Ғабиден Мұстафин-Таңдамалы шығармалары екі томдық

бойды кернеген бакыт ушкынпары рой. Карангыда кешл! жа’ркырар, аязда бойы ысып келе жатты. Жаиаб1лд!н «кыздан уялсан кур каласын» дегет ес!нде. Осы жолы езш ете кайрап, айтар сезш де кун! бурын сайлап шы- рып ед|... — Кутты болсын сыйлыктарыиыз! —дсп Ардактын колын амандасканда ж1бермей турды.— Вагана кутты болсын afiTj'Fa да улпрмсй калдык. Сонша неге асыкты- ныз? — Рас, асырыс болды. Мен Ыздерге ракмет айтуга да улпрмед1м. Коп назары ыстык екен. шыдай алмадым. — Суыганыныз осы ма? Колыныз ая\\ Kyfiaipin барады — Ka3ipri кызу ол емес,— лед1 Ардак. Колын ептеп тартып алып, жасыра курс ндь Даусында азырак nipi* бар,—Ci3 aFa болынызшы. Арэлык акылга ансап келд!м. Калжынга 6yriH жайым жок. Мынау караты тун тек neiii басып турган тэр1зд1. Мейрамнын кайнаган кенЫн басып тастады бул сез. Суык хабар, салкын ызгар ceaLieai. Нендей хабар, нендей ызрар, енд1 соны бкпгенше асыкты: — Акылшыра жарасам аярым жок. Айта 6epiHi3. — С13 коп б(лсен:з де, MeHi аз 6wieci3.—леп бастады Ардак.— Бтм ей турып cenicy кыйын foh. Exi белмнщ 6ipi кара, 6ipi ак. Карасын бояп б1лд1рмей келд>м. Бояу кетед!, бет калады. Сонда кайтем? деген оймен ашкалы турмын. Ашуга батылым да жетпей тур... — Ci3, экен:з жайыида айтпаксыз ба. Кысылманыз, бул женде б|'раз хабарым бар. — Хабарыкыз еткеш туралы шырар. Мен Ka3ipriciH айтпакпын. — Онда TinTi жаксы. Адалдык, шындык жолы ешуа- кытта ааастырмайды. Айта бер1н!з. Ардак бугшг! улкен куанышына экесппн улкен кай- рыны карсы койранын сейледь Болран экНмен'н зэре- дейш жасырран жок. Тунгымык эк ент тубше жете алма- FaH. Катты сескенед!. Сескене турып аяйды. корланады. Эл! де кудерш узш болмапты. Дел-сал ойларын да орта- ра салды: — ... Жана осылай шыгарымда ете сирек керсететш мшезш керсеттк Мандайымнан и1скеп. аркамнан как- канда суыган журепм жылынгандай болды. BipaK. тым катал ед:, терен едк Калан ж1б1п, калан саяздаранына кайранмын... 182

Мейрам унс13 узак тынлап болган сон кыз кеншн жу- бата, тарылган кен!лд1 кенейте сейледй — ...Экеюз, болган, толган, енд| солган адам рой. Бундай экелердж талай мшездерж ес тт журм1з. Оларда есек даме бола бередг BipaK. сол т<?к дэ.ме ме. элж б'ыше- ген карсылык па? Айыра бжу керек. Kyiui аузында калган ашынды шал. уй шшде дауыл шакырганмен, да- ладагы шуакка аркасын тесейд)'. Слздж зксшз осылай елестейд1 Маган. Тек журед1, свзге араласпайды, жумы- сын ravip icTeftfli, десед\\ Бул 6eTi дурыс. Кейде онашада делебеЫ козып кетсс, шыдаиыз, басып, бакылап отыры- ныз. Болмай бара жатса 6ip ece6i табылар. Заман 6i.3AiKi, куш б<зл1н колда. Эке жаксы болса мактан, жаман бол- са корлык емес. Экеден жогары отан деген улы ата бар Сол атакы риза кылсак 6api тугел. — Мен кейжп кезле Ленин-Сталин енбектерш кебК рек окып жур_мж,— дед1 Ардак. Содан ба. калай, бурый болмаган мжездер пайда бола бастады. Дуииенш барже ran максатымен. тап кырагылыгымен карагым келед!. Мана куанган бетте уйге жупре к!рсем экейдш касын- да Ырымбек отыр. Б1збен араласы. таныстыгы жок алам. Бул отырыска тусже алмадым. Анада езж!3 керетж буй- ра бас жшт те эуел1 экеймен достаскан. — Ci3re де Tepic емес ед! гой. — Ол Tepic болмаса да. мен Tepic болдым оган Сыр­ ты жылтыраганмен iuji былык. бишара жИт Меи уш:и бут!н кооперацияны калын малга беретж Typi байкалды. Экей соган кызыкты ма. элде шын унатты ма, aftreyip соны маган усынганаай болды. Махмет. Ырымбек eKeyi де коммунист. Булары калай? — С|ЗД1 торып журген шыгар.— деп калжынлалы Мейрам. Калжын астынла сезжтер жатыр: Махмет сыры мал!м. Ырымбект1К1 не? Домалак кагаз осылардш бол- масын?—деген куд!пн Ардак терендете TycTi: — Торысын-ак. Коммунист мжездер! кайла? Сталин коммунистерд!- взгеше адам, демей ме? Жуырда жауап кайтпады бул суракка. Бурый тек суйшмд|, мадениетт1 кыз енд: саяси кырагы, бер!к кер:н- Д*- Махмет тупл одан да зорга онайлыкпен алдырар емес. ©Mipfli, адамды биуге взгеше 6ip кумарлык бар бойынла. Сол кумарлык кайда жетк|'зетжж бшп турса да, осындай жарым болса дегеи арман кемрегн кернеп 183





IJ iiip fi illiili ililii! Ш Ш рчЩ mm IiE?\"Is.Ps Tit?!

калын кар буйраттарынын |'ш|'нде калды. Keuiecf, сок- пагы кайда, 6tain болмайды. Жанада калкайган жас ка­ ланы долы ак гунек ссылай туншыктыра камап турды. Жанабкл кыр басында, жел вт!ндег) кап жеруйлер- дш б'.ршде. кайын атасы Жумабаймен 6ip туратын. Есж, терезеж кар 6iTen. карзкгы уйде тан атканын бишен жата 6epinTi. Дэретке шыккан Жумабай сейлей юрдк — Катын ей, тур. Шам жак. Кун боран болса керек. EciKTi кар басып калыпты. — Тан атты ма екен? — Атты-ау деймж, кара сыйыр ыиылдайды. Тессктс жат кан Жанаб.л атасынын анкау мжезше сак-сак кулiп Ж|'берлп — Ол тан атты, дегеш ме? — Тамак сураганы. Кара мал тунде тамак сурамайды. Шам жатылды. Жумабай repi шалбарын ерсш-кар- сылы eHTire бурап жатыр. — Кунде бурайсыз. Жазасы не сорлынын,—дед|' Жа- набкл. — Кеннш жаны укаласа енед[, балам. — Сол кен риза uibiFap, ci3re. Жылы шалбар эпере- Й1Н, тастайсыз ба? —Неге тастайын. «Торыз кабат торкадан, токтыша- FbiMTepici артык». Кабат-кабат кеп етекл. кен шалбардын :шп(е тояы- тып. куйрыкын тенките уйден шыкты Жумабай. Кара сыйыр суйек шайнап, аузы малжандап тур eai. какалып тур ма леп шошып Kerri. Шамын жерге коя сала, wyripe келт. кол салды аузына. Колыма cyfieKTiH сыныгы Ын- генде мырс кулдк — Куяанын куд1рел, осыны neciHe шайнайлы скен! — дед1 де cyfieKTi сьшырра кантып бердн— Мэ, KeMipe гой, жануар, кем!ре гой. Bip кереп бар шыгар. Ka3ip шел берем. Кармен коса же, курллдетт. Жумабай уялшак, сезге шоркак, туйыктау Kici болса да. малдан именбей сейлесе береди Кунде танертен кара сыйырмен 6ip энг1мелеселн эдет:. Жерден казган Кинкеле корндордын 6ip шетжде жерден казган юшкене шел ара- ны бар. Аз FaHa шел iuJTe. Сырткы адам колынан, мал аузынан сактанып, жэинкке салын сактагандай бергк ус­ тал отыр. Сол iuiKi куыстан шел экеп салган сон, артына ук1ле карады Жумабай. Жерде жаткан ею тал шелл

ершбей барып, терт алды. Енд! кара сыйырын сыйпап, желшж устап ракаттана сейлеп тур: — Астыннан сыз еткен жок па? Сары уызынды ка- шан 6epeciu. жануарым? Жанаби! атасынын бул мшездерж кызык кередк EciK- Ti акырын ашып, бмшрмей шыкканла, тындай калган. Кулю кысьш барады. Атасы сыйырдын астын кургатып жур!п: — Бул жарыктыктыц богына дейш алтын,— дегенде шыдай алмады. — Ен кем!рд!н ‘шпиле отырып, тезек жакпаксыз ба, кайтеаз оны камбалап? — Балам, керек тастын ауырлыгы жок. Ke»iipre та- мызык болса да кайла жатыр. — ©HflipicKe жаннын бар! осылай караса социализм ертен орнар едк— дед1 де Жанабьл сырткы eciKTi ашты. Далага шыгатын жол б^елт калган. Кар мандайшамен б!рдей. Карды 6ipa3 1шке куреп, зорга дегенде Tecin шыкты тыска. Шыi а сала кййта енди — Ойбай, эл! тутеп тур. Аяк асты кершбейд!. Мен жумыска барам!.. — Байка, nibipaFbiM, Tuci3 жау foA... Жумабайдын камкорлып,! тындалмады. Калын кш- iiin, туск! тамагын ала, Жанаб|'л бегелместен журт кет- Ti. Мехцехпен eKi ара километрге жакын кен алан, ойпат болатын. Желге карсы омбылап келед:. Кешлмен нобай- лау болмаса, коздт басшылыгы аз. Долы боран манда й т1релгенше ештеме керсетер емес. Бетке сабалап. енмсн- нен итередТ Bipece калын карга кара санга дейш тыгып H<i6epin, туншыктыра тутейд!. QKipren дауысы от жаргап- дай, Бетже карасан 6emfli карыйды. Кул боп ушып, куж- ренген дуние тек «ел1м. апат!» деп турган Tapi3fli. Ка- рулы, батыл жас сонда да кей:н кайтпады. Басын тукыр- та, бугжие жебелей аяндап барады. Ойынла коркыныш туп'л' сескену жок. Тез1рек жет!п, сол апатты кермек. Адаскан. y cireH бар ма, токтаган жумыс бар ма? Бундай да корганып, уйде жату уят, екшнд! бригадаларга косы- лып. кемектесуге келедг Толып жаткан ор, шукырлардын 6ipine Tycin кетем бе. деп сактана басады аягын. Жетер мезпл болтан сыякты. Тура калып. тын-тындай, жан-жа- гына каранады. Ешб р белп жок. Ж ана гана мурны тутж niciH сезгендей едг Bip уйдщ ьтынан егпм-ау деп, сол Hicti !здей кейж журш барады. Тутж тупл ез i3iH де тап- 187

