды. Баскара жа- рай ма? — деп ед1 Ардак, Сергей Петрович карк-карк кулш ж1бердк — MiHe, тауып айтты! Баскара, жолдастарра унауы керек. К ен т тунык эуеде, кулд!рп создермен кас карайранша отыра берд! булар... 23-Мусгафпи П ТОМ. 353
Мейрам шыкты у Аден. Касында Чайков бар. Чайков- тык мойнында сумка, колында карайран 6ipHapce, кызу сейлеп машинасына мшгел! барады. — ... ©aaip ic OMipiHe улы e3repic жасайды бул! —де- генде, Щербаков Канабект! туртш калды: — Колындары тас. Сумкедепнщ де 6api тас. Дэуде болса сонын касиет1 жешнде сейлеп барады. Мейрам Чайковты женелткен сон 6epi аяндады. Онын жету!н кутпей-ак Канабек сез тастады: — Анау каскабас ceHi бузып Kerri-ay, шырарым? — Я,— дед1 Мейрам.— Б1здщ Чайков, Козлов, Эднр- бек, Ермек, Лапшиндер еск|рген ойды, аман бузушы. Анатолий Федорович бул жолы да ете баралы, ойсан ni- Kip айтты. Кандай ш’ю'р екенш Мейрам e3i айткан жок. Мына жарынан Болат келш койып ж1бергенде етбетшен TycTi. Жас бала «мен боксер» деп сак-сак куледй Балапы б5раз кызыктап болран сон Щербаков эцпме бастады. — Шынында да каланын шетше кешлд1 аз белшшз. Канабек екеум13 кеп нэрсеш керш кайттык... — Алдымен су, электр жетюзу керек,— дед1Канабек. Щербаков толыктыра тусть — Сол уакытша уйлердщ ез!н будан былай Toprin- пен салу керек екен. — Тэрт|'пс1зд|'к, мэдениетаздш мейл!- ортада, мейл- шетте болсын, жоюга М1ндетт1м1з,— дей 6epin ед| Мей рам, Ардак окып отырран к1'табын жаба салды да, онын сезш белin Ж1'бердп — Адам жаймнда 6opiH айтасыздар. Сол адамнын ойын, ce3iMiH жетелейтш эдебиегп неге умытасыздар? Эдебиеттеп тэртшаздж, мэдениетс1зд|‘кт'1 де керу керек. Мейрам Myaipin калды. Канабек санын 6ip сокты. Щербаков жымыц-жымын етедь Антонина Федоровна да карытып койды: — Сергей Петрович б:р романды окый бастагалы ай- дан асты. Эдебиетке кумарлырын содан байка. — Куткар, Канабек! — дед1 Щербаков. Канабек бе- зек кагалы. — Аулак, ой, аулак! CyFa кетш барамысын, жармас- пасаншы. Ардак свзйг соза TycTi: — Эдебиеттеп кемшшк те аз емес! — деп кезш Kiiui- рейте, К1д:ре калнанда, ойы алыска кеткеш байкалып
;uh орнына, б!ржарым-ек! суткеде 6epin тур. E iu i Эк1м, Ыскак, Сейткалылар рана емес, эршм-ак кабак шытып, кунк лдей бастады. Улкен газеттер a3ip ундей коймаса да, шахтаныц ез газет! дабыл кагып, басшылыкты, жала графики сынап ж1бердь.. Шахта басшылары кунд13-туш жер астында, олкылык- ты жою камында. Бас инженер Эцпрбек лавада отар. Алдында аккумоляторлы шам, колында блокнот, 6ip ко- лыида сагат. Табират, адам, механизм эрекеттерш минут- пен, секундпен есептеп, блокнотына жазып кояды. Ба- сындэры те.