С. Муқанов-Тандамалы өлендері

Карк-карк кулш, Шокпыт тартып мурнын, Шеппен су р тт eririHin жулырын: «Машинадан корген пайда аз емес, Б ыйылры жыл жаман емес ырымым...» С ут заводы кедейлерге пайдалы, Bip сыйырдыц алты ай жазры каймары Кедейлердщ жетпегешн тугелдеп, Сататурын сем!*з кылып бойдары. С ут заводы — шаруанын булдысьа, Кысы-жазы басын жоймас кундысы, Талай завод эл! дары орнамак, Бул сут завод ауылдары жыл кусы. 1920

БЫЙЫЛГЫ ЕГ1Н Сулудай бел! буралып, Толыксып, толык сыланып, Даланы жауып епн тур. Енбектеи оскен алтындар, Кып-кызыл бидай жалкындар... Канша байлык тегш тур. Даланыц корю ericTiK, Е псп’к- erin K&nicriK, Деп шаруа куледП Быйылгы шыгым орасан, Канша байлык саиасан, Тоты дай дала тулед!. Шеп машина сарылдап/ Шауруалар жапырлап, Кун ашырын сура иды. Егшд! орак кулайды, Аса уда й erin тулайды, Тулайды да кулайды. Д ала толган шемеле, Конран кут па немене?!. Не деген коп, апыр-ай!.. Шокпыт кулш акырын, Туртш калып катынын: «Ашылды-ау козin, бакыр-ай!> ДеГш де айыр алады. Айырлап келт салады, «Котыр к е к т » багы бар. Быйылгы жылы сем'фгпм, Кур аттай кылып ел'фтпм, 106

Ашылды К031К жануар». Не дерш Шоклыт бьлмейдь Муртынан кулш жур дейд!. Жуырда сокпак астырын. Артырыи сатып кал ара, Кыстай шыкпай далага, Шынтактап жатпак жастырын. 1926

«МАДАМА» «Казакта зйел кун» дейм!з, «КунД1Кте 9Л1 жур» дейм1з. «Кшал1 оран ecKi здет», Ecki' эдегп т2лдейм!з. Бастаушы аз, жумыс кеп, «Баста» деп журтты ундейм!з. «Kici жок» деп унем1', Жылаймыз, неге кулмейлш? Женгейдщ аты «Мадама» «Мадама» демей бола ма? Дэл «мадама» niuriiri, Булкклдетш бексесш, Тыкылдатып окшесш, Каратады KiciHi. Алтын жузж жалтылдап, Маржаны оттай жаркылдап, Мае кылады женгейдь Шым ж!бекке беленш, Жаны жайлы кенелш, Мшдетш женгей кермейдь Аккудай тес! кершп, Б асу Fa аяк epiHin, Кунд1*з уйден шыкпайды. Кеш болса кино, театр: «Жумысты буг1н коя тур». Агай кеншн жыкпайды. Опалап бетш арарткан, Epuine Кызыл жалаткан, Сылангаи тоты сыкылды. «Мадама» ма, женгей ме? Кез1 кургыр сснбей ме, Емес ед1 ол турл'ь 108

Агайда 6ip тыныс жок, Женгейде тук жумыс жок, Ойын-сауык бакканы. Опа, бояу, ж}бекке, (Не деген женгей желекпе!) Агайдын бар тапканы,— Кетед!* де турады. Женгейд1 агай сылады, Женгейде баска л’лек жок. «Мадама» ма, женгей ме? «Мадама», кезщ кермей ме? BipaK деуге журек жок. Ел эйел1 карангы, ©cip деп оган санацды, Каксаймыз да журемпз. Саналысы кеп емес, Булай кою еп емес, Оны да жаксы бшем^з. Коз! ашык женгей бастаса, Жалкаулыкты тастаса, Б ерер ед1 коп кемек. Барлык женгей ic icTe, Карангыны Kici етсе; Ойелге басшы сол дер ек. Олай болса «мадама», Булай журш бола ма? Шолжындыкты жойыныз. Кунддкте журсе жынысыц, Салдыгын сснщ курысын, Жумыска мойын койыныз. Агай, ci3 де ойланыз, Тым ерке гып койманыз, Женгейд! юке ж егЫ з! Тым «пер1ште» етпен!*з, Тым пенде боп кетпенлз, Ретс1'з icin сопшз. Б1*зд1н турмыс корам гой, Bipey ол, 6ipey бутан гой, Женгей де соган катыссын. Бклгешн журтка уй р етт, ©з жупн 03i суйретш, О да icKe жатыксын. 1926

К.ЫСК'Ы К1РЕШ1 Аппак мыйдай кед дала, Ирек, курт1к айдала, Сыр га найды бурка сын. BipiHe-6ipi жалиаскан, Тебе-тебе кар баскан, Араштыц жел жак кыркасы. Кылкыйган курай кылтанын, Жайкалган араш бутарын, Агарран кырау басып тур. Куннщ квз1 кылтывдап, Кар ушкыны жылтывдап, Кектен кумю шашып тур. Кер1лген кен дал ада, Кыйсайып жатыр шанада, KipeiuL/iep келед1. Мурыннан буы буркырап, Устшде кырау жылтылдап, Аттар борт-борт желедь Кей жерде тактай данрыл жол, Кей жерде ден, кей жерде ер, Ала-кула жол уст!. Селкьпдетш дорасын, Сыкырлатып шанасын, Салады ат бар куигп. Аязга 6eTiH жалатып, Аркасын желге каратып, Kipeuii энге басады. Б1разы жолда алысып, Щанамен катар барысып, по

Уыстап карды шашады. Eni колын кусырып, Жагасынан бу шырып Шокпыт-ак отыр шанада. Артылран уйде астырын, Капшыкка тиеп бастырып, Экеле жатыр калага. 1926