пады. Шабаш дауысы неге естьлмейд1? Мехцехтын жел жагына шырып кеттш бе, деген ойда тур ендь [штен жы- лы леп, сырттан суык кысып, ауыз-мурнын бастыра ора- ган бвкебайы. омырауы, жекдррнмн ушы катып капты. Денес' де аздап муэдайын дед!. Сонда да «усшемш, еле- м!н» кауп! Ke.iMeai ес:не. Боран, жанбыр. кара суыктарга шыныга ескен. олар жайынла кеп еспген батырак, кысы- лып бара жатса. карды кеулеп ен'п кетпрж. Кушиз уй ара- сынаа адасып. взамен вз! ауре болтанына намыстанады. Энеукуш 6ipeyaiH кубыланамасын квр п кулген-дь Енд! соган кумарланады. Bip бетййн ушы тыэ erri. — Кап! — дед! де уегай алды. Жалмз-жан укалап жатыр. BeTi сезбейдк жаны кетin катып гы. Осы халде де мыскылдап тур атасын.—Жумекен укаласа квнге де жан енедц не болды саран) Tipi.i-Tipbi. Укалап-укаляп ycin бара жаткан бегл\" lipuuin алды. Бекебайын кез!не дейш кетерш, енд! бег аудара, желге кыаын. содга каэай ж\\рл:. Алысгау болса да. бул бетте тем'р жол бар. Калай кеззеспейд| леи келе жагкянда. кар баскан ecKi локомобиль, вагонеткалардын уетшен шыкты. Кулш ж1берд1 Жанаб:л: — Мынау, вз!\\издш дуние fo8! Мехцехтын жанындягы темip уйшд’лерш таный Kerri. Бул кезде цех iuiiHae. ете асырыс дайындык жумыстары журш жаткан. Tepiinuii шахта токтап кальшты. Bipmuii шахтанык камероны бузылып. су жер астына жайылатын Kayin тенген. Шахталар жаныида 6ipcH-capaH слесарь, машинистер бо.тмаса, оз:р ездершш мехцехы жок. Бар- лык шахтанын механизма баскаратын орталык осы рапа. Бул цех exniHai ек! бригада курып. катерден ек1 шахтами да куткаруга камданып жатыр. Кдз'ф минут сагаттан кымбатырак. Кеимккен сайын кауш кушейедк Шахтаны тузеу узакка созылады. Сондыктан механик Козлов катты сасуда. Bip сараттын шпиле бригалалар барып жетеш, деген буйрык та алды Щербаковтан. Калан барып жетед1? Кун мынау. Донбаста мундай сумдыкты емipre керген емес. Адамды керше кезге ел!мге айдам ма? Бармаса шахта 6ipHeuie куше токтайды. Bip сарат токтатура ар шыдай ма? Шыламады Козлов. Слесарь бригадаларын кура бас- тады. Алыста туратын слесарьлардын б|разы келмей ка- лыпты. Оларды шакырып келт1ргенше кашан, жопе келе ала ма, барушы таба ала ма? Колда бардын бэрж жгбер- 188

се, бундагы жумыс токтайды. Енд! кайттж, деп турранда 6ip улкен бас ес'пстен сыймай жатты. Еактш емкий жар- тысын ашып ж1бергенде, Бэйтеннш басы екеш дауысынан танылды. Ушнде бекебай, шэл1 калмаса керек, солардын сыртынан эйелдш еск) кенлепн тары орапты. Шеш:п жа- тыр, lueuiin жатыр. Эбден болган сон.: — УЬ! — деп демш алды.— М ен т мендтмнен рана келд|'м. — Е, сенен баскалар да келд1 foA... — Пэле! Ka3ip Tinti тутеп Kerri. Аяк асты тупл мурнынлы кврмейс.'н. Бэйтен туратын «Москва» барарымен eKi ара жуз кадамга толмайды. Ерлншен де келгеш Tayip болды. Ол мактанып отырранда Жанаб|'л ендь Улкен, Kiuti де- ыей шетщен ойнайтын жайдары «iriT 6apiHin рухын катере келдг Салкан жерден Бэйтеншн бас кшмдерше тусп кез!. BipTiaaeii санай бастады: — Bip-ак. нэрсе жетпейд1 екен. Бос болса оны да орзган болар едк Bapi ду кулдг Козловтын Tepici жана рана кенщь Жанабйщ н касына келш, бетш т домбыкканын устай сейлеп тур: — Жатпайтынынды б1лгемж. Бетишщ суыкка шал- дыкканы жарамады. — Ештеме етпейд:'. Лйта 6epiHi3. — Онда 6yrin бастык бол. Тэрп'рнш' шахтаны кут- кар. Бастап апара аласын ба, бригаданы? — Апарам,— дед| Жанабкд бегелместен,—тек, жуз метр сым тауып 6epiHi3. — Оны кайтесш? — EKi сто л б анын арасынан адаспауга керек. Жеткен- ше столба гой, бойлай 6epeMi3... — Табылган акыл! — деп куанып калды Козлов.— Ал, камданындар. сым табылады. Баскалар камдангаиша Жанаб1л кочегаркага Kipin Бокаймен амандасты. Одан шырып eciKTi акырын ашып, машиналары MaiinaFa келди Майпа байкакан жок. EciK- ке аркасын 6epin, кабыррадары вольтметрге карап отыр. Устшле. машинистер киетш казналык кара как костюм, басыида кызыл орамал, колында m an. Bip кез:' вольтметрде болса, 6ip кез: ютапта Майпа нын сауатын Ардак ашкан, машинага Жанэбкя уйреткен. Бурын бой туземеген, сауатсыз, нашар адамнын кызы

буйырылау, журымсызлау сыякты едй Ka3ip сауатта- нып, маманданып, келшшек болган сон езгерш калып- ты. Малд|'р кой кез1 эмэн кул1мдеп турады. Устшдеп жумыс костюм i юрлемеген. укаланбаган, жумыста отырса да сергек, кербез отыр. Еркек кшм. балуан де- iieciHc TinTi жарасыпты. ЖанаСил артжарынан келш, ке- 3]'н баса койды. — Бш им ,— дед) Майпа,— Mine колыинын суйел1 айтып тур. Жакабйя машинаны коршаган аласа aFaui решетка- дан кайырып экелш, аузынан суйдк — 03in катын болмай кор болып жур екенс:н.. Бш- Д|рмей келш кызытып турдым. — Кыз кунГмде кызыклап па ен? — Ондары кызу ет пен тершщ арасындары жел емес пе. — Боран саябырлады ма, калай келдж? — Кар туг:л от бораса, саган келмей турам ба. Эл! exipin тур. TepTiHiui шахтага бара жатырмыз... Машинан калай? — Дурыс ж ур in тур. Токарьлар сонда да жылдам- дат, дейдь Жылдамдатсам шамдар жанып кетет;н. Жанабпп машинанын дауысын тынлады. Какпайды, токылдамайды, устап байкады. Кызган жок. жылы Fa- на. Клапынды, май журетш жез тутжтерд1 rexcepin erri. Бэр! дурыс. Содан кейш, трансмиссияны айналды- рып туратын кайыска тусп казн — Е, кайыс босап KeTinri foA. Трансмиссия, токарь станоктер1н1н акырын журш турганы содан, машинадан — Оны кайтем енд'|? — TycKi демалыста кайысты айырбаста. Болмаса та- рылтып, кайта тёк. Соны айтып, экелген тамагынын жарьТмысын калды- рып, женеле берген Жанаб1лге: — Токташ ы !— дед! Майпа. Кул1м кез|' муцая ка- лыпты.—KyHHiH Typi жаман, бармасан кайтед!? — Капшырып жок па? — KaiiTeciH? — Мен! соган салып сактасаншы. Майпа кулш Ж1бердг Жанабйп ж упре шырып Kerri. Бригада дайындалды. Тертшнп шахтага баратын он exi адам. 1илнде слесарь карт И ван, жалкау Бэйтен, 190

жас Жанабьл бар. Карагандынык жер1не, суыгына у®' ренген енкей жергинкл жумысшылар. Донбастан кел- гендерд; суыктан кауштенш жакын жердей 6ipiHiui шахтага калдырды. Бэр1не жана, курган ки!мдер берйп- ген. Сырыма бешпет, шалбар, тон, олардыц сыртынан кулэпаралы брезент сулык киди АспаИтарын аркага таиып алысты. Дулей сурапылга карсы аттанган он екмй бастаушы Жанабы. Какпадан шыга бергенде долдана уйыткып, дсм алдырмай 6ip туншыкгырды боран. Бригада и!р!лш калып жазылып кегп. Жанаб'1Л алда. Сыммен бастап барады. Кейшплер бытырай, сымнан устап жур:п келед:. Терйнип шахтага дейш уш-терт километр. Булар телефон столбаларын куалай журдк Боран енд! адастыра алмайды. Kayin ею стол- банын арасы болса, оган да айла табылды. — Бэйтен бар ма! Tipi ме!? — деп октын-октын Да- уыстайды Жанабьл. Бэйтеншн: — Оттай бер!— дегешн б!рден 6ipre кул1се жетюзш барады. Жел кырын. Журшке б1рсыпыра жеш'лдж бар. Ауыр сапарда да кулю-калжьт калган жок. Шал Иванды. кырсау Бэйтена1 елж йрт, алып шыккам бул KeTepiHKi pyx сурапыл гушнен кушйрек сыякты. Зады кеюлден кушй бар ма екен!? Ол кегсршсе неш хетер- мейдк ол куласа не куламайды. Каукары. еб: аз, тоз- ган Байтен 6yriHri аукымды, ертенг! абройды Kepin, ентелей басады аягын. Сонда да шапшан аяига 1лесе алмай уш жыгылды. Бегей берген сон касындагылар колтыктап алды. Дыз етш 6eTiнiн ушы агара калганын эл'| сезген жок. «Ектнд'1 бригада шахтаны ерлжпен кут- карды» деген атак есплмей жатып та елжйрген Бэй- тенд|. Тонганын, шаршаганын елер емес. BipaK, 6ip норсе слетпей де кояр емес. Уйден шыгарда-ак соны сезсе де, ерш ш ектт бой бермед!. Енд! ержйз кендК Кысылып айкай салды Байтен: — Токтай турындар! — Йемене? — Токта дегсн сон токта! — Айтсаншы! — Дэрет сындырам... Калын КИ1М, кабат-кабат шалбар кун ycKipin тур- ганда Бэйтенд! эурелеп бакты. Колы тонып, илжпейдБ «Бол-болдын» астына алып, Жанаб!л жанды шыгарып барады. 191