чп'р тысты фуражканын кункарары астынан жылтылдаран сак кез1, калампыр туст! платы imiiwe букжие отырысы — элденеш андыран мысыкка уксайды. Бегегп, кемш'л1кт1‘ гздеп тштше карап отыр. Лаванын басынан тусе, ылдыйра карай жер бауырлап жылжыган машина кулаш т ш н кабыргага сурып Ж|‘берген. ¥зыи Ti.n- ai айнала зырлаган шыижырдык итазу гем;рлер! кабыр- ганы араша тьтсдй Тасбакадай аласа, акырын болса да осы жатаган машина кырык-отыз кайлашынын шабаты- нын 6ip 03i шауып барады. Эипрбек сонда да азсыньш: — Неге акырын? — легенде: — Катты кем р,— дед| Экьч. — Мумк1н, TicTepi мукалган болар? — Мен мукалган ricri салмаймын. Алдынры жакта, туб:н жерге, басын тебеге сугындыра преген жуаи Tipey тур. Tipeyfli 6ip ораган болат аркан- ныц ек! ушы да машинада. Аркан сусыган санын машина жылжып, Tipeyre такалып келеде — EKiumi xipeyai дайындай беру керек. — Дайын, Эипрбек жолдас. Т.реу ауыстыру ymin ма шина бегелгсн емес. Экш сурактарра (рк!лмой, аландамай канырды жа- уапты. ¥зын боны тебеге онтек тиген жок. Мандайыида жаркыраран шамныц ceyneci тек машина уетшде. Ёнге- зердей денес;мен епкене карап, сом кабыргага еш'п кет- ксн бардык дыбысын, козгалысын октын-октын бакылай- ды. Дене молдырына коса, Mines молдырын да керсетш тур. Насыбайын атып, ернiи жымыра, Эш'рбекке жана бурылды. Басын шанкап, уис!з ыржыя куледп «Кшаны б!зден 1з'дегенше ездершнен 1'зде» деп кулген тэр!зд:. Ж у- мыспен б1те кайнаран жас маман езше тым сешмд;. — Eim i 6ip цикл коссандар да машина шауып уди рали Тек алура у лпр1ндер1ш !— дейди
E n i жумысшы рештакты бурынгы орнынан 6epi ж ы л- жытып, машинара такай орнаткалы жур. Лаваны бойлап созылран бул тем1р астаумен кем!р чгады. Машина кай- лаиы жойса, TeMip астау адам тер!н суша теккен ташке, шана туг5л, лавадан вагонеткаларды куды. Электр тснсе- ген рештак ондаран адамнан ешмд'рек icTece де, Эшм канагаттанбапты. — Осынын кы йкак-кыйканы бола береди— деп шы- тынады.— MeiiiH лавамда лентп транспортер неге жок? — Графиктщ орындалуы сорэн к.арап турса, ертен-ак. орнатайык. — ¥ с а к бегеттер кебейе берсе, мыкты тусау аякка. Эш'рбех ез ойымеп болып. ж ы лж ы п кегп орнынан Рештакты аттап етш, блеуиллерге келдл Лаванык бул кабыррасы дал-дал. Ком:р;н алган сон тебеш дэр!мен атып, опыра кулатыпты. Ж огарры жак. катпар-катпар терец куз. Э л! де гу етш, кулай туседл Б рак твбенщ ма шина жагын кулатпай, тем!р, араш Т1реулерд1 араласты- ра ж ш Tiреген. Ерте кезде лава кулату сирек кездесетш катерл1 жумысты. Б у л кунде кэм1рд1 лавалап алу saici кец колданылды. Ермек, Эппрбектер кем!рден целик — ж ал, Д1нгек калдырура да «.