МЭЦГ1Л1К УЛЫ ХАЛЫК.ТЫН Б1зге елд1н енбеюш табы кымбат, Бостандыкка бет алган жары кымбат, Еюталай жсрлерде козге ушырап, Жол тапкан ер сымбатты жаны кымбат. От журек, 6i3re таптыц epi кымбат, Ерд'щ тап деп ант сткен кеп кымбат, Bi3re кымбат енбект1н иелерК Сол иешн. таянган бел1 кымбат. Ер аскан, 6i3rc жерд1н кыры кымбат, Ердщ тап деп жырларан жыры кымбат, Ецбекип елдщ жокшысы адал туран, Тар кунде тулга болтан улы кымбат. Gcipece тартыс кун туран кезде, бзжш е эр тап максат кутан кезде, Жер коркак бон «бШ итц» Ke6i букпак, Ер боп туран от журек улдан езге. Ленин! — Ол ср, адал ул, ол кеменгер, ¥л емес, оны айтканда, ул дегендер, Kemeri зор мандайда айкын кврд1, «Оншец, сорлы улы жок, кул!» дегендер. Ленин Kim? Зарыкканда коршген ул, Кокш кеп iciiie белшген ул. Кан майданда куреске талмай тусш, Tan iciHe барымен бершген ул. 112

Ол майданда белшен кеш in данды, Манлайдан тер агызып, дыйнап жанды, Тар кунде ецбекшшщ кешш бастап, Шам устап кеш Ti3riHiH долына алды. Жолшыбай, «арба сынып, е п з ©лд|'», Ж ер дан сасып, 3opFa алды iLUKe демдь Кацрыртпай, жарга жыдлай, жаудан будпай Тацына Октябрьдщ алып келд!*. Октябрь! — Ол тарихтыц улы 6e T i, Капиталдыц таласып келген ineri, Ж ардабадтан тецкерк: толдыны у рыл, Ш алл ете туст1 су Fa сасыд еть Октябрь! — Ж ана дуние eciri ол, Енбекилнщ монгшк 6eciri ол. M ayeci салбыраган гулд1 бадша, M auri азыд ^аусылмас Heci6i ол. Октябрь! — Ж ер жузипн, шырагы ол, Тап курессе долга алар дуралы ол. Адамзаттыд коксеген келсшеп, Tan б1тсе, мэцгЫк жаз — турагы ол. Октябрь! — Ж ылы жузд*1 жазымыз ол, 9к*1М рыл табынатын дазымыз 1 ол. Ж уректеп долдамыз, жулынымыз, TipmUiK ететугын жанымыз ол. Октябрь! — Батпайтугын кун анамыз, Анадай оны ерюн еме аламыз, Кун сенбесе, адаслад емес жолдан, Тура тартып, мадсатты таба аламыз. Октябрь! — Коммунизм босагасы! 1 9д1л эм’фцл магнасында. С. Мукшио» ПЗ

Ленин — коммунизмшд косагасы *, Кун сонгенше Лениншц аты елмейд!, Дэрштейд! миллион енбек жасы. Кул болган алпауытка кара шекпен21 Токымдай жерге тырнап егш еккен, Егшш erin, о р ы п , ж ы й н а п , c o f m h , Алпауыт са р а й ы н а б а р ы п т е к к е н ; Жандарм терелерден жеген камшы, Д1рдектеп аркадан кан аккан тамшы, Сол турмыстан тенджке алып келген, Ленищи, кане, оларра умыткыза алшы! Корлыкты тастараида одан арры, Кез корД1‘ тогызыншы январьды, Патшадан жордем куткен жумыскерд!*, «Жэрдемнп» зенб^рекиен отан салды. Ленанын жумыскер! кыргын тапты, Kenipiuin теплген кан судай акты; Тары да мыцдаран кол жаралы боп, Ынырсып, канга батып шулап жатты. Сол каны кеппей жатып, бастап Ленин, CLueAi «анау рой, деп барар жерщ!» Тар кунде кешш бастап, кесем болFan, TipUe умытар ма ондай ерш. Бурынры Россиянын он мен солы, Кунбатыс, куншырысы, ойы, жоны, Керсеткен козше экеп тецдж танын, Ж ер тозып, кун сонгенше умытар ма оны. Мынау казак, езбек, анау калмак, Мэздем, еврей, жер жузш erri шарлап, Башкурт, татар, туржпен, мари, шуваш— Бэрш де патша yKiweii койган каррап. Кулдыктыц eni meri — Кытай, Кырым, Солтустж ел тешиктен керд1 ме, ырым? 1 Жолбасшы деген магнада. 2 Бурын «крестьян» магнасында колданылган свз. С. М. 114

Туйедей жетекке epin, тарта берд!, Мурыны неше жерден болып жырым. К аз1*рде 6api азат, бэpi еркш, Коз ашып, алшысынан кшп беркш. Ецбепн коп жыл еткен умытар ма, Лениннщ кермесе де кескш-кейпш. Коксау боп eMipiime еткен кеуде, Капитал кднды аякпен тепкен кеуде, Кысылып, демш нике зорра алып, IciHin, сургылттанып кепкен кеуде, Журектен кан сорралап аккан кеуде, Ыцырсып, жэрдем кермей жаткан кеуде, Неше жыл етш -еш т, арып-талып, Октябрь танын зорра тапкан кеуде. Сол кеуде умытар ма, Ленин ерд1, Дэрци' жарасына Ленин берд!, Лениннщ атын айтса, кешл ecin, Басына кетермей мс, шулап жердь Миллион сан балапандар, ж ас уландар, Бакытты уяда ескен — ж ас кырандар, «Лениннщ есиет1н орындаймыз, Ж ер жузш гулдетем1з!» деп урандар! # Енбекпи ойел тобы керген кундж, ^ Ленинд1, ун косады, деп « 6 1 3 бшдж!» Керсеткен кезше экеп тендж танын, ¥стар ма Tipi кунде жолын Kip рып. Куарып капиталдын кашып Tyci, Ашытып у жуткандай болып inii, Лениннщ атын айтса, куты KeTin, Таусылмак. куннен-кунге KeMin купи. Ж ер ж уз1 канга элi тал ай батпак, Буржуйлар канды орын сайлап атпак, Сондай улы куресте енбекпи тап, Лениннщ жаркыратып шамын жакпак. 8 * 115

Сол шамды колына устап сэулеспмен Адаспай журген жолдан тура тартпак, Атагаи сайын ор кез Ленин атын, Бойында енбекш1н1н Kymi артпак. Табаны тайганактар тая бермек, Баспана кылмак ылрый саяны ерлеп, BipaK тап кажымайды, жалыкпайды, Куп санагг кулашын кен жая бермек. Ленин 0 лд1*, аты онын калды мэцп, ©3i 0ЛД1*, 6ipaK онын жолы калды, Сол жолмен 6ip бултармай кел журешк, Жумыскер, жалшы, малшы, койшы, жарлы!.. 1927