— Батыр, ей, жэрдемге келмесен болмас,— дед1 Бэйтен. Аузынын да e6i кетin калыпты... Кар каба жыгылады, колтыктап тургызады, 6eri усш. вздтнен дэретке отырура да дэрмеш жетпедп ИПркш ум(т сонда да оны алга тартады. Сурапылмен алыса-алы- са бригада акыры Бэйтенд: шахтага жетшдк Бул шахта да келбеу, вз5 ойпатта. Уклон онша узама- ганмен саяздары cyFa тез жегкен. Камерон токтап тебе- ден су соргалап, шахта imiHe жайылып барады. Кырдары кетерпш машина турып капты. Уклонный Kipe 6epicin кар басып, дамыл-дамыл куреп жатыр. Жарылган турбалар- дан бу, су аткып жашр. Казан оты сонда да ешхен жок, катпасын деп жара береди Жанабйя мен Иван бэрш керш шыккан сон авария- нын себебш тапты. Механик Козлов, слесарь Лапшин канша маман болса да жерплшп' табират жайын билме- ген. Бу шаруашылыгын тек Донбасс тэжрибес.мен жа- caFaH. OFaH эсырыстык, Kefi6ip материаллып желм- ci3fliri косылыпты. Кар* Иван жуан ораган махоркасын куныра сорып. осы жэйд: жайуат айтып отыр. вишен ашу да. сасу да сезименди талайды басынан кеийрген жумысшы корня кен толгап, «боладыга» экеп Tipeaai бэрш: — ... Турбаларды кялын орамаса Караганды суыры шыдатпайды. Мынау уйден казанный B3i катып калма- ранына шук|'рл!к. Донбасшылар б|.здш жерди! езгешел1ПН кайдан 6uicinf—деп Иван ойды opire, айтылмай кал- Fan езтешелштерге сермейли— Шахтанын су жыйнайтын шукыры да дурыс казылмаган. Тар, саяз, лезде толып, су асып кеттт!... Глрак бэрш жеидеуге болады. Rip рана Kayin бар: егер жерге квм'лген турбалар жарылса, кун ашылмай оран ештеме 1степ болмайды... Жанабйл Иван сезш тындап алып, жумысты кайдан, калай бастарын ойлап тур. Бу кернеген осынау KimipeK казандай оныи да денеЫ ыстык. Тэжрибес1 аз. бурый басшылык eTin кнрмеген жастын дудомэл1 квп. «Ылмей- мш» деуге намыстанады. Бастап ж1беруге жасканалы. ¥стазы болтан Козлов. Лапшиндердш iciti тузуге 6ip- сыпыра б!Л1М. батылдык керек. Соларга льш-жаГш хабарлап, кенесу ушш конторга келдь Телефон ште- мей капты. Енд1 калайда ic таидырын B3i шешетш болды. — Аксакал!—дед1 кайтып келе Иванра.—Турма-

лык, жерге кемьлген ту-рбалар бузылса, кезшде керерм13. KepiHin туреанын тузей берешк. Ею адам кетерпш ма- шинаяа барсын. EKi адам осы казан манында болсын. Калган ceri3i шахтага Tyccin. Алды мен насосты журпзу керек. Эйтпесе шахтаны су мулде булд1ред!. — Дурыс-ак,— деп Иван кур erri. Жанаб!л эркайсы- сыма жакын барып такактат'а тапсырмалар бердк — Айтпалы, демендер, жарысамыз! Аянып калганын екпелеме. Bi3re бул улкен сын. Б тргенш е тыныс жок. Тамакты жумыс устшде :шем1з... Иванлы. Бэйтенд! ала Жанабит e3i жет! KiciMeH iiiaxiaFa женелдь Каскыр апаны тор!зд!, жер астына келбеу кеткен каракгы, кен ук п рл т аузын кар ламылсыз басып, кол- дан курен туспей тур. Унпрд1 бойлап жер астына зыр- лап барып кайтятын вагонеткалар зстакада ycTine Hip л!п калган. Бу кучлмен журет1н механизмдер токтаса да, ен- бек токтаган жок. YcKipix сурапылеа карсы m ipene аяц- дап, узын турба, жуан aFaui кетерген жумысшылар ук- лоига eiiT ire, дабырласа eiiin жатыр. 1шке енген сон жуктерш «ешюге» тисп ылдыйта карай шапшан экегп. Солардын сонынам жуг1ре Жанаби! боигадасы да келедп Пеш, штрек, лава, бермсберг, квяршлакгарга бол;иген кым-куыт каракгы жол—проходкалар б!рде су, б1рле бат- пак. Су жайылган жер iciiiin, TCMip жолды да бук,рейте, булд!ре бастагин. Кабыргадагы бу, су турбаларын бакы- лай жур!П, булшгенш тузеугеею адамнан калдырып отыр- ды Жанабкл. Жумыстын еи ауыры уклон туб.ндеп каме­ рон манында. Гобелен соргалагаи су шагын шуцкырдан асып, жайылып барады. Бу турбасы жарылган сон каме­ рон токтаган. Екпшд бригада келе, шынжырлы кш терж бузылгаи турбаларга салды. Ирск-нрек болат азу юлт- пеп кайыра бурап. Жанабсч 6ip турбаны алып тастады. — Байтен бармысыд? Экел жаца турбаны. Сурик кай- да? Бол тез!.. Саса умтылган Байтен кушактаган турбасымен су- га жыгылып жатыр. — Мэ. мэ. уста! Байтенд'1 турбасымен коса Судан тартып алды Жана- 61л. Екеулеп жана турбаны есю турбанын орнына кыю- ластырьш тур. Бэйтендж1 тек демеу. «Алып кел, барып кел, устай турдык» e3ine ыбылжып, iui пыстырады. 13-Мтсг«ф11

Асыктырсан аварияга ушырайды. Турба бурандарын, планц коспактарын майлап турып, езш коса майла- ганын сезген жок. Кызыл сурик к.олын, 6eTia, бую’л ал- дыи кып-кызыл кылды. Кара муртынын ушына да. Sip кызыл жугып калыпты. Жанабиг асыFa кыймылдап, турбины тез орналастырды. Енл! жадыранкы кешлмен муфталарды, планц бурандарын катайта бурап турып, Бэитенге rycTi кель — Иван! — дед1 дауыстап. Кулю кысып барады. Иван анадай жерде, кезшде кезышрж, камероннын зо- лотниг.н тексерш отырран, жалт карады,—Мынау юмге уксайды каз1р? — Ол ма!.. Касапшыра дейш, десем, жылпос емес... Дэуле болса кан жалаган, сабалак кара тебетке ук­ сайды! Бэйтен ез1 де кекк-кенк кулш Ж1б' ерд:. Ундемейтш Kopi Иванра дей!н оны wnipe сынайды, eTKip калжындайды. Бтак. бэр! аяйлы. Эйтпесе екпшд1 бригада Бэйтеншн не тень Элден-ак шаршап. жалырып тур. Кыйсынсыз жерде колын элденен!н арасына салып, канатып алыпты. Сонда да мактанды жаны жаратады. — ...Дегенмен. Бэйтен сымбатты рой. Муртын, кз- барын карашы! Kinre тартты екен. Зкес!н!н оке сыяры жок —деп Жанаб!л эжуаласа, ол рас Kepin коразда- — ...Шешейге тартсам керек, жасында сал болып, экейд менежбепть Жанабы карк-карк кудель Иван ундемей жымын- жынын етед:. Бэйтен б:рде аякка салма болса, б[рде те- г:н сауык. Шешес!н мактанмын деп, сыкак болтаный да сезген жок. Слесарь примусымен турбаныц музын ер- .Tin iypbin, быжылдаган от кушше ез кушшдей eyflei- iiefli; — Примустын жаруын б!лмейд1, туге. 031М13 осылай куж!лдетт Ж1'берем!з... Иван жэй кыймылдап. жудырьтымен муртын сыйпай орнынан турды. Колы калтасынан кисет;н калай алып шыкканын бамкаган жок, кез! камеронда. Терт бурыштап, укыпты каттаран ecni газетп жыртып турранда Бэйтен айкай салды: — Шахта пишде шылым тартуга болмайды. — Примус жарылтан жерде шылым тартуга да бо- лады. Бул арада газ жок. 194

— Мен болдым,—деп мына жактан Жанабьл дауыс- тады,— баскалардык жайын барын бией.н. Иван ci3 калайсыз? — Мен де болдым. Золотник дурыс. Бу механизм- нiн. журеп Fofl ол. Сальник, клапындарын да карадым. Камерон дайын. — Онда Ыз казан касындагыларра кемектесдаз. Тез жург1збесек су улкайып барады. Бэйтен сен осын- да бол. Каткан турбаларды мелмен белпледам. Музын орте бер. — Ж алгыз калам ба? — Е, каскыр жей ме? — Кайсыб:р шахтанын нес: болатын... Коркактырымен тары 6ip кулд1рд1 Бэйтен. Коркак- тырын мойындаура корланып, амалсыз кендь Ж анаб.л Иванды ертш Kerri. Алыста, карангы тукшрде, ойына элденелер келш, жалгыз турган Бэйтеншн журеп дурс- дурс согады... Бул алапты ею тэулш шргеи сурапыл аптырын энтек баскан тэр1зд1. Калын сур булттар сендей сегш п, шырыска карай кек аспаннын бепнде жамырай калкып барады. Тебе ашык. Теменде шацрыт буркак, кезд1 алыска ж!бсрмейдй Онша катты болмаса да ызрырык, жел тым суык. Депеш карып тур. Ойпаттары омбы уй макындары белес карлар сакыйып калыпты. Известь, тас кариерлер!, шурфтар, жана жасалып жаткан шахта- лар бпелген. Караганды каз!р кар астынла. EKi кун тун- шыктырган боран енд! усюрж ала каншырымен алый тур мазаны... Бассейн басшылары кун толастасымен трест уйшде бас косты. Жан-жакта жайылып жаткан шаруашылык- гын бораннан кейшг: куйш кенесш отыр. Алрэн хабар- лары жайсыз. Ек! куннщ зардабы узакка созылатын ту- pi бар. «Кыска карсы камдан» деген уран эрюьш-ак кезге TypTin турран сыякты. Бораннан 6ip кун бурын жокалган Орловтын суйеп де бугш табылды. Онык ел!мп адамнан екешн ешюм бклген жок. — Бш м д: Kici еди KefiiHri кезде ете ынталы едь.. деп Щербаков кейт отыр. Караганды 6ip кезде сура кандай зэру болса, бул кезде бЫмд!ге сондай зэру. К,а- 195