арсы. Ж ер астында жаткан телегей-тещз кен байлырыник ез:н ысырапсыз алмак. Араш унемдеу у ш ш Эилрбек ойлап шырарган TeMip Ti- реудш жаца Typi осы лазала колданылыпты. RiTeyiui орыс жумьгсшы егде адам екен, инженерге куана айтты niKiplH: — Tip eyiiii3 тш т: колаилы! Онш а ауыр емес. Узарту, кыокарту TeTiri колда. Каншама aFam жанра калы п отыр. BiTen болран соц, босатып алып баска жерге т'фей коя мыз. Бул тозбайтын Tipeyai неге кебейтпейд!? Баска лавалар неге колданбайды? — Усынысынызды жазы п 6epiHi3,— дед! Эилрбек.— Сьлш ац етсс барлык шахта колданады. — Ж азам-жазам. Канша сыйлык алдыцыз осыран? — Э з1р ештеме ал рам жок. — К,анша берер екен? — Берсе, б:р бестен кем бермес. — «Берсешз» не?! «Бес:н:з» 6ip айдыц рана ж алакы- сы. Ондаган мын пайда еипзгеиде бес мын аз, аз. Э н - raeftin айтасыз foh. B i3 оз:м)з ай сайын алып турамыз
- Эк1м он мыцнан алып келед! *— Я, инженер-техниктер мен б!зд1н, арамыздй жала кы айырмасы женд! калмады ма, дсймш,— деп жымын- дайды жумысшы. Машина кем1-р кабыргасын астынан т ш п , узап бара- ды. Резинка тут1кт1 карына шумактап !ле, койбас бур- fыны кулагынан квтер'ш бургышы екд1 лавага. Келе буррысын жасап, электр куипмеи кабырганы тесуге r.i- piCTi. Квз доспей зулаган бургы ушы минутына жет1 жуз айналады. Bip мннутта б!ржарым метр тереидсйдй Сом кабырканы лезде карылгаш уясындан кылып шурк-шурк тест тастады. Кешшрск бузушылар келш, бул гес!ктерге дэр1 кояды да, тас-талкан е т т бузады. Ертеректе онда- раи адам, ондаган пут балга, болат казыктардын кулат- канын, енд1 6ipep адам электр, д -ipi кушшеи кулатып жур. Кутжан балуаппы кажыткзн тас ка\\прд; жяГг адам- дар мандай терш1мей-ак. жем1р т , eiicepin барады. Кол жумыс жоктын касы. Тек жакана б]теуш1 жумысшы. бал- шык кесектерш кыюластырып калап турып: — Осыны да машикана '.стетсе!— деп. всхен кэнллдт ушкыр тиаеп'н бйшред!'... Эш|'рбек бургышыкыд касына келin те азырак гурды Bipece кулатып, калап, 6ipece Kecin, те ст табигат ка- малдарын алып жаткан алуан енбектш 6ipin сынсыз вт- ш ген жок. Селекет ештеме таба аамады. Машинаны бургышы куып жетет!н. Содан коЛin бузупылзр дэр'.мен атып кулатады. Кулагаи ком1р адам куремей зк, Козлов жасаган котаргыш мсханизммеп рештакка кунылады, рештакпен агып барии, ляпа еыртында кутш гурган ва- гонеткаларга куйылади. Онымен де тынбайды. BipiHe-6i- pi кемектескен кап механизм утылап окете бередк Егер 6ipi бегелсе, 6ap iн бегейдь Онлрбек сол бпгетп шлеп жур. Лава каратунек. Эр жерде жаркылдатан шам, ызык- даган электр, тас KSMjpai шакырлата ywrireii болат Tic- тер. Ыркына кене коймаган элденеш боктап ж|'берген дауыстар да еспледь Эилрбек барin аралап, кайта орзл- ганда, Эшм машинасыныи тумсынын туйыкка TipereH едь — MiHe, жолдас инженер!— дедк— Заулап жетт!м. Шукшыйгаимен б!зден кедерп табылмас. Ауылдаи жана келгем!з жок. Алдымыз он, артымыз ею жылдан аса ic- теп келем|'з. Онып устше мектеп, курс б1т1рд1'к. Керсетш бергенд1 уксатпай neF'.op-ы. Кедерг1 басшылыкта жатыр.