КАРАКАЛПАК, Каракалпак, 6ip топырак, мыйдай дала; Ол 6ip кезде егей боп еснен бала. Сенсец 6epiK пшнен каны тамып, Бастары талай жердей болга н жара. Каракалпак ж уреп шерл*1 журен, Талай тепк!*, таякты керд1* журен, Кайна ран кек жалынын 6ip шырармай, Арманда талай-талай елд1* журен. Енбекпен 6ipre туран онын ел!, Енбекке кайнап ш'скен онын жер!, Сол енбспн сулжше сорып байлар, Тауысып 1*штершен жеген жег!. Жалрыз-ак тусш оган ыкыласы, Жылауынан уаткан жер анасы, Ирендеп сонау аккан Амударья — Жылараннан жыйналран кездщ жасы. Корлыкты acipece керген дикан, Tennire ек! жактан кенген дикан. Онын жеген таярын еЫткеиде, Шымыр-шымыр етед1* тебе куйкан. Каракалпак туманная туншыккан ел, «Д|’н» жарасы бойында ушыккан ел, Зарыкканда Октябрь ж арк ете Fan, Кетеремнен зорра деп жыл шыккан ел. 117

Оя елдщ енбекппа жыйнады есш, . Екбекпен тандаидырды 1ргелес1н, Нак солардай макта erin, мал устасак, Юм болсан да ертен-ак турленесш. Амударья теменге кулап аккан, Терткелге бет алады Шымбай жактан, Неше мын десятина жерд1 шолып, Мактаны суарады erin жаткан. Машиналар орналмак, mbiFbip калып, Суланып жер турленбек жасылданып, TofibiiiFan Каракалпак былай турсын, М актага Букш Одак болмак карык. Ол елд!*н койларынын жуш кум1*с, Кулпырып гул-гул жайнай турган бул1с, Одакта ен dipimiii орын ал мак, Каракел койды ecipy деген жумыс. Каракалпак Одактын ел! болды, Сусыныи кандырарлык кел1 болды. ©3i азат, кордасы ак алтыниын, Ол енбектщ таусылмас кеш* болды. Сенсен 6©piK, узын жен каракалпак, Етед1 осы кунде шалкак-шалкак, Жер! азат, ел\\ азат, кеш азат, Ол енбектщ даласы жаткан жалпак. 1927 •

MYFAAIM (Мугалшдер маслихатына) «Обжэт, аууаз, кэлэман...» Халык шине тараран, Ел адаскан кез1 ед1. Канша жесе дэш жок, Касиета’з мэш жок, Н ак ботканын 03i едк Бас катып, жаттап кураныг* Жулып молда кулагын Баланыц мыйы су болды. Елд! «эбжзт» варм ед, ©суге кайта кеЫр боп, Уландыр Fan у болды. Карацры кедей кенлше, Карангы тукшр керше, Б ите шамдар жагылды, 0л IM куткен осалды, ©луге калган кашарды, Демеупп'лер табылды. Ол демеуин' м угал1*м, Молда, байлар д е т «жын», «Шокынды» деген ат такты.. Ceric, та як жесе де, «Ит, шошкасын» дссе де, Каранрыда шам жакты. «Л», «Б» дед|‘, «Т» дед!. Хат тануын тигель Уйретуден талмады. Асыкпай Konii беред!, 119

Ж алыклай Keirri егед!, Онсыз ел сауат ашпайды. Басканда елд1 кара тун, Сауле шашты мурал1м, Аузынан нур куйылды. Ел кеюрепн ашуга, Бас косып акылдасука, виш ен устаз жыйылды. 1927

«ПУШЫК,» МУРЫН К.АЙНАРА (Ауылдык кецесп'к саЛлауы) Карашоктын сауыры, Элдекенш'н ауылы Жыйылган журтка толып тур. Баскыш кылып шананы, Колында катаз, каламы, Сез сойлеп 6ipey coFbin тур. «Жолдастар! Сайлау басталды, EcKi эдеттер тасталды, Кедейгс тендж берши. Бай» куларра алданып, EcKi жолды колданып, Кимендер ecxi кебшдь Ауылдык кенес сайлаймыз, Мушеге Kici таддаймыз, Орташа, ксдей батырак Мушелжке сайлансын, Бай, ку, молда кур калсын, Сайлаиган олар сатып ап. Керека'з адам етпесш, Аулынай болып кетпесш, Осы арасын карандар! Тузейд1 олар iciimi, Ел камын ойлар Kiciani, Сайландзр да тацдандар!» 121

«Сез бер! — деп Шокпыт cin6ipAi, Сарынбай б1зд! булд^рд!. Сенш оны сайлап ек. Бар пайданы бай алды, Кед ей б1ткен кур калды, Кедейлердеи болды энтек». Карашунак курыгдеп — «Мырзакымбет, былай кет! Сайлауда канша жумысыц! MaFan да салык салывдар, ¥ялмай-ак алындар, Аулынайдыц бул iciH,— Умытпаспын ©леем де, Бул сайлауда женсем бе!? Ойнатармьш таякты! Сайлаудан, байлар шырыцдар; Кызылдан байга тсрен. жар, Карашы, туеш бояпты!» С©йлед1* Жамал шаккылдап: «Мырзаж1пт жалпылдап, Суттен ак боп сейледь Толып жатыр айыбы, Аулынай болып байыды, - Онысын неге кермейд!. Законге журтты ундейдь Законд1 ©31 б1лмейд1, Кеудесш ылгый кагады. Bioece «аттын жалы» деп, Bipece «кедей камы» деп, Кунде акшаны алады. Кеткешн кайда б1ЛмейС!Ц, Тук пайдасын кермейсш, Пайласын ез! квпедк Мырзаж!пт сайланса, Mepat тары колга алса, Кедейлер сорлап елед!!..» Ж уртта айкай кебейдп Бетщ-жузщ демейд!, Айтып жатыр айыбын. Орынынан турып ду, 122