уырт жасалып жаткаи жана дуниенЩ жана мамандары аз. Аздын Ke6i жас. Ecki' вМ1рл1н‘. б1рсыпыра «бйтште- pi» бет!н бер: бурса да. буртия карал, аяктарын сылбыр басып жур. Осындай халде табигат соккысы, оран коса Орлов сыякты адамнын ел!м| жас Карагандыра, онын жас басшыларына ауыр тидй BipaK., сол ауырды кын- жыла кетерт, туйые сойлеп отыркан Мейрам, Щерба­ ков, Жуманияздардын enceci KerepiRKi. Олар, тотенше шаралар карастырып жатканда, Жаппар, Ырымбектср де iiUTeft вз apeKerrepin ойлана отырды. Терек einip тубше жетшзбесе, терен штн де тубгп кару кыйыи гой. — ... Горком, горсовет, профсоюз каулы алса, енбекке жараганнын бэрi уакытпен саиаспай, м:ндетт: турде Teric аттанса, боран токтаткан жумыстарды ею есе артык орындауга болады,—деген Жаппар усынысы ете орынды сыякты. Ырымбек, Кэргбайларга косыла Жуманияз да костап Kerri: — Кепшшк бугаи барады... Жыртык кшм, ашка- рын, кур колмен алысып та, пролетариат жешп шык- кан...—дел кыза спйлел1 ол. Мейрам туйык отырган кал- пын бузган жок. Жаратканы, жаратпаганы белгкмз едй Щербаков сурап коймяды: — С|'з не айтасыз? Осы дурыс niKip ме? — Мен костай алмаймын,— дед: Мейрам. Жой айт- са да нык айтты.— Боран эл! кеп. Боран сакын штурма- ласак штурмамен кун втер. — Онда сембйпк жариялайык,—дел лып сткен Жу- манияздь: да басып тастады Мейрам: — Кеп, атын езгертуде емес, затын езгертуде. Ал- дын кврмеген. авария, апаттардын себебш жоймаган бас- шылык enaipicTi алыска апара алмайды. Кеп ынтасын тым арзан багйлап, ысрап жумсамаксыздар. Meiiinuie, ен кымбаттымыз, ен укыпты сактайтынымыз сол болу ке- рек. Штурмага салып-салып шайлыктырып алсак, одан улкен зыян жок. Жоспарлы енд!'р спи байсалды тэрпбь арнака тускен en6eri, алгыр басшылыгы бар ма! 9u,iipic техникасын, табигат сырын табуга 1здену бар ма? Аз тэж- рнбем1з, eKi сутке ек5ргеи сурапыл осыны айтты. Бугаи ойлана жауап 6epviMi3 керек. Ешкайсысы ундемед!. Ой тусп. Жаппар усынысыныи акыры патриотизмд! катеруден repi басуга, кыйьш- нан кыйынга салып, квптщ кеюлш шайлыктыруга со-

ратынын сезген тэр1зд1. Мейрамнан Kefiia Щербаков сейледк — Шынындя да б5з в31М]'зд] кыйнаудан, к©пт5 кый- наулы онай Kepin барамыз екен. К,ыйт етсе аттан салу уят. Судан кысылдык. ел e3i куткарды. Уйден кысыл- дык, ел ез! куткарды. Кашанры кысыла берем!з. Енд! боран сайын штурма жарияласак, «дэрмснс'з байбалам- дар, босат орынлы!» деуден партия да, ел де тайынбайды. Мен'мше каз:рден бастап ©Hsipic орындарына аттану ке- рек. Ж ардайды кезбен керейш. Содан нейin колданатын шараларды кврем!з... Бул niK ipre 6opi токталы. Трестен шыга тарап, жан- жактагы шаруашыльжтарра аттаиды. Касына ж анада келген инженер Энмрбекп ертт, Мейрам да кегп. Ш ахталар бул кезле рудникке белinген. Эр рудник- ке 61'рнеше шахта карайды. Ж аз кундер! караша ауыл- дар каптап отырран ойпатты, белеет! кен атырапка бул кундерде eHflipic ошактары каптакан. Мейрам жылы ки1- iiin такымы уйренгеи топ бест1ге салт мн(ген e.ii. Gunipic орындарынын б!осыпыпясын ярялап кайтпак. Yfi кызуы- мен ыкка карай жорткан бетшде, ею нип шахтага тонбай жстп. — Кырык ею градус дегеш кайла, ошиа емес кой,— деп суыкты комсына туст|' аттан. Эстакада уетжле еяллыр-гулл'р вагонетка дыбыс- тары, адам дауыстары есплеяк Кыз емшектешп бж'к- теп бара жяткан кем1р туст! кара балшык карга, суыкка eperice быксый жанын жатыр. Алай-тулей сол от, тутш- Ai кеше, кара бшктш басына зырлап шыккан вагонет- каларлы тенкерш калып кейш кайтарып турган жумыс- шы тау басындагы обаляй-ак боп кер'н ел. Мейрам. Энпр- бек шахтанын сырткы eMipta бакылап жургенле, уклон- нал шахта бзетыгы Овчарепка шыкты. Кен иыкты, орта бойлы, тостек Ж1Г1Т. Уклон босагасыпа такау ж ат ­ кам ауыр тем ip «ешкнп» flip колымен быляй суйреп тас- талы. Бейсауат тагы не бар дегенден жап-жарын ба- йыптай карап. укыпты м!нез!н керсете келедК — Осы б5р оняы адам.— дед1 Мейрам Эппрбекке.— Б'р сезд!, бояусыз, жумысын кандай суйедь вткен за- манда мыкты кулак болар ед'|. Ka:»ipri заманда мыкты хозяйственник болып барады. Овчаренко буларды жана керл!. Жетпей жатып, амандыктан бурын эзмдей бастады.

— Б!зд1ц басшылар басшылыгын боран басылган сон керсетедк — Сонын 6 ipi e3iHciH. Кетпеннт басы e3ine тимей ме? — Тимейдк— дед1 Овчаренко Мейраммен кол уста- сып турып.— Каным украиндж болианмен, казак кетпенш кеп усталым foA. Донбасс пен Караганды тэжрибелер]' косылранда, кар туп'л от та ештеме емес... Орысша сейлесе де украин тш н кыстыра сейлеп, ыр- жыя култ, кен туртан Овчаренко Караганды токтаяан кезде Донбаска кеткен ешп eKi жуз аламмен кайта келдь 0зге донбасшылардан Kepi Карагандыны esistciHin журе- TiH ерекще б!р еркшдж кзеиел' бар. Сол epKinairi, укып- тылыры аркасында керек-ri жабдыктарын баскалардан бурын алып, шахтасын кыска жаксы дайындапты. Уклон- ды тактаймен узартып, эстакада epiH жабык. узын кори­ дор етт ж1берген, жанбыр, бораннан мулле Kavinci3. — ... Жумысшылардын naTepi жакын. Жер асты жылы, боран не кылады? — дейд: Овчаренко.—Жал- рыз-ак эстакада манындагы жумысшыларды октын-октын ауыстырып турлык. Бунлайда керек боп калатын жаб- дыктар кут бурын дайындалган. Ymeyi онг!мемен жогарыдан темен тустК Контор ал- дындагы улкен кызыл тактала кай бригаданын кунде- л1к норманы канша орындатапы жазулы. Онын касын- да. бетш шынылаган тары 6ip тактала озык адамдардын cypeTi тур. Такталар айна сыякты. Суык кундс асьта жу- pin бара жатса да эр жумысшы 6ip унигп, ез енбеп'н ко- pin етед|'. Мейрам да тура калып: — Дурыс. Боран бегей алмаяан екен,—дед! де ко- тергш машинага карай аяндады.— Балжан калай icTen жур? — 9жет кел!ншек кой. Тек ал Fa басып барады. Эл! 6ip авариясы жок. — Я, ежет. Тек мактап-мактап мае кыла кермендер. Мактау кейде булд|'ретж керЗнед»... Жылы уйде, жешл костюммен кара торы, кул1мкез Балжан отыр. Колы машина туткасынля, шанырактай шойын децгелектерд1 уршыкша шредк Жуандыгы бмек- ке жуык болат аркан шудажттен онай: сом TeMip бел- джке оралып. жазылып зулаганда коз :леспейд1. Осында отырса да, сонау терен шахтанын тубшде, би!к кара суй- ■рдш басында зырларан вагонеткаларды Балжан баска-

рып отыр. Кеше гана мал сонында салпактаган келш- шек, машинадаи сол маллай ypiK ce, бупн ерттеп мМггл. Жер астымен конырау аркылы байланысып, машина xcypiciH б1рде шапшандатады, 61рде баяулатып энде- тещ... — С13 эн салып отырсыз ба, жумыс хтеп отырсыз ба? —дед1 Мей рам Kipe. — Екеуш де,— дед1 Балжан,— езЫздей 6ip жакты болу керек пе, элде? — Сепз кырлы болсаныз тым жаксы. Мен соган же те алмай журмш. — А, жете алмай журспз бе? Бэее! Тек Ыз жеткенше б:реу байланып кетпегей-ак. Кулшт алды. Жаз кундер! квп жер барактын орта сында, Мейрамнын алрашкы кездескен жерде апшысын куырган enrip келшшек осы Балжан болятын. Момын куйеу! Эл«бек жасатан авзриядан мугедектеу болып кал- ды. Сонсон ез1 тусп жумыска. Ka3ipri эз!лдер1 Ардак жайында. Ардактын уйшяе Махмет жатканын. Мейрам­ нын да кырындап жургенш Балжан сезедк Екеу'жн ко- сылуына кумар. Кездескен сайын ашып айтпаса да, осы- лай туспаллап кайрап кояды Мейрамлы. Сабыр, шыдам. дегенлердш де uieri, кез! бар рой. Ардак десе Мейрам­ нын журеп жирек согады. Балжаннын кей!нг! сезше квшл]' туйтк|'лдене калды. — Меш бул кайрараныныз ба, элле шын кауш барма? — Kayinc'3 не бар? —дед! де суракты саязсынып кулд1 Балжан. Мейрамды бул жауап баскага экетп: «Рас-ау. кауттен азат не бар?.. Бэр' коргау т!лейд!. Корраусьпдын куш шолак...» пеп ep6 in бара жаткаи ойын кайырып алды. Жабайы адамдардын яузынан шмккан осындай жабайы сездерпе асыл мэн беретш эдет:н кал- жын устшде де калдырран жок. Блокнотка жазып койды. — Не жаздыныз?—дед| Овчаренко.— Айтсаныз ар- тык-KeMin екшер едш. — Ci3re ешб р катнасы жок,— деп акырын FaHa езу тартты Мейрам.— Бу и1аруашылыры калай? — Bopi осы секмш. Турбалардын жер астындарысы теренде, жер устншепа жылы оралкан, суыкты сезбейд!. Бу механизмдер! туратын уйлер жылы. Караганды кысы- нын жэй!н быгем рой, Донбасшылар болмаса. Квтерп'ш машинадаи шыккан сон кочегарканы. Kepi к 199

уй1н Kepin, механизм мастерскойына Kipfli булар. Bip га- на токарь станоп, слесарь ciaH o ri, 6ip двигатель керше- д!. Уй аласа, Терезен! кар басып калган. Жумыс электр жарырымен ж урт жатыр. Эр станокте ек! адам: 6ipi ка­ зак жасы. eKiHiuici орыс жумыскер!. Мейрамнын К931 токарь CTanorine TycTi. Бауырсак мурын бала ж1пт те- М1рд! таспаша сыдырьш тур. Жонылган тем1р шаммен шагылысып жаркыллаган сайын, онын да кез1 жаркыл- дап, кул1м кзгады. Станокп бала Ж1ггтке устатып, ка- сында жай турган москал орыс токарш:н мазасы жок. Кыйт етсе устай алуга дайын. Ky6ip-Ky6ip сейлеп, кула- гына куйып тур: — Енд|' токтат. влшенп кэпе? — Он ек! жарым миллиметрден артыгырак. — Оны жонбай-ак егеп келт|'р. — Кай егеумеи? — lpici булд!редь Майдасымен. Шынтагынды кетсре уста. Бурнпк калса жазым, win орап алады... EKcyi енбск кызыгымеи баска ештемеш байкар емес. Мейрям да ез енбспшц жем5ан Kepin, шалкып тур ке- Hifli- KeMip данымлаудан кадр дайындау кыйынырак. Карагандига кауырт койылган кеп казак олактыгы мен салактыгына коса, луыл .м;нездррш де ала келш жатыр. Сол шик: ка.тактарды шыныктырып, eiuipic армиясын жасау Караганды горкомынын ен ауыр м:пдет5 ед!. Да- лага сыймаглн кулактар. кулакшыл окымыстылао кяла- га пямалап. кяльш келтш ар жсрше саяслт ертш сала - журсс, оны einipy де горкомга оиай тускси жок. Жер кеулеген осынау кеп жердей терен, караты квшдяерМ де кеулеп бара жаткам сыякты. Кара техпрд! жаркираткан мынау казак балаганам, машннаны зырлаткан жанагы казак келнписпнеп, тас кехпрд! талкандаган казак ж'пт- тер]'нен Мойрам жана ем|'рдш жеп'лт калган жасаушы- ларын Kepin тур. Фабрнк-занод мектептершде, en.'iipicTeri мамам жумысшыларпын касымда осыилан жуздсгсн ка­ зак жастары социализм iciii yflpeirn жатыр. Жан-жакка шашырап, жайылып бара жаткан бул enaipic каласынын эр шуканагы Мейрамга мал>м. Онын умытпайтындыгына, керпнгппне коса, душнандары « к а т е з жнат» деген ла­ кал таратты. Онын бойынян сонын барж тудырган ыс- тык махаббат ело Bipae буйыгы, б1рде тснтек, б!рде кос, б!рде зерек ала-кула казактардыи 6ip жер1 кайнаса, 6ip 200

жер! эл! салкын енбекп ем1рдт буНннен repi ертещне кеб!рек кызыгады ол. Эдем;' ертецш Repin турып: — Буды баураган тэр'1зд1сш. Мынаган калайсын? — дед1 Овчаренкоге. Уздшаз ьпындап, к арат ы уйге жарык берген динамоны керсетт!. Овчаренко басын шайкады: — Бугаи шорканпын. — Бу кушше социализм жуырда кенбейдк Ленинец «Совет ук!метше вдса электрофикация» дегешн умыт- тын ба? — ¥мытк.ам жок. Б'фак, электрд!Н маманы емесп’ш FOfl. — Онда ертенп электр шаруашылырын калай баска- рамыз? Егер Щедриншн помподоры болгымыз келмесе, уйрену1м1з керек. «Шахта окыйгасы», «Промпартия» эре- KeTrepi б!лмесен куши осы дсмед; ме? Овчаренко унш'з мойынлады. Мейрам одан эр; созган жок. Аз aflica да жетшзш айтатын саран ауыз, кеп сез- бен Kwiipyfli суймейдк Эр стаиокт.:н касына барып, ойлы кезбен карап турды. Кыска сурац, етк!р эзимен ор жу- мыешь-ныц жэй'ш байкаган сон, тыска шыкты. Кун эл! булыцрыр, буркак. Кеше келетш поезд жана келген. Эс­ такада тубшде он бес-жыйырма жумысшы кем1р' д|' асыга тиеп жатыр. ¥зын составты курекпен толтыру ауыр, вшмаз, 6ipaK кеп кол кояр емес... — Б;р жумысшы электрмен осынын бэршен ен'мд1 icTep едьау,— дею Мейрам. Айтармын деген, 6ip сез! атыиа мшгенде тусл eciHe.— Балжан сыяктыларды енд1 электрге баулу керек, олар мектепте окый алмас. Кешю курстерде окуына жагдай жасаныздар. Соны айтып. тары да ыкка карай катты жорта же- нелген екеудт, кар аксак ойылып, аттары эярын коргана басып барады. Бул бепе «Жана Караганды», «Караган­ ды сортировочная» аталатын TeMip жол станциялары бар. Булар оюмш!л:к жарынан кехпр TpeciH e багынбаса да, горкомга партия жолымен багынады. Мейрам кем!'риилер- дш гана емес. жолшылардын да куйж кергел;' келедь Бсткейдеп «/Каца Караганды» дай кем1рл! Караганды- ны жана мал ай, батыстын онтусппн ала беттеген TeMip жол Teceri жатыр. Жол Каракандыга жеп'п койган жок- ты. Кулазыган тауларды, шел даланы басып американец- тер мен агылшындарды елт:ткен болашак Балкашка, мо- йымас байлык кеш — «Жезказганга» барады. Петропавл- дан басталып, Балкашка тарткан бул жолдыц узындыгы

мык жарым километрге жуык. Ат аягы, кус канаты тал- ган кен сахраны Мейрам квзше елестетш келе жатып: — Сарыаркара салган теипр куйыскан-ау осы жол! — дед! шннен. ¥зак жолдын бойында адам жок. Мына суыкта бо- лар.пык кыйсыны да жок. Станциядан екшнл шахтага бвлшген шолак жолдын устшде ею жумысшы квршед}. Bipi шиталарды кетер:'п, 6ipi жолдын карын аршып жур. Басында квнетоз коян тымак, селд1р сакал москал Kici сыргышпен кепене карды илрене HTepin . келед1. Келле- нен Караганда, квлбеген узын денесл тым улкен кершдц — Мынау 6ip шл гой! —дед| Мейрам, Эннрбекке ку- 6ipaen.— Ассалаумаралайком, отагасы. — Элшсэлем,—деп отагасы сыргышынын сабына тая- на турды. Тымагынын кулагы узын ат жагына азар жет- кен. Бекебайсыз мойны сойдыйып, енд:ршеп анкыйып тур. Бегл- жалап, карыган ycKipiK суыкты ол сезбегсн сыякты. Абсагай неме ете анкау, кшмдерш жвнд1' кау- сырынбапты да. Сакал муртына, узын юргпктерше бай- Ланган муздактын б1разын колымен ж1бтп алып таста- ды. Beri шыйкандай, бойы бусанран Tapi3fli. — Жол болсын!—деп, квз токтата, туйеше манкыя 6:d карал erri. — Элей болсын. Апыр-ау, мойнынызРа неге б1рдеме эрвмагансыз? —дед} Мейрам. Отагасы ыржыя кулдй — Уйде вскен бушу, тузде епз болмайды. Ер.!ндер}ц элден муздап калыпты гой. Мен тузде кеШрек ecyiM. Та- лай сурапылды узак тундерде далада епизуил едж... — Жылкышыма едтоз? — Жылкышы да болдык, калашы да болдык. Карка- ралыдан KapaFafi суйреп 6ip тмим нан уш н осы жакты талай араларапбыз. Талай боранда далада конгамыз. Ен- ai бэр} умыт. Мынау алакандай жерд(н карын шукылап кайтсам, нан уйге келш турады. — Осы алакандай жер ме, поезды бегеген? — Toftipi, бугаи багстем бе! Кардын да, суыктын да улкеш сонау ит елген «Батпакта» рой. Ол жерлер осы ку- ni exipin тур. Б1здт станция бул боронда мэу деген жок. Бэрш бегеп жаткан «Батпак». Аты шулы «Батпак» жолы ол кезде Акмола округ!не карайтын. Караганды манындары жол жайы жаман ке- ршбеда. TypiK кулак .отагасы тек тыйыштыкты айтты.

Эппрбек суыкка тшт! осал екен. Бет! талакша кегер'т, кыюы кашкан аузынан ce3i пышырай шыгады. — Бэрш аралаура кун жете ме,— деп кункмдеп тур. Мейрам енд! жол боны араламай-ак, электр станциясын, т&ртпшп шахтаны басып кайтпак болды. Саусакты >$ы- лы, былгары биялайдан Д1зпн устаран колы муздап ка- лыпты. Улкен мурнын саак етюзш, ciu6 ipin тастап, колга- бын жуырда кимей турран отарасына тандана карайды... — Атынызды б!луге бола ма? — Атым Жетшсбай, экемшц жетшс жасында туып- пын. — Жыйырма бес жасында тусан кайтер ен! —легенд! Мейрам imiHeH айтты да журт к е т '. Желге карсы кала- нып солтусттн ала шокытып келедь Жер беп'н катты сыпырран ызгырык жел аспан ашык болса да борагып, шангытып тур элк Тура караса бегл карыл, кырындаса самайдан erin, Эшрбек басын кайда коярын б1лмейЦ1. Мейрам да колы шыдатпаран сон Д1згшд1 карына 1лдк Артына кайырыла, Онмрбекке дауыстап: — Мынау, елу градус uibiFap,— дейдй Эш]'рбек мулде Topic карап. атынын басын бос ж1берген. Мейрамнын сэ- з1н желкеамен тындады: — А-л-п-ы-с...— деп божыраран дауысы есп'лмедк Электр станциясына CKeyi осылай жаурап жегп. Айкыш-уйкыш аспандап бара жаткан aFaiu шарбак iuiiane б1рсыпыра бш'ктеген кызыл Kipniui турба, оран таяу, одаи да кешрек 1ларбак шннде жуан цемент турба аллы- мен TycTi кезге. Екеу! де жана электр станциясынын тур- балары. Bipi тут1нд5к:, 6ipi су сауыты. 9.ai жасалып б:т- кен жок. Караганды кысы курылыс жумыстарын кысып, квп жерде токтатып тастаган. Bipa«., станциянын машина туратын уй1 ертерек бтгкен едь Мейрамдар тура сол уйге KCJiin ендк Жым-жырт. Кыбыр еткен жан кершбейдк Шонжар кара шойындар, буйен, енеш бейнелес жуан турбалар, дэу двнгелектер жатыр. Курастырып нобайлай бастгган машина муешдер! тур. ПешЫз, есж-терезелер! ашык-теа'к уй мына суыкта TinTi азынап кеткен. — Гительман езш будан да актайды,— деп Мейрам кулдь Ызалы кулю тез батты да, суррылт бетшдс кан 6ip уйыткып басылды,— Yfii жылы болса, iiuici жумыс журе Серер ед! рой. — Шакыртамыз ба? —деп Энгрбек лып erri. — Keperi жок. Ka3ip не ктейд1 ол. 203

Бегелместен аттарына м!нд1. Тертшии шахта enai жа- кын. Мейрам тонганыи да, карны ашканын да умытты. Ойында тек Гительман. Инабаттык адам, жылпос сейлеп, шабан штегешмен кой.май, шындыкты жасырды. алда- ды деп, ызасын imiHe жыйнап келедк ©ripiri усталган адамта жуырда ж1б!мейтш, айыпты болса да шыныи айтканга жылы карайтын эдел едь Гительманга катты решшгежн Эипрбек жанаты сезшш вз!мен-ак сез:п кой- ды. «BipaK Гительман улкен Kici, Караганды курылысы- нык бастыгы. Казакстан укг\"метглiк мушеа’. тура орталык- гын взше багынады, оран не кылады?» деп бшк цинге шара таппай дагдарды. Мейрам — «шындап сейлесермш» деген оймен шахтара ат басын т:редГ Шахты бастыры Сейткалы болатын. Em жумысшы- ларды басшы кызметке батыл квтеру салтка айналтан. Сейткалы 6ipiHiui шахтанын десятнип ед|-, теменнен жо- рзрылады, б1р' сыпыра жумысшьшы жогарыра тартты. Осында icTen журген десятник: Шэкен, Майлыбай, Кап- парлар сонын кетерген адамдары. Бул шахтада эл1 мек- теп бтрген инженер, техник жок. Еск! жумысшылар бас- карады. Мейрам контордан 6ipin таппады, 6opi жер ас- тында екен. Дереу жумыс ки1мш киш, Эш'фбек exeyi жер астына женелдь.. Ек! тэулiк узд1кс!з соккан сурапыл карды тау кылып yftin KeTinTi. Жумысшылар курей-курей узын кар арнасын жасзтан. Арна тукгмр:нде уклон аузы yiiipeflin керше;ч’. — Бул кар cpirciwe, :шше куйы.лып тары келред! ма­ заны,—дед! Эимрбек. Арнамен ылдынга карай алра ту- cin алып, жортактай сейлеп барады. Кунузын ундемей жаураианы, жатыркаганы болса керск. Шахтара сне сез- шен, Ширак бола бастады,—Кара ауызды каз>р кармен узартканша, кезшде тактаймен узартсашы. Мейрам унлемедк Эипрбек Сейткалы басшылыгынын MiHin кеб1рек керш келед1. Мейрам мен Сейткалыныц арасынын жаксы екенш бимейдк Камеронга жеткенде ашуланды: — Бас бар ма, осы ж1г!тте! Мына шукырды казура да инженер керек пе?! Сергей Петрович казак деп кер'ш- генд!- кетередп.. Сергей Петровичтен бурын бул сезлер Мейрамнын ше- кесше шык-шык тигенш сезбейд! Эипрбек. Кулык, сумдык- тан аулак, ез iciH капа 61'летш 6ip6eT адам ойын букпсшз айтып тур. Осы букпешзд!гш унатушылар канша болса,

унатпаушылар сонша екен'ш де сезген жок алк Ашуланса ашулангандай. Шункыр тым шагын казылган. Молырак казылса, камероиды тузеткенше су жан-жакка тарай кой- мас едг Мейрам туакш де ол туралы ештеме демей, энп- меш'н 6eriii баскага аударды: — Ж аксы болды, Жанабш бригадасы тез жендеген екен. — Ж аксысы жаксы-ау. Болмашы салактык балпан- дай зыян салды рой. Он буй1рде кулю, дауыстар дауылдап басылды. Со- лай бурылды eKeyi. Каракгы куыста шахтер шамдары жаркылдайды, ездер1 кершбейди TaFbi да 6ip ду erri. Д эл кастарына келгенде сана таныды Мейрам: — Неге мэз болдындар? — Байтенн:н жумырткасынын сырты бутж, iuiinaeri уызы жок.,— дед1 Жанабш. Жантайып-жантайып жатыр екен, бастарын квтердй Ауыздары малжандап сонда да тамак жеп отыр. Шаршаган, уйкы баскан ендер: шам жарынднап да байкалады. Бэйтен эл '1 басын квтерген жок. Аузындакысын ерше Н1айнап кабыкка карай бередк — Ж умыртка жеп журт, мундай сумдыкты кврген емен! Карандаршы, бузылмаган ж ап жана, бутш ж у ­ мыртка. 1ш ж деп'а кайда? — «Шахтанын neci болар» деп е д т foh. Сол жеп кеткеш' рой! — деп Жана6\\л шек-с:леа катып жатыр. Бэй- тен сезжтене караса да, жумыртканын iiuiH урлау деген басына сын малы. Шынында Жанабйч урлаган. Инемен тескен де сорып койгап. Мейрам кеп кулюш костай к е л т , Бэйтеннж касына отырды. Аяп отыр. Онын алды бар, арты жок адуын свздержен, буки! Карагандыиы 6ip 03i MenmiKTeHin, кыз- рыштай корыран мжсздержен женд1 ештеме калмаран тэр1здк Кызыл сурикпен уст!н тугиГ бетж де бояган. Тэулштсн аса ункысыз, дамылсыз кыймылдаган екшкдз бригада каркыны эблен калжыратыпты. Аузындагы та- магын арен шайнап жатыр. Сонда да мактан суйедй — Ж умыс дегенпцп каусатып салдык! — Егескенде куш кайдан шыгады екен! Осы жолы вз1ме-е31м танкал- дым,— деп туйшнбей согады. — Мейрам жолдас, мждет аброймен орындалды,— дед|' Ж анаб1л. Кврген кыйындыктарын дэрштеген жок. Эл/ тын, сергек, колындагы юлтш ойнатып тур.— К аме­ рон, подъемный машина, жарылган турбалар, 6api он-

далды. Бэйтеннш жыйырма алты сараг пзе букпегеш рас. Б1рак, осы кайратты бузылранга жумсаранша, жа- цадан жасаура жуысаган жаксы емес пе еда. Сейткалы жолдаска соны урындырып кепЧиз. Бэйтеннш кар; намысы басыл осы арада 6ip кетердк Кеше FaHa ауылдан келген Жанабкп Бэйтенд1 басынан аттап, Сейткалыра салды ауызды. К,алай шыдасын! — Алмасактан 6epi шахта аваринсыз болтан емес! Сейткалы ofsh не icrefifli? Ecni Жумысшы десе сайтанын бар-ау езшшн,—деп компандайды. Жанабш жауап ка- йырмай, колын 6ip сермеп коя салды. Мейрам да елеген — Сейткалымен сейлесерм1з,— дед1 де орнынан тур- ды.— Кайтыныздар, тынырындар енд!. Бэйтеке, ci3 жылы, таза, жен!'л жумыска калай карайсыз? — Жалакым кем1месе барар ед1м. — 1<ем1мес,—деп журш Kerri Мейрам. Heri3ri штректш 6ipaa жерше жайылган су ЭЛ1 cinin болмаган. Шылкылдап жатыр. Су жумсарткан табанра aFaiu т1реулер тупл KeMip дшгектер де бата тускен. Тебе- нш кей жер|' темСндеугс бсй|'м. Te.viip жолдын 6ip жерм iciHreH жертабан буырейтт ж]'берттк Жан алып, жан берген кызу жумыс осы арада. Штрек бузылса жан-жак- тан жам жолмен келеп'н кемг'рге жол кес/лгет. Шахта enaipic жоспарын орындай алмай олкылыкта калады. Жоспар орындау шахтерлерге мэртебе. Орындамау кор- лык секции. Сондыктан бастыгы Сейткалы болып, ерт сешнргендей не куши таскынмен курескендей кауырт, ежет кыймылдап жур. Тебедеп келденен агаштардын eKi басынан келденен аркзлык койып, аркалык иреулердш астына да терт кырлап берене тесел, тебеш кулатпаска косымша ылажлар жасаран. Енд1 жол TeceriH тепстел, кургатып, рельстерд! жаналап жатыр. — »ске сэт! — деп Мейрам мен Эил'рбек келдк Елен еткен жыйырма шакты адамга: — Алацдамандар, суытпандар! — дед| Сейткалы. Бал- шыкка былканран, колындары Kuirri касындары жумыс- шыга тастай салды. Терлсп, ент:гш тур.—MiHe бораннын, сойканы! — Боран KiMre соктыгарын бшетш квр!нед1 рой! — деп калжындады Мейрам.— Овчаренко манына жуыт- папты. — Е, ол антурган мактана береди 206

— Bi3 кезбен керд!к. CeHiH куй'т бораннан кейш тус- кен екен. Сейткалы ундемедь Жуан мурны, кентек ерш TinTi жуас тур. Осы турысымен мойындаганын, аянбаганын айтып турран сыякты. Мейрам одан api кажамай Эшьр- бскке бурылды. — Свз инженера™. — Мешмше, колданган амалдары дурыс. Ешп бар KymTi салып, эусл1 осы жактыа KSMipiH алып калу керек. Зады бул штректщ 6Mipi кыска болар... — вз1м|‘зде солай уйгардык...— дей бергенде Сейтка- лынын, ce3in бел|'п ж!берд1 Энйрбек: — Еналдымен алыстагы ке\\прд1 алура уйрарындар. — Bapi 6 ip емес пе? — Bip емес. Бержакпш бурый алынып, жол. тебе бузылса, аржакп'к! алынбай калады. Алынса да кыйын- дыкпен алынады. Журттын б1рсыпырасы айлык жоспар- ды орындау айкайымен жур. Ал, шахта талай жылдар- дыц жоспарын орындаура жасалды foA Окайра кызы- Fun, булд1руге болмайды. Элд1 алыстан болжап, барлык жумысты coFaH багындыру керек... BeTi ашылмаран жана имженердш сез! MefipaMFa унап калды. Кенд|, енбекл инженер калтасындагы акшадай есептеп тур. Аз енбекпен кеп кем ip алу камын квздейдк Бэйтенше, шахта авария орны деп караван жок. Казна сарайы деп карады. Онын 1илндеп былыкка шыдар емес. TapTin мэдениет орнату талабында. Жана инженер бЕи'м аумагын, шкерлж кабйлетше эз:р толык керсетпесе де, алра умтылван осы касиеттер1мен Мейрамнын кенлш бурып экетти Сейткалыны ерте, шахта imin vuieyi енД1 аралап ж у р т , кем1р дуниесш кен энпмследь Ермек айта беретш «данынлык жумыстары» дегеншн ManiciH Энйрбек Тит терендетт ж 1бердЕ — Kefl6 ip шахта басшылары бупн aaFa шыкканына мэз. Ертенге дайындыты аз. Соньгн салдарыкан шахта кыйындыкка, туйыкка Tipeaep кезде, ол есебш тауып ауысады. Орнына келген жана адамга пэленшенщ ту- сында жаксы ед1, сен жаман 1стедщ деп урсамыз. Осы эдтдш пе? Б 1ркунд1к атак уннн, жуз кушнк зыян сал- ран басшыны мактау былай турсын, соттау керек. BiaaiH трест 6yFan ani барран жок. Жумсактыгы ма, кере бьл- мей ме, тусЫбеймш. — Exeyi де бар,—дед1 Мейрам,— онын устше тамыр- 207

таныстык. сыбайластык дегендерд! косыныз. Сонда куре- су ушш к анта куш керек?! Зыянкестерден Kepi булармен узак куресуге тура келедь Негурлым с!з сыякты батыл айтсак, солрурлым тез женем1з... Эилрбек niKipjiepi шахта irniHe Ж1берген жана ауа- дай сезиш Мейрамга. Онын эр сез1н салмактап, партия- лык жарында eciHe алдь». Партия муше;ипне кандидат дана. Мушелжке етюзу токталган кез. «Айыпты Орловка да сеид.к кой. Сонын орнына койса кайтед1?» деген ба­ тыл мшезш Мейрам акыл сарабына салып келедь BipaK, шешксн жок. Осы ойды шахтадан ала шыкты. Жел басылган, булт тараган, аспан кек жалтыр. Ак белеске иек артып кун жатыр... — Кун ашылыпты рой, KeuiKfpiriTi гой,—деп атына мшд]' Мейрам. Карангы шахтадан жарык дуниеге шыра келш, жаксы атпеи жорта женелгенде, онын KeniJii осы- нау аппак даладаи арырак та, кеш'рек те бон Kerri... Туи. Горком. Секретарыпн кабинет!. Мейрам катты орындыкта т:к отыр. Алдыида жаюлы кек папкеде вндР pic орындарынан тускен мал|‘метгер. Ор кагаз эртурл! хабар экелш жатыр. BipiH сыдыра окып, 6:pine тушле карап калды. Онаша, тыйыш белмеде отырса да, баста дамыл аз. Кагаз аркылы алуан адамдармен сейлесш, шытынадьг, жымыялы, 6ipece ойга кетедк Суык карап курещткен аксур жузшен, мелл1р, байсалды, улкендеу коныр кез1нен 6api кершш тур. Октын-октыц сагатына ка- райды. Жумыс сагатка белшген. Он жагыидагы ашык блокнотта уш жол Кызыл жазу бар: «тунп он 6ipre — Щербаков, он eKire— Гительман, 6ip re—Канабек кел- С1Н» депть Он 6ipre он бес минут калганда папкеш жауып журе бастады. Бойын гана емес, ойын да cepriTin жур. Радио- ны акырындау сейлепп койып, музыка тындады... Кырауыта, демне к]рген Сергей Петрович сырт кш- мш tain, саусактарын сыртылдатып болганша, Мейрам орнына отырган жок. Аягьж баяу басып, салкын ©имен келш отырды орнына. Сергей Петрович эдетген тыс бул мшезге Tycine алмады: — 0 Н1Ц неге сынык, жэй ма? 208

— Ж эй емес, боран мен! де бузы п Kerri. — Я. боран осад жер|м'1зд1 дал тапты. — Баяулап, салаксып бара жаткан сыяктымыз. Осы жайды кен отырып 6ip кенесешкпп. — Айта бер Н13. аскындырмай айткан кандай жаксы. — Терт1нш'| шахта ею сутка токтады гой. — Ею жума, балки ею ай токтар ед!, жумысшылар ерекше ерлж керсеткен жок па? — Сол ерл^к булшген iCTiii уст!нде квр:нгенше жана- дап жасау устшде кершсе,— дед. Мейрам. Энтек шыты- иыл койды.— Донбаска уйреиген жумысшылар жерплж-п эуе райын ескермегеидйпен, трубаларды жылы орамаган. Оиы С13 баскарган трест кабылдагаи уакытга кар- меген. Бул арада бымегенджтен Kepi жауапсыздык басы.м. — Рас, бул инженердщ ю'нэск Ол инженерге б>р ша­ ра колданармыз. — Шахтанын токтауына ен басты себеп — шахта бастыгын тауып коймагаисыз. Сейткалы жаксы жолдасым болса да, антпадым ба, сонда? Кемек1Х5сем1з деген!К13 кайда? Жогарылатып алым оны енд: темендстуге тура келедй — Темендету асыгыс болар,— деп Сергей Петрович басын шайкады.— Казактан жалгыз гана шахта бастыгы Foft. Э л i де байкайык, адамныи 6 ip кемшии'г н кар in тушлмейж. — KefiiHri уш айда 77 авария болды. Осыган шыдай берем1з бе? Болдырмау керек. Ал, болдырмау баскарушы адамга байланысты. Сергей Петрович коныр жуз! кызара унс:з кулак «Жасгыкка тэн албырттык-ау; 6opin колма-кол жасагы- сы келед!» деп кулген тэр'|здк Ол ойын тасалай турып, жуып-шая бастаяы. — 0imipici.\\»i3. кадрлерг.\\т ж а с , тэжрибелйз эл\\ аз. Тонпаксу, cypiHy кеп. BipaK icTen тастаганымыз одан да кеп. Екеум!з келгенде fiip рана шукаиак шахта бар-ды. Каз|'р отыз 6ip. KeMipfli шелектеп шыгарып едж, eHai ва- гонеткалап шыгарып жатырмыз. Соидагы бузылган бес- алты барак, бупн м!не кад1мп калага айналды. Сонда- гы жалгыз трубанын макыня таляй трубаляр KeiepLwi. Ешкандай ксмшшк бул габыстарды буркей алманды, Мейрам Омарович. Соныи 6opin Септкалылармен ж а- садык. 14-М»ст«фяи II 209

— Жасарын жасап болгандар артына кеб!рек карай- ды. Жасап болмагандар алдына кеб рек карайды,— деп калжындады Мейрам.—Б:з «жасап болдык» дей ала- мыз ба? «Балды» дегешм!з болашактын б;р ушкыны ра­ на емес пе? — Эрине,— дед: де, Сергей Петрович жымын erri.— Артына карарыш кэр;ге де. алдына карарыш жаска да— алды-артына б1рдей кара дер ед!'м мен. Екеу1н:‘ц энпмес нен жарасымды эз:лдер жаркылдай- ды. Bipi картан, 6:pi жас болса да. жаны курбы адам- дар екен! кер Hin тур. Кейде катты сезге ке.тп калы л, кайта келед1 калыптарына. Мейрам батыра, сынай сейлеп отыр: — ... Греспн кадр б0л:,\\л не icTefifli? Эл1 кунге электр курстер:н уйымдастырып болран жок. Инженер-меха­ низатор, инженер кем:рш:лер ш’з не icTen отыр? Кара­ ганды пластасына кандай машиналар керек? Шахталар алдагы улкен жоспарды орындау уш:н кандай да.йындык- тар керек? Азык-тулж коры не куйде? Жумысшылар не­ ге ауыеа беред1? Осы мэселелерд1 камтый бюрора толык баяндама жасасаныз? — Дурыс-ак! Жасаймын. Bapi кез!нде айтылып, ке- зшде койылып отыр. — С|'зле жаксы ниеттсн туган жарамсыз dip м:нез бар: казакты талгамай суйес!з. Коймай журт Сейткалы- ны жорарылаттыныз. Коймай ж урт Жаппар, Ырымбек, MaxvieTTep.ii жауапты кьюметтерге аллыныз. Еснизле болсын, мен булардыц б:р:нж ]Скерл:г не, б1р н:ц сая- т багытына кумэшимш. Замай тулгасы олар емсс ка- sip. Фабрика-завод мектеб'шде терт жузге жуык казак ба- пасы окып жур. Караганды техникумы б:рер жылда ею жуз техник береди Москва, Ленинград, Днепропетровск ондаран казак инжснерлср'н дайынлап жатыр. Mine, за- ман тулгасы, onaipic тулгасы осылар. — Лига тусппз,—деп Сергей Петрович трубкасын 6ip сорып койды. Бугаи дой:и баласындай болып келген Мей­ рам секрета рьлыгын жана сезд1рген тэр1здь — Меи аитып болдым, енд! ci3 айтыныз. — Менini жарамсыз м:нез болганда, с:зд1к’ жарамды мпгез екен. дурыс аЙттыныз. Аскынбай турганда упя- ныскан жаксы. Осы Ырымбек. Жаппар жайында ку- мэндана 6epeci3, жана материалдарыныз бар ма? — Жок. 210

— Онда кудалай 6epin Keperi не? Eneyi де комму­ нист. EcKi кылыктары уш'.н жазаланды. Енд {стет1п бай­ каiiux. Олар тупл Орлов та тузелш кеттй Бул мешн казакты талгамай суйгешм емес, партиялык тэсЫм. Tyci- HiKTi ме, Мейрам Омарович? — TyciHiKTi,— деп басын изед1 Мейраы. Сагатына карады.— Он минутсыз он ею.— Bipa3 кекеспк б:лем. Эз'|рге осы жетер. Щербаков орнынан турды. Мейрам бурын барып, паль- тосын тосты аркасына. — Ракмет. Можа боп бара жаткан шалдарды эрдайым кайрап тур ссылай. — С з онда жанып койыныз жастарды. — Жаныймыз. Керек болса, тас шарыкка жаный- мыз. Кабинеттен куле шыкты Сергей Петрович. Антонина Федоровна жетш келд1 касына. Ж асы кырык шамасын- да, онды, сымбатты толык эйсл. Тунык, кекикл кезипн манында эл1 женд1 эж:м жок. Секем алганда тым втюр карайтын, куйеушж кул:мдеген жуз:не кадалып карал калды. — Куаныштысын гой?! — Куаныштымын. Жас секретарьдж каншалык. ес- кешн жана бшд м. — Я. ете зерек ж:пт! Щербаков кетксн сон кеипкпей, кабинетке Гительман енд!. Имен мурын, тортпак дене, секгнл бет Kici. Ж асы Кырык шамасында, кыймыды, ce3i шапшац, етю'р кездж- тей кылпылдап тур. — Отырыныз. жолдас Гительман,— дед'| Мейрам баяу рана. Отырганша ол «Мейрам ОмаровичтЬ ею айтып улг'рдй Галстугш, омырауындагы «Казцик му- шссЬ дегсн значопн де тузеп койды. Суыкта, тун орта- сында горком жой шакырмаганын сезген болар, сез басталуын асыга куткен:, жалт-жалт карауынан байка- лады. Мейрам жуырда сейлемсд]. Стол тартпасын ашып 6ip папка аллы. К.арып1дан1, блокнотын алдьгаа койды>. Содан кей;н 6 ipa3 муд:рт барып: — Мен С1збен курылыс жайында сейлеспеклш,— де- Д!' де папкеге нускады,— мынау ю зд т эруакытта гор­ комFa Сергеи баяндама, мол1мет хаттарынью. Жаксь» жазылган. BipaK калай icren жатьирсыз, соны б1лпм ке- лед1. 211

— Жалпы алганда жумыс жаман емес, Мейрам Омарович,— деп лыл етл Гительман. Сейлер сезж жат- тап аллан ба, муд1рмейд1, колында да дамыл жок, 6i- ресе сермеп тастайды. Талайды керген э ш адам ариап айтпаса да, мемлекет басшыларында бодранын келде- нен тартады-. Улкен беделдш, еткен ктерд:ц мацынан жуырда шыра алмады.—... Карарандыны кала еткен курылысшылар foh. взгесш былай койганда завод турба- сы он ек!ге, шахта кешрлер1 он сепзге жеттк Нан заводы, мектептер... дегенде Мейрам б р ескертш концы: — Буларды будан бес ай бурын айткансыз. Одан 6epi не dirri?. — Колды кыс байлады гой. Тас, известь кариерлер! токтап калды. Жымырмасыншы. отыз 6ipiiuui шахта- лардыц жыйырма бес процент)' ганэ дайын. Куштш кебш орталык электр станциясына теккен едш. Онын да сырт- кы жумыстары бегелт тур... — IiuKi жумыстар ше? — Е, ж урт жатьир,—дед| Гительман. Мейрамнын бу- гш Kepin кайтканын СилмеШл екен. Тары да сыдырта же- нелгенде, Мейрам тарь»да какты. — Шын айтынызшы, журш жатыр ма, катып жа- тыр ма? — Тек осы суыкта FaHa бегелшк1'ред|\\ — Жылы уйдеп' жумыска суыктын бегел канша? Кайталаран суракгардан Гительман жака рана сезж- тендо BipaK. лезде жол тапты: — Yfti.vm опша жылы еместц Мейрам Омарович. Трест эуел! шахталарды 6iTip деген сон, кушл солай ау- даргамыз. — Горком бюросы калай аулар деген eai? Гительман сез таппай Myaipin отырып, кенеттен кулш ж!бердк Сыргымен кулгеш iшiмеи кулгендей. — Мен тек подрядчикгпн рой, Мейрам Омарович. Кожайындар кыскан сон шыдамадым. — Ci3 тек подрядчик емес, кожайындардын, Кара- гандыны жасаушыларлын мыкты 6ip ci3. Олардыц кай- сысы ci3ai кыскан? — Жаппар Султанович. TinTi мойнымнан туспедь.. Кейшп сезд! Мейрам блокнотына жазды. Одан api сурак бермей толганып отыр. Ой салган осы сезде буюл Карагандынын тардыры турран тэр!здк К.олбуран, ат- барабан кезендершен тез етт, бу техникасын тез мен-

герген К араганды алi де жана кауымнын. т1лег1нен т е ­ мей ед1. Электр теменнен жогары кетермек. Мывдаган адамнын ауыр енбепн жешлдетт, ешмш б1рнеше есе арттырмак. Сондыктан электр станциясын шапшан 6iT- pyfli горком кадаралап тапсырран. Жаппар Султанович- т]н жанама тапсырма бергенш, оны Гительманнын куп алеанын Мейрам елеус13 калдыра алмады. Ойлана оты- рып, екеушш ем1рбаянын да шолып етт'ь Жаппар кеш- кен жолдар ирек-ирек... Гительман тура кслсе де тайгак турган сыякты. Ырымбек ертеден белгш. Bopi басшы кьюметтегз ко.ммунистер. Эркайсысыныц бойында эр кый- лы М1н бар. Керсетсе кек алады, керсетпеске болмайды. Кым-куыт адам пирылдарын жуйелеумен отырран секре- тарьды Гительман бегед!м лесе керек: — Таты не айт дейс:'з?— деп мазалап кояды. — Енд! мен айтайын, тынданыз,— дед)' Мейрам.— Слэдж карауынызда уш мынрэ ж уы к жумысшы бар, ка- загы уш жузге жетпейдк Калаушы, токарь, маляр сыяк­ ты маман казагыныз ушеуге де жетпейдп Партиянын улт саясаты деген.н, улт кадрлер'ш дайындауды умыт- кансыз ба? Гительман шок баскандай ыршып тустп — Турактамайды, кете бередП Ал маманы тшт! жок, не 1'стеЛiн’?■ 0M ip бойы малшы казак онайлыкпен маман бола ма? Кеш пел i эдетш коя ма? Осыны Орджоникидзе жолдаска лейш жаздым... — Сабыр етш з! Жазу онай. Кеп, сол жакты жасау- да, тураксызлы туракты етуде. Ол yuiiH тынбай уйрету, бешм туррандарыи батыл жорарылату керек. Маман кадра! ci3 мектептерден рана кутес:з. Мектептерде кебК несе жастар окыйды. Бтргенше уакыт етедь Жумысты улкендер icTen жатыр. Олар алдымен жалакыга карай- ды. Ж алакы мамандыкка байланысты. ¥лт саясаты бул арада енл:р1степ улт кадрлершщ турактылыгын да, ма- мандылытып да камтып отыр. Ci3 екеуш де ескермегена'з. Онын уст:не кез бояпсыз. — Ci3 мен: кайда апарасыз, Мейрам Омарович! — деп Гительман копай етп. Шапшан адам кен Kpecaora сыймай гиылтыпырым болып отыр. — Менен кермешз... Кайда барсацыз да, езнйз бара жатарсыз. — Ж ок, суйреп барасыз! Улт саясатын аякка бас- сам, алдауыш болсам, аржарында не калды! Партия 213

партбилета несше берген? Халык мына значокп неане берген? — Сабыр етщ:з. Екеуч де гс'ке карай бер:ледт, гске карай кайтып алынады,—дед' Мейрам. Жэй айтса да exi суш кегп. Щербаковпен канша кажасса да булай сурлаш-'ан жок ед:.— 1ш!н!з жана ашылды, сем!рейш деген екенс1з. Депутат таре емес — халык кызметкеш Коммунист — халык солдаты. Большевиктщ ce3i мен ici б:р жердей шыксын, acii.ai Сталин. (лзд н сез:ц;з мы- нау,—деп папкеш ашты.—... «Кдлалык комитет:шн кау- лысы бойынша орталык электр станциясынын жумысын кыс кундерлтде токтатпауга барлык шара колданылды... кыс кауттер: жойылды» дед1н!з. Енд1 Жаппарга жаба- сыз. Егер мен бугш кез1ммен кермесем, жасырудан да тайынатын тур!шз жок. Сыйлап келд!м с здК ani де сыйлаймын. DipaK, партияны кеб!рек сыйлаймын. Dip жуманын iujгнле уэдешз орындалмаса, азынап турган сонау машина yfii жылынбаса, казак кадрлер! жайында накты шара колданылмаса, мэселе бюрода каралады. Бул сез осымен 6iTciH. Екшил сез жеке басыцыз тура- лы. Bipcbinbipa шахталарда кажып к рлеп шыккан жумысшы жуынатын монша жок. Б:рсыпы>ра инженер- техниктерд:н пэтер уй! нашар: кеппллж жатакханала- рына, конторларга конып жур. Мен 6ip жумысшынын асханасынын жармасынла отырмын. Завод бастыгы 1Цер- баковтын ек! белмел1 гана naiepi бар. Осындай жагдай- да с:з езнизге алты белмел]' уй саллыргансыз. Ек;-ак бассыз. Басканыд жанынан с1здт жаиыкыз артык па? Сол уйд!н ек! белмесш взпОзд:к бас ипженерщ1зге, ею белмес:н Эилрбекке бермш. Болдым, ешй кайта беру:- шзге болады. — Партия басшылыгь» емес бул! Устемдш, эюмдж, шабуыл! 0лкел:к комитетке, Орталык комитетке дей;н жазамын,—леи Гительман буркырай турлы орлынан. — Ep:KTici3. Мен партия эм:р:н орындадым. Оган тек уакыттын айтканын костым,—дед де Мейрам ко- нырау какты. Антонина Федоровна енди Тандана карап тур... — Тулап Kerri гой! —дед1 Гительман кетхен сон. — Кытыгыиа тиген шыгармыз. Канабек келд! ме? — Келд:. — К:.рс н. Жудырыктай Канабек жайдары xipAi eciKren. Мей- 214

рам карсы барып амандасты. Сез эзшден бастальип, кул- К1мен косталды. — Караганды ауданга коксы ед!. Аудан енд! Кара- гандыга коксы болды. Коксы ауылдын шалы eaiM, бала. Колык катты дейд, коркынкырап турмын. — Коркарлык кылырыкыз болса, коркыныз. — Менш кемп!р!м кулсем — келпрш карашы, кулме- сем — безеруш карашы деп урсады. Кылыкка б зд:ц кем* п:рше карай корме, айналайын... Мейрамнын шек-сшеа катып жатыр. Laai, ecKi сез- д1 калжыкга «кемшрш» коса сейлейтш Какабект!к отыр- FaH жер: кулк:аз болран емес. Онын калын ерн! копакдай бастаганда-ак куле беред: журт. Адалдыгына, ак жар- кындыгына карсы 6iTKeH кыныр м;нез1 де бар. Bip кый- сайса болмайяы. Жыгылып жатса да ашы tui:h салып жатады. Совет дэу|'р|'шн айтыс-тартыстарын кеп кер- ген адам. Каз|’р Тельман ауданынан Караганды кала- лык советшш председательдтне ауыскан беть Мейрам 6ipa3 калжындасып алран сок, шын anriMeni бас­ тады: — Канеке! Стд: коймастан сурап алдык кой. Кэр:бай бишара б:рсыпыра отырып, i3-TO’.biH калдырмай Kerri. Караганды журтн'ылыгы кыйт етсе горхомт, профсоюз- га, треске келед:. О з соларды советке де келт!р:н:з. Онын тэа'лдер'н менен кер; кеб:рек б!лес з. Талап улкен, тын- дырганымыз аз. Ойласан уйкык шайдай ашылады. Ха- лыкаралык жагдай шиелен:се тусг:. 1кш жаралардын аузы эл1 ашык. Кала да, ауыл да жана коныс ipreciH oai бек1ткен жок. Халык тагдырын колына алган партия мен ук'!мепм1з кыйын жагдайда тур. Осы ссз имен :сте- сек кана кыйындыктарды жекелйз. — Дурыс айтасын, шырагым, дурыс айтасын!— деп ыньиранып алды Канабек.— Осыны' сезбейп'н коммулис- тер де бар. Ертерек ес:не салып кояйыя — мынау Жап- пар. Ырымбех дегендершмен ©\\*ipi келшкен емесшн, калтасында партбилет! болса да, коммунист деген емес- ш‘н. Мумк:н муным тер'с шыгар, эйтеу:р журек ж б:мейД1. Сез жок, тагы шаккасамыз. Тек сонда эд:л бол. — Тек ecxi кект! ермек ныла кермен:здер,— дед! Мейрам. Жаппар, Ырымбектер.гн еск: жарасынан ез! жиренш турса да сезд1рмед|,— Енд.т сезд; б:зд:н пэтер- де сейлесейж. Кен отырып б;р кулейжшь EKeyi эзшдесе уйден шыкты. 215