Айтканым айткан: уш сменанын екеуш кем'ф енд!руге, 6ipeyiH дайындыкка кою керек. — Борышка онда белшем1зден батармыз. — Батпаймыз. Ж умыс, механизм rypi кеп. BipiMCH 6 i- pin калыптастыра, тутас жург1зсек кана график орын- далады. — Bip сменанын еш’мш еллрмей-ак, калыптастыра- тын шыгармыз... Кдрама-карсы ею шк?р тайталасып турганда катты ьгскырып ж1берд1 6ipey. Ж умысш ылар жумысын тастап. тырылатын TacaFa женелдк Букйл лавада казак кызы мен орыс Ж1ггг онаша калды. Д эр к электр жабдыктарын тасып шапшан ойнакы жур eKeyi де. Эипрбек кастары- нан вте 6epin: — Сумканы сак устакдар, саспандар!— дед1 де жо- Fapbi.iaFbi лава аузынан темендеп\" штрекке cexipin Tycri. Карангыда ек:-уш caFaT болып, ж арыкка шыккан кешл жарк era'. Ш ам ы н егшрдЕ Л авадан езге жумыс орында- ры электр нурымен жаркырап тур. Bip топ вагонетка- ны суйреп, коныраулата электровоз келедЕ Мына ж а к та, лебеткага у н Ш п , касында вагоншы бар, Козлов тур екен. — Несше карай 6epeci3! — дед! Эинрбек.— Лебетка- ныз эр лавадан алты вагоншыны босатты рой. А з ба?! — Сен металл Т1'реулер1нд1 карамай ш ыккан ш ы гар- .сын. Техника тупш'з терен, ш екпз бшк. Ж е тп м десен болдырганын. Мен ani болдыргам жок. — Комбайн жайындагы ойыныз не куйде.' — Басты катырып жатыр. Ж астарга 6i3 барымызды берд!к, yfipeniK. Е н д 1 олар уйретсж. Математика, физика K«Meri керек. ©3reci жетсе де осы жары жетщюремейд! баста. — Жетк!зем!з, Борис Михайлович. Капиталистер ду- ниесшде гылым — желмЫзджке тартса, социализм ду- ниесшде — жел'слкке тартады. — Я, я. Б|'зд1Н техниканын кереметш кврсш олар. Мен эуел! ез кыялымды каразра Tvcipin болайын. Сонсон кен отырып кенесел:к,— дед| де, Козлов шолак caycaFU- мен лебеткаяа нускады.— Т а к а у орнатканбыз ба, калаб. Мына Ж1ГП' м!нед! азырак... — Алыстата тус!н13... — Тым алые та жарамас. Ауырласа электр куатын к^п жутады. 350
— Ж ана график туралы неге ундемейшз? Борис Михайлович M i до ундемей тур. Оку 6iTipin. жана оймен кайткаи Ермек батыл Kipicii 1ске. Эыпрбек костаган жана график онын кем.'рге жасаган кен шабуы- лы едй в з ойын ектед: журпздй Кайсар адам, Эшмнен басталган карсылык эр жерден сезисе де кайтпады бетн нен. Алгашкы он кун бес мын тонна борыш артканда гана графигш кайта карап, зерттей бастады. Козлов бул кунде шахтанын бас механнп. Ермекпн мшезш жаксы бгледк KeMip маманы болмаган сон, езше сез салмаган сон сабырмен бакылап келген. — IliKipiMHi парткомге айткам. ©ткен тунде Мейрам Омарович шакырып алып сурады. Оган да айттым,— деп, кумiлжи сейлеп, пенснэсш сурте тагы 6ipa3 турды.— Графиктерщ жаксы. BipaK тым комагай жасалган. Он уш учаске бар. Жумыс маиданынын 6ip шепмен б:р шет:' жеп-сепз километр. Вентиляция, темip жол, электр ли- ниялары узап кеткен. Сонын бэр! мултжаз :степенде де, плитадан плитага, горизонттан горизонтка етудщ ез! каншама уакыт алады. Техника жетедц кем'ф жетед! деп к у и т , жумыс майданын тым жайып ж!