Сайлаудын маны айкай-шу, Кутпейд1* создщ байыбын. Кей кедей байга жагынып, Свйлесе кедей камыгып, Кызыл тер боп буледк К у менен бай акырын, Ананын кысып такымын, Жымыйып к,ана куледк Сайлаушы журтты токтатты, «Сагынбай елге жакпапты, KepcerTi оны кедейлер. Жанадан кедей сайлайык, Керсет1ндер, k im лайык, Кане, Ti3iM бер!*ндер!» Сагынбай жаман кысылды, 9рк1‘м эр ат усынды, Ti3iMre жетеу жазылды. Пысыкшалау соз алып, «Жарайды, занды бузбалык, Сайлайык бул жол Пазылды.» TaFbi да свз квбейд!, «Б13 сайлаймыз кедейдь Пазылдай ку керск жок. Бай табанын жалайды, КедейдГтагы талайды, Сагынбайдан жаман боп!..» «Кой, келш, ол жарамас, Кедейге он карамас, Сайламаймыз, керек жок!..» Б1р жактан Куншаш шаптыгып, Сагилага кактыгып: «Женеше ейтш алдама! Кедей болсын болFaн сон, Сол бастыкка сайлансын, «Пушык» мурын кайнага!» * Куншаштын сез1 макул деп, Жарайды, осы акыл деп, ©ншен кедей шуласты. 123

©з KiciciH етшд], Кол кетсрмей отырды, Бай, молда, кажы, кулары. Туспед! кедей айлага, «Пушык» мурын кайнага Бастык. болды кецеске 1шшен тынды, амал жок, Карсыласар заман жок, Байлардын ксп калды imTe. 1927

К,¥ТТЫ БОЛСЫН МЕЙРАМЫН Т2лекпен жасы келдеген, «Кеюрепме ем» деген, Адамныц ойел апасы ед. Кушагына беленген, Ак сутше кенелген, • Ананын адам баласы ед. «Адамды» «тэшрЬ кар гады, Анасыи «адам» алдады, А к сутп'н дэмш умытты, Касиетп а насып, Байлык куган «баласы», Корлыкка салды, кун erri. Ананын жасы кед болды, KoKiperi шер болды, Кеудесш жалын кернедь *Плеген коктен Т1лект1, Жаралы болган журект!, Октябрь туып, емдедь . . Эйелдin кез1* ашылды, Жемкн тецд!К шашылды, Кенелд1* э й е л T e p i n жеп. Кайта erin Teprcuin,. Кайта курып ермепн, «Эйел де адам» депзбек. «Акылы жок» Бадиша, «Жакыны жок» Кадиша Бупн елде к'т дсндер? Кызыл жулдыз кек!ректе, Бастык боп ауылсоветке 125

Солар — анау жургендер! 8— март данкты кун, Склкпгшрген жер жузш, 0йелдщ 6yriH мейрамы. Кунджке карсы агтанган, Катарын тузеп сапталган, Эйелдш 6yriH майданы. Уран: — Кундж жойылсын! Тецджке эйел бой урсын, Ерл ер мен эйел тек бол сын! Ецбекии жалпы ерлсрмен, Ецбекп суйген жерлермен Ые корсе де тен. кор с in. Енбекпп казак эйел!, Курысын кундж баяры! EciH.zii жый, коз1*нД1 аш! Колыца кызыл туынды ап, Б ел1*нд1 бекем буып ап, Тенджке карай жай кулаш! Сен1мен уран саламын, Куттыктап карсы аламын, Кутты болсын мейрамын! Аякты атта, ал Fa умтыл, Алдында га на кутш тур, Кундей болып жайнауын!

К Е ГЩ КЕТПЕС, БАУЫРЫМ 1! О, тардыр, сен теширдщ Басыма тары ауыр кун. Еепргпц ел1мш ©нд{рд1ц, Кайрысы катты бауырдын!.. ~Канын неге торсыкка, Караниет куйды екен!.. Жолыккыр GMipi кырсыкха, К ез1* кал ай кыйды екен!.. Кайратпен карсы алдым мен, Кай рык ын бул дауылын, Туксиш жаура калдым мен, Kerin кетпес, бауырым! 1927 1 Ауылдык СовегНц председателе боп кызмет аткарып журген немере агам Раббас Мустафинде' 1927 жылдын апрелшщ аяк кезпще. ад аулап журген шагында, байлардын 6ip куйыршыгы атып елл'рген. / 127

ECIHE АЛЫП ЖУРМ1С1Н Елдеп' кара ш аруа,1 Шаруаиыц камына Bip-eni ауыз соз айтам: Осы сезд! мыктап ук, TipmLiiKTiH камын гып, Капы калма боп бейрам. Ызгарлы, суык, карлы кыс, Долы боран, зарлы кыс, Конак болды уш-терт ай. Аязра 6eTTi жалатып, Муртына калын муз катып, Алысып журсш шаршамай. Уйген uio6iH кылкыйды, Сыйырыц арьш тыртыйды, Ж утай ма, деп коркасын, Калмасын деп ашырып, Сабан-субан тасынып, Каладан кокым тартасын. Акшан жок журген шылдырап, Ушнде унын кулдырап, Таусылуиа айиалды. Элдекашан б тр д щ , Ерте тауысып кутылдыц, Тайыпша-торпак — сойганды. Откеи жылы камданбай, Кыс келмсйтш болгандай, 1 Казгрп «шаруа» ол кезде «кара шаруа» деп жазылып журдь 128

Асыкгтадыц, саспадыц. Кеп кып епн екпедщ, Sip жерд! тугел сеппедщ, Ннд1* саса бастадын. влгенше тамак керек кой, Тамакка еибек себеп кой, Муны ойламай болмайды. Кыс пен куз, жаз ауысып, Азыкты кеп кун тауысып, Курган yMiT алдайды. Туып калды Miне март, Тебедеи кар тамшылап, Келд) жаздыа Hici, Енд1 малын шуактап, Сабан-субан жел жатпак, Кебеймек енд! Kyfiici. Сыйырларыц буз аулар, Уызга балан уанар, Токшылык кере бастарсын. Келед1 деп еши жаз, Жадырап жузщ болып мэз, KHiMiicai шешш тастарсыц! Оларын 61'рак унамсыз, Ж аз втш, тагы тумак куз, Аржагында кысы бар. Бул куши ертен. келедк Тагы да кез!н кереди Осы арасын ecine ал. KHiMimxi шешшбе, Аягыцды кеалме, Бел1нд1 буып, турегеп, Арыгыкды окал ран, Б!раздан 6 epi демалран, Камытта да кайта жек. Жуып койтан тазалап, Елге тукым тара мак, Камдангандар улеспек. Тык-тык кагып шакшаны, Бурый барран акшалы Тукымды тугел тугеспек. Барынды камдап сен дары Thi'cti* кунын бер дары, Тазалаган тукым ал! 120

Сайманынды камдап ап, Жетпегенш жалдап ап, Кунине карай епн сал! Кудайдан кутле, жердей кут, Тырбан озщ енбек кып, Byftipiu сонда тояды. Тугелденш арманын, Келес! кыс мал, жаныц, Уайымсыз, мунсыз болады. Малый, жанын жеп тоймай, Азырак кысым болгандай, Болды б1лем бул кысыц. Алдагы кунд1 коп ойлап, Ж аз келед1 тез камдан, Ecine алып журм1с!и? 1927

ЕГ1СТ1К Балталап шапкан жанкадай, Жвнелгендей аркалай Ж ерд1* сока плед!. Жер усп толкып жаткандай, Кап-кара кыртыс макпалдай Тш нед!, беледП Доцралактар шыйкылдап, Соканын. т ш жылтылдап, Бытырлайды тамырлар. А на жылры Котыркек, Купшектей жуп-жумыр боп, Туяры кашай басады. Солкылдатып бушрш, Булкьпдетш иырын, Жанбырдай тер1н шашады. Котыр торпак eri3 боп, Кыстан шыккан cewi3 боп, Талтан-талтан басады. 1Шрене тартып соканы, Туяры жерге батады, Аузынан кебнс шашады, Кыртыска Tici кадалып, Кадалран жердей кан алып, Тырнайды ж ерд1* тырмалар. Усактыры кум болып, У плед1*ун болып, Тута скаи кыртыс жалбыр жал. Нар туйедей канкыйып, Кулашын кере шалкыйып, 131

Тукымды Шокпыт шашады, Бидайлары — кызыл нарт, Кап-кара макпал топырак, Кушактап койнын ашады. Курке кылып бутактан, Устше уйе шеп жапкан, Шокпыттын бул косы той. Кедейге Kecin erfcTiK, Еп'сп'к деген улкен кут, Heci6eci осы гой. Кун кеш, колш агыткан, Кун бойы шаршап, жалыккан, Жатыр Шокпыт косында. Шокпытты F a n a ие гып, Бтр кап бидай тиелш, Жатыр онын басында. Астында от жылтылдап, Бакырда ботка быркылдап, Булк-булк eTi'n кайнайды. Дастарканда собалак, Сындырып, Куншаш шайнайды. Ершшн ушы шошандап, Сулыны кауып асап ап, KonipTin Кек жутады. Пысылдап мурны дем алый, Кайырып кушан ыныранып, Коныр ©ri3 жатады. Шокпыттын улы Карабас, Аиа жылы жаланаш, Болып сорлы жудеген. Тамакка ток, койлек к©к, Еккен1 erin, уайым жок, ©3repin, каз1*р тулеген. EricTiK ecri тебендеп, Келед1 жасыл берен боп, Ж ер кулпыра бастады. Келшн Шокпыт агытты, Уш гектар жер салыпты, Тукымы одан аспады. Тукымды к!м берген!, Калай1ла кун кергеш, 0з1не айкын Шокпыттын. Букш казак халкына 132

Берген оны Партия... ©шкен аты «жоктыктык». Тутеленген жундей боп, Кайна Faн сумен б!рдей боп, Толкып булттар кешедк Куанып OFaH момындар, (Куанбай кайтсш, erin бар) «Жауса Hri едЬ деседк Kemin булттар ауады, CipKipen жанбыр жауады, Курк!рейд1 KyHi де. Cyn-cyftip болып найзадай, Жылтылдайды найзагай, Жол беред булттар т ’шше. Кемп ipкоса к косылып, Ко к жузш орап кесш п, Кулпырады кремлей. Ж ауа берсе осылай, Дал ара енбек кетпсй жяй, Ж ер кулпырмак берендей. 1927

МУСЛИМА 1 Есщде гой, казакта ойел кун де, Boci келсе сататыи малмен 6 ipre, Сол кущцктщ iuiiHCH кезщ Д 1‘ ашып, Съезге ермен тец болыл келд2ц 6 ipre. Не айтылды съезде корд1н бэрш, Нелер болмак, жэне де не болганын, Кеше орыс эйелш «маржалар» деп, «Д Ы баска» дейтугын молдаларын. «Маржалар» ki' m? Оган да коз in жетт!, «Эйел азат болсын!» деп сойлеп erri, Эр орыннан эйелдер сойлеп жатыр, KiM буларды осынша азат erri? Азат еткен Советг'н ук 1меп', Тенелуге тузелд! эйел бет1, KonTi кордщ, коп б1лд!н, тэжрибе алдын, Ж асы к болма, Муслима, енд1 6ек1! Ел эйел1 эл\\ де кунджте жур, Елге кайтып солардын imine Kip, Он 6 ip болып келадер Акмоладан Ашылатын съезгс енд1г! жыл. 1 Акмола усзшен 6 съсзге ек'ш болып келген эйел. 134

«AFAH» МЕН «ЖЕН.ГЕИ» Келбеп б1здщ женгейдщ, Б озбалага болды кун, Мае кылды TYpi квргенд}. Сыртынан журт гашык боп, Кезш керсе жасык боп, Сэз ката ал май курмелдк Агай да оида ондхр ед, Жецгейге iuui елж^реп, Мае болып жур ед буына. Жетк]*збей ум гг куганды, Талай рет «уланды», «Махаббатык» уына. Б 1р кезде жогы табылды, Толкыган сулу «сагымды» LniKTipAi уыска. Эуелде «сарым» бал болып, Артынан у-зэр болып, Т эта OMip болды тым кыска. Ссбебк А гай кыаметте. А к т а коп пе, кун коп пе? Орине, кун кеп, а к т а аз Енбекке алган акшаны, Устап женгей шашканы «Агайдын басын кылды таз» Кол сагат, сырга, бшезж, Хошшс, опа, тас жузж, Тырнак пен кастын. бояуы, Терт мезплде терт кейлек, 135

Калпак, пальто, «колкуйек» 1 Ж уз сомды тепт! аяры. Акш а кеп пе, бул к$п пе? * Бул кеп пе, одан кун кеп пе? Акшадан бул кеп, булдан — кун. Кайтармай суйген журект!, Жылдар erri, кун етп , Агайда жок женгейге ун. Ки!*мдер тез ауысты, Акшаны КИ2М тауысты, Корлы калта босады. Ай сайын жана моды бар, Женгейге жана модылар Унайды — акша шашады. Айды айга коспайды. Зек: pin кеп тастайды: Агайда ун жок, ыгады. « Е т !*п м д | к и п з » д е п , «Колтыктап ылгый журпз» деп. Не дегенш кылады. А гай Fa ем Ip 6 ip кезде Бунда и емес, ея\\ озге, Женгейд1 шыя суй1п ед. Ж ас талдай бел» узЫ п, ©нд1р|'м деп кызыгып, Женгей де суйin тш*п сд. Агайды ум!т аллады, Шырары оцдап жанбады, Акша жок, шашы а гарды. Ет*1пн сурту, кинзу, Секекдетш журпзу... Арайда баска не калды?!. 1927 » К,*лжыц магнасында айтылатын сумка.

МАИ YPAHbl Май ураны, квгерсш жер, кегерсшГ Ж асыл Ж1‘бек эЫмджке беленсш. Ж упарлы жер, жансыздарга жан берш, 0 Mip сур in, кыбырласын, кенелсш. Сайрасын кус, жайнасын дон, кулс:н кун, Оттай шалкып козд1 тартып шыксын гул. Булак аксын, булан каксын, тауларды Сагым белей, буп-буалдыр бассын нур. Толкысын кел, жасыл кура к жайкалсын. Лк yKici булгаландап шайкалсын. Жасыл бул!С усп’н жауып агаштыц, Ж ас бутактар бураландап жайкалсын. Бузау, козы, кулын, бота, лактар, Салсын асыр, жана шыккан курактар. Май асасын, 6 ip жасасын eniKi, кой, Сыйыр, бие, туйе — аккаи булактар. Еккен егш самал толкып ыргалсын, Кара топырак жап-жасыл боп сырлансын, Коныр булттан маржам жакбыр соргалап, KypKipen кун, еплген жер дымдансын. Бурк-бурк е т т гуклдесж заводтар, Зырылдатсын донралакты алыптар, Алтын, Kywic, мыс пен жездер казылып, Жылтылдасын шахталарда жарыктар. Май ураны жердщ жуз!н кушрентсш, Енбекш1 тап, тап намысын удетсш! Л ун к1‘лдет:п кетсрсж шу, курессш, Ж ердщ шарын С С С Р дай тулетсш! 1927 137

ЭНЕКЕЙ, НУРЛЫ KYH ДЕ К0ТЕР1ЛД1!..1 Шыклы ол, Tyni боны безек кагып, Ж ан K cm in бараткандай, о з с к талып, Кейде ышкына тынысын жшлетсе, Кейде баяу алады тежеп барып. Кейде 6eTi кызарып жалын оттай, Кейде суп-сур бола pan капы жоктай, Ж ан тамыры кей кездс аттай тулап, Бэссц та рта калады кейде сокпай. Кейде каскыр тал аган кулындай боп, Даусы Кулагина шынылдай кеп . Тиген кезде, мыйы су болFaи жандай Бас айналып кетсд1’, дыцылдай кеп... Дуниеге адам келу неткен азап!.. Сонша ауыр азапка шыдау гажап!.. BipaK, женге, шешелер бойы уйрснген, КсЙ1‘сем-ак етед! меш мазак, Оларша, бул сыркаттын аты «умытшак», «Келш де умытады, 613 умытсак»,— Деп кул1*С1*п, riicipin «жарысказан» 21, Юнджкссер жабдырын жур дурыстап. «Толгары катты болды неге мунша?..» — Десен, берер жауабы: «Жас кой тумса!..» Кыйуасыз 6 ip женге эз:лдейдк «Болад толгак катты,— деп,— ул боп туса» 1 1927 жилы, 15 июньде улым — еюнш! Арыстан туган кун! жазылды. 2 Эйел босанардын аллыида, онын касына жыйналган эйелдер- д:К ырым гып, nicipiii жсйтш «генкерме» аггы куырган ун мен май араласкан тамагы. 138

Осылай азаппенен так да атты. Тол Faк. та безектетш жшлеттк.. «Талыксыгьш тумсаны «марту» 1 басар», Деп 6 ip кемш'р казанды канрырлатты!.. Bip KCMnip басты «TonipiM, кыйнатпага!», Б 1реулер1 сыйынды Бибатпага 21, Маган жер-кек алю нш , сатыр-кулр Жаткандай боп сезш и кыйрап дала!.. Д ала кен, 6ipaK, онда пана жср жок, Ж ордем бер[л жан сактар дэр1гер жок!.. Калжык pan эйелдерден, барлык б:лген Жэрдемш жасап жатыр a6 irep 'боп... Мандайдан тер соргалан aFbin кеттг... Коз карайып, журек те талып кетп... Сол кезде «шуйшнмлеп» дуылдаган- Bip дауыс уйдщ imiH алып кетп!.. Дем берД1* журепме осы дауыс... «Уа, кайным, бул ес ауу — неткен ауыс?! Уа, шуйпшл, ат устар!» 3 — дсген кезде, Денеге кайта оралды бойда бар куш. Сап erri кулагыма сонда «щгэ...» Куанып ол дауыска, «Мэкем тын ба?» — Дегсндей жалт карасам, есжтен кун Сыгалап, белей ралты бетш нурга!.. Ж улдыздай жала гапты коздер1* де, Шыйрыгып пысый гапгы создер'1 де!.. «Hciiuxi жыйна, корыкпа» дейд! акырын, Онысы хал-жайымды сезгеш де. «К,арны ак туйенщ жарылды» 4 деп, Женгелер туйебас 5 кып жабылды кеп... Оянып буюл ауыл «шуйпшпге’» Ж ан-жактан б1здщ уйге агылды кеп. Bapi де «кутты болсын» айгтьг шулап, Кеудеге сыймай журек Kerri тулап!.. 1 Ecki ауылдыц угымында босапган эйелге кастык 1стейт1н «жын». 2 Мухаммет пайрамбардык Фатима атты кызы. Мусылман дшш- деп зйелдер кысылранда «nipiM» деп сстап сыйынатын. Казак эйел- дер! «Фатиманы» «Бибатпа» дейтш. 3 Казактын ул туса «ат устар», кыз туса «кырык жен'» дейтш одет! болатын. 4 Ойел аман босанганда колданатын арнаулы сез. 6 Куанышты адамнын басын укалап ойнау одеть 139

Ыткыран куаныштын ыстык каньг Жуйелеп бар тамырды кетп* кулап. Елж1реп мае боп кегпм куанышка, Эрен. деп кепке e p in шыктым тыска, «Куаныш кутты болсын!» дегендей-ак, Шу сте калды келде барлык кус та. Алдымнан 6 ip сам ал жел есе калды, Б:р коныр булт cip K ip e n кеше калды. Гул аралас жайкалган жасыл шалрын «Куаныш узак болсын!» десе калды. Шаттыктан б1лмед1м не етер[мд1... Не сыймен бул курмегп етер1мд1... Элемге куанышты жарламак боп, Энекей, нурлы кун де ке' тер1лдН«. 1У27

САККО МЕНЕН ВАНЦЕТТИ Ж ер жузшде казз'рп кун, Кетермген бар 6 ip толкын Кокке шашты кебirin. Айкай-уйкай, шан. да шуц, Ж ерд1 жарган уранды ун, KaHFbi баскан кет'лш . Неге! — Сакко, Ванцетти, Жазаланар кун ж егп, Ецбекипшц epi едк «©нерл1 ел» гой, электр Т|'стелеуге дайьш тур, Eni epAi соган 6 epeAi. Электр купи алып куш, Электр Tici алып Tic, Eki ерд] жузге боледк Миллиондаган жумыскер, ©лед! деп ею ер, Кезшщ жасын тегедк Ойда, кырда ереукт, Полиция шауып жур, Талай жерде тебелес. М уцдас ушш кушренд!*, 141

«Бауырым!» дсген ун бсрд!, Жумыскер коркар ср емес. Бул екпшд1 арынды, Бул шалкыран жалынды. Токтата алмас сшб1р куш. 0 лсе даты ек1 ер, Кею ренте козрар шер, ©лмсс, ешпес осы куш. 1927

ЕН.БЕКШ1 ЭЙЕЛ, ЕЦБЕКТЕН (8 март кун1не) Туб1це жеткен кальщмал, Жасырын турде эл\\ бар. Эменгердж кос катын, Жасты «суйген» Kopi шал, Ецбекнп казак эй&и, Осыларды eciue ал! Eciue алып, кур койма Кедерп бол, тыю сал! Кулдыктан ойсл болды азат, 0TTi бастан «кук» дер шак, Октябрьдщ жекпсш, Ерлер мен ойел, 6 ipre тат! Ецбекнп езбск ойел!, Пэрэнжщ — ccKi нолет кап, Сол нолет капты сыпыр да Жогалтып кезш отка жак. Коммунист пен комсомол, Эйелдерге ко гам бол. Жстпегешн жетшзш, Ж а нылFaи жерде керсет жол. Эйелд! ермем тенгеру, Б Lie 61'лсек Miидет ол. Окусыз кун каран-ды, Окулы адам — адам-ды,—- 143

О к у рана серпед! Надандык кара тумаггды. Мектепке бер жасынан Кол дары эйел баланды. Ленин салран айкын жол, Тецджке барар жолын ол. Социалдык дэу1рге Сол жолмен кешп* миллион кол. Ленин туын саялап, Партия Fa муше бол! Муше бол да сауаттан, Сейтсец еркш атпак тац, Енбекил эйел iuiiHAe Б ш м бwin шам боп жан. Окуга тартып эйелд! Жер кушрентт, сал уран! Баланд жайлы пана бар, Кутетш онла ана бар, Екшабат эйелге Акылшы дэрнер жэне бар. Манайынды yriTTел, Елге сондай уйлер сал. Коленер!* — артель аш, Ойел болып корамдас. Кеп жыйылып, жок тауып, Ел imiHe улп шацЛ Бьтмегендер багынып, Dip бкпгешн болсын бас. Кооператив шаруана Кемекил, соган аралас. Косшыга да Kipimiep, Ерлермен катар жур1ндер, Уйымсыз ic еибеуш Кешлге токып 61л iic^ep. Кызара 6epTin енбектен, Кызгалдактай кулишер. Капитал дейтш касык бар 144

Карсы боп басты косындар, «Эуе к е м е д о с т ы р ы » Дейп'н уйым д о с ы н бар. Жэрдсм р ы л , с о р а н ауылда, Сондай уйым ашыддар. Даярласып азыкты, Жыйнасындар салыкты. Кара шаруа карызын, Ал ура унде халыкты. Енбекий эйел ic icre ¥стап осы барытты! 1923

МЭДЕНИ МАЙДАН Муй|'зд|* кара жудырык, Токлактай бол жумылып, Булк1лдеген булшык ет Денеде булт-булт ж уп pin Кай наскан бола г буындар Бултын-бултык буплш Тут1н шалган отты кез Екбекке тенш ушлш, Eip жарыкты квруге Куш кеше ынтык ед. Сол жарыкты керем деп, От журекте кайнап кек, Канды майдан ашылып, Еибек epi курып шел, Ойда, кырда от болып, Жаркылдаган пулемет, K©6 iri ойнап, кан тасып Толан болтан тедерек, Муй1зд|* колда бул кезде, Мыкды устаран мылтык ед. Канды майдан басылды, Кара туман ашылды, Ецбек epi еркш бол, Агын судай тасыды, Модели майдан ураны Одакка Teric шашылды. Осы уранра екбекид (46

Жумылд тугел косылды, «Буран 6 i3 де даяр!» деп. Куаты KyuiTi жудырык Ток пакта и болып жумылып. Тупи шалран отты кез KaFa3 Fa карап уш'лш, Модени майдан дегенге Енбекии eiwi койды бет!.. 1928

BYTIH КДТЫН БИЛЕД1 Рысты бай Куншашты Дейли ед|* «албасты» Куншаш онда «мэжун» ед, «бсекил» ауыз, «суганак», Kip болып кара кож алак — Журетурын «эбыет». Бейнегпн жуктеп ауырын, Сауатурын сауынын, Ойнататын баласын, Сол кундеп «албасты» Бупн елге жолбасшы — ¥статты байдын жагасын. C e6 e6 i, Салык, жер бел1с... Кун санап 6 ip ©3 repic, Bapi де байга шрнедей... Кедейге удеп eiirriri, Кунде ансап ескМ , Bypice T ycT i бургедей. Куландай азып кадрырран, Баксыдай «жынын> алдырган Журен байдын инeлi. Керген куш бекер-д1, Кешеп «пэленшекенд!» Бупн «катын» билед!. 1928 148

ПАИ-ПАИ-ПАИ, Ш1РК1Н КУЛУ1Н CipKere толып тулымы Кырыкжамау боп жулыры, Жалтыраган башпайы, «1 р]*нд1 К03, бок мурын», «Ел жеркснген жексурын» — Ед1 мынау Батсайы. Жырым етек туйш п, Каракурым кшнш, Да мыл кермей атса тан Былш-былш согып тезекя, Жумыс кып а ш езекте Кермейтш тыйыш шыбын жан. Ж ш есу, курт кайнату, ' Ж ун туту, бала ойнату Ед1 онык Keci6i. ©Mipi е т т кути кте, Колы жетпей тецд1кке, Жургеш Kici eciri,— Сол Батсайы бул купле, Карацдаршы, не турде? Эне, кара кулуш! Кызыл койлек кызарып, Бэйб1шеш ыза ры п, Шалкан-шалкан журуш!.. О о к ел 1 шаш ер]‘лш, Ж^бектей боп квршш, Жалтырауын кумктей!.. Сузшген K©3 i жандаиып, Суп-сур 6 e ii канданыл,

Кубылуыи булктей!.. Суыкка бет1 нурланып, Бурсекдемей буланып, Кызара берт1п терлеу!н1 .. «Eci жок, жынды есалац», «Бигп кун, шайтан, перкгган» — Гулдей жаймап жануын!.. «Акылы жок акымак», «Мыйсыз, ойсыз, свзге олак> Акыл да, С03 де даруын!.. Алшан басып аякты, Ашып тастап кабакты, Колына ту устауын!.. ©з*1 ж ет т болтаидай, Ел Ti3 riHin алрандай, Баскара жол нускауын!.. Танданатын Tvri жок, Квп азаттыц 6 ipi боп, Шынында ол жетшдк Жстк1зген оны Октябрь, Октябрь ofh h жазбен 6 ip, Ызгарлы кунш кепрдь Улы тойда он жылдык, Батсайы жур сайрап ры п , К араты, ту TiryinL Жетклгенш б!*лд1*р1*п, ©щие кундей нур кiрiп, Пай-пай-пай, цпркш кулу!нГС, 1928

К.ЫРАН К У С (Он жасаган Октябрь) TeMip боп тск ен турмыска, Енбек дегеи 6 ip куста Болды болат жумыртка. Кауызы катьтп аязда, Туа салды 6 ip ca 3 Fa, Кунд|‘з емес, ьшыртта. Анасы ецбек алып кус, Кажымас кайрат, ерк!и куш Ж умыртка иы шайкады. Баска» кара туманды, Шаккысы келген жыланды Макайлатпай жайпады. Отка текке» туздай боп, Сытырлап сынран муздай боп Жарылды 6 ip куп* кабыры. Канаты кызыл булктей, Болат туяк кум1*стей Шыкты кустыц алыбы. Суй ip тумсык октай боп, Ек1 коз! оттай боп, . Ж ас балапан шадк erri. К©ргендей 6 ip керемет, Тунран аспан караквк, Жацрырырып санк erri. О лкМ п калды дуние,. «Дуниеге мен не!.. Меи ие!.,> — дедГ жас алып, 151

Мойнына TycTi ауыр сын. Кеплд1р жас кауырсын... Уша алмай маталып. Уш у болып кумары, Далп-далп erri, кулады, Балапан кыран бегелдь Арамдыкка асыккан, Каскунем вишен, пасыктар Канаты» жулып кенелд!. Кайратты, кайсар жас кыран, Болса да жауы мын-мын. сан, Жасканбады, букпады. Ж ас канатын жулса да Кастырык б‘1лген кылса да, Ешб1*р1нен ыкпады. Кундерд1 кун куалап, Швлде ©скен «дуадак» Ержетп, катты канаты. Кун санап Kymi молырып, Тастарга талай сорылып, Шыныкты туя к болаты. Жерд1 жалрыз т е т т де, Ж ер козгалтып екшш Шыкты шыркап кыяга. Канаты кен жайылып, Бултты да как айырьгп К ерсегп к у ид} дуниеге. Кутсыз жерд1 кен кылды, Швлд1 жepдi сел кылды, Такыр кылды тендздк Талайды алган OMipine Bip кездеп «тэшрше» «Taupiw сенсш!» — депздд. Шаик-шанк еттк шаик erri, Ж ер де, кек те санк erri, Дуниеш ун биледк Досыныи ойын cepriTin, Урей боп душпан кер кетш, Аямай оны туйредь Осы ушкан кыран кус, Осы еркш алып куш, Мше, онды аттады. Сонына ерд1 «сорлылар», т

(Ертетурыи орны бар) Мык миллион боп каптады. Кызыл бул1с кызарып, Кыска болат узарып, Ллып кыран есейдь Мамыры кыяк алмае боп, Кек кауырсын кок тас боп, Миллион есе кушейдЬ Ж ерд1* орады кушары, Жерйин топ кып ушады, Туярымен 6ypin ап. Юшкене рана кгпкпей, Айкасып еркш KipiKneft Саласы тур жакындап. Bip рет какса канатын, Б ip сермесе болатын, Д е г е т тур бол Faлы. Канатын кайда сермесе, Кай бюкке ерлесе, Сонда бакыт орнады. 1928

«КАЗАХСТАН»1 Казахстан, б1здш сан2, Казстан,— Калма екпшд! социалдык жарыстап. Imi шер боп, K©3i кор боп, Жермен тек боп Калсын улып, айнала ургеи коп душпан! Гуле, гудок, жер алкшсш, айкайыц Кетсш ерлеп Казахстан ер, сайын. Лек-лек топ коп, Мыц-мын-мыц боп, Жумыскер коп, Таскын судай тасып жатсын мацайын. Гуле, гудок, ©Л1К дала нрьлсш! Катты айкайла, санырау кулак турьлсш! «Баю» алдап, Жаиын жалдап Журген батырак Социалдык eaaipicxe жумылсын. Жайна солдат, социалдык ORaipic! © H ein ецбек, ©cciH ецбек, occiH ic! Tan болгасын, Ж 1К болмасын, Тау козгалсын: Ьэуп, жумыскер, 6 opin тепе жумса куш! 1 Карсакпай ззволынын аты. 1929 жылдык жазында сол за­ водка барып, 6ipiHiui рет квргенде жазылды. 9 Отаи магнасында, С. М. ;154