бергенб1з. — Ыкшамдау керек пе, сонда? — Мешмше ыкшамдау керек. Майданды жыйнакы устап, забоадагы жумысты кушейте туссек график орын- далады. 8mip6eK жауап капырмады. Штрект! бойлап кече барды. Жол айрылысгарын, тебедеп электр сымдарын байкап келедг Кунде керш журсе де, жана кергенден шукшыя карайды бэр'ше. Кез'1 сонау опракид басындагы жчптке туст1. Газет окып отыр екен. — Бул калай?! — дед1 келе. — Бшмеймш, бегелin калды. Кемip тиеген узыи тчзбек вагонеткаларды суйреп, электровоз шыкты 6ip мушетен. Опракндке жетюзе тас- тап, кайта жвнелдн — Балжан! — деп дауыстады Эипрбек.— Неге бегел- дщ? — Вагон жолдан тайып Kerri. Опракид вагонеткаларды 6ip-6ipAen тартып алып, ау- нап калады. Аузы кен, Ty6i шумек TCMip сауытка комip ку-ку куйылады. Босаган вагонеткалар былай шыгып кайта тбектелш жатыр. Bip адам машинамен оннын кызмелн аткарып тур. TeMip сауыттын шумен нен куйыл-
ран кем!р, астыцры кабатта, жалпак, узын резинкалы лентамен ерге карсы агып барады. Эннрбек аска туст1 де лентаны бойлай журд!. Kewip агысын баскарран жалгыз рана моторшы кы з отыр. О а м бэгелген жок. Лента тары 6ip сауытка экеп куйганда, сауыт туб ш зеп терен кудык- ка Tin сатымен туст!. Бул, стволдын Ty6i шьщырау. 1шш- де ж алгыз ойел отыр. Касында телефон, Электр кнопкасы. Ш ыцырауды бойлап, eKi болат аркан кезек-кезек зуыл- дайды. Эркайсы сыны н басында тонна квм'ф сыятын 6ip скип, 6ipi келсе, 6ipi к е т т жатыр. Сауы тты н шумен олар келгенде ез: аш ылады, кеткенде e3i жабылады. Эйел тек «толды, тарт» дегенд! жер yciiHe электр конырауымен хабарлайды. Совет Карагандысы басталранда бул эйел- д щ орнында адуыи Ы скак туратын. Кенд:р аркан'ра байлаган кос т е л е к и куректеп толтырып айвайлайтын. Сы ртта торт Ж1'пт колбураумен шыжым дай тартып, сме на б!гкеншс eKi ж у з шелек кем ip шырарса, уйш е макта- иа кантуш ы еда- Эннрбек ш ы нырау тубшдег! механизм кыймылдарын бакылап турып, саратына наряды. Арканнын, клетканык козралысын секундпен есептеген сыякты. Телефон труб- касын алды колыиа. — Комутатор, машинист! бер:к!з! Ж олдас машинист! Секундына он терт метр алып ж!берд|'шз. Правнланы бу- зуга K1M руксат e r r i? — дед! де ойелге бурылды,— Канш а шыкты? — Бес жуз жыйырма жеть — Бегел1С к ан ш а? — Сараттан асты. Акырын рана басын шайкады Эпйрбек. Б :р сарат бе- ro--iicTiH e3i ондаган тонна ком1рд1 жеп койранын сезш тур. KmiTcpni адам шымбайына батса да будан эр! сыр берместсн сатыра кетерйтд!. Баспалдакка «.онган кем!р улпаларынан аяк дыбысы ест!лмей, т!к ермелеп келе ж ат- канда, онын ойы жер уст!нде енбек майданын шарлап журд!... Лавадан reMip арнамен ары к суындай аккан кем1р еткенектерден осылай етш келш, ствол аркылы жер y c r i- не шыкса да ani тыным тапкан жок. Енд! кеп р уст:нде— жерден жокары котер!лген мейлшше би!к, узын акаш сарай ]'ш!нде агы н барады. Ж ацары eKi скип тары 6ip у л - кен сауытка куйран. Сауы тты н шумегшен темендеп тем!р 361
II ш щ J iIiSiIl1l1i1y11i
J|,5} иJilt! 11i1iiHliliill\"
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 461
Pages:
