Қазақ тілінде түсіндірме сөздігі 1 том

СОППТПК КАЗАКСТЛ(ПІЫЦ •ЮЖҺІЛ/ШҒЫП. 1 л РИАЛАЛЫ ПОСВЯШЛҒ.ТСЯ -10-ЛЕТНЮ ОНЕТСк о ГО КА !Л'СГЛНА

:А ДЕМI .ХСКОЙ ССР ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА ТОМПЕРВЫЙ А- К Под общей редакцией проф. С. К. КЕНВСБАЕВА - Амдемии наук Казахской ССР Алма-Ата — 1959

ҚАЗАҚ ССР ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ ТІЛ МЕН ӘДЕБИЕТ ИНСТИТУТЫ КАЗАК Т IЛIН I Ң ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ БІРІИ Ш І ТОМ А —К Жалпы реОакциясын басқарған филология гылымдарының докторы проф 1. К. КЕҢЕСБАЕВ Қазақ ССР Ғылым академнясы ны ң б асп асы Ллматы — 1959

СӨЗШКТ! ЖЛСАРАКДАР: Ь. Аспашіиярпв, ! ң Асықбаева, Ш. Ахметова. К. Есешүлова, Т. Жанузақов, Г. Ж зркешева, /. КецесСаео, С. Тойшыбаева, Б. Хамзина РЕДАКТОРЛАР ЛЛКАСЫ; М. Балақаев, Г. Жәркешеза, Е. Жүбаноә, I. Қеңесбаеө, Ғ. Мүсабаео СЛОЗАРЬ СОСТАВИЛИ: _Аспандияров, / / Асыкбаева, Ш. Ахметоиа. Джаркешееа, К- Есенгулооа, Т. Ж ануэаков. С. Қенесбоев, С. Тойиіибаева, Б. Хамзина РЕДКОЛЛЕГИЯ. М. Балакаев, Г. Джарксшева, Е. Ж убанов. С. Кенесбаев. Г, Мусабаев

ШАРТТЫ БЕЛПЛЕР Анат. — анатомиялык I Анатомия — адам анатомиясы мен физио- Арх. — архаизм I логиясы /1стр. — астрономиялык Ауыс. — ауыспалы магна Ә. И. — Әдебиет жэне искусство Әйел теңдіп — журнал Биол. — биологиялык Бейбітшілік дауысы — жинак Геогр. — географ иялык Бейбітшілік жасасьіп — жинак Грам. — грамматикалык ПҚ(б)П тарихы — Бүкілодактық комму* Диал. — диалекталдык Діни. — л»пи сеэдер нистік (большевнктер) партнясыныц Д. м. — деген мағнада тарихы Ел. — еліктеуіш сөзлер Біздік Молік— жикак Ес. — есімдік Ж амом— Жамбыл обл. дизлектологиялык Ескі. — ескі сөздер экспсдициясынын материалы Ет. — етістЬс Жастар эстрадасы — жинақ Зат. — зат есім Жұлдыз — «Жулдыз» журналы Зоол. — зоологи ялык, Ист. — историзм Жумбак — жинак КПСС Уставы — Совет Одағы Коммунис- К. — кара Лингв. — лннгвистикалық тік партнясының уставы Мед. — медицин алык Миф— мифологиялык КПСС 50 жыл — Совет Одағы Қомпар* Муз. — музыкалык тиясыныц 50 жьілдығы Обл. — облыстык Од. — ода гай Көктем лебі — жинак Сан. — сан есім Қ. Ә.— Казак әдебксті газет? Сөйл. — сөйлеу тілінде Қазақ ондері — жинақ Қазак. ертегілері — жинақ Тех. — техникалык Қаз. Жас. — Қазақстанның алдынгы ка- Уст. — устеу Фиэ. — физмкалық тарлы жастары. Хим. — химиилық Қазак ССР XX жылдығы — жикак Шыл. — шылау Цитата а л ы н г а н ш ы ғ а р м а л а р Қазақ ССР Конст. — Казак ССР Консти- туциясы тіэімі А. Г. *—Ақжол газеті Қаз. соғыс жылдарында — Қазакстан Отан Айман Шолпан — жнаақ соғысының алғашкы жылдарында Камбар батыр — жннақ К. Ж. — Кызыл жулдыз газет? ҚҚП V съезІ — Қазақстан Қоммунистік партиясынык V съезі Қ. Т. — Кызыл ту газеті

Кылмыс зацы — РСФСР кыл.мыс істср Саяси мек. — Саясн мсктггг окуиш.іарына жүргізу заңы көмск Қырғыз жырлары — жинак С. Ж . — Совет жауынгсрі газсті Қырық өтірік — ертегі С. Қ. — Социалисты Казакстан гаісті Кытай ертегісі — кытай ертогілері СССР геогр.— С С С Р географии'-^ Мақал — м акал, мотел СССР V сессияеы — СССР Ж«і-ргы Со- О. Қ. — Оңтустік Казакстан газеті нетініи V сессиясы Отан намысы—Отан намысм үшін—жииак СССР Конст. — С С С Р Қонстлтуі;:'-!^и Отан үшін — О лар Отан үшін злысты СССР тарнхы — окулык Очерктср — казак көркем очерктері Ст. Жолы — Сталии жолы ж урн.пи Өзбск оңгімелері — жннак Укр. ж ы рл.— Украина жмрлари - • жнпак Сэл. саг. Укр. — Сәлем саган Украина Халык акындары — жішлк Свздік — Орысша казакша сөздік Халык өлсці — ж ипак

А I Алфавиттін бірінші әрпі, ашык, жуан, АБАИСЫЗДА үст. Банкаусызда, қапылыс- езулік дыбыстыц тацбасы. та, андаусыздя, ойламаған жерден. А II 1. Зэрығу тарығу. Төрт жйіт зуелі , Абайсызда аузымнан айтып қалдым, Кодарға қарай үмтылып еді, Кодар: . Алсаң ал, бір бэйгесін бергйін — де.п *А, қүрыган қ у жауыздар, неңбар еді мен- (Керімбеков). Абайсызда бі'р полицей­ де», — дсді (Әуезов). <А» десем, иу- ский кіріп келді (Ерубаев). зымнан шыгар жалын (халык өлеці). АБАИСЫЗДЫҚ зат. Байкамаушылык, ац- 2. Үи қату, дыбыс шығару, иазар ау- даыаушылық, мұқнятсыздык. дару. қаратпа, тағы баска. Партия АБАК сын. ііскі. Үлы. аға. Абақ Керсй, ішіндегі демократия туралы мэселе қа- аға керей (Будагов аба дел жазады). лай шықты, бірінші болып «Л» деген АБАКТЫ Зат. I. Қылмыстыларды қаман- кім? (Сталин)- А, Кхлманбет, Күлман- тын үй. Ол абақтыда алты ай отыр^гс бет, Ағып жатқан сумен кет! (Жам- ишқты (Көбссв). Он шақты күннен бе- бмл). 3. Малға айтылатын одағай. рі Лбай Семейде каталашкада отыр, ДБАЖАДЛИ сын. Өте үлкен, зор, иксмсіз. үлкен абақтыныц өзі емес (Әуезон). Лбажадай кең ксбинетгіц төріндегі 2. Луыс. Азап. киыи-кыстау. Күлаттық үлкен сағат дыңгыл-дыңгыл согып түр керітартпа үлықтарды, Күты.гдық азап, (Сыланов). Тәкежанның өз үйі — кол қыспақ, абақтыдан (Бекхожин). Мил- жақ шеттегі ү.чкек абажйдай қоңыр үй лион ер көтеріліп бірге ишқты, зор- (Әуезов). лықты талқиндады бейне абақты АБАЖУР зат. Электр лампасынын кал па­ (Жамбыл). ты. АБАЛА1ТЫРУ абалату етістігінің өзгелік АБАИ: абай болу ет. I. Сак болу. Өз ада- етіс түрі. мыңды зақымдап алмас үшін жауын- АБАЛАТУ абалау С7Істігініц өзгелік егіс гер отс сақ, абай болцы ксрск (Өзбек түрі. әцгімелері). 2. Ес болу, бас-көз болу. АБАЛАУ ег. Иттің өршелене < агш үруі, Әйтеуір абай Оолып, анда-санда ай- Корада өршелене, үдей абалаған ов- ғайлап қойып, өзі де ығып келеді (Мү- чарканың Оаусымен Ахмет өзі далага сірепов). Осы есім жаңа өмірді аңса- шықты (Мустафин). Арсылдап көшеде ган сахара халқын рухани дүіипандар- иттер абалайдһі (Мәуленов). дан қорғап абай бояып қалды (Әлім- АББАТ заг. Католик монастырының бас- кулов). тығы. АБАйЛАТУ абаилау етістігінін езгелік АББРЕВИАТУРА эат. Жазудағы кысқар- етіс түрі. ған шартты белгілер. МТС, партбилет, АБАИЛАУ ет. 1. Сақтану, сақ болу. Ку- КПСС. лебакин абайлап, алдыартына қарады АБДӘСТЕ зат. арх. Дәрет құман, қол кұ- (Ерубзов). 2. Андау. түсіну, байкау. ман. Абдэстесі қолында, Орамалы ^а- Сөэ мэнісін білермк кейбіреу бср, рында (Қобылаиды). Абайлар әрбір соэді &э халішие (Абай). Айтылмай сөзім қалған жоқ, АПДЫРА зат. Бүйым салуға арналган үл- АОаилаңыз, байқаңыз, Елдіқ жайы со- ксн саядық. Алтын тіс абдыраның ау- лай-ды (Абай). 3. Каніл аудару, кө- зын ашып, бір бешпент алып берді ңіл қою, ойлау. Казақстан картасын, қызыл ала (Майлин). Коріңізші абайлап, Тау қойыны зааод- АПДЫРАТУ абдырау етістігінің өзгелік етіс түр». та Бүрқылдаган кен цайнсп (Байга- нин). АБДЫРАУ ет. Сасу, абиржу, кысылу. ЛБАЙСЫЗ сын. Лңғзл, аңдамайтын, бай- Торе алдына барғанда не істеуге біл- камайтын. 'Гүлкі абайсыз бір терең мей абдырайсың да қсласың (Мүсіре- апанға түсіп кетті (Алтыігсарин). пов). Апырмай, қай айуанныц түяғы Жыртқыш аңдай анталап, Абайсыз салғаң топас сүрлеу? — деп Мухит томға иіүйілді (Рэілев). қплын жайып, абдырап түр (Сыланов).

АБЖАД — АВАНТЮРА 8 ЛБЖАД зат. Араб цкфрларынык олш- АБСОЛЮТ зат. Идеалистік фнлософияла пемси белп'ленген сандары. Мыс. о м п __1 , 6 - 2 . ж — 3. д - 4 т. 6. мыңмен әлемнін мәнгілік өзгермеАтін алгашкы бітеді. Араб эріптерінің санына негиз- иегізі (рук, сана). . АБСОЛЮТИЗМ зат. Шексіз билік. ем* делгеи абжад есебін уйренбім (Лини). АБЖЫЛАН заг. I. Су жылан Мыс ест метті Дара баскару. АБСОЛЮТТІК сын. Шексіз. абсолютпк мо­ кооік қирга алтын ордым, Ізіне аожы- нархия. „ .. АБСТРАКЦИЯ зат. 1 Затгы белпсінен. лшіпың қақпан құрдым. Шегірткем мі- ніп журген тулап еді, Жалгыз гал қыл каскстшен ажыратыл, оіг.на дсрексіз- шыбықпен өлгешие үрдым (Қырық өті* дендіру. 2. Істегі тожірибсден. тс-орип- рік). Ысқырып ормелеген тау мен тос­ лык \"кортһшдыдан туган дерексіз там, Мен пореем абжыланды суры қаш- уғым, қан (Жамбыл). 2. Ауыс. Обыр жал- АБСТРАКЦИЯЛАНУ ст. Дерокамсғіу. жалпылану. ОелпЧ іздену. / еомғтрия мауыз, жексурын. Үрттайды ол қолы* озінің зақын бсргенде нақты заттар- тосып аққан қаннан (бала.чын каны). дан аостракңияламады (Сталин). Жиренді ел жамак иеріп абжылашшн. Рақымсыз Наурызбайдың Оул қы.шғы АБЫЗ зат. I. Хафиз (Будагов), аоид (Ма­ лов) Ескі окммысты. білгііи, ьорегеи. Соросы соқыр, мылқау жыртқыш аң- Сырты абыэ бор, желгабыэ Оар (Абай). нан (Лхметбеков). АБЗАЛ сын. 1. Ардақгы, бамлы. ек жзк- Жзнібек батыр бала ксзіндг^ ак«*.і- сы, кадірлі. Тарахти алға Оастырған, білім уйрену үшін қара Керсй Соқыр Асцардай биік абзалым (Әзірбаев). абыз дегенді іздсп келеен скен (Ад- Лба-чкечц ©з»м корген абзалы ексн, Аи- тынсарин). 2. СауегеЛ бэлгср. Ед.абыв. тайын олең қылып перизитты (халык қобызыңды тарт.балыңды аш. Не цел­ елені). 2. Луыс. Дұрыс, жөн, колзнлы, ее де балыңа жасырмай айт (Силік— ыңғайлы. Ееер дурыс боп шеіиілсе. Кебек). мүндсй істі Алшынбайға бергеннен об­ АБЫНЫП-КАБЫНУ ет. Асып-сасу. золы жоқ (Әуезов). Ең абзалы тез иу- АБЫРЖУ ет. Сасу, кысылу. не істерін ылга қайту (Есбзтыров). білмеу, тұрактамау. тынышсыздану. АБЗАЦ заг. 1. Бір азат жолдан екінші абдырау. Маман не істерін Оілмей азат жолға дейіыгі екі арадағм текст. абырхып, қалды (Көпбаев). Сөйледі ол Ол талай абзацтирды жаттап та кор- абыржымай, аспай-саспай (Жарма- ді (Тілеков). 2. Азат жол я жазудағы ғамбетов). Ж ауга әр жерден бір мсэ- жол басы. Абзацтан Ссстан жаз. гілде соццы берілді. Жау абыржып АБИТУРИЕНТ зат. Орта мектспті бітіру- қалды (С. Қ.). ші я омы бітіріп жоғарьі оку орнына АБЫРЖЬПУ абыржу етістігінін езгелік түсуші. стіс түрі. АБЫР-САБЫР үст. Асығыс-үсігіс, ерсілГ- АБИЫР зат. 1. Аброй, пайда, тиімділік. карсыли. ЖҮрт абыр-сабыр болып Күн куркіресе, жерге абиыр, Жер исе, жстқан кезде, поезд да тоқтады (Му- малга абныр (мақал). 2. Ұят, ар. Лбм- қанов). Кешегі апыр-сабыр ыңырсыған ыр қайда, ар қайда? Жалқаулықтан бай ауылдың орнында крлк,айып к,ана нс пайпа? (Абай). Мені шын жеңемін жалғыз қараиіа үй қалды (Мүсірепов). деп желікпей-ақ, қойыңдар абиырды ашпай-токпей (Жамбыл). АБЫСЫН заг. Біргс туған, ағанынды адам- АБОНЕМЕНТ зат. Бір нәрсені уақытша дардын үлкенінін ойелі келіндеріне найдалануга право беретін документ. абысьш болады. Агайын татр болси, Театр абонемента. ат коп, абысын тату болса, ас көп (ма­ АБОРТ зат. I. Балзны мезгілінсн бурым кал). Казір сол Мэніке Қаражан абы- сынымен үлкеи құпия сыр айтысып, жасанды операция жолымен түсіру, отыр (Әуезов). алып тастау. 2. Малдын іш тастауьа. АБРИКОС зат. Оқтүстікте өсетів жеміс АБЫСЫН-ЛЖЫН зат. Туыс. агайындас адамдардыц әйелдері. Абысын-ижын ағашы және сол ағаштын тэтті. сары кызыл, орік тәрізді дәні бар жемісі. озілқой, Алаысты тастап арқаға (Аман- жолов). АБРОИ заг. 1. Бедел, кадір, жаксы атак. Окың бул жолға ойлағаны Ушаков ал- АВАНГАРД зат. I. Ш абүилда негізгі ас­ кер күштерініц алднцғы цзебінде жүре- дындагы абройы еді (Мусірепов). Аб­ тін жауынгсрлер тобы. 2. Ауыс. Бука- рой, атак, алмайды, Адал еңбек іста- рамы баскаратин коғамдык топтын ал- дынгы катардағы белігі. Коммунистік мей (Куанышбаев). Сзгбалл қазіргі ие партия жүмысиш табының аоангар- болған абройынан айрылмас (Сила­ нов). 2. Квкілдегідей. ойдағыдай. Мейрам жолдас. міндет аброймен орын- АВАНС зат. Біреудің алатын жалакысы- далды — деді Жанобіл (Мустафин) ныц есебінсн немесе біреудіц кейін Аброймен ақтайды, Сенген елдің сені- есеп беруже ланыктап алдынала бе- мік (Айнабекұлы). -4- Аброй болғанда рілетіц акта я зат. --сәті түскенде. Аброй болғанда оқ дғл тамей шашын жалап өте шыкты АВАНТЮРА заг. 1. Соқыр тоуекелмен іс (дефо). + Абройы айрандай төгілді Оастау, шүбәлі жолмен оцай олжа із- —Оеделден айрылды, уятқа батты. деушілій. Өз әлін білмей урынған- дьщтан болатын сәтеіздік.

АВАНТЮРАЛ ЫҚ — АГРОТЕХНИКАЛ ЫК 9 АВАНТЮ РАЛЫҚ сын. Сокыр тэуекеяшіл- •АВТОНОМИЯ зат. Бір елдің өзін-өзі би- леуі, баска руы. дік. күмәнді. Авантюралык роман. АВАНТЮРИЗМ зат. Авантюра жолына ту* АВТОР зат. Әдебн. ғылмн, көрксмөнср, техникалык т. б. шыгзрмалар жазу- сушілік. шы. жасаушы адам. ) Курналдың коп АВАНТЮРИСТ зат. Арам ннстті. прин- авторларының бірі мен Оолдым (Кө- иипсіз, урыишақ адам. АВАРИЯ зат. Апат, күйреу, сәтсіздік, бу­ беев). зилу. Кемснік, самолеттің, машинаның, іАВТОРЛЫҚ зат. Шығарыаиың иесі болу- посадмн. шахтанын жумыс уст>мле бу- іиылық. зылып, апатка ушыряуы. болдыпмасқа АГЕНТ зат. I. Бір мекеменін, үйымныц авария. Графиктен бірде қия, Шық- тапеырмасын атқарушы өкілі, адамм. пайтындай бар қозғалыс (Токмдғам* 2. Біреудін идеясын. максатыи іске бегов). Шахта астында авария пол- асыруға тирысушы адвм. топ. Шоқан ган (Е рубаев). сопыларды түрік халифасының агенті АВГУСТ зат. Ж ‘.іл мезгіліңің сспзімші деп білді (Акынжаноя). 3. Жасырын айы, ескіше — су.мбіле, кейде кыркү- тыншы. шпион, диверсант. Патша ох- йек. ранкасы өзінің жасыоын агснттсрі ар- АВИАБАЗА зат. Авиация белімдерік жяб- қылы жумысшылардың экономикалық дыктайтын аэродром жәнс оныц кой- талаптарын патша өкіметі өзі қанағат- масы, жөндеу мастерскойлары. тандыруға әзір деп жүмысіиыларды АВИАБОМБА зат. Самолеттен тасталятын нандыруға тырыстм (БК(б)П тарихы). бомба. АГЕНТУРА зат. 1. Агенттік кызмет. агент- АВИАДЕСАНТ зат. Белгілібір жерге пе* тік бакылау, тыншылық қызметі. 2. месе ж яу тылына самолете» түсіріл- Агенттердік жинак аты. 3. Буржуазия ген я түсірілуге арналған аскерлео. үкіметішң шпнондары мен диверсант- АВИАЦИЯ зат. I. Әуе қатынас куралы, тары. әуе флоты. 2. Үшкһіш күралдар аркы- ЛГЕНТТІК зат. Ж оғаргы мекеменіц жер- лы әуе қатынас жасаудың практикасы гілікті бөлімшесі және кейбір иифор- мен теориясы. маииялык. мекемелердің аты. Телеграф АВТОБАЗА зат. Автомобильдер түратмч агенгтігі. жөнделетін жәпе жабдыктары сакта- АГИТАТОР зат. Көпшілік арасындо үгіт- наснхат жумысын жүргізуші адам. латын орын. Машина автобазаға кетті. АВТОБУС зат. Кісі таситын көп ормплы АГНОСТИЦИЗМ зат. Объективті шын- үлкеи автомобиль. дыкты және онык зандылығын тану- АВТОГАРАЖ зат. Автомобильдер тура- ды жокка шығаратыи идеалистік фи­ тын, түзетілетін орын. лософия ілімі. АВТОГРАФ зат. Автордык өз қолыш»** жа- АГРАРЛЫ сын. Егіншілік кәеібіне бейім- эылған қолжазбасы, езініц койрям ко­ делген, жерді пайдаланумен байла- лы. нысты. Совет Одағы артта қалган. аг- рарлы елден индустриялы державага АВТОЗАВОД зат. Лвтомобильдео жа^ап айналды (Б К (б)П тарихы). шығаратын завод. АГРЕССИЯ зат. Бір я бірнеше нмпериа- АВТОКОЛОННА зат. Алые жолға шык- канда бірге жүретін машнналар тобы. листік мемлекет бірігіп баска мемле- кеттердіц жерін басып алу үшін ж а- ІАВТОМАТ зат. 1. Ішкі механизмиіц жәр- салған баскыншылык шабуыл. демімсн оздігінен жұмыс істейтін ап­ I АГРЕССОР эат. Агрессия жүргізүші, бас- парат. курал. 2. Атқыш күралдиң бір I кыншы. түрі. Кол пистолет — пулемет автомат /АГРОНОМ зат. Агрономия мамаіш. —мылтық. Маузердің автомат мылтық ■АГРОНОМИЯ зат. 1. Егіншілік жэне ау* екенін білем (Муканов). Ерлікпен ой I ыл шаруашылығы жайындағы ғылым. үштасып. Лптоматқа оқ салды Алтай 2. Егіниіілік және ауыл шаруашылык (Саии). жайындағы тожірибелік жұмыстардын АВТОМАТТДНДЫРУ ет. Өндіріс орм*ла- жиынтығы. Егістің жүэден елу гекта- рыида бслгілі жүмысгарды взпігінек рына агрономияны ‘ талык, . қолдансақ, жүргізу үшін түрлі механизмді колла* бүл да жүз гектардың бергенін бере- ну. Өндірістің барлық түрлерін меха- ді (Мустафин). никаландыру. автоматтандыру мэселе- АГРОНОМИЯЛЫ К сын. Егіншілік жэне лері жонінде гы лми жүмыстар үйым- жерді зерттейтін ғылымға тән. Агроно- Оастыру қажет (ККП V съезі). миялық ғылымның қолданылмауы сал- АВТОМАТШЫ зат. 1. Автоматпен каоү- дарынан қуаңиш лы ң жылдары егін ланған жауы нгер. Автоматшы автома- ишқпай қалды. тын дурыс ұстап атса ғана атқан пғы АГРОТЕХНИКА зат. Ауыл іиэруашылик дакылдарын егу. жетілдіру шаралары. дэл тиеді (Отан үшін). 2. Автоматтан- ған аспапты, механизмді менгеріп, АГРОТЕХНИКАЛЫК сын. Агротехиикағя баскаратын жумдешы. жататын, соған тэи. Кажетті агротех- АВТОМОБИЛЬ зат. Рельссіз жолдарда никалық шарттар толық сақталган двигатель күшімен жүретін адам, жүк жағдойда күздік жэно оказдық бидай гаситын транспорт машина. МОА өнім беріп жүр (Хрущев).

АҒА — АҒЫМ 10 АҒА зо7. 1. Туискан адамдардыя жас ж а- АҒАТТЫК зат. Кателік, жанылыстық. Ж^с ғынав үлкені. Ағаны көріп сні өсер, баланың қүмарлы қ сезімін тоитарч Апаны көріп сіңлі өсер (макал). л \\а - агатгық болар деген ой онық енді го­ сы улкен ср адам. Кызу еңбек ортасы- на есіне түскен сді (Жармағамбетвв). на келіп кірді Алмас ага (Сәрсеноа- іі,АҒАдОШыла—йзатдете. дпіеЖу керек еді. Оір ағаттык, 6о'- Ы . 3. Жолбасшы, ақылгөй, жетекші. Ж асақпай (Күсаныков). Мадақтап ел ағасын жүрт данасын, уан жэие катты сабакты. Шырқаған азат елдің іиығаоы үш і бүтақты өсімдіктердін ортак аты. Ал- (Жамбыл). + Аға лейтенант — л е й т е -| ма, қарақат, жидок, қыоыл қарақат сі>- нанттан бір саты жоғары әскери дәреже. і яқты бүрын бүл жакта болмайтын ж*- + Аға ғылми кыэметкср — кіші ғылми • міс агаштары да бир (Мустафин). кьізмсткердсн жоғарьі атак, дәреже. ДҒАШ11ІЫ зат. Агаш кссуші. агаштын АҒАИЫН зиг. Рулас. туысы жакын, ата- шсбсрі. Үйқы ға взгс үиіеуі кірісті о->. бабалары бір -гуысқан адамдар. Аға- Агашшы күзет үіиін қалды түрып (К>- йын тату болса, ат коп, абысын тату рібаев). Солса ас коп (макал). Бүл үй бүрын- АГЗАМ зат. Улик, кадірлі. күрметті. Аг- ғысындай ағайын-гуган ел-жүртпен ара- зам тақсыр жарлығы бойынша ол осы ласудан да қалды (Мүсірепов). арада дәл Оес жыл болуға мзжбүр АҒАЙЫНДЫ сын. Туысы бір. емшектес болды (М ұканов). Табылып ык,палы зор туыскандар, бауырлар. Квбей үш ағай- аэаматтар, Рүқсат улы агзамнан ал- ынды Оолыпты (Көбеев). дылі мсн де (Клйырбсков). АҒАЙЫНШЫЛЫК зо7. 1. Туыскандык, АГУ ег. 1. С орғалау. жилжу. Сулар бұр• жақындык. Жүртқа мдлім, мүның өэі қырап ағаоы, ийнала тым квңілді бо- ағаііынишлыңқа, тамыр-таныстыққа лып кеткон (Токмағлмбстов). 2. Зы- экеліп соқты (Ә. И ). 2. Ауыс. Тату- мырау, квз ілеспсстой катты жүру. лык, Олар маған: *Сен бізге баіілирдан Алтын жүлдыз алисқа кетті агып, Кет- сөз экеп бер, ағайыніиылыққа келтірэ ті агып, жас қы зга бір ой салып — деп жалынбасы бар ма? (М уканов). (Амаижолов). 3. Кездін су каранғы АҒАЛЫҚ зат. Үлкеядік, бас болушылық. болуы. камкорлық. Жылқы, түйе, сиыр жэне АҒЫЗДЫРУ ағызу стістігінщ өзгелік стіс Оьтен жин-жануарлардың бзрі де адам- ның жилы на ағалыққа таласыпты дви­ түрі. дь (Алтынсарин). АҒЫЗУ ет. 1. Төгу, сорғалату, кұю. Ма­ АҒАРАҢДАУ ет. Кезге кылақдап, боза- мам булығады, көз жасын үнсіз аил- рып көріну. Онс, колхоз фер.каларының зады (Көпбаев). 2. Қятты затты су үймрі орман белдеулерінің арасынан бузып ксту, суға жүздіру. Талас суы ағараңдап көрініп те түр (Мүканов). қатты тасыганда анау-мынау көпірді шыдатпайды, бірден-ақ ағызып зкетеді АҒАРТУ ет. 1. Ағару етістігшің өзгелік (Бегалнн). 3. Ауыс. Зьімырау, қатты отіс түрі. 2. Үйді актап сылау. 3. Окы- жугіру. Ағызып бара жатқан машина- ту, уйрету, көзін ашу. Бүкіл омірін ниң саңынан балалар шулап жүгірісті халық ағарту ісіне бағыш еткен Һ Іб-1 (Сағымбасв). рай қайтыс болды (Көбеев). АГЫЛ-ТЕГІЛ үст. Мол, көп, зт көпір, мөл- ЛГАРТУШЫ заг. Білім сгуші, окмтушы,! шерсіз. Агыл-тегіл машина келіп жи- халыкты алға сүйрсуші, сауаттанды-1 рушы. Алгынсарин — қазақтың аса | тыр, ат иіабатын алаңға жинслып жо- көрнскті агартушысы, оз заманының тыр (Құсайынов). Ағыл-тогіл ойда да үн, қырда да ұн. Үн түрганда қысылар ацыл-ойшысы, қоғам ңайратхері (Сү- 1 ма қысты күн (Ж ароков). Лпаң үйдо, леАменов). і — деді маган Сауыт, — сені сстігелі АГАРУ ет. 1. Ак тускс аПналу я бозару. көрер күнім бола м а деп ағыл-тегіл ЖүгерШң сабацтары ағарып пісе бас- жылауда (М уканов). тады (АГши). 2. Таң бозарып, жарыь Л1 ЫЛТУ агылу етістігінін өзгелік етіс тү- рі. 7ҮСУ- Львов қайда? Жеттік міне, түһ серпілді агарды таң (Тәжібаев). 3. Ша . -- -• үлдпил.і шына ак кіру. Оның ажиры ажымда жүрш жату. Бар көшемгн базар халқы нып, самай шашы агара бастаган екел ағылыя келеді (Мүсірепов) Койлар бі- (1 ілсков). 4. Көзді акшол басып, квр рін-бірі баса тысқа қарай ағылып жс- мсй қалу, сокыр болу. Ақ сүңқар қүс тыр (Әуезов). 2. Құйылу, көбею. Ал- тың баласы, цасқыр тартцин жемтіккі тьш, күміс Оүлақтай боп ағыл- ағармаи көзі қонар ми? (Махамбет) я АИЫС- Ганылғап аііыптан, жаладяі С^ Н' Жаса, окаса, социализм елдері, тазарту, акталу. Жердің шары еңбегіне багынсын (Ж а­ АҒАІ . С1*н- Т®Р,С» катс, жаңылыс. Айқьч роков). о.ишң аңдамай агат сөйлегенің снл ғана аңғарды (Әбішев). АГЫМ зат. Беталыс. бағыт. Марксизмее қарсы агымдарды барлық жагынан АГАҒ гЛ ЛЭЙГ’ Аға свзінін сылайы түр сия*ТЬІ өте 3°Р міндстті Ленин „ хат жазғаныңыэға коп раг мет айТам' вгатайым (Қуанышбаев). ~л і л і а\"сырдяІыЫңАГобр/та<БкеКзі<нбе)нП катзааркихәыдс)-. оиетінде жаңа ағым басталады (Му-

ЛҒЫН — ЛДАМДЫҚ п канов). + Замаяның ағымы— өмірдің нышбаев). Адалға карасы ж о к — бет алысы, ыңғайы, жалпы сарыны. ештекесі ж оқ, тлқыр-таза. Тө(Упен + Ағымдағы мәселе — кезехтегі, күн Оір тағы аламыз ғүшырынан, Таэарсын тәртібіндегі мәселелердіц бірі. тары, бидай үшыгынан, Адалга қира- ЛҒЫН зат. 1. Судың ағысы, өз арнасындя- сы жоқ қас кедей де, Кұтылмас жауыз ғы журісі, ағу екпіні. күші. Ағыннан ханның қысымынан (Ахметбсков). кезіп ағынды, Жалыннап кезіпж алын- АДАЛБАКАН зат. Кнім-кеіиек т. б. нэр- ды, Шынықты түяк, болаты (М уканов). се іліп коюға арналған ашалы бакаи- ша, кнім ілгіш. Кызыл— жасылды Судың ағынымен зырлап окүріп отыр- терме баулар. түкті кілемдер, күміс дық. 2. Ауыс. Бір иәрсенін карқыны. хаптырган адалбақандар бүл үйдің скпіні. Агыыы батырлардың тастан к,ат- жасауына бірталай-ақ ой кеткендігін ты (халық өлеңі). Сөйлссе кетсе бір айгып түр (Мүсірепов). жерде, Ағынм қатты аңқылдап (Лбай). ДҒЫНДЛУ ет. Қаркындау, екпіндсу. Итсл- АДАЛДАУ ет. Алған акысьша орай енбек ету, алғанын ақтап алу, сенімгс ла- гі ағындаган бетімен барып, өзеннің йық іс істсу. Ол алған еңбекақысын қабагындағы бір усщггасқа қонып оты- қызметімен адалдап алады (Муста­ рып қалды (Бегалин). фин), АҒЫС I зат. Судын ағуы, ағу бағыты. Майда толқынды, ағысы баяу, арнасы АДАЛДЫК зат. Тазалык, туралық, эділ- дік. шындық. Адалдык,, иқыл жасынан, кең озеп эш иі қиялын элде қайда алып Козгапты тыньиитық бермепті, А д а л ­ кетті (Жармағанбетов). дык, үшін алысып, Жегішке ақы толст- АҒЫС II август. АҒЫТУ ет. 1. Шсшу, босату. Офицердің | ті (Абай). Әділдік пен адалдык,. Тура білегіндегі сағатты агытып алу онша жолда журмек ол (Имапбаева). қиын болмадм (Бейбітшілік жасасын). [АДАМ зат. 1. Ойлау жэнс сөйлеу кабілеті Мэулен пальтосының түймелерін пгы- бар, қүрал-сайман вндіре алатын жә- тыһ, кеудесіи ашты (Ш аймердснов). не ол куралдарды қоғамдмқ енбек 2. Луыс. шсшіле, суырылып еөйлеу. процесінде пайдалана алатып тірі Ағыттым ойдан ел үшін, Өлеңнің ерке жан, кісі. Адам ойға тоіімас, бөрі к,ой- озсмін (Лманжолов). + Бие ағытты ға тоймас (м ақал). Ар мен үятқа те- —күздігүні бие саүуды тоқтатып, кү- рістіктен сілкініп бойын жиып ала ал- ліанды босатып жіберді. Түйеге төрт теқ маған кісі адам ба озі?! (Абай). Алқа- силып жүк артылды, Сабадан бие ағы- I қотан қонған ауылдың ортасындағы ең- сесі көтеріңкі боз үйдің мақы к,<гпта- тып қор сарқылды (Ахметбсков). ған адам еді (Мүсірецов). 2. Саналы ДҒЫ ІЫ ЛУ агыту стістігініц ырықсыз сгіс ! адам. азамат. көпке пайда тигізетін түрі. адам. Атаңның баласы болма, адамның АДА: ада болу, ада кылу ет. Ескі. Аяктау, тауысу. біржола бітіру. — Сен, жігітім, баласы бол (макал). Адам деген даң- кемпірге қарамо, бул осы самауырды қым бар, Адам қылмас халқым бар ада қылмий тынвайды (Имаижанов). (Абай). + Адам айткысыз — шсксіз Орманнан ада болыл, Жатты дала жа- I мол, ушы-кныры жок. Бейбітиилік ку­ лаңаш, Әржерде бір кездесті тек, Ка- і на’ адам айтқысыз молшерде осіп бара рауылдай қара агаш (Мэуленов). жатыр (С. К .). -4- Адам болу — ср ЛДАҚТАУ ст. I. Тауысу, сарку, аяктау, бі- і жету, журт катарына косылу. Ыбрай тіру. Адақтап жыа хсоспарын мысшы- К'азацгы^ көзін сшып, адам болып, ел ларың, — Көмекті көрсетемін — дсгенін ! қатарына қосылуын көздсп жүрген пйт (халык акындары). Жақчя дойбы- адам дсйді (Көбеев). Адам бол, мал дан Дпсаннан басқа ойыншылирОың тап (Абай). бэрін адиқтап жеңіп ишққак болатыч АДАМАТА зат. Д іни. Ескі үғым бойынша (Иманжанов). 2. Аралап шығу, кезу. жер бетінде бірінші пайда болған Түрікпен мен Таіикенді адақтаган (Кс- адам. Хиуаға бүрын барғин адамага. рімбсков). 3. Бытмрап хсту, жекеле- Жоқ па еді естігеніц соны да ақмақ іііл калу. — Жылқының алдын бөгей (Біржан-Сара). бер әйтеуір, Арты аОақтап қалмасын: АДАМГЕРШІЛІК зат. Адамшылык, ізгі- Б өАініп қ а лға н жалғыз-жарымынан қа- лік, саналылык. Оқытушы ауылда эді- йыр жоқ (Мүсірепов). леттіліктің, адамгершіліктің насихат- АДАЛ сын. 1. Д іни. Таза, арам емес, пай- шысы болуға тиіс (Квбеев). Келдейдің далануға жарамды. — Мүндай сасық адамгершілік қасиетін таныган Айнүр баііды қорқытып жеген асың да адал- болашақ бақытты іздеуге Келдеймен деді атшы (Көбеев). Ессктің күш і — бірге аттанды (Хангелдн.ч). адал. с ү г і— арам (макал). 2. Ауыс. АДАМДЫҚ заг. I. Адамшылык, саналы­ Ак ниет, тура, дурыс, әділ. А яулы лык, ар-ұяты барлык. Әуелі адамның адал, ақ ниет, Менде де біраз бар иіы- адамдығы пқы л, гылым деген нэрсе- гар. Лдамға біткен қасиет, Сыздаса лермен тығыз байланысты (Абай). балтыр ха л сүрар (Аманжолов). Пар­ Сергітіп ана сөзі қыздың бпйын, тия мүиіесі партияның алдында шын- Арылтты. зілдей болып басқан ойын. шыл, адал болуға міндетті (КПСС Ус- ' Кайтадпн жастық оты лаулап жанды. тавы). Еж елден ер тілегі — ел тілегі, | Мадақтап адамдықтық абыройын А дал ул — ер боп туса, ел тірегі (Кул- (Саин). Бірақ тутқын серт етті сыр

АДАМЗАТ — АДЫРЛИТУ 12 бермеске, Салмау ушін адамдық арга ! дік сыртындағы алушынын аты-жө- таңба (Бейбітиііяік дауысы) 2. Ьір\"е- нін, туратын жерін көрсеткен жазу. шс кісілік. Намал іиіінен бес жүз 2 Кісінің я мекемеиік туратын орны, адамдық асхана салынды (Толстой). турағы. 3. Юбилейге не баска салта- Он адамдық жастар бригадасы ем натты уақиғаға арналып хат, телег­ жуэ гектар жерге қар тоқтатты рамма арқыльс жіберілетін қүтгыктау. ГК ж.). АДУЫН сын. Екпіиді. өрквкірск азулы. АДАМЗАТ зат. Бүкіл здам, барлык адам Танаиы қусырылыл, ерні қатты жы- балясы. Адамзат бүгін адам, Ертең бырлаган 'қара қатын аса бір үрыс- топырақ (Абай). Адамзат, жан-жану- қақ, адуын. қатал жан сияқты (Әуе- ар аңталаса. Елжірер ата-ападай күн- зов). Адуын Ахметтің екпінінен жа- нің көзі (Абай). ңа өмір, окаңа ойдың самал лебі ке- АДАМСУ ет. Па псу, кісімсу, азіп баска- лсді (Мұстафин). дан жоғары ұстау. Надан қуанар, ар- ДДУЫНДАУ ет. Е-кпіидсй сейлеу. ерше- саңдар, Таңырқап тура қалсаңдар. лсну. Назплы адамның еркелігін істел, Тагы.чды еиітеңе боямас онда, Адам- адуындаңқырап кеткенін аңгармай ер- сып босқа талтаңдор (Абай). Сонда бүл мүрнын көкке көтереді, Лдамсып, сірек аитты (Мүсірспов). маңызданып жөтеяеді (Алтынсаріш). ЛДУЫНДЫҚ зат. Өркөкіректік. ірілік, АДДМСЫМАҚ зат. Адам сияқтаиғзн, азулылық. Сенде адуындық га, ашу аламға үксас. Дарынын іиііп қойған да хсок,, жастықтың өткірлігі мен өр- адамсымақ, Бір долы болып шықты иіілдігі ғана бар (Ерубяев). ел бүлдіргіш (Аманжолов). АДЪЮТАНТ зат. Әсксри кызмет басты- АДАМША уст. 1. Адам снякты. Тоты. қүс ғының тапсырмасын я штаб кызметін адамша сөйлейді. 2. Ауыс. Жөндеп. орындауға тағанындалгаи офицер. дұрыстал. — Сізбен адамша сөйлесуге АДЫМ заг. 1. Бір жердей скіиші жерді болар ма екен?— деді (Әбішев). басып, аттағакдағы скі аяктыіі ара- АДАМШЫЛЫК зат. Кісілік, адамгерші- сындағы қашыктык. кодам. Ол ады- ліх, ар-үят. Кардай борап үстіңиен оқ мын кере адымдап, қыздардан көиі жауса да, адамшылық арыңнпн атта- озып, екі қатап үйге таянды да арты- лш тек (Керімбеков). Адамкың адам- на бүрылды (Сыланов). 2. Қашыктык іиылыш істі қалай бітірггкдіеінеп өлшеуіш. Күн ақпанда ат адымы. қ,аң- емес. қалай Оастагандығынин білінеді тарда қарға адымы үзорады (макал). (Абай). 3. Ауыс. Беталыс. бағыт, әоекет. Ко- АДАРРЫ зст. Өрмек жіптерінін асгы-үс- йырлы Оолсын адымың, Жалпы ең- тін квтере бвліп түратын, екі бір суйем- бекші тавының (Имзнбасва). дей, ұзындығы жарты метрдсй, ағаш- АДЫМДЛТУ адымдау стістігіиіц өзгелік таи жасалган жұка аспзп. Лйиш өр- етіс турі. мектің адс.рғы, қылышын қат оты- АДЫМДАУ ет. 1. Қадамды кец басу, ал- рып, арқау бауын өткізе отырып. қи- шақ басу. Ол кең адымдап кіріп ке- ыннан қиыстырып терме теріп атыр аіп, Раушанды коріп, екі к,олын жа- (ОГісл тсцділ). йып түра қалды (Ахтаиов). Калпагы АДДСТЫРУ адасу етістігінін өзгелікетіс шаң-шаң жас жігіт адымдап шапшац түрі. қырқада жүрді (Бекхожин). 2. Ілгері АДАС.У ет. 1. Жолдан жаңылу, бағыттан басу, алға өрлеу, қарыштау. Партия шатасу, к«э жззып калу. Жолаушы- бізге үйретті, Кслеміз алға адымдап лардың жолдан адасқаны енді айқын (Украина жыры). Коммунизм күмбезі билды (Иманжаиов). Бір кун, бір туи тур алдыңда, Қеліп қалдық, Туғак адасып, Шалды іздеді екі адам (Моу- ^ халцым адымдаі (Аманжолов). лснов). Кыргын үрыс үстінде сол усі- АДЫР зат. Таулан кіші, төбеден үлкеи еіттен адастым (Бекхожин). 2. Ауыс. биіктік, белес, двн,. Сырымбет тауы- Қателесу, шатасу. теріс бағытка түсу, азУ- Адасқ,анның айыбы усок,, қайтьіп мен салыстырганда Бүқпа жай ғана үйірін тапқан соң (макал). Әкесі ба- адыр екен (Мүқанов). Казақстанда таганы өртесе, маскүнемдікпен істеді. асқар биік таулар да, қыратты адыр. жондар да көп (Ермеков). АДЫРА: ^ адыра қалу ег. I. Қарғыс ■— Үйтіп көкігениіе, адыра қалі—Менің лАдЛъіий«қгАйі-ыэнаытк. ^ӨСзтіск>егетаапус“ысруыыл. ган біреу- экем, сендергс үсап, үрлығын өтеи А,ц кылмысты ісін сот алдында кор- үшін қой багып ясүрген жоқ, адыра ғаушы зак қызметхері, юрист. Облыс- тнн, үлкен адвокаты Ақбас, қазірде қалсаң, өзің адыра қал! (Мүсірепов). Балағаэдың ісін алып, тиісті жерлеп- г. Ескірген, тозрап, курыган. жойыл- ған. Бұрынғы қазақшыльіқ, рушылдық қазір адыра қалған (Муканов). 3. Ио­ А Д М И Р А Л ж* е?іп жаг*ак (Әуеэов). сю калу, боска, бекерге калу. Адыра АД пі Соғыс-текіз командирле- ҚОЛРЫр ку Нарын, Талауға түсіп 6ү- \\ поргҚ' Ріамы,,ллгы ен жоғарғы шел. ЛШІП, Күлаэыған жер қалды-аи! (Ма­ АДРЕС заг. 1 Хаттын. посыжакың я хамбеті. *' почтамен жібсрілген баска нәрселер- АДЫРАЙТУ адыраю етістігінің өзгелік стіс турі.

АДЫ РАК — АЖЫРАТЫЛУ 13 АДЫ РАҚ зат. Шамадан тыс үлксн көз. АЖДАҺА зат. 1. Миф. ХалЫК киялыпдағы А ласа бойлы, адырак; коз эйел науа- канатты, аузынан жалын шашкзн аса ның жанында тур (Сэрсснбасв). улкен жырткыш жылан. Үшырдық, өрт АДЫРАҢДАТУ адыраңдау етістігіііін »з салдык, та, Кокке күлін, Аждаһа тау гслік стіс турі. жыланын тісін қагып (Аманжолов). АДЫРАҢДАУ от. Едірекдеу. жеңілдік іс- 2. Ауыс. Озбырлык, жалмауыздык, теу, срсі мінез көрсету. жырткыштыктын бейнссі. Тазарттық ЛДЫРАСПАН зат. Халык арасында ау»>у ластықтан Россияны, Аждаһа — капи- *мдеуге колданатын шөп, өсімдік. Ка­ талдың басын қақтыц (Тәжібаев). Ка­ ш ка бала-шағалар ертіп алып, гау питал аждаһасы аузын аиіса, Еңбектің бауырындағы тогайдан дорі шөп аОы- бслғасымен урдык, тіске (Аманжолов). распан жинауға баратын (Нәжми). АЖДАҺЛДАИ сын. Аждаһа сиякты, аж- АДЫРАЮ ет. 1. Ажыраю, көзін шарасы- дзһа тәрізді. Аждаһадай аузын ашқаи, нан шығара ашулы пішінмен карау, Жолбарысты көрді бала (Тәжібаев). бадыраю. Рақым інісіне коз си-тымен .АЖУА зат. Мыскыл. мазақ. келеке, келс- с.дырая бір қарап қойды (өзбек аңгі- 1 меж. М ихайлов Абпйға өз өмірінің мелері). Акылы жок баска адырайған сырынан, істерінен бөліп алып, сзтсіэ көз бітеді, Д уасы жоқ ауызга СЫЛДЫ- халын өткір бір ажуа, мысқыл репн - раған сөз бітеді (макал). 2. Крекше де ліэлім етті (Әуезов). козге түсу. окиіауланып, дараланып АЖУАЛАУ ет. Келемеждсу, сыкактау, ма- туру. Мектеп үйі киядан адирайып к*- зактау. Лғаға жон айтпай, жақсы қа- рініп тур (Имлнжанов). рындас орынсыз ажуаламас болар АДЫ Р-БҮДЫ Р сын. Кедір-будыр, бір тстіс (Иманжанов). Абай жеңгесін ажуа.гап смес. Әр жерде аралсымац адыр-бу- қалжың айтты (Әуезов). дыр жер ксздессді (Тоқмағамбетов;. АЖУАШЫ.Ч сын. Келемеждегіш, әзілқон, сыкаккой. Горәй меи Гриша калин тактаііға ті- 'зілген адыр-бұдыр гранкаларды көте- АЖЫМ зат. Ж ас үлгая келе мандайға, бстке түсетін қатпар. сызьж. Жанат ріп, шеткі машичага өтіп кетті (Н аж ­ айгызданган экесінің ескі бетін анық- ми). тап көріп, сол ажымның $р сызығын Оір узақ жолға билады (Мустафин). Осб­ АДЫРНА зат. Ескі. Садақтын оқ сялып тартатыи кайысы. Агмна турман бол- росе, ажымы мол үлквндер піиііні Оір са.и деп, Жүртына қурбан болсам деп, Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен, қызық хикая тәрізді (Әуезов). Атқан оғы Еділ-Жайық тең откен *Мя- хамбет). АЖЫМДАНУ ет. Беттіц. мандайдыц жык- пылдануы, сизыктану, катиарлану, АЖАЛ зат. 1. Өлім, қяза. Сол күнде пжал жетіп Мустафа өлді (Абай). Тэуекрл зжым түсу. Оның ажары ажымданып, ет, тас жүт, ажал жетпей өлім жоқ самой шашы агаро бастаған ексн (Ті- леков). АОайдың кең наңдайына ажым (м акал). 2. Катер, кауіп. Бақтыбайдан жолдары жиналыпгы (Әуезов). АЖЫРАИЬК.'У ажыраю етістігінін ортак ажалдай қорыққан Айдар бір минут етіс түрі . АЖЬІРАГ.У ет. 1. Ажырау етістігінін ор­ тосқысы келм еді (Мұстафкн). АЖАЛДЫ сын. Катерлі. ажалы жеткен. так етіс турі. 2. Анрылу, нскемі бұзу. Лйдалага атқан о.қ ажалдыға тиеді Әлгі Байқуаттың баласы к,атынынан та­ (макал). Кедей болар жігітке ажалды ры ажырасқалы жатқан корінеді (Каб- мал тап болар (макал). долов). АЖАР зат. 1. Көрік, келбет, ишрай, кейгп. АЖЫРАТУ ет. 1. Тәбелесуші адамдарды Әуре боп неге Оіткен ажар, көрік, һиі- арашалау, анырып жіберу. А.қыр ая- ңе от түсірді қалцам көріп (Майлин). гында күресті басқаруиіы адамдар па- Бір мін жоқ қарип түрсаң тал бойың- луандарды ажыритты (Айни). Осы да, Ажары тамсандырды. корген көпті кезде басқа оқушылар келіп төбелес- (Санн). 2. Өк, түр, түс. Кездеменің өң- кен екеуін ажыратып лсіберді (Иман- ді болуы , жүннің ажсрымен байла- нысты (Ер.мсков). 3. Ауыс. Бедсл. ар. жзнов). 2. Айыра тану, талдау, байып- Сэудегер ажирын сатады, сурамсақ на- тау. Караңғыда дос қайда, душпан зарын сатады (макал). Өткен соң ба­ қайданы. ажырату қшлн еді (Момыш- зар, қайтқан соң алсср. Не болады куп ұлы). Бул күлкінің дірілі ме, немесе Ку жак, (А бай). суйген журектің дірілі ме ажырату ңиын (Иманжанов). 3. Таратып жібе- АЖ АРЛАНДЫ РУ ажарлану етістігініц **-»- ру. Патша үкіметі /907 жыаы июньнің гслік стіс түрі. 3-де / / Мемлекеттік думаны ажырат- АЖАРЛАНУ ет. Көріктсну, әдсмілену ты (ВҚП(б) тарнхы). 4. Екі адамнын Сэрсснбайдың қараторы оңі нурлакып. арасьш аііыру я араздастыру. Казак, сжарланып кетіпті (Бегалин). еңбекшілерін орыс пролетариаттары- нан ешкім, еиіуақытта да ажырата ал- АЖАРЛАУ ет. Өндеу, эдемілсу. сәндеу. майды. 5. П айда, табыс табу. Оларға Ішіктің сэнін маржандар ерекше ажар- жемшөп беріп, тым қурса ас-суымыз- лап тур (Әуезов). Бірақ тағы кетпе ды ажыратуіиы едік (Әуезов). умытып. Кайтып кеп, Мына хсерді оз . АЖЫРАТЫЛУ аж ы рату етісгіпнің ьірык- қолыңмен ажарла (Шукіров). 1 сыз етіс түрі.

14 АЖЫРАУ — ЛЗАН ЛЖЫРЛУ ет. 1. Бөліку, алыстау, кол узу. АЗАЛАУ ет. 1. Каралы күиді өткізу.елгек Майбасар старшын болды да аз оос - ада.мды жоктау, кайғыру. Өлгенш ои- тарыпан да, Қунинбайдың жиқындары- лап қайгырып, Кім отырмайды азыап иан да ажырай бастады (Эусзов). (халык елеиі). Ж ібек туым жслкесінен жойылды, Ж ел азалап желмп үш:к 2. Айрылу, белгну» белек гену. Кеиик- қайырды. Арсыз ажал. опасыз жау пей-ак, бурқылдап цайнап хсатқан жа- обыққан, Кайран срді қайратынан йын Оалық сүйегінен ажырап түріле айырды (Хакімжанова). бастады (Сила ков). АЗАЛАНУ ет. Каигылаііу. күйіиу, аза ту­ АЖЫРАЮ ет. Ашулапу, бакырайып ка- ту. Күқіренді дүнис, қайғылы күй тар- рау, ж а р а т а й қарау. Ьолыс ліаған тылды. А дал жандар күйіне, Лзаланды, жаратпай ажырая бір қарады да шы- аһ урды (Ш амкснов). Капыда жылан шақты деп, Суңқчр қоза тапты деп, ғуға ыңгайланды (Кебеев). Майбасар, Азаланды окер мен как (Аманжолов). Жақыптар селт егіп, қабақ түкситіп, ажырая қарасты (Әуезов). АЖЫРЫК зат. Қуыды жерге шығагын АЗДЛЫ сын. Кайгылы, каралы. мұнды. Божейдің асы отті, қчрчлы жыл тол- жылкы малы вт« сүйіп жейтін и:оп. ды, енді азалы кундер бітті дегеннің Эйел, бала-шага кілемдей теселеен ахсырык, жэне как майсаның үстіне дас- белгісі еді (Әуезов). тарқанды жайды (Айки). ДИАМАТ зат. 1. Пір мсмлсксгтік кол ас- гында түратын кокстктукняда көрсс- АЗ ар. Как емес, шағын, белгілі мвлшср- тілген барлық праиомен паГідалаиатЫН ден кем. Аз сабле, коп тыңда (макал). Аз дегснде — кемінде, азмида. Сен жоне конституцияд.зғы жүктелгеіі мін- баратын жер аз дегенде уш күндік дезті атқаруға тністі адам. Әрбір совет жер. 4- Аздан сон — кеи>>кпсй. кви азаматы өз отанын қорғацга міндстті. узамлн. Аздан соң үйге танауы же*- Азаматтардың ез мешиіеін мирасқи к,алдыру правосын заң қорғг^іды пілдеген қыз бала енді (Мустафин) АЗА зог. 1. Ескі. Кісісі елген үнге жам>г- (Каз.ССР Конст.). Арыз беріп Брази­ лия елінің азаматы Оолып тіркелдім нынын я жекжатынын малдай не зат- (Дефо). 2. Ж асы толган ср адам. Бір тай анаратын жәрдемі Басгығы ь'у-| йіндік, Байсалдар болып «азоға Ьергг-і күні Сауытбай той жасап. букіл Шақа нім, қосқаным, аруағына сонағаным» | руынан а/>біген азаматгарды шақырып- деп шеттерінен қос ат, інген. жцмбы, ты (Көбеев). 3. Адамгершілік касиеті тай тұяқ сияқтыларды атаг.ты (Оуе- бар, саналы адам. Михайлов саналы зов). Келген адамдар ездерінің доуле- халыңшыл, азамат ары ерте опнгцк тінс қарай, өлген адаммен квңілдссті- жан (Өуезов). Ыбырай қазақгың адал гіне қарай ысқотқа, жерлеуге иіыға- туған ок,ымысты, бірегей, саналы аза­ рылған шығынының орнын талтыру маты, халық қамын ойлайды (Көбеев). үшін мал жетектеп келеРі, бұл «аза» 4. Бір семьяныц ішіндегі бзс квгерер. деп аталады (Алтынсармн). 2. Мұд, жүмыскл жарайтын адам. Мүқан шал капгы — қасірег. Таразыны тар кезең- Оың үйшде колхоз жумысына жарар- де кім басар, Ел азасып, жер қайғы- лык; азаматы жоқ (Иманжанов). сын кі.и аигар (Мәуленов). + Аза сал- ды ~ кісі өлген уйге аза апарды; Азамат согысы — бір мемлекст + Аза тутты — өлгек адамға кайғыр- ды. Күн түпсріп, адамзатты мұң бас- ішанде болатыи куралды тап күресі. 7ы. ызғарлы леп түлабойды мүздатты. Біздің азамат соғысындағы көптегеи тэжірибелер осыны корсетеді (Стадии). Кала, дала аза түтып куңіренді, Ай- АЗАМАТТЫҚ зат. 1. Бір елдіц азаматы болып саналу. Герценді орыс азамат- рылдыц деп улы адамнаи қымбатты (Машаков). тығын жойып, шетелге жер ацдарды АЗАБОИ заг. Тула бой, бутін дене. Лна (Ақынжанов). 2. Адамгерніілік, саиа- ауылга комиссия шығып, байларды лылык, кісілік. Отаи бізге үйретті жыр кзмпсскслеп житыо дегенде, Калидың жырла деп, азаматтық сағыңды сын- зэресі ушып, азабойы дірілдеп кстті дырма деп (Керімбеков). Ерболмен (Қаз. жас). -+ Азабойы тік тұрды я скеуі талай ыстық, сиықты да, азамат- азабоим каза болды — қатты шошын- тық сын асуларды да бірге аеыпты ды. түршікті. Қорсе қаза болады, аза (Әуезов). бойы, Болмады бүган айла ойламаска АЗАН заг. Діни. 1. Нлді намазға шакыр- (Абай). каида, балаға ат койғанда айтылатын АЗ-АЗДАП үст. Шактап, ептеп, ақырын- даи. Қөіиелер аз-аздап қозгалыс псн намаздыц кіріспе діни дұғасы. Молда- дауысқа тола бастады (Кербабаев). .ілр аспай-саспай азан айтып, намаз Үлкен үй коп түры.п, жел қағып жаң- оқуга кірісті (Айни). 2. Қүн шығар таціы мезгіл уақыт. «Как пэуеске күй* °ЫР шаюмен аз-аздап сүрғылт тарта мест азаннан түрып жеккен» деп бастапты (Бубеннов). '*ЛЫ3. Жібек). 3. Луы,с. Дабыл, уран, АЗАРІТГЫРУ азайту етістігініц өзгелік анқаи. Ьүл гудоеі — сол гудок, Жерді епс түрі. еңоехке болеген, Дабылдатқан үлы сң- дчАИткі пм Ю ет*стігіні«. взгелік етіс турі. ^АИГЫ ЛУ азайту етістіппің ырықсыз бек. Пролетариат азаны (Сыздықов). °,р ҮйдіҢ есігінсн қарап, қатын-бала азан салды (Әуезов).

А ЗА Н ҒЫ — АЗҒЫН 16 АЗАНҒЫ үст. Ертенгі, танертекгі, алакө- АЗАР П зат. Ескі. Корлык. азап. Алаш- бедегі. Доронин оянған кезде терезе- тан азар квп кердім. Өлген соң батыр ден азаңғы күннің сэулесі күңгірт ту- цапыда. Әлді болған адом жоқ Өзім сіп түр еді (Чуковский). Лзаңғы уа- түгіл жүрағат Жеті атадан эатымда қыттағы бойды билеген цауіп-цитер (Шипин). Керініп алғандай күн дау- азая түсті (Айни). ылға, Кайғырып Алтыбайдай жан бау- АЗАНДА үст. Таңертең. Качалкалар бас ырға. Азарын ағайынның алармын деп, иігг, Турғаны түнде азанда, Трубамсн Жангабыл жау қамаган келді ауылга муной жосылып, Куяды үлкен қазан- (Ахметбоков). га (Раш ев). АЗАТ сын. £рік, еркін. бостандық. Азат АЗАНДАТУ ет. Ш улату, азан-казан кылу. қүсындай үшып жет, сахараңа сәлем Асынып бесатарды салған цылыіи, ааар (Әуезов). Азот басың болсын қүл. Жасақты жасанган жау (патша осхе- қолдан кғлмес іске ұмтыл (Абай). рі) салуға урыс. Өрг еалды, ишпты ЛЗЛТТЛЛУ азаттау етістігінін ырықсыз ауылды, азандатты, Өшіру, өртеу. то­ стіс түрі. нчу қанды қырыс (1916 жил). ЛЗЛ7ТЛУ ет. Босату, күтқару, орік әпору. АЗАН-ҚАЗАН үст. Лйқай-уйкай, у-иіу. Зар Совет Арминсы Европа халықтарын қагып қатын-бала еңіреді (Кенесары фашист тепкісінен азаттап. жеңіс ту- әскерінен), ың-жың боп кетті ауылдың ы.ч жоғары квтере түсті. (С. Қ ). төңірегі, Һіт уріп, түйе боздап, қой ЛЗ.АТТЫҚ зат. Состапдық, еркіндік. дуркірсп. сиырлар азан-қазан мөңіреді Ленин менен Сталин, Жібермей кегін, (Лхметбоков). Жер-дүние азан-қазан намысын. Жеткізді бүкіл элемге Азат- Оолды (Ә у езо з). тықтың дыбысын (Шипнн). Үлы өткғл- АЗЛНШЫ зат. Діни. 1. Азан айтүшы. Се­ ден егуге, Азагтық, бақыт табуға Та- ло мешітінің ■мұнарасынан азаншыиыц гы да алға бас\\ан күн (Аманжолон). шақырган дауысы, діншілдерге намаз АЗЛТШЫЛ сын. Азаггық, бостандык сүй- гіш. Шоқан улы орыс хч.щының азат- сагатыниң жоқындап қилғанын ескерт- гі (Ибрагимов). 2. Ауыс. Айкайшы. ха- шыл, демокритиялык жолдағы эдевие- баршы. А ла қарға — азаншы, Кара ті мен философиясыяан сабақ а.іды қарға — қазаншы (макал). (Лқынжанов). Б у л мектеп ішінде азат- АЗАН зат. Бейлст. мехнат. Канди азап. ишл ой дегеннен елее те корінбейді Оейнет жолында, Сарнаған мүқды та- . (Оусзов). лай. қмз (сртеде) (Тоқамбаев). Ауы р ' АЗАЮ ет. Кому, аз болу. Өзге тобы да азаптан денсаулы ғи бузылып Шевчен­ азайып қа.іган қалпында, жвңкіліп би­ ко узак, жасай алмады (Муканов). Та­ рады (Әуозов). Картаң тартқан адам- лой жүзге шулап көшіп, Бейуиқытта нан от азаймақ. От азайса, әр істің қонған едік. Шөл азабын жылда ке- Оэрі тайғақ (Абай). іиіп, Косіретіне «Канган» едік (Ерғл- АЗБАН зат. Тартылған кошқзр, кестіріл- лисв). 4- Дзаи шекті, азап тартты — бейнет көрді, мохнат тартты. Бір ук­ гсн айғыр. Койдагы азбан қошқардай, Свзіңді мсн огырмын. Сірэда сенің лон. бір ексіп, Жатты дүние деңбек- үнатпай (Ж амбыл). Бүгін түсте. қой шіп, — азап шеккен аурудай (Аман- жусайтын іиақта, Кек азбанмен сүзі- жолов). сіп, мынасының мүйізі кетиіп қалды — АЗЛПТАИДЫРУ азаптану стістігініц взге- деді Шопан (Кебесв). Ертеңнсн шан­ лік етіс түрі. са. кешке озған, ылдидан шапса, теска ЛЗАПТАНУ ет. Бсйнсттону, мехнаттану. озған, Томага көзді аэбин (Ба- Ол қазақ балаларына хат танытам тырлар жыры). деп талай азаптанған болатын ( Кв- АЗБАР зат. Қсң мал кора. Малдың қора жайлары толықталып. жаңадан фер­ боев). ма малына арналып. 6 белек қора — ЛЗАҒІТАУ ет. Қинау, мохнат көрсету, бен- азбарлар салынды (Қ. Т.). нот көрсету. Немістер мамамды азап- тап. өзімді қорқытты деді Боря (Иман- АЗҒАНА үст. Ж етімсіз, мардымсыз, сәл аздау. Ецлік пен Кебек азгана уақыт жанов). Адамдарды азаптади. атылды, дэцрен сүрген-ді (Әуезов). Кыстақтары ертке оринды, тапталды (Шүкіров). АЗҒАНТАЙ үст. Жетімсіздеу, сэл. Ллып ЛЗАР I үст. Ороң, эзер, зорға, эрең дсгон- іс азғантайдан құралмай ма? Алға үс- де, уліп-тзлыіі. Темекі көк соцында к у ­ тап жігерімді сапқа түрсам (Әлімкұ- м е кара. Сөраге азар жетті өліп-талып лов). (Керімбеков). Караңғыда есік іздеп, АЗҒЫН сын. 1. Ауыс. Бүзык, бүзылған калішы.чыл тимеген жер қалмай, азар (адам туралы), адамшылықтан аГірыл- дегенде бір тулаққа қолымыз тиді ған, сатылған, опасыз. Ліомын көпші- (Мустафин). -4-* Лзар болса — мыкта- лікті арамга апарып, итеріп жығып ганда, ен көп догсндс. Азар болса аш- арандатқан аз Тобыктьшың азғынды- тыңқа Тпғм бір кун шыдармын, Алтын ғын айтам (Оуезов). Кыл шылбырды ассын есептен. Содан кейін срмансыэ салу керек мойнына сурқия аэғынның! Кыл дегенін ңылармын (Лбай). — десіп жігітгер әаі болысгың үйін 4- Азар да безер болды — мацайлатпа- қамалап тур (Квбеов). 2. Азып кеткен, ды, мойньша алмады. бұрынгы түр-тұлгадан айрилғаи (тү-

16 АЗҒЫНДАНУ — АЗЫНАТУ қым, нәсіл). Ергемейлі — адам азғы- АЗОТ зат. Химиялык элемент, түссіз жэне ны. Ат азгыны тайга ереді (мақал). АЗҒЫНДАНУ азғындау стістігініц өздік иіссіз газ. ЛЗСЬШУ ет. Кемсіку. азыркану. корага- стіс түрі. .... сыну. Кызылжардагы атақты Муратов АЗҒЫНДАТУ азғындау епстілищ өзгелік тиірмсн салғсн. они да азсынып, ірі капиталистермен компаньон болуға ай- стіс түрі. .. АЗҒЫНДАУ ет. I. Жүдеу, арыктау, кіші- налған (Мүканов). рсГсіп кету. Ол аурулықтан азғыноап АЗУ 1 зат. 1. Адамнын түпкі тістері. Азу шөгіп кетіпті. Азғындап шөктін. Сара, тісім ауырды. 2. Акнык, еркек жылкы- жылдан ясылға (Біржан-Сара). 2. Бу- ныц, түйснін күрск тіс пен түпкі тіс зылу, бузык. жолға түсу, бүзыльіп ке­ арасындагы үзыи жалғыз тісі. + Азуы ту. Ар-нпмыстан айрылып, айуандардың алты қарыс — озбыршыл. зорлыкшыл. дорежесіне түсіп, азғындаган сұрқия күшті, ммкты. Кеше аузы алты қсрыс неміс фаишстері жаіі халыққа зорлық- Оолис Сауытбайды бүл алқаптағи зомбылық Істеді (С. Қ.). 3. Үсактап жолгыз үйлі Федор айдатып жіберген кету, куруға, жоПылуға айналу. Тіл жоц па? ( К ө б е е в ) . А з у шалды —(Л- жалпы халықтық позиңиядан тайса-ақ. ғайды, картаГгды. Ллгыр жас буындар бслгілібір әлеуметтік топтың жарго- түгілі, азуын шалдырған менің квқілімс нына айналып, азғындап, ақыры жо- де мынау оқуы ң қонып жотыр (Акын- йылады (Сталин). жанов). АЗУ II ет. I. Ж үдсу. арыктау. Ауруи күн АЗГЫНДЫҚ эаг. Сурқиялык. бұзыкшы- лык. адамгсршіліктен айрылғандық. санап, үлғаймп, бала нөз плдында аза Адамшылық етудің усоаын біямей аэ- берді (Ибрагимов). Мен солем жаза- мын Карагылі қолқама. Кайгыңнан озв* ғындық жолға түсіпсің (Әбішев). Көр топырағы жасырынбай жатып, әкесіне мин Барушы айта ма? (Абай). 2. Ау- ыс. Дүрые жолдан таю, уоделен тану. азгындық, қиянат жасап отыр (Әус- зов). Сабыр түбі сори алтын, сзбай күткек АЗҒЫРҒЫШ сын. Айиыткыш, бүярыш. жар алтын (макал). 3. Луыс. Ұсактап, азғындаи кету. Малды іріктемесең, ту- АЗҒЫРУ ст. Айиыту, тура жолдаи тайды- ру. Шыныңды айт, кімсің тербеткен, қымы азады, Конысты жаңартпассң, аоісі о-щды >(м акал). Исмбісің сақтауіиы, длде азғырып ау­ АЗУЛЫ сын. 1. Жыргкыш айуанлар. Жа- ре еткен, Жаумысың теуіп таптаушы нуарлармен қоректенетін торт аяцты жырщыш айі/андардың бэре де азулы (Абан). Әзээіа тееі азғырып сені бүэ- болады (Зоология). 2, Ауис. Мыкты, күшті, ешкімнін тісі батпгжтын. билея- ган, Табарсың жаныңа азап оси қыз- дан (Бекхожин). АЗг ы р ы л у аэғыру етістігінің 1*1 I. төстеуші. Сонет Армиясы елімізді азу­ етіс түрі. лы жаудан азат етті (С. Қ.). АЗДАП уст. Ептеп, шамалап. Андамасті АЗУСЫЗ сын. I. Азу гісі жок. 2. Ауис. гөрі ол коз қарақтылау. аздап хат : таниды (Майлин). Бүгінгі ауа райыі Әлсіз, күшсіз, кажырсыэ. қариганда, аздап жел түруға тиіс (0 ліклдыров). АЗШЫЛЬІҚ зат. Көпшілік смее, заттын зэ ЛЗДЫ-КӨМТІ. Шамалы, аз ғана, аз да бо жағы. Партия тзртібі цатаң сақтала- га. ЫОырайдың сөзінен соң хсүрт о ды-көпті пікір алысты да екі жылдь ды, азш ылық көпшілікке бағынады мрктсп үшін үй салынсын деген то тамга келді (Көбсев). (КПСС уставы). АЗДЬІК зат. Тапшылык. кемдік, жетімсі АЗЫҚ зат. 1. Тамак, ас, корек. Олар сол Л'к_- Мәулен келмеу себебін уақытть аздыгына бура бастап еді. шал қайг аз бидайды жас балаларыно қурдай азық-ас етіп береді (Әүезов). Мына қоржында қант, иіай, оны-мүны аз«<Қ бар (Қосыбаев). Кұр алгыс азық бол- майды (м ақал). 2. Шөп, жем, малдыи тах<ағы. қысқы азиғы азғана А ->'тпм7ЙСТЙІ' ы (ШаЯмерденов). пішеніміз болатын (Әуезов). ААЗчИиЯ<ЛіпЫмҚі/З:у>ате.тіАГзіигяі,ІІНжсрөі,нгедлеіктуеытпіс-өсткүс{ азі.яга той. Осыдан 10 жыа бурын д, АЗ ЫҚТАНДЫ РУ аэыктану егістігінін өз- гелік етіс түрі. лада түие Оагып жүргсн азиялықт АЗЬІҚТАНУ ет. Тамақтану. коректсну, зс ішу. Елдегілерге сарбазды байлардан маган комекии қылып бергеніне таңы азықтандыру туралы бүйрық берілді Ао а™деми* (Ерубаев). (Әбдікадыров). АЗ-КЬМ үст. Жок-бар, аз-маз, біраз. Ж ттаглІмич'АйЛакрүдрыесңчг,еРкеаУпіилтда^лридсетеркдаежн ыкмүаі АЗЫҚ-ТҮЛІК зат. Тамак болатын заттар. Әсия К,айыржанға киім-кеіиек, азық- ы* /„ Т Г . ° \" ш аз-кеж түлік алып келіпті (Алдабергеиов). Ол л ш к^“ ^ ) . ^ йга °-’™ * > \" кездің поездары көбіне майданға қа- лсетті қүралдарды, азыцтүліктерді, эскерлерді таситын (Мүкаиов). * « « да волады, деп Тая^ы к АЗЫНА зат. Проф. Кайықтиң үстіне көл- ж\\тыаңладтыада(пЛсбыаэйд)ы. гына тіиа^рытыпп. жж денец койып, кісі отыратын агаш. АЗЫНЛТУ азынау етістігінің взгелік етіс түрі.

А З Ы Н Л У - АПҒАҚ 17 АЗЫНАУ і?т. 1. Қатты кісіиеу. малдың. қастық қылып, өнерді түзу жолмсн із- мулауьг, каттк дауыс іпығару. Көз дерлік күн болар ма екен?! Ли, не тіксец қырға азырақ, Кой-қозы шудап болсын! (Абай). жамырап, Жайлауда жылқы азынап. АЙ IV шыл. Д емеулік шылау. Ол кеіие Даусынан тау жаңғырад (Ж арсков). өлеңді айтты-ай келіп! (Искаков). Хан Лэынап жер-кокті басына котерген са­ басын ш а й қ а п а п ы р - а й , сен жаман мых сішрлардың даусы естіледі (Ж у - болсаң, жарар еді! (Қазақ сртегілері). мялиев). 2. Гулеу, гуілдсп соку (бо- ІЛИБАЛТА зят. Узки е а т м . оүкір жузді ран, ж ел). Б ір жағынан жел азошаса, балта Сипқты ескі соғыс күралы. Ка- бір жағынан зеңбірек зіркілдейді (Ома­ лың дуал аржағында орда іиилқып түр ров). Күздің үйтқып азынаған суық масайрай, Пара алмайсың онда — жен- уселі, Кара оүлтты қсңбақтай домала- дет, айбалтасын отыр қайрап (Бекко- тып, Наохағаймен қамшылап қуып сді, жин). Щ берді бүлт коз жасын сорғалатып АЙБАР зат. Лйбат, айбыи. Әл керек, айбар (Бердияров). керек, элсіз айбар не керек? (м акал). АЗЫН-АУЛЛҚ сын. Бірлі — ж арим , изла­ Айсүлу рульде отыр айбарменен Кдй- гая, біразырзк. Кенженің нақсүйері едім раты балқытқандай болатты илеп (Ді- ғой, азын-аулақ болса да еншімді бо­ нисламов). лт берсін — деді Еркежан (Әусзов) АИБАРЛАНУ ет. Ызбарлаиу, айбаттану. Дэркембайдың күнкөріс азын-аулак, ал- Жалындай қаулап жанып котерілее*. данышы бср (Эуезов). Миллион қүрыиі қол түр айбарлана АЗЫП-ТОЗУ ет. Жүдеп-жадау, а т -ж а л а - (Әбілев). наштыккй ұіиирау, босыи кету. Патша АЙБАТ зат. Айбык, айбар. Лрыстан кеуде укіметі <гқазақ ауылын сусыз, қүнарсыз үиі бүк,а арбаға байлаулы, айбагпен шолге тықсыра бери ксрек. Сол сая- күж-күж етеді (Мустафин). 4 Лйбат с-лтты қоядансаң, Сіртіндеп жсрден, ' шскт» — айбар кврсетүі. Үмтылган ер- .чалдак адрылады да, азып-тозші біте- кіндікке ер үландар, Жауына жай ту- ді» деген (Мұкзнов). сіре айбат шеккен (Мэуленоз). АЗЫРАК, сын. Кемірек, кіиіірек, гзғана, і АЙБАТТАНУ ет. Айбарлану, ызбарлаиу. квп ом«с. Тыншығарсың сен дағы, Са- 1 Дина басын кетергенде 6укишген Селі быр қы лсаң азырақ (Абан). Өртенген- ' жазылып, айбаттана түсті (Бакборте- дей үй орнында Өсксн жалгыз қыз- нов). Кораға тускенін сезген жолбарыа ғалдақ; Кез боп цалдыц жолымда, айбаттана умтылып кследі екен (Б а я ­ Аялдаттъщ ааырақ (Аманжолов). зитов) . АЗЫРКАНУ ет. Азсыяу, қомсыну, квціл АИБЫМ зат. 1. Анбар, ызбар, айбат. Ай- толмау. Азырқанбай қабыл ал, — деді быны жүрт көңіліне қорқу салды, Аң- Салиқа командирге аингоокаларды сызда бір аждаһа келгендей бон (Ах- усынып (Омаров). мотбеков). Бакытты қазақ халқының, А й 1 зат. Ж ерді, куігді айналатын, тунде Аск,ар таудай айбыны Шыңга иіы- жсргс ж ары к сэуле беретін аспзндағы гып іиарық,тап, Дүниеге даңқын жай- планета. Ж слсіз түнде жарық ай Сэу- ды үнін (Ш ниин). 2. Сүйеніш, қорғаи, лесі суда дірілдеп (Абай). Караңғы . мактан. Толықсып тоқсан колі Пура- түн мүлгігек Кайда кеткен жарық ай \\ баіідың, Ж үлгесін жүпарымен жуып Киын қыстау кезеңде, Көрінуші ең \\ майдың. А қ сүті анасындай ардақты хгерымдай (Лскарев). 4- Лйдан аш ық— і Отан, Етеді батыр үлы сені айбын (мі-айқын, ап-анық. -4- Ай тутылдьз — ■ (Әбілсв). айдыц бетін кара келейке басты. Пү- \\ЛЙБЫНДЫ сын. 1. Айбарлы, ызбарлы, ай- гік түнде ай тұтылды — деді Ахмат батты, сусты. Ліібынды елім көтерді (ЛГіни). -4 Айы оцынан туды — дегені 1 ту, Табысымыз тасты сслдей (Мэуло- болды. Айың тусын оңыңнан, Ж үлды - нов). 2. Аса кадірлі, аса курметті. зың тусын солыңнан (К.ыз Ж ібек). Миллиард астык, тапсыру — Казахстан •ү^ ЛГі муйізді — жана туғаіі ай сияқ- партия үйымдарының айбынды мінде- ті (С. Қ ). гы гмлгеп мүйіз. Кой бастаған ак; серке яіі мүйізді, Қ ауын желін саулықгар, са­ АИБЫНУ ет. Каймығу, жасқану. имену. рм уызды (Жароков). Жат айбынар ісі жоқ, Жау айдынар АИ :! эс.т. Ж к л д ы ң он скідск бір бөлиіе- күші жоқ. Әз еркіне жіберсеқ, Еиі гііі көрсететін мезгіл (30 күн). Туган нэрсеге тоймайды (Абай). ий тураган етпен бірдей (макал). А ра­ АЙГӨЛЕК зат. Ойыинын аты. да огнен айлар саны бүл күнде есеп АЙҒАБАҚ зат. Ескі. Тудын басына ілетін емес. Ә лі де болен бірер айға асықпа- ай сняқты теуір зат. са да Оолар еді (Әуезов). 4- Айдык ДЙҒАЙ қ. айкай. куігі лмаііда — жайшылыкта, бснбіт- [АИҒАИЛАСУ к- айкайласу. шілікте. -4 Аны біткен аймнда, куні АИҒАЙЛАТУ қ. айкайлату. біткен күяінле — дәмі гаусылды, өле- АИҒАИЛАУ қ. айкайлау. тін мезгілі тура кслді. -4 Айы — куні- АИҒАИ-ШУ к. айқяй-іпу. »ю жетті — екі кабат ойелдін босана- АЙҒАЙ-ҰЙҒАЙ қ. айкай-уйқай. тын мезгілі тақалды. АИГАК зат. I. Куә. дэлел. Мустафаны АИ III од. Өхініш я ренішті білдіретін жоуап алуга да шақырмайды, айыпты- сдагай. Казак, ирасында үрлық, өтірік, лардың еіибір дәлел, айғақтың жоқты- ' 2-1596

АИҒЫЗ — АПДЫНУ 18 ғына қарамасган босатуга да асы £ АЙДАТТЫРУ а.ідату сгісгігіиін өзгслж пайды (Нәжми). 2. Дәлол, белп. етіс түрі. .. . АИДДТУ аГіД:.\\ стіст«гік:к **«гелік егіс т\\рі. пасуда бір қыз бар, Жазгы таңдаи АЙДАУ і ст. I. Л\\ллд:і ал.м^ла сялып ж\\'Р* жайдпры. Омырауында жүлдыз б а р - гізу. малды үрып зкургізу. Малды Ерлігінің айгаш (Мауленов). қумға, жаз шымга айда (макал). Лт- ДЙҒажЫйоғЗлыаззқа.тД.ЖенШоелмндмдааерГыі.інзідшаяқтапжладеқың.ісстсящоллтакас,йоггяыылзс*-- тарды сойылдач айдап кал (йусзов). ' Астындагы шибіін ңир»н'еін)і тың (Бердняров). ., . айдсгё тусіп. тагы қаіар.иісгы (Ман­ АЙҒЫЗДЛЛУ айғыздау етістіпнщ озгеліх лии). 2. Ж ‘ Р >:ырг*. ірактаомсн қо- етіс гурі. .... парып, Тындыркп х \\ ’рді абдші ЛЙҒЫЗДЛМУ яйғыздау етістіпніц ырык- (Жамбылі. Дг.иш қ Ымонреі сыз стіс түрі. айдап, ж»'ті р:т сі/ч;>>,:ч М ; (Обд.ка- АИҒЫЗДАУ ет. Шимайлау. са.тгақтау, дыров). 3. М;ііни,!;-.'!м. '1'мкторді». саіпактау. Мсрусрг тісі ақсия ксп аи- ч^ш.еа.ық ,'ит- аг арбаны ж үргі қасқан Кызыл жүзін айгыздсиі шаң лінің ө.п да ЛіІ.\\;д,-р-Кң •:і :>:<! ағдя- басқан (Хакімжамова). /Канат ғкесішң оңгіче- ғвк&н хгпқсы >. ажым айгыздаған ескі бетін анықтап ми иіыгу. көріп, ГОЛ ажымның эр сызыгын Оір лорі). 4. / I > :?'.;••• ссрпілтү (Ж ' !•••’. 5' •і .1 гтккіип үзақ жолга балады. (Мүстпфнн). сскек дауылд.чй. ссрі::..' • <‘у;» бүлггы аіідлл (Діүк.чмоіі). -У , ‘,ім гііі.чади — АЙҒЫР зат. Жилкыиын үйірге түсетж белгілібір ж .іім. Гі о ычіііш ЛІр еркегі. Лт. айғырлар, биелер, Ьүйірі жсрге блрды ‘і к ч . \" , :■< 1П. ОІЗ шыгып ыңқылдап (Абніі). Жомартқа іһ> мунда к і\\)гі қіі.гді ч Ол.імбыл). облыс эзірге асыя түк,ымды скі аіі- Ж Аіілап сг.лу — а -і і;.';нл*тпсЯ. пср. уш бұқа бермек (Мустафин)* бірсуді <>іроу; «• .чипсы иіиіктіру. АПДАЯ сын. I. ДЙ сиякты, аП тәрізді. дем бсру. ж слік!ірү. ( К\\ч:г:аиОарын «йға үксас, нүрлы» жзрык. Жақсьшық ақ дчдары айдай хсарық, Ж сманға іиақырып с л и п , қияч-Уі </:п*С Ү&ш жақсы сөзді қылма дғріп (хзлык өле- ымОастырып Оіріт'-Г>і;-ін гйднп Ссі.іуды ні). Әдемі салған мектеп үйлор қа.ч- дсй, Жорқырап электр шам тугаи ай­ хсчны сүйстін сді (Игыч ). дай (Жарокоп). 2. Кек, жарик дүние. бүкіл. Агаты аГідай злемге тсрагап өзі- АИДАУ II зо г. Ж ср «удару. <7 иии стяз- міздің 8-геардия дішюиясынан келе жаттым (Эбіюев). БолҒанда айдой дг болтан жоқ, Ойтк^ні >■ /)<• Си- бцрьдо айОорОа балды (“ >.<(') 11 гари- I хы). Егер Сог.ет окімсті т. ііур- { жонкың сол абдацдя е/.:ір Оайы жүруі злем, күндей колем, КөмсйОден аузым- , , г мчүмкі,н, ед-і (Эбіш—ев) дк...ыі»). ашсам қайнайды өлең (халық өле- !лИДАҺАРДЛАИ,..лжслыан^. а -/Аіідаіілр тлрһді. си* яқты. Орныңнан тура ишбасың. Ат- АЙДАЛА зат. Адамсыз. олсіз. күла туз. Уг- іиабир келсе қышқырып, Опз келсе, тінен цус үшпаған айдаланы. ыцырсып қайтср сң, Айдаііардай ысқырып жатыр альт колхоз малы (Әлімкулов). (АбаП). АЙДАЛУ ст. I. Малды бір жахха жөисл- .АИДЫН зат. ]. Айбын. хүш-куат. Еңбскте ту. куу. Кой, қозы ерте вргізіліп да- ( қызы ер болып, Табыстың тасты ай- лага айдалып кетті (Әбдікадыров). дыны. Жсті орайды мер шарын, Рес­ 2. Жср жыртилу. Бір айдалган уча- • стоктің айдалган жерімің тсреңдісі I публика байл.ігы (Шипин). Сйға пл- жегкіліксіз болып шмқты (өзОск ан- і ғанды Орыкдасаң мүлгіксіз, Лса Оор- мгк. Колхоз сонда Күняен-күкге сС-Оы- гімслғрі)- 3. Жор ауднрылу. Лйдалып • хеурдім С.ібірде, Азапты ясаман тур- ! ның (Қуаяыш басз). 2. Қөлдің, түрғыи мыгтя (Сятылғаиов). Данилов айда- судмн жархирағам беті. А ү қанаггьг лип кгл'гч коммунистерді іаақырып ЯҚЩ/ Қустор, Айдыішнда жүзді кәлдің а.иіы (Ліукаиов). (Д.згленов). 3. Лі}ыс. ЛГікин. ашык, АИДЛР час. 1. Гіал.іщіц тебссіно. койилгдк данғыл. Алды ц айдын, жол даңғыл, 'У-«і4М (и'.'іш). Түлымдысың түл қылды, енді колешек (Күаииизбаов) аШ рлм 'ы к қүл қилОы ((Соблапды). ^йД^п квл — үлксн. кен. шалкар і'Ічг омірдіг шалқыган /ласарып қай- Кел 1улдер өсі.ч толыпты, Қлліп қап- пі жсіішн.ым. Гичікто.Ч балидай, Бел!- ; ты гулу ясаз, Айдын кему ^окмптм, мс -уіті айдарым (Шниии). 2. Әтеш. ! А*'-'0 булттай аққу, каз (Мэүлеиов). ' \" 'ччхоз жаймғон. Айдын шал- ат;!І>г.ік. китгмш тағы баска біраз қүс Т.ЧрДІ.ІЦ тобс-!-----' '• л іц г а .? ? ЛГо қбчуеиндыс- ыглГаПіпбб.аатттые, беасйін- Квл Табангга жақындаганда айдары і шоінпііган қіыззггыышитпар қикқышлддаап кқарпсгы . / ...' “Д жапкан айдынддыи, _е_д_е_м а.гды (Космбаов). .3. Гіолп. б<?лгі иы- пілщи. КөпіаіАік Жібекке тагы да бір- т• . п а т ст^. кҚан-мвырғшу. п к’мр сну. сесксну,. екі Д ' айтқызды. дни:і қыз деген атак жпекану, корку. Жат ейбынар кісі люекнр осы арада айдар болып та- ғылоы (Мустафин). жоқ. /хац айдынар күші жсқ. Өз еркі- ЛйДЛСУ аіигддаауү ееггііссттііггііиніің ортак. етіс түр5. “ш ! і ) ерсең' Еш кғрсеге 70йм0йдь1

АИ-ЖАП — АИҚҮШ-ҮПҚЫШ 19 АЙ-ЖАИ: ай-жай болу ет. Ж айласу, тыну, АИКАСУ ет. 1. Қүшақтасу, жанасу, коян- тыныштану. Гүлденіп, егін өсіп. көң- қолтык келу, араласу, жабьссу. Ай- қасыа білек, Жалғасып жүрек — !Пат­ лім ай-жай, Кызық иіат дзулет артып, цүлындап тай. Мал қаулап, б аси осіп танбас Оіздей ешкім деі (Әлімбяев). колхозымның, қубыла торт тарапым Көзіне сонда уқсады, Екі өзен біргс дэулетім сай (халық ақындары). аққалдай. Украии, қазац қушагы, Ай- АЙҚАЙ I од. Көніл-куйін білдіретін ода­ цасып бір жатқандай (Муканов). 2. Со- ряй сөз. Айқай, мсніқ өз үйін, кең са- ғысу. төбелесу, алысып-жұлысу. Жі- райдай боз үиім (Казак ертегілсрі). гіттер бір-біріне айцайласты, Сойылды АИҚАИ II зат. Әдсттегі сөйлеу мөлшсрі- отыз жігіт жауға айқасты (Ахметбе- нсн қатты шықкан дауыс, үн. Дегеи ков). Казір қолма-қол айқас бастал- сөз: <гбүқа буга, азбан дуга», хин ца­ ды, штыктар қанга боялды (Тілсков). риц боп, түсіп жүр айцай шуға (Абан) Үстінде фашист басқан Пятиеордың Д у урып түреселді жүрт қобырап, Ли­ Штурм басталды, аііқас ойран салын цаа бар ма, ш у вар ма қүлағын сап (Қалауова). 3. А уис. Кактыкысу, сы- (Керімбеков). Лйқай салды — ай- насу, күш байкасу. Аулацта элі де бір кайлады. Бала күндегі дағдысы бойын- айқисармыз, Кара өлеңмен қағысып ша айқай салып, қолын сілтеді (Имаи- шайқасармыз (Жамбыл). жанов). -&■ Лйкайдыд ада м ы — дау- АЙҚЫМ сын. Анык, ашық. әйгілі, белгілі. рыкпа, бос сөзді адам. Зылиқаның қос алтын тісі айцып көр:• АЙҚАЙЛАСУ айкайлау етістігініц ортлк ніп тур (Мүстафнн). Айдын, боза.мык етіс түрі. сэулссіпен төңірек айқын көрінеоі АИҚАИЛАТУ айкайлау етістігініц езгслік (Мүканоз). етіс түрі. АПҚЫМДАЛУ яйкындау етіетігінт ырык- АИҚАЙЛАУ ет. 1. Әдеттегі свйлеуден го- сыз егіс түрі. рі катты дауыстау. Ж ел қуйындьі өзі- АИҚЫНДАНУ айкындау етістігінін ыры:.- не шацырып, Ерден Сар дауысымен ай- сыз етіс түрі. цайлады (Бсгалин). ІІІал баиғус ай- ЛИҚЫНДАУ ет. 1. Дс-лдеу, аныктяу. Кы­ цайлады аттс.н салып, Айырып алған I зыл жсссмеи боялған агаіи үйлердің жан жоқ они барии (Абай). 2. Ауыс. і сүйееін жиілеп шаншылған уықтар аі. Үраидау, үраи салу д. м. Әскер жиыа\\ қындап кәрсетеді (Әуезов). 2. Долс.-- аттандық. Бекетай еді түрагым. Лй-1 деу. апығына жсту. Мистер Уркоаро- Кайлал жауға тигенде Ағатай — Бе­ тың ойы сандырак, боп шыққанын со- рии— ұраиым (Махамбет). 3. П аро­ веттік омірдің шындығы айқындап бер- воз. завод гудоктсрінін катты үн шы- ді (Муканов). Келеіиегім айқындалыл. ғаруы. Ііаровоэдың айқайлаған даусы эрі оқи беруге бел будим (Көбеев). шықты (Иманжанов). Гудок айқайла- ДЙҚЫНДАУЫШ зат. гр. Сөйлемде анык- ды. жұмысшылар түскі тамацқа кете тайтын сезіиіц сокыпан келетін анык- бастады (Ерубаев). тауыш сияқты. жеке сөздердіц сыпа ЛПҚЛЙСЫЗ сын. Қатгы дауыссыз, шусыз. тын, срекше касисттерін білдіретін свз- ЛИҚАИ-ШУ зат. Лйкай-упқяй, у-шу, дср мен сөз тіркестсріи айкьгндауыш даурыккан кеп дауыс. Елдіц а й қа й -1 муше дсйміз (Қазіргі казак тілі). шуы әлі Оасылар емес (Әбішев). Ура- ДГТҚЬШДЫК зат. Анықтық, далдіх, ашык- лаган айқай-ш у, Адал еңбек ыстық, тык. Сіздер мрселені дорекілеу қои- тер, Озып келіп жүмыстан. Туды сла­ ғансыздар. сойтіп, айқындыққа жетугг бы қандай ер (халык акыидары). жгрдем еткенсіздер (Сталин). АЙҚАЙ-ҮЙҚАЙ зат. У-шу, даурыккан көп АИҚЫРА уст. Қапсыра, қиғаш, квлдвнек. дауыо. К өашілік арасы айқай-үйқай Үлкен тоиды айқыра жамылдым да. болып. тобелсс баста,ш п кете жаздады га.««к аесугс кірістім (Сәрсенбаев). (Гайдар). Таиып меиі алыстан, Аяды аАқыра АЙКАЛАТУ айкалау етістігіиіц оігслік күшақтап, Шын доспенен тайысқан стіс түрі. і Кандай ыстық мундай шақ (Шамко- АНКЛЛАУ ет. Күшактау, сипау. аймалау, нов). иісксу, сүю. Сіэ қыргауыл жез цанит, АИКЫШТАУ ет. Айкииі-ұкқиш салу, тор Аш, бетіңді бер қарат, Жацындай б е р ! торізді етіп кою, ерсілі-кареылы сызу. жуықтап, Тамагыңнан айқалат (ДбяГг).: Стол үстіндегі шыны астында айцыш- Үйретіп. үстап, байқап-ақ. Күлынги талып аудан картасы жатыр (Сэрссмі- бела цирайды. Сауырын сипап, айқа- баев). лап, Ж алы н талдап тарайды (Малка* АИҚЫШ-ҮПҚЫШ үст. Ьір заттын екініиі ров). затпен аіікаса торлануы я қиғаш кі- АПҚДС зат. I. Курес, соғыс. Күркіре.ген , рсс болуы. Мың винті күш, Ш ойин көк псрзенті — Түсті жайнап жай та- қурыш, Тсмір жолдар — Айқыш-үйқыш <гы. Екі жаңтың бетпе-бет, Қызды қып- | (Токмяғпмбетон). ІІІо/^ер миіиинаға г ш аііқасы ( Мәуленов). 2. Екі сызык* і ты. екі бүрыштыц біріи бірі кесіп өтуі і айқыш-уйқыіи тартқан арқанды боса- тып, жас жемістерді түсіріп жатыр (математика термин!). Айкас бұрыш- ' тар. (өсібек оцгіглелері). 2. Бір заттын бе- тін рстсіз сызыя аГіғыздау. Шықты АПҚАСТЫРУ айкасу етістігінін өзге- ; Ойнап қызыл цан, Лқ жузіне алмадай. лік етіс түрі. Айцыиі-үйқыіи сызылган, Жатыр ізің

АЙЛЛ — АИНАЛДЫРУ 20 жагалай (Мәулеиов). Доптердің сия айм алап, Оацырына басып, сүйіп, ж ги жо<. ж азулары ,П- кс.ч, б іраздан кеиіч мауқын бог (М ұканоа). Т у? сді Оір инженер кыш-үйқыш, тіпті таиылмаиды ц м сақалды , И урланды сц алдымен о Ауыс. Ерсілі-карсылы . ■ ££ бассалды . Сігқи.шн усчсы жуып суи берді. Л й.шыйи экссіндсй мейірбоно шатыс. А з ауыл ырғызбайдың шмксе айқыш-үйқыш, ілік-игатыс, қарга ги- (Амапжолов). мырлы тузақ шырмауыгы жатиды АИМАУЫТ зат. Пскі. Гртгяс батыря: АЙЛА зат. I. Ылаж, шара. Теңіректі шар- кпетіи ю р ;:и том:р с.і>ілт. лады, Урыны табар айла яеақ (Асам). /Қурек войне жалаудай. Қ о лд а н қ о лга АПНЛ зат. 1. Сыртыіиі дапекер. еыр ж: ауысты, іиіі күйіп алаудай, Лиласын іы.іғаіг, а.тдимдагм і.іттміі «аулссі тү- жау тауысты (Мэуленоз). 2. Қулык, тосіл, амал. /Коу аііланың «еш е тур.п естіи ж алгы р ау ы к ііпавм Бегің цисы> сүмдыгын істсмек Солды (Обдіқады- болса, шінаі а окполо.не (макал). Ай­ на м ечен тиран, <>ир. и.імшчің да ф- ран қ а л (м.іқ.чл). Ы р қыздың чол«- сынсн кішксно айишы сурым ЛИ.МАК1'Р сын. Лйлашыл. тәсілқой, ку. қалды ( ‘П.меков). А уме. Котам #м- Иманқүл хажы талайды басы иин к<?* ріиің ж л р қ іл і бейііссі. күбылмстын ке- рігпеі. С оциализм жа.тндагы күрес шіргеи айлакер, зплым саудаеер ^Наж­ нон ж еңісгің айнасы — жаңа Консти­ ми). Ку, айлакер Сарқыгтыц Мирил туция қабы лданды (С. К ). Клр білмейтін вкішиі бүркемесі бар еді і ш і — ә м і р айнасы (М устаф ин).^ А#> ііа катссі.т— гурл. дәл. иагы.ч Кээірг; (ТІлеков). көрініс айна ңитесіз дэл соган ұцсай- ДИЛАКІіРЛІК зат. Айлашылдык, то ал - койлык, қуяық. Корқақ фашист енді айлакврлік жолына түседі (М үқанов). <)ы (С окм акиаси). АИЛАЛАУ ет. I. Амалдау, тэсілдеу, лаж* АЙНАДАИ сын. 1. ДГіііл тэрізлі, тап-тз- дау. 2. А.чдау, ярбау. за, ж ы п-ж ы лты р. Су одемі, айнадой АПЛЛЛЫ сын. Айлакер, айлашмл, тосіл- таза су екен (Длтыііеаріш). кой. С лавяндар соғыста эта ептейлі ЛПНДКӨЗ зат. Обл. Ш абак сияқты бз- жэке айлалы келетін (СССР тарихы ). лы қтардмц бір түрі. Қекіре, торта, сй- Кусы да, иесі де қоразданар, Алпы с наказ д егсн оалықтар тек Арал, Кас­ екі айлалы түлкі алганда (А баіі). пий ж ағасын жайлап. балықпен кзсіп ДЙЛА.П үст. Ай бойы. бір я біриеше ай етксн қазақтардың ғана соз Оайлы- бгткенше. Б а лқоха марқұм ол уйдс айлап жататыя (Акынжанов). ғында қолданы лады (Саурамбаев). АЙНАЛЛ зат. 1. М акай, токірек, жан- АЙЛАС сын. Босанатык мезгілі, айы бір, мезгілдес (екі кабат ойелдер турклы ). ж ақ, к о гам д ы қ орта. Күн қыэылщ- Айлас қатын муңдас (макал). нақ а.чз. Л йни.іа көз жсткісіз кең ж$- АЙЛАШЫЛ қ. айлакер, з клали. зық (М ұстаф ии). Жоті жасар баланы^ ДМЛЬ! К зат. 1. Бір айлик еңбекақы, ж а- ойының түрақты болуы оны қоріиага* табиғи ортасына, айниласына байло- лақы. 2. 30 кукдік мерзі.м. Минут, еа- нысты^ (К в б еев ). 2. Барлыгы, бас-ая- гат, күндік, айлык, қол емес, Тілейті- і и. Айналасы жиырма күнішінде Оар- нім, жүдейтінім ОА смсс (М айлин). лық ^ егіс даласы жыртылып бітті Әкем нагашы ағам/щн акты айлык, бір 3. Жиек. ернеу, кенере, шет. Екі су- ит алып келді (Айни). Сэтжанкың бү- рсттіц айналасы н қайшымен қиып, оси гіигі істса отирғая асұмысы ферманың рамаға О ксана Артсмьғананың ом (•й.ім^ есебі (Всгллшс). салган (О м ар о в ). Кар х а у с а да то>\\' Сайды бай б а ла с и , Үй жыли, киіз ЛЙЛІАҚ зат. 1. Өлке, облмс. Россияның Сотые жагындагы үят аймацтарында лг-,ЛГГт?ш‘ . ьйниласы (Дбай). Оа ащиал-демократиялык, үйымдао АИНДЛАҚГАУ ег. Тоніректсп, ұзап кс,т* шыга бистады (БҚ(б) Л тарихы) 2. Ме- к«п. коныс, ж ер. Іілімнің ат жетхісіз алмау, бвгелу, макай ласа беру. Балл айяагы бар, Коммунист — больш евик- айналаптоп экесініц жанынан шык- тей қийлшгы бар (халык. ақм н дари). пады (Д еф о). Қерексіз болса да тогм 3. Іецірок, мііцліі, айкала. С үрлеугв бф^ ауыз тіл қатқалы Омар кете а*- ириап жүгсрі өсірстін аймақты едэуір ксңеату карек (Хрущев). Жацындатып • и г 'м пЛрД,сЫйР/<У0,10'еітТ.0/і цалды (Мүсірепов) тиң алдын. Кетті үйқыги ай дағы, лҒША 1. Үйіру, деагелеп-. Күцеірт тартып Оарады Шекараның аіімагы (Д.млііжолов). бұрау. А й ға ш апцан айварым, Ерл>* АПМДҚІ ЫК. зат. Зоналык. Улттардың күшті жүректс, Айналдырар жер ига- экономикалык,. са.чси. мэдсни жағынан. үзақ уақыт ынтымақ жасауы пәтиже- рын Куат бітті білекке (Лмонжолов). сінде біртутас аймацтық тіл іріктеліп г ? Лйг жігіт ск‘ егтты Оожылап айдап, іиығады (Сталии). барабан айналды ры п тур (Мустафин). АИМАЛАСУ аймалау етістігініц ортак 2. Аудару, а стык устіне карату, ішін етіс түрі. ~ьіска карату. А б ай кәдімгі үрыларша АПМАЛАУ ст. Сүйіп қүшу, иіекелеу, қу- игапан, бөркін айналдырып киіп, мүр- иіақтау, еркслету. Үлбергсн Ботакозді /ш мен аузы н орамалмен таңып алып. Жүмабайды қуған (Әуезов). 3. Касіп- теиу, шұғыллану. Ахмсттіц шаруашы- лықта ең сүйетіні бақига, айуанда — оичарка. Жұмыстан кейін айналдыра-

А ПН А ЛД Ы РЫ ЛУ — АИНЫМАУ 21 тыны осы екеуі (Мустафин). 4. Бір 2. Ауыс. Мастачу. Табштың молды- иэрсепі, кұбылысты екінші норсегс, ғынан басы айналды ('Сталии). кұбылисқя аудару. Кор түрмысты д е­ АЙНАЛУ II ет. Ж аком квру. еркелету, ланы көрнекті елгс айналдырған Л е­ жалыну. Мені экем мен шеи/ем айна­ пин — Сталин (Әбдікадыров). Оку ми- лып, толғанып орең оятты (Көбесв). нистрлШ жеті жылдық мектепті он Карағым айналийын алтыным-ай. Кер- ясылдық мекгепке айналдырдь: (Ког> генде ақ дидорың балқыдым-ай (>;а- св). 5. Ксіиіктіру, бөгсу. Мен ұзап кет- лык өлеці). кениіе, сен оны айналдырл тур (Лқын- ЛЙНАЛШАҚТАУ қ . айиалсоктау. жанон). 6. Барлығы, бас-аяғы, неба АИИАЛЫМ зйг. I. Айиалып шығуға к е - ры. Лйналдырған Спр он ипщты үй тетін уакыт, бслгілібір мөлшер. Тран- едік (Мұкаиов). 7. Дөцгелету, шмп- спортта соңиалистік жарыстың мінде- мду. шатастыру. Айналдырған аип-• ті — жук тасу көлемін арттыру, вагон- алмай қоймас (мақал). Басын ял дар мен кемелердің айнолымын тез- налдыру — азгыру. дуалау. сикырла« дету (ҚҚГІ V съезі). 2. Товардын ха- АИНАЛДЫРЫЛУ айналдыру етістігіш^ лық шаруашмлыгында тұтынылуы, са- ырыксыз стіс түрі. тылуы. Товарлы өидіріс пен товар ай- АИНАЛМА I зат. Бір жағыка айналып ауы- палымы будан отілз жыл бурын қан- рзтьш мал ауруы, ксйде муны делбі- дай қажет болған болса. кэзіргі уа- д.ейді. Айналма дертпен ауырган к,ой- /^ыгга да сондай кажет болып табы- дың миы ковіктеніп кетеді (О. Қ.) лады (Сталин). АЙНАЛМА II зат. Бұрылъіс, қага бепіе АЙНАЛЫС сын. Бурмс. кисык. шалғай калтарыс. Тағы да сол беті мен томен (жол). Айналыс жолдың бойымен Ту­ түсіп, ызгытты күреңімсн желдсй есіп. кан елге жетерсің. Солдат түрғап ко- Жарық стіп айналмадан шыга келді. пірдің Астыменен отепсін (Аманжо- Каңілі тасыгандай алып ұшып (Бан- лов). заков). АИНАЛЫСУ ет. Бір ігорссмгн шуғылдану, ДИНАЛМАЛЫ сын. Бурзкдзған, бурама- кәсіптсиу. Иомещиктеп мсн кулактар лы. Лубекцов мүнаракық айналмалы артык, е.айда түсіру максатымен егін басқыіиымен жоғары іиығып, айнала- иіаруаиіылығымеи айналысты (Ерме- ны. бішокольмен шолып қарап түр коз), днем орнынан түрды да, щируа- (Казакевич). К.ора ішінен қазыльи: шы.шқпен айналысты ГАйни). шегенделген қүдыққа айналмалы то- , ЛРШУ ет. 1. Дзмі бузылу. татү. Айныган ран орнатылган (Айни). кымыз. 2. Ауыс. Серттен так>. уодеде АЙНАЛСОҚ зат. 1. Обл. Белбеусок (ой- турмау. Мың кісі мың түрлі іс көр- міі аты). Кыз-бозбалалар айналсоқ сетсе де, согач айнып, конді козғал- ойнады. 2. Есікті бекітетін тнек: Есік- масгай Оерік болу керек (Абай). Мей- тің айналсоры жабылган. лің, шырақ. сүй бүгін. Ептең тагы ай­ АЙНАЛСОҚТАУ ет. Айналақтау, богслу, ни бер, дркім айтар билігін: «Лтышу- узагт кете алмай. канта кслс беру. лы Ғайни* дер (Аманжолов). Жү- Ъядірниса есік алдында сол аіЪмлсок,- рск айныды— I) Локсып. кұскысы тап түрды да. қораздапып келіп Мо­ келді, Ьнксн тамағы жякпады я үна- лине қарияға сақтықты (Нәжми). Бі- мады. Қазыны оте коп жеп о/сіберіп рақ. Мэулен тагы Оір жүмысқа айнал- жүрегім айнып тұр; 2) Жиренді, беті ссктал, іле іиыға қоймап еді, Ннеи: кайтты. Қейбір жастардық орыпсыз тоса алмаган (Шанмердеиов). қылықтарын айтуга жүрегіміз айни- ЛПНАЛТУ айналу етістігінін өзгелік етіс ды (Сылаиов). Қибыш қазылган жер- түрі- дің топырагына баурын тосеп жатыр. Жүмыстан жүрсгі айнып %-атқан си- АИНАЛУ I ет. 1. Бслгілібір изрсені анна- яқгы (Мустафин). ла к<үріп <эту, орағыту. Жақып астық сарсйынық есігіндегі қүлыпты устип АЙНЫҒЫШ сын. Анткан сөаінае, уадесін- коріп, сарайды бір айналды (Мүста- фн:г). Қазақстан көлемін, Поезбен жү- дс тұрмайтыи, түфаксыз, табансыз, ріа айналды (Ш ипин). 2. Бір күйден тиянаксыз. Айныгыіи ео тартса сал- еішіші күйге ауысу... Кун каике айна­ Nын, Бал сүрасаң, береді и (АбзЯ). АҒШЫМАЛ зат. Тагы?^ал, татып ксткеи. лып қалған мезгіл еді (Квбеев). Ал- Айнымал қымыэ. гашқы жаугап ақш а қар лезде қатып, АИНЫМАЛЫ сын. Тұрлаусыз. тнянаксыз, кұбылмалы. Ж.алпыға бі.з қаралық ту­ мүзға айналды. (Омаров). 3. Дэнгелеу, ра квзбен, Сацтанып айнымалы сүм аырылдау. Мотордын, айпалуы кеміті- мінезден (халық өлекі). ліп, Өте жай келсді уиіып, жайлап сылбыр (самолет) (Токмағамбетов). АЙНЫМАУ ет. 1. Өзгермеу. созінде тү])у. 4. Бвгелу, кідіру, кешігу. Ол үнее қи- уодеге жсту. Сол күндерде айнымай райласалі, айналамын, Анамның білем Жас қалпықда жетерсіц (Моулсчюв). тағы айниларын (Ж ароков). 5. Қяйтя 2. Ұксау, тарту, дол озіндей болу. оралу, қайта соғу. Шыбынды қуа бер- Жанаттыц түрі, цсурісі. түрысы, са- сін Ордабаее, Бастағы геройымызга бырлылығы әкссінен айнымапты (Мус­ айналайық (Ж ароков). +• 1. Бае ай­ тафин). Каланың үйлері бір-бірінен налды— квзі қарауытты, әлсіреді. і айнынайды (Омаров).

22 АИНЫТПАУ — ЛИТУ АИНЫТПЛУ ет. Лудырмау, булжытпау, \\ сып, Үрген ит пен айтсққа (Абак). Циязбсйдың айтагын кутпей-ац ешкі- «зіҮітісу. Салды сонын беи.:есш 1 ге қосыла ж өнслген қызыл газы о да гм и н а е&пыгпай (Вожлтын) (Ши- гақымдап барады (ІЗегалик). Лй- пип). Оспапның айқайын да жаңғырық 1 такка срді — біреудін жсл боруіне, айнытпай цайталойды (Баязитов). . і аздыруына ерді. АИНЫТТЫРУ айяытү етістігі:іін өзгслік АПТДКТАУ ет. I. АнтІ — доп иггі ш-аік- стіг туоі. етістігіиіи өзгелік етіс тіру, <:т қос\\'. Сісесі.ч бай хүрасы цой ЛИІІЫТУ қэтамда. Д у р іл д іл үріккт болады ан- ЛИПЛИ ЖАИПАУ от. Жок кылу. ж а п ы -! дл-існбн, Айтсқтап оган даты ит ^о• сад ы . Бүрсоңдсч сор.'.ы қоіішы хсүрген ру. таптяу. Азсрбайясандср ҚыЗу қан- дылау халық, күшінс мікді дегеніче- халда (С али). 2. Ауыс. Атыстыру. бі- иқ жолындағылардық бэрін айпап- реуді-біреуго айдап салу, жел беру. жайпап жібереді — дгді Иракпөрест Америка пйтақтау.іары да сэтсіз бол- (Ибрагимов). ды (бейбітшілік длусы). Екі хацтам ЛИРАМ зат. Суттея уііытқан тлмак. Сүт бай, қүлақ Егестіріп түр екгн, Атыс- тамақты жібітер, Айран тамса ірітер тырып, аптақтап Бүғыа түрған суи (Қиргыз жырлзрьг). КоЯ сүтінен акер- скен (Ж аисүгіров). гілікті халық; айран, қатық үйытады! АЙТАҚЫР зат. Обл. Жаңбыр жауғанда (Ермеков). Айран ііикен қүгылар, м с-\\ су іркіліп каллтҺШ такыріиак. Есіктщ лек хсалпгап түтылар. Тузде бүэауы | алды айтақыр, Лйтақырда су жатыр жамыроганпың, үйдв айраны тогілер (жақылтпдш). (макал). -ф- АброЯи айрандай твгілд: АИТАРЛЫК сын. 1 Ғ.лсрлік. айтатын. ай- — мясіс:.ра болды. -ф- ЛГірандаіі а п т а п .! тура түрарлық. І\\ей жүрт ацыл айтсо- кубід?й күптеп — емін-еркін б и л еп -! лық кісі іздеп таба алмаЛды (А0ай|. то,:-;:: Д. М. ЛИТАРЛЫКТАИ сын. Елорліктсн. пәлен ДПРАП-ЛСЫР: анран-асыр болу ст. Қай- ден ауыз толтырарлыктаП, айтуға ту- раи кллу, таи-тоу.аіиа, ан-так б о л у .; рарлыктай. Х а лы ққа медициналық кө- Шақырымга жақын жерге қалай тсз мек корсету жөні’ дегі жүмыс сйтср- жүгіріп жстксніне Айдостьщ өзі де льсқтай жақсартылуы керек (ККП V айран-асыр қслды (Мұкагюв). /1йран- съезі). Ссн таСыспен Жамбылдыц Ко- асыр болдық біз, Псітіп сснің жайың- терілді дабысы, А қм ола мен Семейдіқ, ды. Неткен ерлік. неткен күш? Е л за ­ ЛйтарАііқтай з р ісі (Шнпни)- пасы саган дайын-ды (халык. акында- АИТҚЫЗУ айту етіетігініц өзгелік’ етіс ры). түрі. ЛПРЫКШЛ уст. Ерокіие, өзгеше, армай. АИГҚЫСЫЗ: адам гГіткьгсыз сын. Ұлак- эдсТіілсп. Кунанбайлар Бөжейдің өлімі байтак, көл-квсір. айтып жеткізе ал- туралы айрықиіа хабаріиы келер деп күтті (Әусзов). мастай әлшеусіз. Алтсйдық түсті ме­ тали адам айтқысыэ көп (Мүстафкн). ДИРЫКШЛЛЫҚ сын. Ерскшелік. ©згешр- АИТПАҚІЛЫ қыст. АЛткандайын, демек- иік. Тілдің грамматикслық қүрылысы... ші, айтқандаіі (умытканды сске тусір- гілдің негізі, оның айрықіиалык, мәні Гюаып табылады (Сталин). гскдс айтылатын сөз). Айтпақшы. кал- хозда мен сіздің Сүрынгы жолдссы- ДИРЫЛУ ст. 1. Ажырау, бөліну. Ғашық- ацгшн рш кумэнсіз. Ырыс емес сор цызды көрдім, екі күн бірге Оолдым үшіч, Кврісугс шыдамаспыэ, Айрылы- (Иманжанов). силық сол үшін (Абай). 2. Бір заты-1 АЙТТАУ ет. Айт күнін морокелеу. Кыды- рып жүрген Оіо-екі усігіт келіниігкке и.іи мүлде кол узіг» калу. Исатайдан \\ келіп: — Мунша безеніп қайда бара* ‘ Гірылып. хсалгыздықпен болдым дос. і сың? — деп еді, — А йттаймын,— деді (Мпхамбст). Эке-шешеден жастай ай- ) келішиек (Маіілнн). рылган жеті жасар ЕртаО корі зусвсі- ' АЙТТЫРУ I ет. Ескі. Кыздыд басын кү- қолтыгынан шықпайды (Омаров). і-ЬіАдан айрылгандар көбейсе, қыста- Ні бүрын біреуге байлап меншіктеп і/ы босар еді (Әуезов). >- Естенайры-І кою. атастыру, кұда түсу. Сол лу — акыллан жазу, катти абыржу. | еқ кенже ба.іосы Бсійдалыға айтты- АИРЫЛЫСУ аПрьілу етістігініц о р т а к ! рып. алып берді (Мұқаиов). Айдабол с гіс түрі. жиырма беске таянғаніиа айттырып ДИСЫЗ сын. Айлы омсс, айи жок. Ансыз эйел ала алмады (Хлнгслднн). кпраңғы түн. АИТТЫРУ II айту етістігінің өзгелікетіс ЛИТ I зат. Ж ылында екі рет болатын түрк Свз айттмрды — кісі салды. біроу аркы.іы свйлесті. «Ораэо амты», «Құрбаи аГіты» деп аталатын. діни мейраы. Лйг—айггмж'- АйТТЫҚ зат. Ескі. Айт күкіч мсрекелеп кі. той — тондынікі (макал). Ойын-ой- кыдыргаң жастардьш бгр-біріне бсре- нап. айтпен тойлап, Жастыққа болма мае інім (Имаибяева). тіи сыйлығы, ж олдык. Кілең қыз. боз■ 0алалар аиыл қыдырып сайттық» АИТ II оО. И т қосканда айтилатин ода- альт жүр (Майлии). гай сөа. Айт, двсс ит жүгірер (макал). АИТУ ет. Свйлеу. ой-пікір білдіру. Мүр- АИТДҚ заг. Мал күпстінде, ит қосканда жан ойын шиық айтып салды (Әбі- аГітылатын соз. 'Гау злаңғыртып эн қп- шев). Ол сөзін нақпа-нацтап, салмақ- пен айтты (Бақбергенов). Айтпаса біл-

ЛЙТУЛЫ — АЙЫПТАУ 23 мейді, ашпаса көрмейді (макал). АРІЫҒУ ет. 1. Жадырау. арылу, аиіылу. -4- Салем айтты — біреуге камкорлык Аспан қою бүлттан айығып, таң белгі тілск жолдады. + Рахмет айтты — Сере бастады (Бегалин). Ж ел тынып. алрыс жолдады. + Өтірік айтты — күн айықты Оаяғыдай (Абай) 2. Ауру-і шын, дурыс айтпады. +А кы л айтты — дан сауыру, жазылу, арылып коту. дұрыс кскес борді, акыл берді. -4- Күт- Мауқасымнан теэ айығып кете алмай, ты болсын айтты — іиаттык. куаныш- сол жылы оқудан қалып қойдым (Кө- ка косыла куанды, тілсктестік білдір- бесв). 3. Ауыс. Арылу. азаптан кутылу, ді. -$■ Коніл айтты — бірсулін кайғы- Кешегі мылцау суп омір, Кешсгі бас- касіретіне жубаныш сез айту. -4 Айга қан қара бүлт, Басынан втіп айыгып, бсрссн — эрбірден соң. Біздің кеп а;і- Шаттық күні тербетіп. Дала гүл-гүл та берсең толып жатыр (Жамбыл). жайнапты (Аманжолов). ■*г Айтып-айтпай немене. антып-айт- АИЫЗ: анызы кану ет. Риза болу. қүмар- тіан нс керек — сайып келгенде, кыс- дан шығу, рақаттану. Кешегі қан май- касынаи айтканда. /1йтып-айтпай не­ данда жеңдік жауды, Жеңіске еңбек- мене. Сол секілді асылдар Мүратына іиі елдің айызы қанды (Әзірбасв). жетс алмай, Арманда Оолип кетіпті Ж ык кобелек отқа кеп өзі г\\гсті, Қан- (Қыз-жібек). ды айызы батырдың мүны квріп (Жан­ АИГУЛЫ сын. Атакты. ардакты, кадірлі, саева). белгілі. Айтулы достың малы бір, Кем АИЫҚТЫРУ айығу стістіпніц өзгелік етіс дсгеннің жаны Спр (макал). түрі. АИТЫЛУ айту етістігінің ырықсыз етіс АИЫЛ зат. Ер-токымды жылжытпай үс- түрі. тап түру ушін аттың бауырын орай АПТЫС зат. 1. Ж ске адямдардыц я окі тартзтын жіцішке қайыс таргпа. қыл тоіітын зр.чсында болатьчі олең түрін- ызба. Лйылдың батқанын иесі білмес, дсгі суырыг? салма сез жсрысы. Ыбы- ат білер (*іакал). Кос айылын бек рай: — Айтысқа түсіп, соз үтысып тартты. қүйысқанын қысқартты (Ер- огырған шілдехананың жыриіылары Таргын). Аттың айыл-тартпасын қат- смеспіз гой. — деді (Ақынжанов). тырақ тартып альт, жігіт екеуміз же­ Толқындай сөэді сапырып, Арыстан- ле жортып жонелдік (Көбеев). Ани­ дой иқырып, Ш иғайын енді айтысңа лин жнмади — кымсынбады. нменбе- (Жамбыл). 2. Саяси, ғылми мәселелер ді. саспады. Бейтаныс адам Маханның жөиіидегі пікір таласы. Тіл білімі мэ- айқайына айылын да жимады (Имак- селелерінің қандай Оагытта шеіиілеті- жанов). ні айтыстың аяғында айқын Солды ;АИЫЛБАС зат. обл. Айылдын басына та- (Сталин). гатын, тілі бар тсмір шығьіршык, До- АПТЫСУ ет. Екі я оиап да кеп адамдар- га. дың бірінс-біріпің пікірін хабарлауы. ЛИЫП зат. 1. Кылмыс. жазык. күкә. Пар- Жастар қүрбыларымен бас қосып, тиядан иіыгару туралы моселсні шеш- жазғы көргсн жауалықтарыи айтыса- кенде партия мүиіесіне тагылган айып- ды (Бегалин). 2. Өлек иечссе карасөз тардың долелді, дәлэлсіздіеін тиянақ- турінде саз жярыстыру, дауласу, пікір гы тёксеруді қамтамасыз егуге тиісті таластыру. Ж ырдың асыл кенімін, (КПСС Уставы). 2. Қате, мін, кемші- Айтысқандар менімен Талай-тслаЛ же- лік. Кітабын. кірлеткснге бала қаггы үялды, ол өзінің айыбыи іштеи мойын- ңілген (Ж амбыл). -4- Қош айтысгы — коштзсты. дап турған сияқты (Кобссв). Адасқан- ЛИ.УАІI зат. Сезіну жг.ие қимылдау ка- ның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан б і т і бар тірі жзнуар. Лхметтің ша- соң (макал). 3. Ж азаға лайык кесіл- руашылықта ең сүйетіні — бацша. ай- гсн мал. дүнне. Айыпқа мал бермеді уанда — овчарка болатын (Мустафин). деп Бөжей жағы қомсынды білем (Оуе- 2. Ауыс. Жырткыш, еүм. зүлым. Фа­ зои). 4- Ат, шапан айып алды — айып шисток ийуандар жаңадан дүние жүзі- төлетті. -4- Айып такты — қылмыста- лік соғысты аиіуды эзірледі. ды. кіна койлы.. Айыпка бүйырмаңыз, АЙУАНАТ зат. М аклүк. жан-жануяр. Бүл айып стпекіз — ксшірініз, кіиалама- жемістеоге иелік етіп жүреен бір айуа- кыа. Лғит айтсам, сйып стпеңіз, ызалы нит Ооли керек. бірақ оның нендей сөз қиишнда қаттырақ шығады (Әбі- мақлүк екенін білс алмадық (Дефо) лсе). АИУАНДЫК зат. Зулымдмк, олбырлых. АЙЫПКЕР зат. Күиәкер, кылмысты. айып- мейрімеіздік. / стсген аиуандығын мой- ты болтан адам. Казак ССР-нің бар- нына алып. Фашистер жауап берді лык соттирында. айыпкерлердің қорга- эділ сотқа (Ж ан саева). Капиталистер ну прааосы. қамтамасыз етілді (КазССР табиғат байлықтарын да айуандықпен Коііст.). Канды мойын айыпкер Ооп, қуртып отырады (Кәкімжанов). түгел Жігітек боп тізе бүгетін боп АПШЫЛМҚ сын. Ыр айлык мезгіл. Алты түр (Әуезов). Айыпкер Бондаренко күмде айшылық, Алы с жолды қысқар- жалаңбас сот алдында турғалы бірсы- тып, Ордасын көрдім елімнің (Жам­ пыра иақыт болды (Мустафин). был). Айшылық алыс жерлерден. АЙЫПТАУ ет. I. Кіналау. айып тагу. Әл- Жылдалі хабар алгызғач (Алтынса- денслерді аңғартқысы келгендей, ақ- рии). таудық орнына айыптап сөйледі (Мү-

АПЫПТЛУШЫ - АКРОБАТ 24 сірепов). 2. Зац бойыиша айыпты леи лай (Сами). Кыртысын қаря жердің Ж ж азага торту. Лйг-лта// ^ р т « - қарыс айырып, Кажымай жер қазынс- дысыи айыпкерге оқып. берді. Сот пред­ седателе айыптау қортындысын жария• сы каОын лсардың (Жамбьм). 4. Ажы- лады (Тілсков). рата білү. таии б;.лу, сирый, мэнжа- АПЫПТЛУШЫ злг. 1. Кнмлаушы злам. йыи ашу. Л енин соғыстың еа түрі Оар- /І£ыпад/іны болып қалалық прокурор лығын айырды (СталиіО. Жсті жасар баланың етірік пгн шындықты, жаман сөйледі. 2. Сот мәжілісіндс коғам мак- мен жақсыны тез айыра оілетіндиі сатин корта п, соггалушыны аныптап свйлейтін кісі (квбіиесе — прокурор;. байқплды (Кобосв). А. Г,о.т\\ : ;екс кал- ЛИЫГІТЫ сын. Кінәлі, кснәсі бар. ...Купан- дыру. М ені елд-і: с:'!чрс(!‘. — хан Жа«- ның олімінс айыпты Жандостың өзі гірдің екпіні (Д\\а\\.«мік г). Бала-иіага- скен (Муканов). сыпан, үй-жайынон Оул іпалды согыс ЛИЫР I зат. Шоп, егіи жниағанда колда- айырды (С окиакбзев). б. Бзлаии. тел- нылатын ашалы курал. Айыры пішен ді смшектсм ши'гару. Төрт інрдей ла\\- қасы/іда, кісені кереге ваш и/)а (ма­ ты Оір еш кі жарыто мл? //<•.*• айырып кал). Агаіи айырдан гөрі гемір айыр басқа ешкісе телімейді (Ьсголин). Аи­ ыпсайлы, эрі берік. Д эу маялар айыр ушымен ушып жегыр (Мустафин). ру они еми/рктееі Салоны пиырып, ім- ДИЫР II сын. Кос екіге жарылған. Кой шек Оермсуі Оүрыс (Кніпербаеп). 7. Ко­ егіз туса, шоп басы сйыр іиығады (ма­ рыту, боліи иіыгару. Айнц.п/йын қара- кал) . Ерте гурдым, екі айыр жодға туе- гым, орта (іпйлым. Сары майдан айы­ тім (жумбак). АЙЫРБАС зат. 1. Зпттай алмасатып сау- рып торги қоіідым (х;пич нлскі). «. Істсн іиыгару, ;к::р:імсиі і-т\\. Кызыл да. Жумысшылир комірді қолбұран- Армия неміс тачхін нкеуплігЫек айырды (С. К ) . У. М^-ід.і.кіу. ұсак- тау. Мына он сомды айырыч. екі^ сс- мен шыгарып, елге азың-түлікке сйыр- мын ала гой. 10. Ауыс. Күткару. боса- ту. Өкімет қүлды қган, кундгі?.%:і айы- бастап кун көріпті (Мустафин). 2. Д е ­ келе болатын өзгеріс, алмасу. Өкпенің рар (Токмағаміктон). > К«:;; ;;йириа* тыные алысы озгерсе, окладе болатын ды — коз жадбады. епіклііла бурил- айырбас оэгереді, айырбас. озгерсе, .иу- мак, бір затки :чч-ід«* -<► І'Р* иіелердің тіршілігі кемиді (Анатомия). кінен айырды — туткындады, тугкмн- ЛИЫРБАСТАЛУ айырбастау етістігінін да устады. ырыксыз етіс түрі. АКАДҒ.МИЗА\\ з«г. Ічллым мои искусство АЙЫРБАСТАУ с т . Бір затты екікші зат- саласыяда калыптдскан достүрлерді ка ауыстыру, ялмастыру. Ерте кеэдегі сактаушылнқ. хумысшылар кәмірді күолбуранмен АКАДЕМИК зат. [. СССР Гылым ока не- шыгарып, елее азық-түліккс айырбас- миясыпын толык мүшосі. 2. Луыс. Өз гип кун көріпті (Мустафин). ісінін, мамандығынын тетігін білстів АИЫРГЫСЫЗ сын. Танығмсыз. үқсас, адам. ажідр?та алмайтын. Төртсуінің да нүй- АКАДЕМИЯ зат. 1. Ең жоғарғм ғылми іэііері алшая өскен, бірінсн-бірі айыр- тысыз (Бсгялин). мскемс. Казак, ССР Гылым академия- ЛЙЫРДЛУ ет. Шөпті. таги баска заттар- сы. 2. Ксйбір жоғары дэрежелі оку ди .піирмен түйреп көтеру. орындарыныц аты. Эскери-саяси ЛИЫРМЛ зат. Пір зат пен екінші зят арз- академия. СІ.1НЛЛГМ өзгепіслік, озгеріс, басқалиқ. Щербаков мыс паи жеэдің айырмасын АКАДЕМИЯЛЫҚ сын. Академияғз той. біл.йсі ксліп еді. Жүс.іп оны ийта ал- АКАЦИЯ зат. Л к гүлді, хош иісті ағзш. мпйы (Мүсірспов). Тілдің қондырма- Ортасында ормсшның акация тур гул- оан түбірлі айырмасы бар (Сталин). деп (Ж арохов). АИЬІРМЛІНЫЛЬІҚ к. айырма. АКВАРЕЛЬ зат. I. С уға езілген сүйык бояу. ДИЫРГУ айыру стістігініц озгелік етіс 2. Сол бояу.мон салыиған суре г. АКВАРИУМ зат. Су жәндіктері мен сувсім- ліктерін осіру үшіи ішіне су куйыла- ЛИІ.ІРУ гг. I. Лржналау, ажырату, бөлу, тын ЫДЫС. 1ЛЫНЫ жәшік. пі-.ігл туеу. Ар.-ын жақ жыгылды — АҚҚОРД зат. М уз. Музыкалык біркеше >іс>. шу.иш түрды, Найман жақ жық- крч яеақг ,),,Пі жанжал қылды. С(- жогарғы тонныц бір ксзде үкдссіл шы- ғуы. рг;кен пшйқасумен екі арланды торе­ на к ш у о кеп екі айырды (Жансүгс- АККОРДЕОН зат. Баянный Оір түрі. роп). Капитан тобелескендерді *з ко- АККРЕДИТИВ зат. Акн:а салуіаылорға Амхгн М н/ш П' үрыс-ксріс басылып сактык кассасыкан берілстін ак та до­ тыныштилФл (Дефо). 2. Екі адамды кумент!. Әрбір едем аккредитив Оо- <і:;ны(‘іі-біріц араздастыру. Ол жаман йынша Совет Одагыкдаги епкткк кас- саларының қайсысынан Солса да ақша па.ігп оа қы ш лганда айла тавитын слуга псаволы. оқы.іды данышпан еді. Сендер күндеп 'ксумиді айырдыңдар (Қазак сртегіеі) АККУМУЛЯТОР зат. Электр куг.тын б»р 'лареқдсгсн жампн тіл, сүйгенінен жерге жішал, оны біртіндеп лайдала- натын аспагт. ‘с\"а.\"гдыГ сқ{о?саккяслр)і:, 3Ж’ ер айыжрыдрытуОірс от^о- АКРОВД 1 3(77. Снарядсыз гимнастика жаттығуларын орыішауінғл, шугылға- нуіны, цирк гі:мі!2стпкасын ойнауізы.

АКРОБАТИКА — АҚИКАТ 25 АКРОБАТИКА заг. Снарядсыз гимидстп- \\ мінезді кісі екен (Муканов). + Ак кякыц бір түрі. цирк гимяастикасм. жүрек — таза, оділ, арамдмқты біл- АКСИОМА заг. Ешбір дәлелдеуді ксрек мейтін. Күп білемін, сіэге жақпас. Ескі етпейтін гылми яйкын шыидык. жара білтелеу, Л қ жүрегің енді үнат- АКТ зат. I. Түрлі ресми документтердіц пас, Мсзгілі жок, қсй демсу (Абай). аты. К абылдау актысы, айыптау ак- + Ақ бейід— ак көціл. ак жаркын. гысы, мемлекеттік. акт. 2. Сахнада ко- Ол ешбір арамдықты білмейтін, ақ бе- йылатын пьесанын күрделі белімі. йіл адим болатын (Эбішев). -ф- Лк боз 3. Әрекст, уакнға. Капиталистік енді- — шымкай а к тус. Ақ боз үйдің сыр- ріс орындарындагы әрйір маңызды тынан аттандырып, Коіи ағатсй деге- ер еуіл— зор мзнді саяси акт (сөздік). і нің естен кетпгс (халык өлеңі). + Ақ сары — ақ пен сары араласкаи түс. 4. Ьсісі. Оку орнында болатын, салта- Марфа семіз денелі, ак, сары адам еді натты мэжіліс. (Мұқанов). + Ак сұр — ак пен сүр ара- АКТЕР зат. Театр сахиасында белгілібір ласқан түс. Оның ақ сүр түсі шамға кейіпкердіц роліи орындаушы. шагылысып, айқын көрініп түр (Мус­ АКТИВ 1 зат. Бгр ұйымның белееме, жү- тафин). + Ақ күба — ақ пеыбоз ара- мыска бсріле іс істейтін мүшссі. Пар­ ласқан түс. ¥ лжанның қызыл шырай- тия активі. кэсіпшілер одагы актиаі. АКТИВ II зат. Мекемеге тон колла бар лы, ак, к,үба өңі әлі өзгермеген (Әуе- яки аласы заттардын күны. зов). .Ақ б урыл — ак пен кяра аралас- АКУЛА зат. Теңізде болатын ірі жырт- кан түс. Сәрсекей ақ бурыл сақалды., қыш балык. денелі кісі ексн (Мүқанов). + Ак кар, АКУСТИКА зат. фаз. I. Физиканыц ды- көк мүз — қыстың суык аяз кезі. Ж а- быстарды тексеретін бөлімі. 2. Дыбыс- уынгерлер ақ қар, көк мұз аязды кун- тың, музыханыц сстілуі (үйдіч ішж* дар мен түндерді елемей жүріп кглс- де). ді (Бақбергснов). АКУШЕР зат. Босанатыи уГіелге дэрігер- АК II зат. Мал сүті, сүттен Істелстін та* мактар. М ал семірер, ақ пенен ас кө- лік жәрдем корсететін медицина кыз- бейер, Адамзаттың көңілі өсіп, көте- меткері. рілер (А бай).>-А ц сүт— аналык таза АКЦЕНТ заг. 1. Сөз ішіндегі буьшдардын тәрбис. Тугая жер— ақ сүтберген ана- бірінде дауысгың квтеріле аптылуы, шымдай, Сүйемін жүрегімнің аясындай ехпіп. 2. Өз гна тілінен баска тілде сөйлегеиде білінетін дыбыс езгешелі- ! (Әбілев). -ф-Акболып кетті — малдан гі. Акцентпен сөйлеу. 3. Вір сөзге кө« і сүт шыкпады, сүті тартылды. ңіл аудару үшік ерекше екпінмен ай* ДҚ III зог. Козге түсетін ноғала (ауру). ту. I + Ақ көз — надан, иадандық. сокыр. АКЦИЗ зат. К а п и т а л и с т елдерде енбек- I Оқыгап білср оп свзді, Надандай бол- ші халы қтиц түрмыс халін нашарлату мас ақ көзді (Абай). үигін ксйбір көпшілік қолды товарлар- !АҚАУ зат. Кемістік, кемтарлык. бір же- ғя салынатын жанама салык. рінде кемдігі барлык. Канша қарасам АКЦИОНЕР зат. Акциялы өндіріс орны- да, қанша ақау іздеп көрсем де паль- пыц мүшесі. тодан мін таба алмадым (Имапжанов). АКЦИЯ I зат. Қапиталистік өндірістің Ақау тусті — акауланды, бір зат- пайдасына ортақ болу үшін төленетін тың кемістігі болды. Рельске а\\ац тү- мүшелік ж арнз, капиталистердің тө- су — поездың қатерге үіиырауы емсс лейтін паПы, пайына сай бағалы қа- | пс? (Мұканов). ғазы. АКБАС I зат. Ж ы лкы да болатын бакай АКЦИЯ П зат. Бір максатка жету үшін курт ауруы. істелетіи әрскет. АКЬАС II зат. Қүмды кырат жерге шы- АҚ I сын. 1. Кар снякты түс. Ак, киімді, гатын, ешкі жейтін жапырақ шөп. де.нелі ақ сацалды, Соқыр. мы лқау та- АҚБОЗАТ зат. Темірказык жүлдызы үГіі- нымас тірі жанды. Үсті-Оасы ақ қырау рі.чдсгі ең ж ары қ жүлдыздыц бірі — түсі суы қ, Басқан жері сықырлап ке- ақбозат псн кокбозат. ліп қалды (А бай). 2. Қүмәнсіз, адал, АКЖЕМ зат. 1. Өте су сорып тасгаган таза, аПыпсыз. Ақтығымды біледі сол зат. Лйбала ақжем долгая саусаҚ- квкірек, сол закинге, билеткен біздің тарын ыстык, судан суырып алды (Му- жүрек (А бай). Аңтың отын ақымақ каной). 2. Аі/ыс. Боска оурелену, ярам сөндірмейді (м акал). •+ Ак көніл — ақ тср болу. Шарға түсер игагыңда Кара бйПіл, квцілшек. Оның озі ақ көңіл, тер боп сабылдың. .Л ялган жоқ малым, аңқылдак,, сөзгс саран, ісі коп (Ж а- да, Ақжем Оолып іиабылдың (Абай). роков). -ф- Ағынаіі жарылды — еште- Рас сөзге таласып, Ақжсм болма, жи- не жасырмай, б зр шынын айтты. Мвн ным кел! (Абай). саган агымнан жарылып, бар шыныи- АКИЗҒ.Н зат. Ж усан тәрізді малға жұ- ды айтып отырсам, сынағың келе ма гымды шөп. — деа М олдағазы кейіп қалды (Мұ- АКИҚАТ зат. Ш ыпдык. шын, айкып бпр канов). -ф- Ақ н и ет— адал, таза көціл. болмыс. Журт пікірі Оір архсга қүйы- Асыңа тойғызбасаң да ақ ниетіңе той- і лып, ауыл мектебіне взгеріс екгізу кс­ рек деген ой даусыэ, ақиқатқа айнал- гыз (м ак ал ). А қ жарқып, ақ көңіл, аишқ ж узді Н үрке ақ жарқын, ашық I ды (Имаижанов).

Л К И Р Е Т - АКТАУ !2Г> ЛКИРЕТ зат. Діни. О дүкис. Ақиротте не берді (С ы ланов). 2. Луыс. Жумыс од- кылыкка үиіырау. кемшілік көбею. Тү- ^ дсп жауап Оерерімізді қсійоам (Мұка- теген сотые жылдары улкен қүрылыс- нов). Уа. ңараңғы пенделе,р! &м*іңе тар нолхоздың мэдени қүрылысы, ау- бис Сер. Малмен иман алғайсың, Л \\и - ыл шдеииеті оқсай түскем Оплаты* рет қашан ойлайсың (Жамбыл). (Сыланов). ЛКМЫК зог. Вүркіттік кыраны. алгыры. АҚСІГЛЕУ опт. К\\рг.-іккл шмг.тгкіі, тікен- Кім тоқтатар қүздың үшқан, ақиық ді ак шоп. Куба успнОа, анселеудщ арасында Сіріы-бірі гони түтып төрт күс сұңқарын (Жароков). жолаушы отыр (/Кармагамбетов). АҚҚДЛА зог.’ 1. Жас балалардың оннау АКСИ10 ет. Адамш.гл. ламу.ірдыи тісі. үшііі колмен кардан жасаған окыи- ииғм. Жүре мс бала сйчамай. Согып- иемссс оүГкчі пгарын туру. ты қардан сңқала, Суықтйн бсті ал- Өтінген жоқ. ол уи қа.-тч буйырАьі, Ті- сі ақаіды, қабчқгарч түйі.нН (Г.лрсен- ш дай, К>лзар! ач, оннап топ бала (Жа* роков). 2. Кыетыгүкі кардан жасал- блев). АҚСҮИПК ған папа, кора, кедергі. и«л- 1 зог. Тарах. Геккіт. гултап. ДҚҚУ зат. А к мямых. суда жузетш Сек, ігі феодал түкимы. НоссиЯ- гоіі узьзн моЯынды ісұс. Жорцыраған ақ кухіс. Айдың көлдің твсінде Лк, қакат- ның иқсүйрктгрі қазақ Оалшын тагы ты сққр қүс. Жүоер хсаздың ксіиінде жандардың деп қарзушы еді (Мзулекоз). (Ж ярма ға мботов ). 'іҚКҰЛД үст. I. Воска, зоя, бексрге. Би- ДҚСҮПШч II зцт. Жлстлрлмк түндо ой- наГітмн оныныііыи г.гы. Күрес. плты- ыл-ы усоспс р с ш істесен еқбек аққула бақан, пқсүйск. аілқты х:а.чу ойындап кстүі (Мустафин). 2. Аіірыкша, езгеше, дене шыиықтыри жене оо:ерлік мзяі срекшс. Койыңшшы, Майеке адамды бар, пайдолы ойыпдчр (С. Қ ). Хакім срқү.ис күАбіріп ксрегі не? — дейді қарттор тарауық сқыпін кспде ол қыЗ- Желтей (Сатыбаядин). дир меп жас Сшла.ігрдып, с^сүаек ойы- ЛККҮМЛИ зат. Шай шыгаратын кішкеп- нына араласатын ([іспіжягіон). тгГ» ціәннак. Апам шүмегі кетік аққұ- АҚСИТУ аксіпо огістігінік «.«голік сгіс хапга шей салды (Муканов). түрі. А’чПЛ: Лқяа кулак сын. Тез үмыткыш, аіігк.ік сөз мныка коцбаГ.тыи. умыт- АКСЫІ5АУ ет. Дк ішкісі колу, сүттсн жз- кіл:н. сслдыр-салак (адам). А қяа қү- салатии тамакты яксяу. лсқі;а аіігсаң, сгып кетср, қүйма АКТАЛУ актау етістіпніц ириксыз сііс лс.і.қа айтсаң қуйып алар (макал). түрі. \\КПАЛ зат. Январь айыиин с-скі аты. /Ц - АКТАНЛЛК зет. 1. Ак текбіл кср куба түс. г.анда Ооран соқты қйр, шілдеде қай- Торсе гөселген қара ала сырмақтың нс;п тпнді күн (Саин). Кчңтарда қар- үстінде ақтаңдақ кер қүба арқирдың га адым. ақгшнда ит адым (күн) уза- терісі жатыр (Әбішеп). '2. Түн клран- рады (макал). ғыеы язяйып. тан ата бястағян кез. ЛҚГІЛР заг. Молімет. сссп. Алдыңгы күн- Журт олөңкілді жалма-хсин, Таң саз еі иқпср озіңізге белгілі, кешегі өгкіз- берді ақтанбақ (Жароков). Көтерді гси мақтаның сомасын бүгін білдік, сқтақдақты тары қүрғыр! Көлдегі дсді Жалтай Майшекеге (Сатыбалднн). қус оянды басталды жыр (Бвнзаков). АКПЕРҒ.Н зат. Ескі. Мылтыктмн бір турі. Лқпереннің қундағын, Лта алмасаң 3. Баланын басына түсетін жара. сынганың (Сатылғлнов). АКТАРУ ет. I. Бір норссніч араеып. ішін ЛКСАК сын. Ляғы кем. солтак. сылтыма. ашып карау. Тавельді ацгарып, аркім- дмірдің к&іиірі жанталасып, ақсақ ат- ніқ еңбек табысыно қарағсһсп Элібек тың сиуирына цамшыны үсті-үстіне баеып колиді (АГгліі). Мырзахмет шо- жцан ортада екен (Мустафин). 2. Төн- қаңдаган ақсақ сді (Муканов). кеР® «алу, сүйықты бір ыдкстяя екін- ші ыдысқа кұя салу. АссубаЛ кружка- АКСЛҚАЛ зат. I. Тарнхи. Ертедегі ау^л- оағыны аузына ақтара салды да. рай- Лілі тпгдырын шсшетін жасы үлкеи тс.дан дөңгслече бастады. (Сорсеиба- ядам, ру басм. Артымпа қалған ақса- қпл. Айқайлап кеңес қүрган күн. Лцыл 03' 3- Ауыс. ВаЛқау, уексеру, анык- мсисн о'і табар (Махамбет). Аіынаі/ тау. зсрттеу. Таулардың қо.-.ныч акта- Гып тағы да кенді табамыэ (Шапнн). кслесн Назар ма? Лқсақалды апыд сзар ма? (АбаЛ). 2. Жлеи улкен кур- 4. Луыс. Іштегі барлық скрдгп, ойда- метп ядам. клрня.—Ацсақал,көптікөр- підан ештсце қллдырмаГі түгол аііту. аОпмсыэ. бір әңгіме айтыңызіиы — охелі-Оалалы екеуі оңаиш шүйіркеле- ип, ойларын ақтаргалы түргыща. есік- Л»Қ„СгДкҢиДпЛ№У игк-үл Л*кескағуа.лиғ* (Бақбергенов). ЛҚТЛ, Ы .ІІ от.енҚдіуЛ(ыМлүус.татфенгіял)у.. Лмпда- рия алыстан. Лқтарылып қуйылып, л К г ! У ЯКС?У стістігінін взгелік етіс түрі. ■ъ.рдарип озені Толқынын қосты үйі- АКЛ.ЛУ ст. 1. Апктыц аурулиғынан кис- кллиғіліағі. сылтып басу, аксандау а к т л т іКэрібаев). 1КІ тен баез алмау. Оқ тпгён ЧІ7үрГ ЗКТау етістігі»‘« взгелік стіс т,-кс 'іюқырақтай муйізімең басын жеп- ■е туқыртып. щр домаланып барып ЛКТ^ У «*'• К Лиыптаи, кіиадап араша- \\аьти іурды да, ацсап Оасып жөнеле ^уткару, айыпсыз ексиін дәлел- леу. Кіналы адаліды ақтаймын деп өз-

ЛҚТИІН — АҚЫРАЮ 27 дерің күна ға батпаңдар, — д е д і ол лы ауды (АбаП). + Акыльшан адасты (Сәрсенбаев). 2. Үнді ақ балшыкпен — ссінсн аПрылды. Бүл желікпе ауруы сылау, бояу, майлау. Кластардың іиіі- Оар. ақылынан адасқан адамдарга га­ тысын а\\тап, тэртіпке келтірді. 3 . Дон- ма лайықты үсақ бейшаралық еді ді қауызынан айыру, тязарту. К өзінің (Бейбітшілік даусы). Акылынан қүйры ғы на ақтаған тарыдай бірдем е тапды— есінен лгірыллы. Үзын сонар жинала береді (Мустафин). 4. Ел ара- жүйрікпін, Отымнан жырды тсрбетсем. сьш ксзу, аралап, кыдыру. 5 . А у ы с. Ақылыңкан танасың (Жамбыл) ,+ Л кы л Күткен ү м іг т і, сенімді орындау, өтсу. токтатты—акыл-есі жетілді. 4- Акылға Е л үмітін ср ақтар, ер атагын ел сақ- сыймайтин — мүмкіи емес. Акыл тіс тар ( м акал). — жасы, ақылы толғанда шығатын тіс. .АКТИ ІН зит. Құндм з тұкымлас, тсрісі ба- АҚЫЛГӨИ зат. Ақыл айтушы, акылшы. ғалы. ак тусті кішкснтай жырткыш Кімнен ақы л сурап, кімді ақылгөйет- аң. Карағайды ң қалың бүталарының пекпіз (Мом ышүлы). арасында ж ы л п о с ақтиіндер дам ы лсы з ДҚЫЛДАСУ ет. Кецесу, біреумен бірлесіп секіреді ( Гайдар). ойласу, акыл сүрау. Ак,ылдассаң ше- А Қ Т Ы Қ I зат. I . Қар торізді, як тү с . Ж а - іиерсің, ақылдаспасаң, кем кесерсің наттың қы р мурыны шеиіесіне келсе (макал). Әкем мен шешем үшеуіміз де, турінің ақтыгы, дс.че сымбаты мүл- отырып ақылдасып, Ыбрай ағаның жо- де өзгеш е (Мустафин). 2. Адалдык. лыма түсуді үйғардық (Көбеев). тазалы қ, а қ ниеттілік. Ақтығымды бі- \\ҚЫЛШ Ы зат. Акыл антушы. кснес бе­ леді б ү л кө кір ек, Сол законга билет- руш!. Совет оқытушысы о:і оқушыла- кеп біздің жүрек (Аманжолов). 3. рына ақылшы, тэрбиеіиі балу арқылы Ырым аты. да үлгі болуы ксрек (Қвбеев). Д Қ Т Ы Қ И сын. Ен сонгы, акырғы. Л қ - АҚЫМАҚ сын. Лқылы аз.* есалан. Көп тық д ем ім таусылғаніиа нем іс басқы к- ақымақтың агасы болганша, коп ақыл- ш ыларына бас имеймін (Омаров). дының інісі бол (макал). Ақымак, бү- М\\ША зат. АГшалымда, алу-сатуда товар эуга бар, түэетуее (макал). кунынын өлшеуіші болатын металл я АКЫМАКТЛГІУ ет. Ақымактмн ісін істеу. кағаз теңге-тиын. Зотов бар ақиіасы н ойламай іс кылу. Әуе.іі алды-артын қартқа үтқызды (Мүсірепов). Ж ү з ойланып алмай, ақмақтануға болмай- сом ақш аң болғашиа, асүз ж олдасьің ды (К. Ә.) болсын ( макал). АҚЫМАҚТЫК зат. Акылы азсык. есалан- \\Қ Ш А М зат. 1. Діни. Күн бата окнтын дык. Ойлайды: вЖйЛЫктып бердім» намаз. 2 Кун бзтканнан кзс кярай- деп ақымақтығынан, жоқ өзі жалынып ғанға шойіпгі уақыт. Лқтамоқ намаз- ; беріп жүр (Абай). дігер кеэінде, ксйде ақшам ж ам ы рай АКЫМАҚШЫЛЫҚ қ. Акымактык. ке л ед і (Мустафин). 4 - Лкшам жямы- АКЫН зат. Өлен шығаруши, өлең түрін- р а д ы — каранғы болды, ымырт >х а - бьіллы. дегі іиыгармзнык авторы. Онда (отар- \\ Қ ІІ(Ы Л сын. Ақтау. акка бсйім. Түнер- да) менің ең жа\\ын досымның бірі. атақты халык, ақыны Қенен Әзірбаев ген қар а бүлт тарқаи, оның орпын ақ- түрады (М ұкалов). Сөз берілді ск,ын- ш ыл, кокш іл ж үқа бүлттар Састы дарға, қүаылды жыр, жүйрік тілдеч (М ука нов) . (Токмзғамбегов). Д Қ Ы зат. I . Істелгеи жу миска, сінірілген АҚЬІНДЫҚ зат. Акынділс өнерімен шү- енбекке төлемстін енбекакы. Ж үм ы с- ғылдануіиылык. Жанды сөз, жалынды ты^ рртең тастайық, Б ір бүлікті бас- ырғақ иесі, қызық қой ақындықтың тайық, А қ ы әсіп, сағат кем ісін. Осыны дүнчссі (Мәулспов). мықтап устайык, ( Муканов). 2. Есеп, АҚЫНША уст. Ақын торізді. Әуестенбей умлГг. Атты ақысын ж аяуға ж іб ерм ес тек үйқыға, Ақьшша асыл соз іздееен ( м яклл). + Ақысы кетті — уп аііи кет- (Сәрсенбяев). т і. Б а л а сы ж о қ адамның Оркімге ақы- АҚЬІР I зот. Обл. Малға жемшөп сала­ сы кетеді, Байборі қубас деген соз, Сү- ты» орын. оттык. Ат байлаган ақыр йегім нсн өтеді (Алпямыс). тас, Лрқама Оітксн қолаң шши (Қыгч- А К Ы К зат. Лсы л тлстардык бір тү р і. Кок Ж ібек). ормап, коркам гогай маужыраған, Сү- АКЫР II (акырыпда, ақыры) үст. Түбін- луды ң кэзіндей көн жауОыраған, М ал- де, соцында, аяғмнда. Кан сорғыиі қа- та тас, м а р ж а » , ақы қ, меруерт тас ра жүрек залымдардың, Өміріниіе ңа- Тогіліп кок жискке, саудыраган (Ж ан- сугіров). рашыгы ватты ақыр (Мүканоп). Жүй- Д Қ Ы Л зат. 1. Адамның оГглау қабілеті. рік уақыт шаріиатаай қоймас ақыр (Абай). Үш -ақ н әр се адамның қасиеті, ыстық нүрлы ақыл, жылы жүрех і АҚЫРАИТУ ақырлю етістІгіиЗн өзгелік қайрпт, Л қ ы а — тозбайтын тон, Б іл ім > стіс турі. ( А б а й ). — таусылмайтын кен ( макал). А қ ы л ! АҚЫРАҢДАУ ет. Бажырандау, кож а й ­ да у. копке жеткізер. онер кокке жеткізер (макал). 4 - Ақилы ауды — ж ындан- ДҚЫРАЮ ет. Көзін алартып, бакыраи ка- ды. Болган соң узделі күн ж ауы н рау. Оа Асқарга ақыран қорап, қара ж ауд ы , С уды іиікек жынды боп. ақы- бүлттай түйіле бастады (Муканов).

АК.ЫРҒЫ — АЛАИДА 28 •ЧКЫРҒЫ уст. Соигы, кейіигі. Ж олдың қал). 3. Ауыс. Бірікпеу, ынтымаксыз- жалгосқан тоііын жасап. ақыргы ше- дык. Ауы л иті ала болса оа. оөрі келгенде біріееді. Алтау ала болсс, сесін қағысты (Әбдіқадьіров). .і ауыздагы кетер (макал). + Ала кол ЛКЫРЕТ зат. Өяген адамнын дснесшс — әділетсіз, әркімге әртүрлі караушы- лық. Ала қүйын — үшкалак. женіл. орайтын, кигізетін кебін. Тілеубаидың | 4- Ала ауыз ынтымаксыз. + Ала кез сүйегінс түскен замандастары суық болды — араздаеты. + Алл жіп лттама- ды — үрлық істемсді. сшкімиік еште- денесін ақыретке орады (Шашкин). нссін алмады. ■+■ Алз ж аздаіі— жаз боны. А ла жоздай ән салып. өлеқнен ЛКЫРЗАМАН зат. 1. Діни. На сою*ы дү- , ние. Ақырзаман боларда тажал деген ңолың тиді мс? (Абаіі). + Ала жау- лы — біркслкі. біргегіс емес. Биыл шыгып, дүниені жалмайды. ада.иоы ; егін ала жаулы болды. + Дла бвтеп срекшс, өзгсшс*. +• Алл ляк — Оарып сол апаттан жер астынан шык,қан Мо~ , ді ғана қүтқарады, — дейді араб ер- гегісі (Мүқанов). 2. Ауыс. Катты ки- | ы.чдык, азнп. Сол айтылғам аыт үшін. • Ақырзаман тьнсе дс, Нас имейяін | түрган ку. жылпос. + Алл кв.іімсн атты — ала көзімси карады - жарзт- олімге (Токмағамбетов). + Лкырза- ман орнатты — киындыкка ушыратты. > пады, жок көрді. Күлбарша Ділдаға азап көрсстгі. Бандиттероің басьіна ала көзімен қарап. атып жіберссндей ақырзаман орнатуымыз нерек (Сар* болып отырди (Майлии). + Ала кө- ціл — көціл орныкпау. они бвліну. сеыбаса). ЛҚЫРТУ ақыру етістігіиін өзгелік етіс АЛАБЛЖАК сын. Л лакүля. бір жері ак, бір жері кара түс. Екеу волга, төрт гүрі. зеку, ДКЫРУ ст. Қатты лауыс шығарып түрлі, бесеу болса, он түрлі етіп 9дейі үрсу — Уа. әрі қайтср жылқыны деп Жүман қиядан көрінген жылқышыға | Оаяғандай алабажақ ешкілср түйенің Оір ақыр_ы__п ^қ_а_л_д_ы (Мүсірепов). Тех- > колеңкесіне үйлығады (Мүсіррпов). неким собак, үстінде балаларга тәртіп | АЛАБАЖАҚТАНУ ет. Келіссіз (нүбарлч- бузасың деп тура өзі ак,ырып үрыса- \\ ну. ала кожалақтану. тын да болды (Кебеев). ] АЛАБОТА зат. Күлінен сакар істслетііі ДҚЫРЫИ үст. Жәіі, баяу, аслай-сасяаП. ; курай сиякты өсімдік. Биоайдық ор- Ақырын басып Лиза лабораторного нына атқүлақ, алабота бітпссін (Куа- кірді (Ерубасв). Ақырын гана су сисыл- нышбаев). жып. Кырқадан сайга агоды (Сәрссн- АЛДБҰРТУ ст. Длас үру, көріпгонге үры* баев); иу. ие істерге білмеу, катгы лсыгу. ДҚЫРЫЕіДА үст. Соңывда, аяғында, тү- Кала/щры арылмай кара бүлттан, Ца- біпде. Ж ан жүрмсйтіц ісіме жач ал- лалары адамның қанын окүтқан. Ж сл- гыздың, Ақырында малымнан қүр қал- : пыдеме желөкги* жснтельмендер. Ато- гшдың (Ллтиіісарин). | мымен дүнивге алабуртцан (Мэуле- ДКЫРЫПДДУ ет. Баяулау, бэсеңдеу, с а я - нов). бырлау. Қум бейне бір су ішіндегі к,о- I АЛАБҰҒА оат. Тушы суда болатын, кыл- қымдай желмен бірге толқып, бізге 1 ғылт канатты балық. Карсса Сір бөлек карай ақырындап жылжып келеді I ^лабүғалар келге.н екен, жемді біреі/і (АГпги). \"Сап келіп қалганда, Үсен қармақты АКЬІСЫЗ сын. Тогін, төлеусіз, жай. Ақы- тартып алып, оны қырға иіыгарып тас- сыз, пулсыэ (прлтқан оқуы. Сергеи тәр- тсды (Алтыпсарик). Сандыба': ьса.и., биесі тағы. 6«р (Әбішев). СенСілікке ақысыз пүлсыз еркімен келген журт алабүга балықтай күжірейеек і^іра аяна ліа? (Мустафин). ала айғырға мінген (ҚөОеев). А.'і ) од. Катар аудару үшін колданыла- АЛАГЕУІМ үст. Тапсәрі, слен-алак. тыіг, коңіл-кунін білдіретін одағай сөз. геуімнен түрып Темірбек ясүмыс басы- Лл, сонымен не ойтпақ едің? Ал, ен- на келгенде, қыбыр етксн жич МОҚ ді спйлей Сер. Эс.керде командир шіг- сді (Әбдікадыров). са Оіггі, ол мүнда басңаиіа (Муста­ А/і фин) . АЛАІӨБЕ усг. Алагеуім, так саз бсрген кез. Деревиялар түрып алагобедеи. II: ал кичыл сын. Дпгык қизыл. от і Т.сіктерін ашсын кең ғып, келем мен Тт-лтПріпПдГ. і'1үГ сі‘. Күркірсп көкте.н. ы. эа.эс_г__р-\\ АЛАГҮЛІК зат Шыбынньгн біп тч-пг дгн жалми. Лл қызыл алау басты і^в тР 1 ' колдіц маңын (Бскхожіш). Ак, мамық- көіілекті қалады. »лТ»пМ. кА\\ лдыңнан қшсал'- қа орайык, Лл қызылмен бояйын ГОр- қим озім іиығушы сдім, Отырмын хй- маков). АЛЛ шн. | ^ Лк пепси баска түрлердің л.ІЛҒЛНШ ЫҚ зат. біБлоіпран( хатло«лҚасвтлалец, і)қ. зс жолак оолып немссе ойды м -ойды м жаууы азаю. Солден кейін жел ауып. оолын аралас келуі. Мінеенім көщ ал- Алағаншық қар жауып. КектегІ булт дына кок илс-ды. Көңілім олде нені и<ек алады ГМанлии). Салқын 'қорига А л й ш У ™ - ( ^ м а л и е в ; . үйренгсн Лхмсттің ала биесі бегеіек- І Л, А л а н д а у . елспзу. Пала- я™ *» ңпярга жер таппай ' түр ! тс’2?' Ц1яІаиЛа*Іы 0үл дУб№> Оийқап (Мустафин). 2. 6 ф тепс смсс автуо ' АЛ \\ с т / г а алағызап бастаган екен (О-езов). лі. ала-қүла. Бүлт ала. жеРр шшооллаи (^«аа . і| ^Сс де. АлайДда^енКмүнетн .уасродиыдңа дқаа!йрсі.түйқ{а-

А Л А И - Д Ү Л ЕЙ — А Л А Ң 20 Фіткен қалы ң қабағында кірбің бар тетіп ш ығарған ала-қула кэрі-қүртаң (Омаров). Ол кезде баста тізгін жоқ. еді (Мүсірепов). А қ қ у көлде жүзген жок,, Алайда хал- АЛАЛАНУ ет. I. Шүбарлану, теңбілдену, турлі түске айналу. 2. Бвлектену, қым сол кунде-ақ Бақыттан күдер уз- ген жоқ (Ж амбыл). ораштапу. ЛЛАЙ-ДҮЛЕЙ үст. Ұйкы-тұйқы. астан- АЛАЛАУ ет. Әркімго артурлі карау, же- келсп, бөліп тастау. Божейдіқ өліміне кестен. Алай-дүлей айкала, Лапылда- Күнанбайды шақырмапты, эдейі ала - ған от жалын. Домнаның пеш і долб а­ лап тастапты (Әуезов). Ыбырай Сар­ на, Шашады қызыл шоқтарын (Мэуле- лык, үлттардың балалаоын алаламай, нов). Ол айналасын жедеқабыл бір шолды. А ңғар өті көзге ілікпей, сой- оқуга қабылдиды (Лкынжаиов). қанды жел алай-дүлей үйтқып түр АЛАЛЫ сыи. Аласы аралас, түрлі түсті. Шетіне орамалды ң түйдім сусар. Коп (Смланов). жылқы көк алалы көлде жусар (ха- ЛЛАКӨЛНККЕ үст. Тац жаңп гама атып, лық өлсңі). А лалы жылқы, акүтылы түн қарацғы сы әлі серліліп болмаган қой — өте көп. Алалы жылқы. ацты мезгіл. Күлагы алдынан шаншылған, ңой. Аңдығап бөрі жемей ме (М ахам- алакөлеқкеде зырлаған «қасқыры» бет). ьзіне таянып келіп, қыңсылады (Бе- АЛЛЛЫҚ зат. 1. Келісе элмаушылык, ын- галин). тымақсыздык.. Заманы түрғыластың АЛАКӨЛЕҢКЕЛЕМ У ет. Возгылттану, жаны қүрдас, тілек бір, табыс ортсқ, агара бастау, қылаңдапу. Мезгіл ала- ойы сырлас. Айырма, алалык, жоқ, дз- көлеңкслене.һн шақ. Шығар күннің көк — қы зы л аламыш нүры әл і солтүс- ! реже тең. А ралас біздер ясүрміз кэрі мен жас (АГшабекүлы). 2. Өзгелік, 6ө- тік п ен шығыстың арасында түр еді тендік. Атаги баланың алалығы жоқ (Сыланов). ЛЛАҚАИ од. Куанышты кеңіл-куйін біл- • (махал). діретж одағай сөз. Алақай, апам кел- \\ АЛАМАИ зат. Обл. Аймак, айкала, мя- ді! (М анлии). Балақай-ау, балақай! ; най. төңірек. Ат осы алам.айда жүрген Ж аз келді жайнап, алацай/ (Х акім ж а-! шығср (Жа.мОМ). нова). і ЛЛАМАЙЛЫ сын. Қүймышағы майлы. АЛАКАИЛАУ ет. Алзкай-алакай деи к у а -[* Кең сауырлы. тар мыцын, қалбагайлы, ну, т а т т ы к коніл-күйін білдіру. К.ы-\\ Алды, арты бірдей келсе ерге жайлы, рық тоғыз мүшелімие жем туып. Ж ү- • Күлте қүйрық, қы л түбі элді келіп, гірдім қуанғаннан алақайлап (Өтірік Көтендігі шығыңқы аламай.ш (Л бай). •лен). АЛЛМАН 1 зат. Ала тыиіқам. АЛА.ҚАН зат. I. Қолдыц аясы. Кой жү- АЛ АМАН II заг. Ескі. Көпшілік, бұкара. нін қолмсн үстаса, алақанға бір май- | кауым. Ханның кірген ак, орда, Б узу- лы зат жуғатыны байқалады (Ғ.рме- ' ын ойлап кеңестік, Аламанға жел бер- ков). 2. Қлмшыныц еабымен басын дік. Аса жүртты меңгердік (М ахам- косатык жалпак қайыс. Кур алақан < б<гг). — күр кол, еш нәрсесіз. Сыйлыққа зкеле- , АЛАМьІШ зит. Кызылды-жасылды ортүр- тін еш нзреем болмай, қур алақак кғл- і лі түспеи безенген зат. Тер жақ қа- дім (М анлин). Алаканин ж ай д ы — бырғаға аламыш бір нзрсе ұсталғин дәиетті. Оның бар тапқаиы колхозға | екек (Сәрсеибаев). алақанын жаяды да отырады (Иман- АЛАМЫІІІТАНУ аламыштау етістігінің жаноп). ырыксыз етіс түрі. АЛАҚАНДАЙ сын. Алақанкын аясындай. АЛАМЫШТАУ ет. Заттиғс сиртын түрлі кіші. Хат жаздым ақ қагазға алақан- түспен әшекейлеу. Үйдің ішін түрлі дай (халы қ оні). Исатийдың барында, түсті бояумен аламыштап тастапты алақандай Нарында басуши едім қу- (Әуезов). лаштай (Махамбет) АЛАҢ I зат. I. Мсрекслерде улкен жнігі- АЛДҚ-Ж ҰЛАҚ үст. Саскалактап. ж аи- лыстар, парад өткізуге ариалған ко- жагыиа жалтақтап карай беру. Олар лемді, бос, лшық жер. Кызыл алии жин-жақтарына алақ-жүлақ етіп кө- Мавзолей, Онан көэді айырсақ, Ао- бірек қадалып келеді (Әбішев). тында улы Кремль (Токмағамбетог). А Л А Қ О Ж А Л А Қ сын. Бір тегіс еыес, шу­ 2. Көшелердік түйіскен жерлеріпдегі. ба р алә. калыц орман арасындағы. тагы ж ад ­ ны сол сиикты жерлерде болатыи тс- АЛАКОЖ АЛАКТАНУ ет. Шұбарлану, тек- ііс, ашык, бос жер. Қенет, алдан білдену. А спан а.гақожиликтанып, шы- гыс жақ таң шуғыласына малынды ашық алаң пайда болды (Иманжа- (К ер б аб аев). нов). 3. Балалөр ойнайтыи, спорт ой- АЛАКТАТУ алақтау етістігіиіц өзгелік і ыны өткізілстін жср. Ауланы ң іш і кі- етіс түрі. ші-гірім спорт алаңына айналып ке- тіпті (Б айтанаев). Балалар жаңадин АЛАҚТАУ ст. Ж алтақтау, не істерге біл- | мыңдсған туп талдар отырғызып, кіш- меу. Ш ал алақтап сасып, Л изаға па­ кентай алаңдарға гүлдср екті (Б а я зи ­ рады (Ерубаев). тов). 4. Қойда болатын ауру аты АЛА-ҚҮЛД сын. Әртурлі, біркелкі смес/ (Радлов). Сандыбайдың күткені әр үйірден ш е т -I А Л АҢ Л зат. Ала көңіл, кеңілі бөліну.

:\\ь А Л Л Ң - Ь Ү Л Л Ң — АЛАСУРУ КӨІІІЛІ ориыкпау. қотыр (Торайғьіров). 2. Луыс. Лла к\\- ииып — Сіздің ойыңыэра бір алан оир ппкты ма қ а л а й ? -д е д і (Мүсірепоп). ла, бір тсгіс емес. ЛЛАГП Ь! сын. Қөлгмді, аймакты. Алопт.л йір* жагынан шахмат ойынына к*бі- рек алаң болып жүрмін (Байтанаев). тары е<істігінің Оір жсрінен асқақти­ АЛЛН-БҮЛЛН. Үст- Калт еткенде, бос. * іД гіллс. Осыидай алаң-Оүлаңда шаң- тан он ишқты (Ліүстлфик). АЛДРМЛН зат. Ллатмп. алушы. Алярмач- ға алтау аз, берсрменее Осссу көп (ма­ ғышылор Оағытын аныцтап алды (Ье- кал). .. ДЛЛРТУ ллору стіс іігшщ а -.гслж стіс түр!. АЛАҢКДСЛР сын. Аллы-артын ойлзмай- АЛАРУ ег. 1<о!ді ү лксПгу. балырайту. іка- ратляіі карлу. Лһ ч бола.иын дсчең- тыл, нармксыз, бамыпсыа, есаландау. дгр, Аяқтк илі/ійң г'ч:,\\аніа. Екі кв- Осының Оорі метке қагылуоай көрі- 31ң слары п, Күр цирм.і ың асіинга ніп, парықсыэ алаңғасар бала амс.л* (Лбаіі). сыз ойга квмілді (Имаижанов). Ллаң- госврііы арм /сұла десеқ, бері қүлай- АЛАСЛ сын. I. Тііікіл. кмо:;л. жатаган, тәпелтек. Алиса Сюіі.ш. талдырмаш, ды (макал). АЛАҢГАСЛРЛАИУ ет. Ессрсоктаау, ал- нөзі ойнаңш ы ган оқ ңұба қыэ келді ды-лртілі «Гіламау. (Нмакжгшои). 2. Аі/ыі. Ііолаіиагы аз. АЛДҢГДСАРЛЫҚ зог. Есалаидык. _ба- тар көлсмлі. «мірі к>л*ка. *Айқап» йычсьпдогк. Алаңғасарлықты қайып, саяси орісі а.и и а журнал сді (КвС*е- баиеалды адам болсаң, шын азамат сб). болганың соа (Бегаліш). АЛА<'ДПРАН )'. г. I. Қііі»гсмд<ті кар сріп. АЛЛҢДДТУ алацдау етістігіиіа взгелік коксокта Г.і» •і^гі ж.ігклі к«.м. йалядс стк- түрі. охача қар р.чіп . <..и\\с-лииш Гюлыпжат АЛАНДАУ ет. Шрдемсге конілі бөліиу. с«г <7.7. усгапі-ч\\ іігктннің іші өте ыс- ллтн болу, кауіптеяу. Сз ұлы н ойлсш тық аксн (ІНіірнюи). Д«кт»'.и,ч алясал- а.иіңдші, Тсбіренді бейқам ш ал даты: ранда тасын, ,'іг‘і су арпасынан псқа» Гытиен сырын баяндап, Айтпаган аса- озен қатгы а ы и .•шчыр (ЛГши). 2. ны ңслмады (Әлімбаей). Луыс. КүГізсміс. Кі-: •;,'л.с. лүрлігу. ас- АЛДЦ(.!.ІЗ сын. Ллацы жок, кауіпсіз, к а ­ таи-кестоп. О.і р . и с г і н і ң алассп- тера алаңдяман. Ол малыц жайе-лс- ран револю ция күкАі-рінде қонда кег- тырыц. алды-артын тиянақтап барып кенін кі.и б і.к ін , кзлір қазиналық амщсыз отырды (Бегалин). Ж аіілау- екен (Л\\үстафі!іі). <)с:и чаістқалы айрсн-шалаОымды алаң- АЛАСЛРТУ алас.іру сгіотігіиін өзге.іік сыз іиікеиім бүеін болар (Мүсірепов). етіс түрі. ДЛЛӨҚІІі; зі?г Қ.чря малдь:и вкпг ауру™. АЛЛСАРУ ет. Қыскару, тапа.чдану, те- Ақ үй, қоңыр үГідің қайсысын баптаа мвпдсу, цшгу. Алсцшңыда еңкейіп үстсіп отырмыз. іркітің де сонда. а ла ріп отыргс.н сді, Сіраз 0орган соң за өкчедсц өлеен малдыц герһтерсе&і де сонда (Мүсірепов). бойдың түп жагы тарылып, аласарып АЛАП зат. 1. Ксн алац. кеи, өцір. Ееіс да- еңбектеусе тира келді (.Мустафин) ласыньщ бір шетінек келіп түскен Каланың шетінде су тасқынынан шө еіа, аласарран бір кішксне үй түр трактор тобі.і бүкіл алапты сілкіндірді ^ (Мука нов). Шсгл.иш). 2. Өлкс, аймак. /1К Ш Ба­ АЛЛСТАЛУ аластау етістігінін ырықсыз тиста — Германия алабында, Шығыс- отіс түрі. та — /Цапания алабында соғыстың екі АЛДСГАТУ аластау етістігінік өзгелі* ошг.пчц ашмқган-ашық қалпына кел- стіс түрі. «>'» жлтмр (ККП V съезі). АЛАСТАУ ет. 1. Д іни. Ауруды отг.ея ЛЛ.М І \\ !; а.іт. |. Макай, төкірек, мяк. үиіықтау. 2. Аиыс. Бірсуді арада'.< куу, тазаргу. Ш абуылға иіықтық жас- л ениіг; т>\\ тсаицар да шошып аң да, тай, МйхабОатнен Үлы Отандық, біз .сап:;-, о» турп алмаған псы маңда. Отаннан жауды азастой, Шын Ленин- А ш р ссп плаца г қүм жбңелгенде. Бз- л\\ .пі/№л .ы£ , үзлага. гаБ»ідрыеуқд>сн(Ж-баірреоукова).луға тніс. г> Ос оляга болтан тсас боранга (Бск- алашақ ақш а, зат. Алихон тіпгі сев- (1годен аласым бар дейді, — деді әжем >''іл, ор,ткы'л<қ>лс-еніц алапааттаык,ң, аАбтрыоіңі.- л<<<рі'а қосқам талай ақын (халык .наган (АЛин). Л л ты аласым, бес бере- ДЛЛМЛПи гі.иг Лйдынлы. аса кауіпті. д қал). к.і с- [>•\". (.пост ерлері совет самүрык- .'ІАСЬ.-ІЗЕРНСІ зат. Аллтын. бсретін зат. тар>чш птыры,, с.ш.ч, қнр.ш, боран- Аолхосюың өзгелсрмен арадоғы п.іасы- инштмды табигаттың ампатты нешг түгел тындырылыпты (Орма* ко,и‘ІЛСРінсн шықты (Сьіла- АЛАС.-ҚЛПДС үст. Карбалкс кез. асып- Л ;Па'лІл1 ті ҢЫ..І. л. с*'•-цпЛпдлаымаутреур.ігОіиқяуежбооқл, аткыөиз үргенде алас-қапас жан үиіы- рып, Жалтарды анасынсн бала ада- ксцде соқыр. Кпреенді, ссті- д п (Ж а роков). п/>-'ы Л. ту.1 с^ары. гоА^ла°песК. ™внебойыКіершпі.кеіі ст. Жалталасу. Касқыр бүкте- I.. -■« скі ияғын ссаза алмай а.гасү- !ы к жатыр (Обдікадыров). Бес бү-

АЛАТАҢ — АЛҒА 31 рышты жүлдызымыз туғанда-ақ. һиі ба-жулба бір кемпір жолдың шетінде күйген көп дүиіпандар сумаңдап, А ла- түр (Омаров). сүрып анталады жан-жацтан, Ж ой- АЛВАР зат. 1. Айнала камыспен қорша- мақ болды біздің қызыл туды аңдап ғап, төбесі ж абы к. бір жак. алды (Шамкеной). Д өң бар еОі Қыз қасын- ашык мал кора. Албарда сықырлаған да аржағы сай, Бір асса, оОан әрі ке­ мал. Біреулер шөп салып, біреулср ту де оңай. Байцаймын қ>лз үмтылеан суарып жатыр (МаГілин). 2. Гүпкі үн- секілденді Ж а н дэрмен аласүрып со- діи алдыка салынатын сечек, кора, ю н қарай (Санн). ауыз үй. Қызметші Оізйі үй алдынди- АЛАТАҢ зст. Қыстан күйлі шықкан ж и л ­ ғы алОар арқы лы Оасқышпен жоғарғы ки. Ш нген атиң алатаң, Менен туған бөлмеее сртіп келді (Айки). Сары ал- баласың, Л дал бала тастай лш, Ата­ барындағы малайын жүмсап, Корлсын- сы менен а-часын? (Батырлар ж иры ). тайды шақыртып алды (Майлин). Түсіпжан жүмырлана жараган алатаң АЛБАСТЫ зат. 1 . Миф. Жын-періміц бір көк жорга биенің тізгінін. қагып қой- түрі. 2. Луыс. Жексуркіі, ксйіпсіз, сн- ды (Бсгалин). ыксыз, оңбаған адам. Баблар қарааз- АЛЛУ зат. От, >халыіі. Жарығымен алау- бас.ты Карайып ксліп төнеді. Карыс дың, А қ қағазга салды.ч квз, Ж алы- жауып қабағын. Аузынан жасын таге- нымен жүректің, Жазылыпты жеті сөз ді (Мұкзноз). Албасты басты — (Моуленов). Цурхіреп көктен ыза. жын — пері айналдырды. Надан ха- жерден ж алын, Ал қызыл алау Оас- лықтар әйел бала туганда элсіреп гы колдің маңын (Бекхожші). талса, о н и «албасты висты > деп тусі- АЛАУДАЙ сын. Алау тэрізді, жалындай. нетін (Алгынсарии). Ллбасты бас- АЛАУ-ЖАЛЛУ усг. 1. Күйіп-жану, өрте- кыр — аш уланғанда айтылатын қар- ну. Төрт жерге үйілген кенді гастар гыс. Хан емессің қасқырсың. Нас а л ­ ертеыіп жстыр. Айналасы алау-ж аяау басты басцырсың (Махамбет). (М үсірепов). 2. Ауыс. Іші күю. Һяза- АЛБЫРАТУ албырау етісгігіиіц өзгелік ноа іш і алау-жалау қызықса да сыр- етіс түрі. тына ишғарғысы келмеді (Мүсірепов). АЛБЫРАУ ет. Қызару, кызпрып дуыл- АЛАУЛЛНУ алаулау етістігіищ ырықеыз дау, куЛіп жану (вот туралы). Фра- етіс түрі. дун қызді-іц албырап скі бетінен қа.чы АЛЛУЛАУ ет. Жалындау, лауллп жаиу. томып, демін алқына алып тургакыя Коргин ііиінде алаулап от жанып, шай ' байқады (Ибрагимов). Жібск қсбта қайнитып ас дайындаған бірнеиіе і оралгонда, абнамен шағылысқан ақии: адамдар жүр (Эбдікадыров). Алау- і Оетінің үші гана албырап, балаша к у­ лап аспанга өрлеп шықты жалын, Қім ' лиг бір қарады (Мустафин). тыңдар Алтыбайдың айтқандлрын (Ах- АЛБЫРТ* сын. Кызу. сш нәрссдсн бсті метбеков). кайтпағап өжет, лепіргсн. Түрмын АЛАШ зат. Тарихи і. Қазлк. қырғыз. т а ­ қырда, қуансмын, күлемін, Елжірсйді тар хллықтарыныц бір кездегі ортак і асау албырт жүрегім (Мамбетов). аты. ураны. 2. Ел-журт, көпшілік. | Жасымда албырт өсті.ч ойдан жырақ, Аяғынан алдырды Алаштан озғс.я ар- | Айлаға, аш уга да жақтьш іиырақ гымақ (Жансүгіров). Алаш азаг.аты- (Абан). нан айрылып охатқан бүгінгідей қара- АЛБЫРТТАНУ ет. Кызулану, өжеттсиу, лы күнде жүмыс істелмейді (Сэрсен- леліру, екіпндсу. Лйтар сөзден адасыа баев). 3. Сырт, жат. Алашқа іші жау албырттандың, М ен талайын албырт- боп. сырты күлмек, Жақынын тіріде І тың қаңгыртқан.чмн. Жем жеген екі аңдып, елсе өкірме.к (Лбэіі). ■+■ Алты меэгіл соуріктей бон. Әулігіп айдала- алаш — бүкіл халык. ға аңғырттандың (Жамбыл). Раушан АЛАША эаг. Түрлі тусті жүн жіптсн то- ’ албырттанып отырып. козіпің қиыгы- кылган түксіз кілсм тәрізді буным. те­ мен бас\\а жігітке қарады (Мойлип). сен»ш. Кілемге бсргісіз алаша бар, АЛПЫРТТЫК зат. Қызулык, ексііиділік. Ханга бсргісіз қараша бар (м акал). Бір кезде бәрі де онай секілді оді, АЛАШ АБЫР сын. Ала-күла, таза бір түс Ллбырттык, «бэріне мен кепіл» деді. емсс. А лашабыр бүлттан оқта-санаа Жастық, мастық. қаират, күіи қосы- күнпіц козі көрініп кетеді (Майлин). лып ап, Біріне бірі: тқой!» — деп, же- АЛАШ АРПЫ л;. Алашабыр. кірмсді (М үқаноп). Мүмкін Мүстафа- ны жастық, албыртткқ, адастырган АЛАШОРДА зат. Казакстанда 1917—19]9 ж ы лларда үйымдасқан баГішыл, ұлт- шығап (Нажми). 11М.*л, коіітррсволіоцняшыл уйимньш АЛГЕБРА зат. Са:г молшерін оріп кор- аты. сеткішгсрі аркылы есептейтііГ матема- тиканыц бөлімі. АЛАЮ ет. I. Көздіц улкейіп. ашылып ала- ; АЛҒА үст. 1 . Ілгері үмтылу керек дегеп руы. М өлдір тунық қара көз, Ажар- мағнадағы уран сез. Батальон бір кү- сыз тартқан слайып (Жансүгіроп). чі Алды буГсрық <галга!» — деп (Қуа- 2. Луыс. Ашуланын жаратпзн кар яу. иышбаев). 2. Ілгері. озык. Бркін оп- АЛБА-ЖҰЛБА уст. Дал-дүл, өрім-өрім, сэтте-ах, алға сурылып ишга келді жыртык. Жалт қараса, киіктің еті (Байтанаев). Алға басты — ілгсрі- жоц, іиаіиы жалбыраған үсті басы ал- леді, дамыды, өсіл-өркендеді. Еліміз-

л Л ГЛЛАУ — АЛДДТКЫШ Осгі техкикалық прогресс үнемі ілгері- |А.ІДАРКА.Т ет. Алдау, алдаусырату. Ж олдас старшина, оц жоцтан неміс лецде, алға басуда (Ермсков). иіабуылы басталды мо. қалай? —де- ді...' О л алдарқату. Саябыр і^айдак ЛЛГАЛДУ ст. «Ілгері умтылындяр» деп і уран шақыру. Каптаған полк эскер- і де.й, «Алгалап* үран иіақыроы (Сакн). ! болса. жпуды года.ч куг (Совет жауын- гері газсті). Ж ауга көмбені балаң- ЛршынОады алғалап, Атой салып көп иың озі аиіып бсрген бплиы керек, ал- адам ОКароков). . дарқатып. қақпанга тусіргелі жүрмі- АЛГЛШКЫ үсг. Әуелгі, бастапқы, оірш- ■ піс Ллгашқы танк құлаш жетер жерге , сің (Сыляпов). ксліг. те қалды (Момышұлы). ІІе қыл- . АЛДА-Ж АЛДА үст. Ғ.гср. тіпті. солаіібо- ла қалса. Алдс.-жг.лда алдарыңнак ба­ сац да кетпвймін мен қасыңнач, суй- кімді Ооп барасьщ алғашқыдан (Ж ам- , гет шыга қалса, қалсып к,алмацдар был). -4- Алғашқы адым — істік ең (Акынжаппв). ЛЛДЛКДШДІГ уст. I от., ю . баягыда, бү- блстамасы. АЛҒАШҚЬІДА уст. Ә дегепде, бірдсн, ек дан хвп бурым. /Ксқып өз ойын ал- ауолдс. Иран халқының СоветтерОі ' Оаңсшач к,орытк,анга у^сайды (Муста­ көріне жақсы көрстініне мистер Га- фин). рольд алғашқыда маңыэ бере қойма- АЛДАМШЫ сын. Жалгпп. ллллГітыи.өті- ды (Ибрагимов). рік. суаПт. Сснің бақытың бір алдал- АЛГЫ сын. Ілгергі, біріиші. алдагы. Ор игы бақыт болды гой, — дсді Ефин қшпанда сснің даңцың Сенің тулгаң Федюнькаға (Баж ов). Көзді көрсең алғы сайта (Смздыков). -4- Сыр алғы бересің, тайсаң тпнып, Алдомчіы атак- — сыр мілез, жайы болгілі. + Алғы ғанның несі пайда (Дбай). с м — кірісие. -4“ Ллгы шарт — ең бас- ты. коректі шарт. Бүл Оіздің партия- АЛДАН үст Ллдынгла. куиі бүрыв, күн ілгсрі, сртедсн-ак. Олжумыстың жайы чип шаруалар туралы мәселе жөнін- алдин-ақ белаілі болган. дегі саясатының алғы ишрты болар сді (Сталин). АЛДАНДЫ РУ алдаку етістігіиіц өзгелік АЛҒЫЗУ алу етістігівік, өзголік стістүрі. 1 стіс түрі. АЛҒЫМШЫ чат. Ескі. Жау, зорлықшы. , АЛДАНУ ет. 1. Біреудіц лііткаи отірігіне Адгыншы алған арудың, Ақша бетін ■ селііі калу, аб.-імл.імай калу. Өзі алда- солдырмай. Ата менен аианы Кайгы- нып өзгеден соцқы жеген, жаңа өзібі- мечен қатырмай (Ма.хамбет). реуді плдай алмас (Абай). 2. Жүбану. АЛІ !>Р сын. I. Қыран, шапиіаң, Ахметтің көціл аулау. ормск сту. ворі зая. кр- лашыны алғыр екен (Мүканов). мыгамын, неге алданып жүбакам7 2. Ауыс. ЗеГііиді, зсрек, үрымпаз. А л- (М уканов). Г і. Қарайлау. кеиіігу. бв- гып жігіт ақылына қорай іс қылар, гслу. Борану.ен алдакып, СғрсенШ оасіқ лсігіг оңай жүмысты кущ қылар (макал). күннің еңкейіп қилганын да абайм- мапты (Бсгалин). Кайрекең маған да АЛІ ЫРЛЫК, зат. Зейінділік, зсректік, керек еді, қаіітқан жоқ, неғып алдак- угымпаздық. Біздің достығымызға оқуды жақсы меңгеретін алғырлығы- ганын білмеймін, — деп Мүхит шы- ғыс ж аққи көз тастады (Силанов). лиа дачекер болды (Қебеев). |<Iі АяАлЛЛ\"ДдДчкААлыөННңііиііЫЫ&акімСШ..Ж:.н.?ііақңз.сажтА.ужлмдҒуйарряамеығкысшкн..,жхӘа:у.йтбыдаеп:іыбшсэар.уісааШглыдеанл-, АЛ1 Ь'Г. лот. Ркзалык. рахмет. Бүркітқып Талпынган шыгар айға алые (Абай). бізоі баулыған. Ленинге айтам мың Һаян-Таңсыц, түрши апакс... бері кел­ алғыс (Аманжолов). Конагыңчың ал- гыныи алма. а.ігысын ал (м акал). -4 Ллгыс айтты — риэалық білдірді, I р.ілМгт йЛтты. Колхозиіылар Оаячда- • мсии ынтамен тыңдап, алғыс айтысып і пи. бірім ізге-біріміз слданыіи болы* тарқисты (Iц аймсраечов). отырайык, (Мүсірепов). Абай: — «Ш*- ны сорлы мен дағы, Мағыиі байца* АЛ, ІД үст. 1. Калрціскте. болашакта, £л- 1 караса» — деп <>м, усүрші, тым ҚҮРЫ' п-1,і.| р. Аут- мсні, күдеріңді үзбе мечен, і маса соны оқы п, алданыш етші (Әуе- зов). м:роіц қызығы аіл_л_д_г_а_србі.ізгАел VдIе.*ген (М ү- | капов). 2. Озат, д а оқиіау- кем ДЛДЛП-СУЛДУ ет. Қөцліи аулау. алда- ж ас лау. Баланы алдап-сулап, 'үрыспай (Сокнакбасв). жатырл а н ы п С е р е ж а м ен Д а га н ком ан­ жүбату керек (Көбеов). др ауылды І.:й , а л д а ғ ы (Сами).д и р . Б а с м а р ш қ а ж а р қ ы л д а ЛЛЛжаЛлидІкІыЛаңлыгмиустс та.каяКтаяжерлпадепсіаинағйиеытк-.тыспгіЖ'.жа.б.нб.о.аа.лт—наишд актакы, бОө1ле(ок--бөлек а л ^ ап~сУлап оунатып х е' алдағы Зат- Ж ак, ату күралы. Отаи амисын жизып Оітіріп. экесінен бірер мәлімет- ү>шг, бакы т үшін үзецгіш тактик біз. тер алуға_ тоска» еді. . , к . п , и п (/1МЛ—ү с т а ф и и ) . е .о і к п ^ ене/)2 * алты\" шенін алдйспанмек 5 3 ^ 6(3 (Тәжіб.чев). Жел хсамы- Кайда жорық жолдары. қайда алдағы Кызыл ту (Сани). чХп Түнл 5ат^ ан- ЖЫЛК.ЫШЫМЫН жау АЛДАГЫШ сын. Алдауыш, ллдайтын. А л д аспаным ақ сойыл, астым- іШКпн ішкіш, алдагыиі патшаларды те- ! д г т - Г ^ *°Ра кок (Бекхожин). мір Оүгаумен тұсау керек (М үқанов). I ғ ы т *” \"• А.чдангнш. жацылдир- . «^лдамнти. Казақтың баласының

АЛДАТУ— АЛДЫРУ 33 өзі алдағыш бола турып және біреуге , тусті. -4- Вет алды *— қалай болса со- алдатқыш болатындығы қалай? ; лай. -4- Алдынан етті — сскертіп өтті. (Абай). Шоңмурын: — Ллдыңнан өткенім осы, АЛДАТУ алдау, етістігінің езгелік етіс енді вз обалың өзіңс! (Акынжянов). ■4\" Алдынан косе көлдснең өтиеді — Д Л дА ^СЫ РЛ Т У ет. Алдауға тырысу, жа- сыйлады, иба кыллы, карсы келмсді. қаурату, оснактау. Ерқан *Ениіілес Алдынан үлкендердің өтнейін деп А ял- қыламын, эйел алып беремін» деп ал- дай әдеп еттім Оіраз ғана (Ж амбыл). даусыратып жүріп, а^ырында Дүйсен- -4-Алдынан ш ы кты — карсы алды. байды үйінен қуып шықты (М айлнн). 4- Алдына к е л тір д і— өз істегенін өзі- Күн дүниеге үяла қарагандай, болма- не істеді. Атаңа не кылсаң. алдыңа са Оүгін шекеңнен өтпеймін деп ал- сол келер (макал). -4 Өз алдына — даусыратып к е л е эісатқандай, квк жи- дербес, жекс. Казак, жұмысшыларының ектен әрең ажырап, енді уйлердің тв- өз алдына клубы , ана тілінде мектебі бесіне қарай иек арта берген екен бар (Мүстяфян). -4- Алдына кара сзл- (Мүсірспов). майды — оте жүйрік. АЛДАУ ет. Ө тірікке сенліру, өтірік айту, АЛДЫ-АЛДЫНА үст. Бет-бетіне, жян- сөзінде тұрмау. КейОір ата-ана бала- жакка, жеке-жеке, бөлек-бөлек. Алды- сының көзінш е біреуді алдағанын не- алдына кетеді, Қосылмайды эндері лесе өтірік айтып кеткенін айтып, (Абай). мақтан етіп отырады (Көбеев). Ей, АЛДЫ-АРТЫ эат. I. Вас-аяғы, ақыры. Ж айнақ, жан екенсің жүрген алдап, Мені маэалай бсргеніңкің алды-арть» Ж ы ландай Ішке кіріп, жанымды ар- осы болсын. Сонан соң Ақсу, Самсы бап (Обілев). КөңШм қайтты достан асамыз деп, Ллды-артын осы арада да, дуиіпаннан да. Алдамаған кім қал- • қоспақ болган (Лх.метбекои). 2. Ж ан- ды тірі жанда (Абай). жгк, макан. Сонда ск,ын белін буы- АЛДИЯР зат. Ескі. Хап-султандардың нып. Алды-артына қаранар (Лбай). титулы. А лд и яр , көшпейік деп отыр- ЛЛДЫМЕН уст. Ец әуелі, бәрінен бурый. ған біз ж оқпыз (Мүсірепов). Елге алдымсн су. нан, баспана керек АЛДИЯРЛАУ ет. 1. Хан-султанныч кур- (Мустафин). нетті атагыи айту, алдияр дсп алды ­ АЛДЫНАЛА уст. Күн ілгері. куш бурым, на бас ию. Тазша хан сарайына кіріп, алдымеи. Оқытуиіы өзінің Оеретін са- Ханның а.гдына келіп, алдиярлап вас бағына алдынала жақсылап дайынди- иіп, тізе бүгеді (Қьірык өтірік). 2. Ау- луы керек (Қөбсев). ыс. Ж алы ну. өтіну, тілек ету. Өрісі АЛДЬІҢҒЫ сын. Бір заттың ілгсрі жагы. қатты тарылды, Ел қорғайтын ерлер- Насыбай төменгі ернін керіп әкетіпті дің, Ллдына барып бас иіп, А лдияр­ де, сояидай-сояудай тот баск,ан алдың- лап жалынды (Жамбыл). ғы тістері түгел корініп түр (Мусіре- АЛДЫ үст. I. Бір нэрсеніц алдынгы ж ак пов). Алдыңгы топти томпак, бет.жуан бвлімі, кеуде жағы. Мынау атгың ал- қари жігіт келе жатыр (Срубаев). 2. ды биік, арты аласа екен (Бегалин). Әуелгі, ілгері, бүрынғы, өтксн жолгы. Лрбаның алды аласа. арты биік болса, Алдыңтылар артқыларға зэбір қылма- арба жүйрік болады (Мүстафнн). 2. . сын деп малды адам баласының өзінің Ьір ііәрсенің, заттың беткей, бякыт ал- ' қызғаныіиына қорғалатыпты (Абан). ған жары. Есіктің алды ағынды (Қоб- Алдыңғы күні Атаман қорасында мені ланды). Адасқанның алды жен, арты і мазақтайтын еңкіш жігіттің аты Ка­ (Абай). 3. Ьір істің баста маеы, . зан екен (Сәрсенбаев) 3. Озык, үздік, алғашкы кезені. Байлықтың алды дсн- ^ ілгері, кадірлі Алдыңғы қатарлы тео- сарлык, ( м акал ). Кэріліктің алды, жігіт- рияны қолданған партия ғана алдың- тіктің соцы (мақал). 4. Алдьщғы қа- і гы қатарлы күрескердің ролін атқара тардағы. озат, сн бірінші. Россия, сен алады (Сталин). Алдыңғы қатарлы алдысын бар әлемнің, Бейбітшілік тө- адамдар бізде аэ емес (ҚКП V съезі). ріне жол сілтеген (Саик) Шапқан ат- Алдыңғы а[)ба қайдан жүрсе, соңғы тың а лд м қарақшыға жақындап қалды арба содан жүреді (мақал). Алдыңғы- (Э уею в). Өнер алды қызыл тіл, Тілде ! лар не істесе соңғылар соны қайта- жүйрік о л дүлдүл (Жамбыл). 5 Бу­ лайды (макал). рый, улкен. Алдыңда апаңыз-ақ сой- I АЛДЫНДА уст. к. алды. лей түрсын, Б у л күнде дэл сенікі тым АЛДЫРАЗЫ: алдыразы болсын: Тәдір ертерек (Біржан-Сара). б. Ілгері, жарылқасыи, рахмст деген мағнадағы келешек, болашак. Бүралған балдыр- алрыс. гандай қарындасым, Алдыңда э л і де АЛДЫ РТУ алдыру етістігінің өзгелік стіс үміт тілегің бар (Саин). 7. Белгілібір түрі. үгіымға, мекемеге бағыну. Казак, ССР АЛДЫРУ ет. I. Алу етістігінін өзгелік Министрлер Соөеті Казак, ССР Жо- стіс түрі. 2. Бір нэрсені баска жактам гарғы Советінің алдында жауапты жеткіздіру, шақыру, әкелдіру. Әкем (ҚССР Конст.). Партия органдары өз бір мал алдырып сойып, қазан асылды партия үйымдары алдында мезгіл-мез- (Кобеев). 3. Ж үйрік нтке аң. бүркітке, гіл есеп беріп отырады (КПСС уста­ каршығага аң, қус үстату. Ителгінің вы). -4 Коз алдына елестеді — есінс Салапанын үядан алып асыраймын, 3-1596

АЛ ЕБАСТР - АЛҚЫМДАУ пглн коян шіл алдырамын (Бегалин). легиясы. 3. Топ, жиыи. Әр жерде алу 4 Ь.реуд?' кизмстінен, орнь*«ан босат корсем тура алмаймын. осындай қы- -ЫРУ түсіру. Менің атымды урлагқан зыл тілге шебсрімнсн (Шернияз). Сш/ытбай дсп, Федор уезее АЛКЛ-КОТАН үст. АГшалп тонірск, дөң- де. Сауытбайды орнынан алдырды гелспс огыру, деіігслену. Түске таман ауыл сыртындагы ксң көгалда жүрт (Квбеев). 5 Жаралану. жауыр болу. Агышулы күрең төбел қсбырғасы 7>- ал^а-қотан отырып. молла \\үран оқы- жыцдап бүрсең-бүрсең етеді Өзгелері д и (К обссв). Алқпк,отан дөқгелент қонган ауылдық ортасындиғы еңсесі нің бірі омырауын, бірі арцасын ал бпзк ө т е р і ң к і у й д і ң маңы қаптағм дырган (Мустафин). Ь. \\р л зт у . бір затты жоғалтып алу. Күзетшінің жа адом (Мустафин). ианы — алдыоганда окінер (макал). АЛКАЛА! ІУ д.чқплау стістігііііц ырыксыз 7. Жаудан жекілу, ^ а у колыпа түсу. етіс түрі. Айласыз Сатыр жауға алдырар (ма­ АЛКАЛАУ е т . Қнмлліу. корнгалау, айна- кал) Жяман жолдас хсауға алдырар ла отыру. К‘>н<і\\тир стчлды олқадой (макал). + Б о й алдырды — шлршады. болдирды. калжырадк. Көп одам дү- отырды (Ксрб.ібжчіі. С.ыңдырып аспан ниеге бой алдырган, Бой алдырып,^ ся- шатырын. қумітқчндсй жсрінс, Алца- гь'н көп іиалдырган (Абай). -ф- Сыр- лап алуан Оатырым Германия херінг алдырды — сыр берді, сыр білдірін (Ж ярокоц). Койаы. АЛЕБАСТР зяг. Майда ақ гипс. АЛКАЛЫ с ы н . Ж ігл м и . думанды, ірі. АЛЖАПҚЫШ зат. Жүмыс істсгенде үсге елеулі. Л лқалм тайга (нашу ғып, ,Мер- уерт ж ырнм іебаіін (халык акында- гі кнімнін алды кірлемес үшіи байлаіі- ры). тын киім. А қ алжопқыш байлаған са- АЛКАМ-СЛЛҚАМ сын. Оляі.і-солпы. үқып- уиншылар шслекгерініц бетіне де ак сыз, жииакты смсс. Шоң же.хке, ам- харлы жауыпты (Мустафин) Бөпежсн- қан көз, жырық ер:н, денесі алцям- кың озі әрі бүрғыіиы, зрі мастер Май- салқам Оір дсггарп (Сани). ли кенеп алжипқышын киініп, брезент АЛҚЛП заг. Іісткой. жа :ык. жага. койнау. Алыстан қараі чніһі Телйртау мен кол­ қолқабын к,олына сүғып, Бвпежап. хоз арасындагы ксң алқапга цүмырыс- ҚүлгаО, Шымырлар үнемі Оірге істесе- қа жолындай тынымсыз қыОир көрі^ ді (Силанов). Л' (М устафин). Жеткенде орман ол- қабына, 7аң алди да жақыядады АЛЖАСТЫРУ алжэсу етістігінің өзгелік стіс түрі. (Л\\ашаков). АЛЖАСУ ет. 1. Пстоп тану, акылдан ай- рылу. Бір күні менің камерама ақылы- нап алжасқан біреу орналастырылды ЛЛҚЛПТАНУ ет. Бетксйге, жазыктыкка анналу. Кей жсрлср үзын байтах, ал- (Ибрагимов). 2. Қаталасу, жанылысу. Қаптвнып, Шықпаға.н көрінеді злі бо- Өрелі сөздің үдеуін көтермсй кей сүм шамдакды, алхсасты ақыл есінен (Са- расынан (Токмагамбетов). гывалдин). Үранымыз жаман емес, бі- АЛҚДу е т . Қолдау, дсмсу. Қдрғдганык рақ ойымызбен бірге ісіміз біраз а.г- жасып отоір (Әбішев) ж е р қ ы л м а қ ,, Л л қ а ғ а н ы н з о р қы лмач (Абай). АЛЖУ ет. 1. Жясы жстіп әбден картам* АЛҚЬҒЗЫЛ сын. Ш ымкай кызыл түс. А*' ғаидыктан акылдан, дурыс ойлау ка- Хызыл гүлдер теңселіп, Бақшада сай- білетінсм айрылу, алжасу, Ллжығаи рар сандугаіи (Сыздыков). ксу.пір. кирі шал жылай-жылай торык- АЛҚЫЛДАУ ет. Босау, еркін түру. кеа келу. Аіиьиіып олшрау. күн истых ты, Түйеден ком, аттан ж ал — бэрі иын кетті алқылдап (Абай). Өмілдірй үлілііг болыпты (халык акындары). 2. Ж^бы ) ГЫН' О-ныраудп алқылдсп (Кыз- Луыс. Қаталасу жацылысу. Карабай: АЛҚЬІМ з а т . Тамақ, сагак. бауыздау жер; — Ә, Карабайёъщ естімейін деген со- зін срн де лйттың 5а?І. Кызға енші бс- -\"о л к ° с т ю м і т ү с г е с ж а л п а қ г а л щ < 1 ріп Карибайдиң к,ай алжығаны ол? (Мүсірсиов). АЛИМЕНТ зат. Семьяныц енбеккс жара- (Шаймерд*-а л қ ы м ы ң малтып мушесіне зан бойынша ата- тол ты р ы п түр ныц онамыц Палага я баланың ата- нов) а л қ ы м н а н х ы с и п , т ы н ы с т ы бі- анагына твлейтін ақшасы. т е п б а р а д ы (Лхта нов). -ф- А.ікымға ал- Жапып кьісты. есін шыкарді»'- АЛКАГОЛЬ зат. Шарап, спирт ішімдік- *мы на қы з к ім д і к і?> д е п алқы м го и л ы п т һ і З к е с і (Сокпакбаев). Алкымь;- АЛК.А заг. 1. Әйелдер мойпына, омырауы- и тһ,тылды-~аіі!у қысты. булыктЫ- ‘ !С е л <п а л қ ы м ы н а т ы ғ ы л ы п көЗІ иа сангв тағатин, алтын-күмістен * гиуоа(5м (Майлнн). клелген эшскейлі зат, маржам, ме- Р'<‘[»т Кала қыз кеудесікдегі ошекайл* ‘ ‘ ^ )ІМЛАТУ ет. Алқымдау етістігінін олк,а сияқты (Пақбсргеиов). Алтын жү- л ™ л,к етіс ТҮР'- зж, куш с балдақ. Мойнына ІМп алқа- ғыняыАУ пТ'- 1- Тачағынан алып к«л- ЖЖоғ»яр^іи° ^со,тамамл6каесгыоа. )-жог2а-ры Ксоолтлекгоиля-. ,, лыру- палуан курсскенде Кей- к.-г* гЛар сартылдаГіды. Бірін-бірі зх- кымдайды (С аян ). 2. Гакымдау, куып

АЛК.ЫНДЫ — АЛТЫ 35 жету, жуыктау, такау. Кейбір колхоз беев). Машинист Дзрібскті көтспіп е г іс 'жинау жүмысын алқымдап қалды алып, екі бетін алма-кезек сүйді (О ма­ (С. Қ.) Әлидің жылқысы екі мыңды ал- ров). қымдап жүр дейді (М үканов). Өтешев АЛМАК Қ аласы. осы маңда туып-өскен, жас жағынан АЛМАЛАУ е.т. Алма-кезек ауыстырып ту­ ру. Ш аршағанын қалдырып, М інгізоі қырықты алқымдаған орта бойлы жі- гіт еді (Иманжанов). атты алмплап (Махамбет). Көлікті АЛҚЫНДЫ зат. Жуылған сабынныц кал- жақсы күту, оны алмалап пайдалану, дығы. оттар мен өгіздерді ауыстырып отыру- АЛҚЫ НДЫ РУ 1. Алкыну етістігінің взге- ды қамтамасыз ету керек (С. К.). лік етіс турі. 2. Қуып жету, жұмысты АЛМАЛЬІ-САЛМАЛЫ сын. Алатын, қай- шегіне жсткізіп қалу. тадан сол орыііға салатын, жылжима- АЛҚЫНТУ алкынудың өзгелік етіс түрі. Л «. Онда алмилы-салмалы жорық кро- АЛҚЫИУ ет. Ентігу, дсм ала алмаП ты- ваты, кіиікене стол мен орындық \\о - ішсы тарылу, жүрсгі аузына тығылу. йылған еді (Степанов). Үйде қыбыр- Муқит бір шүңқырды қазып болып: лаган жиннан жалгыз Түлкібай. Ал- €А лқы ны п қалдым ғой, — деп тура малы-салмалы есі бар Байсымақ: «Бүл қилды (Сыланов). Осы кезде жүгіро неге мае емес, өзге мае Солганда?» — Сасып, алқы па жеткен Әбдірахман деп ойлады (Мұканов). карт көрінді (Тәжібаев). АЛМАС зат. і. Ж аркырауык, туссіз. ен АЛЛА зат. Д іни. Мифологиялық діни ту- асыл, сн катты тас. Оішн кырланған сінік бойынша бүкіл дунисні, адамзат- турі бриллиант. Алмастың жауы қорга- ты. жан-ж ануорды жаратушы не. кұ* сын (м акал). 2. Шыны кесетін өткіо дай.тзңірі, жасаған дегеи теріс түсЬ күрал. Ж алынмын жанып түрған пос­ нік, сеиімпен туған атау. Атаңды анаң ерее өшпес. Болатпын екі жүзді. алмас азгырып Түргызбаған бейіште. Ллласы кеспес (Бірж ан-С ара). 3. Улы дәріиін оны ж азғырып, Әкслді бастап кей іске бір турі. (Абай). А л л а бермегенді, молда бермес АЛМАСТЫРУ алмасу етістігінің өзгелік (мақал). етіс турі. АЛЛАЛАУ ет. Діни. Аллаға сыйыну, алла АЛМАСТЬІРЫЛУ алмастыру етістігінің деу, алланы ауызға алу. Істің қайыры мрьіксыз етіс турі. бастасаңыз аллалап. Оқымаған жүреді АЛМАСУ ет. I. Ауысу, кезектесу, бірінің қараңғыны қармплап (Алтынсарин). орнына бірі тұру. Басталды күн. Ж ал- АЛЛАТАҒАЛА зат. Құдай, туңір. Аллата- гасты еңбек, Алмасты ерлер всхталар- гала жар болса, Кара мылтық бар дан (Сәрсенбаев). 2. Линг. Дыбмстар- болса Беремін атып қабыланды (Лл- дын ауысуы. 3. Ауыс. Жаңылысу, қа- памыс.). телесу. АЛЛ ЕГО РИ Я зат. 1. Дерексіз ұгымды де- АЛМИСАК зат. 1. Д іни. Дуние, әлем жа- ректі, конкретті образдар арқылы көр- ратклған кун. 2. Лтам эаманнаи әуел- сету, эсіресе мысалда, ертегіде көл ден, баяғыдяп, коптеп бсрі. Жүмыс- колдаіш латы н тәсіл. 2. Ауыс. Тұслал. шымын кеудеде бір жанымыз, А лми- ишара. сақтан араласқан қанымыз (Малды- АЛЛЕЯ зат. Екі жағында катар-катап баев). агаш егілген жол. Ауданга жеткенше АЛМҰРТ зат. Алма тәрізді. тәтті жеміс. жол а ллея болып кеткен, әрі салкы.н. АЛПЛМСАДАИ сын. Өте ірі. зор улкен. әрі жүруге көңілді (ТокмағамбетовК А.шамсадай бір д эу қасқыр сүлап жа­ АЛЛИТЕРАЦИЯ зат. Өлеңде, көркем әле- тыр (Мукышсп). биет шыгармалариида бірьтған дауис- АЛПЛУЫТ зат. 1. Өте ірі зор. алып. 2. сыз дыбыстардың каиталаиуы. Ірі жер иесі. Оралдагы кем иелері со- АЛМА зат. Алма агашына шыгатып жо- нымен бірге ірі алпауыт еді (Мусірс- міс, А лм а піс, аузыма түс (м акал). пов). Рзу летке Алматының кеседей қып-қы- АЛПЫС сан. Есслтік саи есім, ялты оті зыл алмалары , орған коп астықтары, (60). Мақтаны плпыс күн ішінде жи- жер байлы ғы үлкен эсер етті. (Еркін- нап алу үшін күніне 30 гектар мақта беков). -ф- Алма мойын— сүкғактм теретін он мың адам болу керек (Әб- әдемі мойын. Калампыр Сугірбайдың дікадыров). Алпы с қарсақ ат болмас қарындасы. Он жеті, он сегізде жас (макал). шамасы. Лт жақты, алма мойын, түй- АЛПЫСЫНШЫ сач. Регтік сан есім. ме басты, Көрінер тамағынан ішкен АЛТАЙ Ы сын. Алтайда болатын, алтан- асы (Ш ипин) .-^-Ллмз б ет— кызыл лық. Кызыл алтайы түлкі тымағын бет. Л лма беттер албырап, тулымдары көэіне түсіре киіп, маңгаздана түсті салбырап, тыңдап отыр сабағын Ю р­ бай (Майлин). малой). Бір суынып, бір қызып, Нүо- АЛТАУ сан. Ж и н актау сан есімі. Ллар- жамила албырап, Әнге басты сы зил- манга алтау аз, берерменге бесеу коп тып. Алма беті балбырап (Токмағям- (макал). бетові. АЛТЫ сан. Бестен бірі артык. есептік АЛМ А -КП ЕК үст. Кезек-кечех, бірінеи сан. Шэрипа жецгей Айша, Науша де- сон бірі. Оқытуишлар алма-кезек бір- ген екі қыз, *Молда болар ма екень бірінін сабағын тыңдап отырды (Кв- деп атын Ліолдаш қойған бір үл та-

■А АЛ ТЫЛ Ы Қ — АЛ IIIИТУ уып Оермегенде, дуниеде ІІурқан д е­ сіле қарады. + Ьәйге алдЫ' жүлде сен қазиқ болгинын. онын, бізге наги- алды, ей алды болды. Каули алды шы болатынын алты алашта алты — кар ар шығарды. -♦■ Енин алды адим Оілмес те еді (Мүсірспов). әке-шсшесінің ма.'і-мүлкінен үлес ал- + Алып алты, жен жсті болмас— Бі- лы. 4-Л сы рап а л д ы — оз баласы бол- реудін лүниссін пайдаланғанмсн бзйы- марандықтан біреудін баласын алып. мас. + Алты аласы. бсс бсресі ж оқ — ешбір катынасы жоК. ♦ Алты алаш ка өзже бала кылды. әйгілі — аты шулы, кепке белгілі. АЛУА лог. Ж а н ғ а к дәпіпен кант я бал -+■ Алты атар — жанға салил жүретін алты окты наган. Кабыргада бір қо- косы» істеген тәтті тамаК. Келсең. кел сауыз мылтык, скі алты атар ілулі тұр шындап қасыма, Шай мамығым басы- (Мүсірспов). + Алты бақан — алты ңи, Алуа, ш екер беремін, Іиіетүғын бакашіын басын біріктіріп, аркан баи- асыңа (Қ ы з-Ж ібек). Алуа асап, іштің лап, откеншск (әлпеншск) теуіп ой- найтыіі оГсьмпіың аты. Тоғжанның окең- Оал, Ж ая ш айнап жедің жал (Батыр- гесі мен Ербол алты бақан тебу қо- нақтың жолы деп, элпеншекке Абай- лар жыры). ды мінгізген (Әуезов). + Алты бақап АЛУАН сын. Әртүрлі. нешс түрлі. Неше ала ауыз —ынтымақсыз, алалық, араз- дық. алуан омір сүріп, дами беру үшін пар­ АЛТЫЛЫҚ зат. Бстіяіц алты жерінде тия бұқарамен байланмсын улғайта бслгісі бар ойык картасы (алты көз- ді). Алдында алтылық пен түз қатар беруге тиіс (С. К ). жатыр (Мүсірепов). АЛФАВИТ зат. I. Оліпле. 2. Әліппедегі АЛТЫН зат. I. Баға мөлшері үшін жоне қымбат заттар жасау үшін колданы- эріптсрдіц тәртібі. латын сары тусті кымбат металл. Не АЛША зат. Ж ем іс ағаш и жәнс сол ағаш- куміс. не алтын шығарсың деп жүрген Оір буйратым бар еді (Мүсірспов). 2. тын кышкыл, кы зы л коңыр түсті же- Ауыс. Ерскшс қасиеті бар, бағалы Місі. Ллшасы алқы лш нан қаны тамып, кымбат. Ол — адамның алтыны. Алтын Алмасы тас төвеқнен қүйылып тур ишққан Жерді Оелден қаз — Өнімді іспен кобірек айналыс. ■+ Алтын аран (Токмағамбетов). — ташіың кызары.ч, шапақ атуы. ЛЛШАИТУ алш аю стістігііііц өзгелік етіс Ч- Алтыи жүлдыз — Совет Одағынын түрі. батыры деген атақтыц белгісі. + Ал­ тыи медаль— он жыллык мектспті АЛШАҚ^ сын. Қ аш ы к, жырэк, алыс. Бірі- ет« ж;;ксы дсгсн бағамен бітірген үэдік нен-бірі алиіақ салы ш ан он иіақты окушы.чарға берілетіи медаль, -ф- Ал­ тыи ш аш — сары түсті шаш. ақ үйлер түр (Мүсірспов). Алшак басты — ады мды кек басты. Ол мы- АЛТЫПДЛТУ алтындау етістігінің өзгслік сықша еппен а лш а қ Оасып, Кожвктің етіс түрі. қасына барды (Ахтанов). ДЛТЫЦДЛУ ет. Алтын жалату, алтынмеі бс чоу. Ордабай жиегін алтындаған кө/ АЛШАҚТАУ ет. 1. Екі аяктын арасын шүОар кәрденпен шай ішті (Мүсіре нов). кен. басу, алш аңдпу. Желіндері сыз- АЛТЫіІШЫ сын. Реттік саи есім. Айбо дап. алшақтап өрістен қайтқан сиыр- лоитың Сұл ссигары осында. Ллтыншь лар ыңыранып зо р га мөңірейді (Ома; л “ * Әл(' г Нпті жетіниіі (Нргалиев). ров). 2. Ауыс. Алыстау, кашықтау, екі ДЛУ е-т і. Қабылдау, біреудщ Сергеи за яра яшылу. А расы толық бес-алты қа- 1І.Ш.І не болу. Берген алар, еккен орсц дймдаи аліиақтау алынып, қатарынан (макал). Заң шықты, кедей-кемта± жер-сц^ елды; М ал алды. теңдік алды тартылып жатқан екі темір арк,ан ке- парк, ооп қалды (Жамбыл). Рас мсніі ріле жазылып, ишратылып барады (Сыланов). жан, Екі жорга алғаным (Кыэ Ж'бек). 2. Ауыс. Эйел, жүбай. Рас п, АЛІІІАҚТЫҚ зат. Кендік, алыстык, ка- шыктық, ж ы р а қ т ы қ .— Еңбек, адамды 7(А\\л2ая^м°ыс\\ )НЫ'ТтуғаЛнлыашң а а™даслек бшолпгаанншые;. өсірер ецбек, қа лсд а да бар емес пе? алганың адал Оолсын (макал). 3. Кс Міту. азяйту. Тнрттен екіні а л с а / еке, Бүл жағынан а.гшақтық таба алар яа ^алады + ОПсл алды — үйленді, Жү екенсіңдер? (Шай.мерденоэ). Арасы- банды болды. + Бас ала ал м ад ы - ның алиіақтыгы он-жиырма шақырым- X т баЛалДЫЫГ—)ОЛГ,дныр ' ббаоғсыайткаалмкаавдаыі нан салынған уйлер көрінеді (Айни). оиысты. бурЫл д ы .+ Бтек алды — еЫ а.мы. жаиылды. үласты. + Тіл аллі АЛШАҢ: алшаң басу ет. Кербездену, сән- деніп аягын кере басу, көцілдену, Ке- іындады. + Д ем алды — тыиыс \"п ли. дем,,, басты. + Қеч а л м а д ы - т е лелйн қойым жайып алшаң басып, Кой семіз, көңілім иіат, жүрмін тасып (М алқаров). АЛШАҢДАТУ алш аңдау стістігінің озге- лак етіс түрі. АЛШАҢДДу алшактау. АЛШАЮ ет. 1. Қенею, тарбню ашылу. Ал- шаиып атқа мінейін (Жамбыл). Біраэ жүргеннен кейін аралары алшайып кетті (Әбішев). Төртеуінің де мүйізі алшая өсіп келеді (Бегалнн). 2. Луыс. Арасы алыстау, келісе алмау, аразда- сып кету. 1ү АЛ 111ИТУ алшию етістігінің өзгелік етіс түрі.

А Л Ш И Ю — АМАЛ о/ АЛШИЮ ет. 1. Ені кенею, сирсктеу. алысқа: Кепті көрдім дегенім, Коп за- 2. Ш алкайту. Калаағымды киіп алып рыққан ел ексн (Жамбыл). алшита, к р л р . жаттым жаным толқып АЛЫС-БЕРІС зат. Ауыс-түйіс. Олардың шаттана (Бскхожин). араларындағы алыс-берісті кузландыр- АЛШЫ зат. Асыкты тігіп қойғапда, ойқыл ғаннан басқа біздің жүмысымыз жоқ кедір-бүдырлы жгғы (карсы жағы (Мүсірепов). Елде көп осы күнде алыс- — тэйке). + Асыгы алшысынан түсті беріс. Орысша судырасып оңды-тсріс — дегені болды. Жыр кестесін десте- (Жансүгіров). леп, ордама шашу берейін, Асыгым АЛЫС-ЖҰЛЫС зат. I. Алысып, тартысыи алшы түскенде, сақа болып кенейім ойнау. 2. Ауыс. Айтыс-тартыс. Ссні е.і (Обілен). ішіндегі алыс-жұлыстан аулаң етіп АЛЫМ зат. Тар. 1. Елден өкімет пайда- сақтауға тырысқан (Әуезов). сына алыпатын салық. Ол қол — ас- АЛЫСПАҚ зат. Жскпе-жек тартыс, күрсс. Алыспак, керек пе, жоқ болмаса атыс- тына қарайтын тайпалардан алымды пақ кере.к пе? (Алпамыс). зорлап жинайтын болған (СССР тар.). 2. Әл. күш. Алымы зор ат (Каз. орыс АЛЫСТАТУ алыстау етістігішц озгелік сөздігі). 3. П ара. Алым бермей тама­ стіс түрі. лина, Карар ма ол сенің эліңе (Алтын- АЛЫСТАУ ет. 1. Кашыктау. ж ирантау. шалғайлау. Жылжыды кеме лезде, сарнн). 4. «Тоғыз күмалак» ойынып- Алыстай сырғып жағадан (Кайырбс- дагы ұтыс. 5. Карта ойынындағы ков). 2. Ауыс. Ғкі арадағы байлапыс алым. үзілу, бойды аулак салу. АЛЫМ-БЕРІМ зат. Альіс-беріс. АЛЫМ-ЖҰЛЫМ сын. Алба-жүлба. Аздан АЛЫСУ ет. 1. Күресу, алысып-жұлысу. Ллыссаң, атаң да балса жық, аясақ, кейін о л алым-жүлым киімін кие сал- қоя бер (м ақал). 2. Ауыс. Тартысу, ғсн бойымек мектепке жетіп келді айтысу, жсндірмеу. ■Өміраің өрін тауы- (Омаров). сып, Білімсізбен алысып, Шықтық жз- АЛЫМСАҚ зат. Біреуден алатын аласы, не белге енді (Абай). Хан ұлымсн алашяк. Алихонның сендерден қандай алымсагы бар дегенін үмытып кетіпті алыстың, Карсы турып шабыстың (Ма- деді зжем (Айни). хамбот). Соқтықпалы, соқпақсыз жер- АЛЫМ-САЛЫК. зат. Елге түсетін түрлі де өстім, Мыңмен жалғыз алыстыу. шығындардың аты. Шаруалардың та- бысыкан асып. кететін түрлі алым-са- кінз қойма! (Абай). 3. Ауыс. Кимн- лықтар оларды күйзелтті (Б Қ (б)П та- дыкха жендірмсу, төзу. Аурумек алы- са жүріл, оқытуіиы болып істей бердім рихы). (Квбесв). -4- ГІікір алысты — бірінін ойын бірі білді. АЛЫНУ алу отістігініц ырықсыз стіс түрі. АЛЬБОМ зат. Өлсц, сурет жинауға «р- АЛЫГТ Зат. I. Аса зор, аса үлкен. Алып налған, түптслген дәптер, кітап. Осы анадан туады, ат биеден туады (ма­ сапарға аттапарда өз қолымен бірне- кал). 3. Ауыс. Аскар шын. Казақ поз- ше альбом жасап алып еді (ШаПмер- зиясының алыбы — Жамбыл (С. Қ ). дснов). АЛЫПСАТАР зат. Соудсгср. пайдакүнем, АЛЬМАНАХ зат. Әрт\\флі жазушылардмң арзанга алып кы.чбатқа сататындар. іиығармалары қамтылып, снрск шмга- Шсруилар мақталарын алыпсстарлар- гын әдсби жикак. ға сату ушін кезек күтіп түр. (Айнн). АЛЬПИНИЗМ зат. Таудыц ең биік шины- Уэли белеілі өнері жоқ, қаланың пы- на шығатын спорттын бір түрі. сықша ғана алыпсатары болған адам АЛЬПИНИСТ зат. Альпиннзмгс айналысу- ;А. Жүбаиов) шы слортшы. мЛЬШСАТАРЛЫҚ зат. Сәудогсрлік, пай- АЛЬТ зат. 1. Әйслдін, балаиыц (ән салу- дакүнемдік, арзанға альт, қымбатқа дағы) жіңішке дауысы кемссс сондаіі сатушылык. дауысты оншінін өзі. 2. Тенордаи к«- АЛЫП-ҮРУ бт. Көтеріп алып жерге соғу, рі жінішке дауысты музыка аспаптар. ұру. Жігігтер байталды жерге алып- АЛЬТИМЕТР зат. Самолетте биіктікгі үрып бауыздады. Лездс терісі де сы- көрсететін аппарат, биіктік өлшеу ап ­ пырылды (Мүқянов). параты. АЛЫП-ҰШУ ет. Ж үрек дүреілдеу, кобал- АЛЬФА зат. Грек алфавитіндегі біріниіі жу. лепіру. Дэрібектің жүрегі алып- оріптіц аты, әліп. үшып, көзіне жас келді (Омаров). АМАЛ зат. 1. Ш ара, ылаж. Кддырлы ба- АЛЫС сын. 1. Узок, жырак, кашык, шал- сым, Кайратты жасым Айғаймен өгті ғай. К олхоз орталығы алыстағы көп амал жоқ (Абай). Бауды малдан сақ- тау ішінде болды (Сағымбаев). тайтын сан амалдар ойлап іштен тау- 2. Ұзақ. квп уакыт. Созылған қол же- сылатын да Капан (Баязитов). 2. Ку- тілер ме, Алы с па үміт, әлде жақын? лық, сүмдык, айла. Кулық, сұмдық, Төгілген жас өиіірер ме Ойрандаған арамдық, амалга слдің бэрі епті өрт апатын (Иманбаева). 3. Ауыс. (Абай). 3. Мат, жол, тәсіл, әдіс. Төрт Жат. бөтсн. Ақылы асқан жақсыны амал: косу, алу, көбсйту. бөлу адістс- «алысым* деп ойлама (макал). рі. Амал не, амал қанша, амал нс- 4- Алыска квз жібсрді — еткснді шол- шік — бір істің көцілдегідей болмауы- ды, алдағыны болжады. Коз жіберсем на окіну, налу. Амал не, менің сөз ай-

.48 А М А Л Д А У - АНАЛИЗ туымды тілейтін сияқтысыздар (Жар- АМПУТАЦИЯ зат. Қолды, аякты не бас* мағанбетов). қа мүшені кееіп алып тастаушылык. АМАЛДАУ ет. Ылаждау. әдісін табу, сл- АМУНИЦИЯ зат. Әскерм кызметшінің ка- теп-септеу. Кейбіреулер болыстың ру кұралдан. киімнен баска керек-жа- көңілін тауып әскерден балаларын роктары. амалдап алып қалмақшы болып жүр АМФИБИЯ заг. К үрғақ жерге до. суга (Майлин). Амалдап ол кісіден қүтыл- да конын, үша алатын самолет. дым да. НиязОвтың ■қабылдау бвлме- > Амфибия т а н к — су бөгеггеріиен сіне асыга келдім (Өзбек энгімелері). жүзіп втстін тамк. концерт залы- АМАЛСЫЗ сын. Ылажсыз, шарасыз. Күс АМФИТЕАТР заг. Театр, хүлқыка бастады, амалсыз томагасын нык арт жағына дөигелете /хасалған а л д ы м (Әбдікадыров). биіктеу орын. АМАН зат. Сау. есен. Басы аманның ма­ АН А зет. I. Өз баласынык тугаи шетиесі. лы түгел (макал). -4 Аман ба, амаи- Аяаның көңілі балада. баланың квқілі еыз ба. амаибысыз? — амандасү, есен- далада (макал). 2. Валалы эііел. Мех сэулык сұрасу орншда айіылады. йс білгенде ол сегіз баланың анасы Кбрмегелі жылдар өтті, Амансың Оа, боЛсан кісі еді (Кобееи). 3. Жзлпы алгын далам (Машаігоо). шеше. Үй беріп, еңбек беріп, бақыт АМАНАТ зиг. 1. Бірсуге уакытша сақтау- беріп, Куантты жстім-жесір аналарды ға 5г екінші біреуге табыс қылуга бс- (Санн). 4. Ж.зс урпақтардын камкор- рілгсн зог. пэрее. Өлсрдс мені Сары- іиысы, прдакты тулганың символы. бас ишқырьш ап, Тапсырды аманат Санда маған ана бо.гган, қушақ жай- деп домбырасын (Озірбяев). 2. Орыч- ган кел деген, еЕй, күнэсіз жетім дауға. істеугс тапсмрылған мііідст. Ко- ұлан, мғ, сүтімді е.н> десен үлы Ле­ ғамның аманаты арга салмақ, Койиіы нин партиясы (Саии). Ана т іл і— жүр соныц бзрін арқалап ап (Т. Элім- оркімнін оз ұлтыиыц тілі. 4 - Өгей ана кулов). — тумағаи шеше. -4 - Ана көрген— үлгі- АМАНДАСУ ет. Амандык білісу, есен- лі, тарбиелі. -4- Аиа сүті аузыиаіі кет- саулык сурасу. А мандата елімен май- псгек — әлі буині.і катпаған жас. дс.нгп қайта аттанды (Әзірбаев). Бас- АНАБИОЗ заг. Организм өмірік уакытша қалар ңамданганша Жанзбіл коче- тоқтату. кейбір жундіктордің қыскы гаркига кіріп Боқаимсн амандасты үйкысы. (Мустафин). АНАҒҮРЛЫМ үст. Әлде кайда, едэуір. АМАНДЫК зат. Тыныштык, дені саульіқ. Сірз, Абай орыс тілін біз топшымт аман-ессчгдік. Амандықгы айтып жүрсен мөлшерден анагүрлым аргық цойды усас хсігіт, Басца сөздер хсатты білсе ксрек (Т. Әлімқүлов). мүлде қиында (Ерғалиев). АМАН-Ғ.С.ЕІ I қ. аман. АНАДАҒЫ үст. Өткендсгі. әнеугүнгі, сон- дағы. Анадаты Сәрсенбайдың ескертуі АМАНШЫЛЫҚ а;. амандық. аяқсыэ қалмаған (Богалин). АМАТИСТ зат. Көкшіл тусті, мөлдір асыл АНАДАИ ес. I. Сондай, сол сияқты. Ана- тас. лар (банлар) анадай болып түрғанда, АМБУЛАТОРИЯ заг. Өз зяғынан журіл білім, ғылымды не қылсын? (Абай). кслотіц ауруларды смдсйтін емхаиа, 2 Алыстан, аиадайдан. Капитан Анд­ искомо. реев Скориковтерді анадай жерден АМЕБА заг. Микроскотісн ғаиа кврінетін анықтап таныса да кәдімгі асықпай- жллгш клсткалы жандік, тын усүрісімен саспай келеді (Мүр- ДМИН зяг. Дііш. АГітканын келсін бата. г.енісов). АММИАК заг. 1. А:к>т пси сутсгі косым- ДПАДАИДАП үст. Алыстаи. кашығырак- таи. аріректси. жырақтан. АЛдынды дысинак жасалған, откір иісті улы түссі:» газ. 2. Иашатыр спирті. Амми- эдемі үй анадайдан корініп түр (Мус­ тафин). актыи суга сзілгсн ортіндісі. АМНИСТИЯ зат. Жоғлргы өкімсттіц кыл- АНАПЫ сын. I. Жабайы. карапайым. міхтилардың жазасын жаргылай я бүтіндей ксшіруі. Ьүл тастың бетіндегі шимай — ертг замандағы анайы халықтың бос шп- АМОРТИЗАЦИЯ зат. 1. Муліктің ұста- .»ілй& (Маміамов). Телкөл аймағы қа- луына. тозуына карай қунын өтсу ладан қитнасы. кем, хал*\\ы ушін бірте-бірте усталым отырылагын анайы. қараңғы түкпірде хатқандық* жарпа. 2. Фин. Ұзак исрзімді карьіз- тин ара болған дау... созыла берді дарды ауық-ауық төлсу жарнасымен (А. ж.). 2. Грам. Түрпаиы, дөрскі, болмаса сатып алу жолымен твлеп кү- қарсы мапіэсы сынайы. тылу. 3. Тех. Самолеттіц конардағы АНАИЫЛЫҚ зат. Жабайылык, түрпайы- лық, дөрекілік. Оның оңай смдаймын маішгнаныц жүргспдогі селкілін, то- деп, оқай алданатын анайылық мінез- оері де жоқ смес (Мүсіресов). қылин, дүмпуім азайтуга койилган АНАЛИЗ зат. I. Бір нәрсені жак-жакты ТСТІК. гыл.ми түрде зерттеу одісі. 2. Бір зат- тың күрамын амықтау. талдау. Химия* АМПЕР зат Электр тогьншн күшін елшеү пірліп. сдиннцасы. АМПЕРМЕТР зат. Электр топлш ң күшін өлшентін аспап. ' лык анализ, канды айыру.

АНАЛОГИЯ — АНТАЛАУ 39 ЧАЛОГИЯ зат. Заттарды ң, қубылистар- АНДА сс. Сонда, сол жерде. Аяғым анда дың, үғымдярдың өзара ұқсастыры. бір тиіп, мында бір тиіп деңгелек ұишп Шынында да тіл мен өндіріс қүралда- келем (Соқпақбаев). рының арасында кейбір аналогия Оар АНДАГАИЛАУ ет. Ж аи-ж актан анталау, (Сталин). каптау. андау. ДүйсенОай орістен ку- іНАЛЫҚ сын. 1. А наға тон касиет, анага лап келе жатқан андагайлш ан сиыр- лайык еипат. Сондай бір ыстық сезім ларға аз-кем қирап түрды (Майлин). аналық жүрегімс түйін тастаған — де- АНДА-САНДА үст. Октн-текте. кейде, си- рек. Аттар уйірсіреген диуыспсн анда- ді о.і (К вл б аев). 2. Гүлдіц ұрықтана- санда кісінеп алады (ААүканов). тьж жыныс м уш ссі. Гүлдің негіэгі мү- иіесі оның аталығы мен аналығы (Б о ­ АІІДАТУ аидау етістігінін *згелік етіс ^түрі. таника окулы ғы ). 3. Телдейтін, бала- лаГітын мал. Кора-жайы сайлы, шобі АИДАУ ет. Қлптау, көбеніп кету, амдағай- жеткіліхті а уы л гана аналық малын лау. Шалгыннан иіалгын өткенде. Торт ортдлыцта үстайды. Рас, еПІащ ыма» түлік мал твскейде, Қарақұрым снда- колхоэыныц төлдейтін қойы орталы- ған (Ксрімбеков). + Андай жонелді гында болатын (С ы лан ов). — каптай женелді. Жуман аулыиан ЯІАНЛС зат. С арғы лт тусті, хош иісті андай жочелген ишпқыншыларды Омар жеміс ағашы жәме сол ағаштын жсмі- оз көэімен көргсн (Мүсіреиов). сі. А И Д Ы З зат. Таулы жерде всетін, жапы- ЧАР зат. Сырты қабыкты, ішінде бүр- рақты есімдік. Тауға біткен андызым, шік-бүршік кыш қылтым кыаыл дан! Көлге біткен құндызі.ім (халык өлеці). бар жеміс... М ына жердс шабдал, ина АНДЫ ЗДАУ ет. Көбеіііп жан-жактан ян- жерде анар, ана жатқонның бәрі же- тялау, аидау, каптап кету. Андыздаған міс болады, — д ед і Ерназар (Өзбек көп жүлдыз бен ай жарығы күндізгі- онгімелсрі). Касына сүрме тартқан өз- дей (Тілеков). Бүрынғы іиөл алапта бек қьаы, Л нардай суібырагцн курсу Өскен егін андыздап (Мәуленов). Жузі (Хакімжанова). АНККДОТ зат. 1. Күлдіргі, кысқа сыкақ ЧАРХИЗМ зат. 1. Мемлекеттіц кажстті- әнгіме. Яплохое Украина анекдотыпың гін (оныц ішінде пролетариат днктя- бір күлкі создерін келтірді (Макарен­ турасын). унымдаскан саясн куресті ко). 2. Луыс. Күлерлік уакиға. Бүл дэлел емес, қайдағы бір анекдот (Ста­ жэие пролетариат партиясынын жетек- лин). шілік ролін бекерге шығаратын маркс­ АНСМИЯ зат. Каны азды қ. изму карсы, усак буржуазияшыл агым. 2. Луыс. Тәртіпке бағынбай бе- АНКЕТ зат. Тиісті молімет злу үшін сү- рауларына жауап тілейтін белгілі үл- тімен жайылып кетушілік. •АрХИСТ зат. Анархизмді жақтауш ы. гімен жазылған кзғаз. АННЕКСИЯ зат. Бір елдің жеріи я онын анархнстер үйымынык мүшссі. В із онархистерді марксизмнің нагыз жар- бір бвлсгін, баска империалистік мом- лоры деп есептейміз (Сталин) лскетгердін күшпен косып алуы. АННОТАЦИЯ зат. К ы скаш а мазмундама. 1АРХИЯ зат. 1. Бастыксыздык. үкімет- (Кітаг?тың мал.мұпьш кыскаша баян- сіздік. 2. Ауыс. Тәртіпсіздік, бассыз- Дик. былык. Дау). іАРХО-СИНДИКАЛ И ЗМ зат. Проле­ АНОНИМ зат. Хатта, кітапта атын жасыр- тариат диктатурасын және пролетари­ ған автор. (Сейл. тілінде домалақ хат ат саяси күресініи кажеггілігіи, про­ дсп те аталады). летариат партиясынын басшылыгыныц керектігін бскергс шығаратын, кәсіп- АНОНС заг. Болаіпзк лекциянык, спек- шілер одағын (синдикаты») жүмыс- такльдің, тағы баскалардың элдынала кулактандирылуы. Шылардың бірдеи-бір уйымы деп са- АНСАМБЛЬ зат. С ахнага біргс шығушы- лардың, ән-күй орьшдаушылардың ку- найгын косіпшілер одағы козға/іысы- рамы. ньщ анархизм ыкпалындағы үсақ бур- Жуазиялык оппортуниста агымы. АІІТ зат. Адалдыкты еактау жоніндсгі •ЛРХОСИНДИКАЛИСТ заг. Анархо- ерекше және салтанатты уаде. сеиім. синдикализма! ж актяуш ы . Касыма ерген жо.и)астар, Антыңды бү- зып айырылма, Зсйіш ңді бермен сал •АТОМИЯ зат. О рганизмніа күрылысын (Махамбет). Ант б е р д і— серт етті* Зерттейтін ғылым; Адам анатомиясы, + Ант аткан — онбаған, тэсілкой. хзйуаиаттар анатомиясы. + Ант су ішті — қарғанып сілеиді. ^АУ ес. Сонау. сол. Мынау біздің кец- семіз, Акау сіэдің көіиоңіз, Таңданасыз АІІТОГОНИЗМ зат. Мүлде келісімге ксл- хьрсеңіз, Терезесі неіие окүз (Аманжо- мейтін кайшылық. лов). АНТАЛАУ ет. Айнала коршау. жан-жлқ- іАУ-МЫНАУ ес. Оны-муны, шамалы, тан үңіліп карау. Жан-жануар. адам- кішігірім. Талас суы қатты тасшанда эат анталаса, Ата-анадай елжірер күн- нің көзі (Абай). Е л түс-түстан анта- онау-мынау көпір шыдамайды (Б ега­ нии). Олир мае екен жоне амау-мынау лап, Күш көмегін беріп жүр (Жаро- смес, мейлінше мае екен (Мүкапов). I ков).

40 А Н Т Л Н Т А — АҢҚУ \\ ИТАНТА зат. Империялистік держава* АҢГАЛ сын. А нгырт. алды-артын байқа- майтын, аңкаү. Енді қыеылыңқырап Л лардын одагы ж,,.о олардык бірнсше ти. аңғал Ж ен яны ң мына адал мінезін келісімдерінін жалпы аты. қызықтап та разы болып қалды (ШаіІ- АНТЕННА зат. Радио толкынын \\'стаУ мерденов). үшіи, беру үшін кұрылатын сымдар. 2. Зоол. Тарм ак аяқты жондіктердін АҢҒАР зат. Т ау аралығындағы ойпат жср, ж ы ра, өзси жзғзлауындағы тік сезу мүшесі. . жар. Ақиіа қары, Тау аңгары, Баурю АНТИТЕЗА зат. Бірінс-бірі карам а-қарсы йында н у орман (К алауова). Бір кез- пікірлерді, керксм . образдарды салыс- де адам тазартып, Өзеннің терең ақ- АНТОНИМ зат. Г рам. Мағнасы жарынан гарын. А л а р суды ң ол тартып. Жасы- бір-бірінс карама-карсы сөздер. М ысз- рынып қияганын (Аманжолов). лы, Бар-жок, ак-кара, биік-аласа. АҢГАРТУ ац ғар у етістігінің өзгелік етіс АНТРАКТ зат. Концерт бөлімдері мен спектакль арасыидағы киска үзіліс. АИҒАРУ ет. С езу, түсіну, банка у. Г.ндігі АНТТАСУ ет. Серттесу. уәделесу. бірінс- кезек өзіне тигенін аңгарып, Майра бірі сенім беру. Анттасын алқайаы , гармонии қо.гыиа алды. (Жэрмағамбе- Сен тентек демеске (Абан). тов). ДНЫҚ сын. 1. Айкын. күмэнсіз, даусы з. АНҒЬІРТ қ. аи ғал. Уш көлік, алты адамнан, бір трактор АҢДАТУ яңдау етістігш ін өзгелік етіс түрі. екі Одам артық істейтіні анық (М уста­ АҢДАУ ет. А б ай лау, байкау. түсіну, анға- ру. Аңдам ай свйлеген ауырмай өледі фин)- Лнық сенген кісіге уайым жеп (м акал). А ягы м д ы аңдап басып, жай не керек (А бай). 2. Кісі таны рлы к гана кабиноттің есігін аштым да. сы- ашык. дәл. Садырдың дэптерінің Оір жеріне сия тамбаган. таза ж аэулары ғаладым (Ө збек әнгімелері). + Аяк- ачык түскен (Сағымбаев). ты аңдап басты — сақ болды. абайлап жүрді. АНЫКТАЛУ аны ктау етістігінің ырықсыз АҢДАУСЫЗДА үст. Банкаусызда абай- етіс түрі. сызда. Нұрж ан аңдаусызда талайдық АНЫКТАМА эат. 1. Бір істік жай-күйіи аяғьш басып кетіп, сөгіс те естіді (Әбі- білгізетін қагаз. документ. М үгедек шев). екендігіңе ацыл советтен анықтама а л АҢДУ ет. Б іреудің не бір нәрсенік сыр- тынан ж ансы з бакылау ізін бағу. (Телешов). 2. Бір нәрсе, я уғым тура- Әкемнің б ір ерекш елігі — түтін шы\\- лы берілген кы сқа түсінік, кортынды, қан үйді а ң д уд ы жек көретін адам тужырымды пікір. Бала сөйлемнің түр- сді (К өбесв). Итслгі балагиінынық даусы ш ы ққан жерін аңдып көп отыр- лацсыэ мүш елері туралы анықтаманы ды (Бегалин). сыргытып айтып ишқты (Бақбергенов). АЦДЫТУ аңду етістігіиің өзгелік етіс ту* АНЫҚТАТУ аны қтау стістігіпін. өзгелік етіс түрі. АНЫКТАУ ет. Айкындау, ашу, бір нәрсс- Рі. ніц шындығын, дурыс-бурыс екекіп бі- АҢҚА: анкасы кебу ет. Өте катты шел- лу. Алтайга келген комиссия кон бай- деу, сусау, тандайы күрғау. Өте аңқам аығының орасан молдыгын анықтады (Ііейбітшілік жасасын). Ж үннің б у ­ кеуіп сусап кеттім (Мүжанов). егіс АҢҚАИТУ ацкаю етістігінін озгелік рые. нақты салмагын білу үшін, э уелі жүннің іиііне кірген судың м өлш ерін ТҮРІ. анықтау кврек (Ермеков). АҢҚАУ сл.'«. Н анғы ш . бейкам, кулығк АНЫҚГАУЫШ зат. Грам. Сөйлсмде зат- жок. Л ңқау елее арамза молда (ма­ тын сыныи. белгісін білдірстін. кан- кал). Л ңқау басым білмегенмін. сондай дай? Қай? Қайсы? Қайдағы? Кімнін? алдауыиі кө зд ер әйелде де көп Оолады Ноніц? К анш а? Неше? Қашанғы? де- һой (Сыланон). зат' Нанғыштык. бейкамдык. ген сурауларға жауап беретін сейлем*. АҢҚАУСУ ет. А икаулану, езін ацкау етіп н:к турлаусыз мүиіесі. көрсету, білмегенсу. Апыр-ау, үйіңіз- АНЫҚТЫҚ заг. Лнқындық, дэлдік, шын- оің тап іргесін ш ауып жатқан маши- дык. Н урланы п тірі адамдай уйықтап на/шрды сіздікі демегенде. кімдікі де- окатыр. Б үл рас, шын ақиқаг анықты- С ^ п 7 а) Турсы нбай аңқаусып (Мү- гы (Халык акындары). АҢ зат. 1. С үтқоректі жабайы айуандар- АҢҚАІО ег. 1. Бір нәрсекін аузы ашылып түру. Үйдің всігі шилкас.ынан. ашы- дың жалпы аты. Кара жондар жату- іиы еді түксиіп, Аңның гана аузы тиіп лып, аңқайып житыр (Майлин). 2. Ау- ыс. і ақданып карап , аузын ашып ка- түгіне (Бекхож нн). Арыстаннан күіиті лу.і угалы он сүймейтін М усабек те, аң болмас, О да өледі, жігіттер, Мер- .£ к^ иып Қсграп қапты аизын ашыіі гендер таңдап атқан соң (М ахамбет). (Ьаизақов). 2. Ауыс. Зүлым, жауыз, қаіс ішер. Қе- ҢҚтИүрТіУ. ацқию етістігінің өзгелік етіс шегі жыртқыш аңдар заманында,—біз остік орын алып тар қапастан (Жам* Оыл). + Аң аулады — аң үстады, ат- АҢҚУ ст. Бір затты ң иісі шығу, күшті иі- ты, өлтірді, аңға шыкты. с* сезілу. Тымырсық ауада дала швп- терінщ хош иісі аңқиды (Майлнн).

ЛҢҚЫЛДАК — АПАРЫЛ У 4! АҢҚЫЛДАҚ сын. Ішіне бүкпс сактамай- райлары аңырап. дүкендер опырылып тын, жайдары ашық мінсзді (адам). қүлап, моншалар бос қалган (Айни). Адалдыцқа келгенде алдына жан сал- АҢЫРЛЮ 1. қ. иңыру. 2. Бос қалу, весіз маған ац көңіл аңқылдиқ адам (Те­ калу. Енді издан кейін зкемнің орны лешов). аңырайып қалғалы тур (Сәрсснбаев). АҢКЫЛДАУ ет. 1. Жел соғу. Денесін қа- АҢЫРУ ет. Не істерге білмеу, таңдану, лыбымсн суық устап, ьйзың усел сел- дзгдару. Жақыпбек, Есенбек пенБаіі- кілдетіп, аңқылдап тур (Жансүгіров). салға кезек-кезек қарап, не айтарга 2. Ауыс. Ішке сыр, бүкпс еактамай, білмей аңырды (Йманжанов). Мен білгешнің бәрін айту. лепіру. Отындай қыздың көзіне көзім түсіп кеткенде нахагайдың жарқы.ідаган ҚейОіреу аңырып к,алдым (Иманжанов). ошық көңіл аңқылдаган (халиқ өлсні). АҢЫС: яңыскім ацдау ег. Бір істің бст АҢҚЫТУ аңку егістігінің өзгелік етіс түрі. алысын, ыңғайын байкау.бахшіай ту­ АҢСАР: аисары ауу ет. Катты қумарла- ру. Әлдс, бул мзселе жайында үнде- ну, ынгығы куру. Барармын баян к,ы- мей қоя турып, әзіриіе аңысын ацдау лып бғрін төске, бейілің, берекеңмен керек пе? (Иманжанов). Оолср есге. Адамның а.іыс журсе аң- АПЛ зат. 1. Бір туғал я Т)'ысы жахын сары ауып, Көруге қүмиртиды сол жасы үлксн әЙел. Лпасының киген то- емес пе? (Жамбыл). нын сіқлісі де киер (мақал). 2. Туғ,ш ЛҢСАУ ет. Сағыну, зарығу, есі-дерті бір шеше, ана. Кызы шешесіне: — апа, норседе болу, күмарту. Үйіме міне келдім аңсцп күткен, Сагындырган айтцаныңызды уқтым, — деді (Ліұста- фин). харды кврдім тосқан көптен (Мұкы- АПАИ зат. «Апа» деген сөздін жасы үл- шев). Еңбекші бүқара совет өкіметін ксн эйелдергс сыпаныкершілікпсн ай- аңсап күтті (Көбеев). тылатмн түрі. Аіайса келісімен іиы- АЦСЬІРАУ ет. Ан үстауга кумарту, ша- бықтарды алып келіп, Лйткул апай- быттану. Күйіне келіп аңсырап отвер­ дың қолына табыс етті (Хангелднн). гай қыран. ақша қардық шгарына АПЛИГӨС сын. Кегепінкі, дөкес. Алып шымырап бойын жинағандай дур-дүр кеуде, апайтөс, Жағасы кеткен жайы- сілкінді (Бегалин). лып (Қалауова). Абай аулының жа- АҢ-ТАҢ: аң-так болу ет. ІІе істерге біл- нындағы бір төбе, кең жайқын, агиій- меу, қайран қалу, акыру, тацыркау, төс (Әусзов). таңдану. Омар айтқан хабарды есті- АПАК-СЛГІЛК үст. Кеш-курым, іңір, існде цишндагъиар ац-тац болды ымырт жабылар кез. Сонда ымырт (Мүеірепоз). Тас екеиі гас та жанган жабыла бергенде, аппқ-сапақта. кеиі соң, қойшымыз аң-таң қалды (Мүқы- қараңғылыгы қоюланған сайын көк шев). қаршыга, өрттей секунд спнап. жа- аңіііы зат. Аң аулаушы, аңшылыкты кә- лындай иіалқып, жайнай беруші еді сіп етуші ядам. Жақсы ат пен тату (Әуозов). холдас. бір ғанибет, Ыңғайлы, ыциіам АПАЛАҢ-ТОПАЛАҢ үст. Абыр-сабыр. киім аңшы адамға (Лбай). астан-ксстен, ойкан-тойкан. Үшіниіі АҢШЫЛЫҚ зат. Аи аулаушылык. Ере- ракета жарылғанда ел апа.юц-топалац сек еркектер кәбінесе аңишлықпен ай- болды да қалды (АГши). Айсыздажа- яалысатын (СССР тарихы). қыннан атылған зеңбірек оғынан де- АҢЫЗ I зат. Астығигі жинаи алгапнан ревнядағы немістер сасқалақтап апа- кейінгі егіннің орггьг. Егінді көп сала- лаң-топалаң болды (Отан намысы тин жерлерде аңызды гмйдалану да үнпн). **те маңызды іс болады (Ермеков). ДПАЛДУ ет. Бірнеше рет апа-апа деу. Баласы апалап алдынан к,арсы жүгір- АҢЫЗ II зат. Лақап әнгімс, хикая. Сол кеште болған эңгімелер ішінде Ыбрай ді (Муканов). Алтынсарин туралы айтылған аңыз АГІАН зат. 1. Қаскырдын. аюдьщ т. б. аңдардын іні, үйшігі. 2. Қулап топы- глі есімде (Көбесв). Таулар оты көп рак басып калган ескі кудыктың ор­ /0/, Ақыз болган Арқаға (Орманов). ны я казылып калған үнгір жер. Т ү л - АҢЬКЗАҚ сын. Қапырык, аптап. ыстық. кі абайсыз бір терең апанға түсіп ке- дебік ішіне тартқан аңызак, жел қуы- теді (Алтынсарин). рып бара жатқан тэрізді (Хангел- Дин). Қүц қызды иіілде иіертті тар- ЛПАРТКЫЗУ апарту етістігініц өзгслік тып күйін, Қайнатты оуе айналып етіс түрі. одам миын. Аңызақ аңырай соғып АПАРТУ апару етістігінің өзгслік етіс Кацырық кеуіп, Дем алу, деміктіріп турі. болды қиын (Байзақов). АңЫРАТУ аңьірау отістігінің өзгелік етіс АПАРУ ет. 1. Жеткіяу. айдап бару, сртіи бару. Екеулеп аурудм будкаға апарды ЛҢЫІ)РАУ ет. 1. Жылау. зарлау, еніреу. (Әбдіхадыров). Бізді үгітші қыз Ан- Даланы мүңды үн қылып, Ата-ананы наның үйіне бастап апарды (Мукн- нов). Жүкті анаратын жер алысекен, оңыраггы (Жамбыл). 2. Жслдің катгы согуы. азынауы. Аңырап соққан қатты узақ жүрдік (Бегалин). *ел мазамызды кстірді (Муканов). АПАРЫЛУ ет. Дпару етістігінік ырыксыз стіс турі. 3. Ауыс. Бос, иесіз калу. Керуен са-

■Ү2 Л ПАТ — АР ІЛПЛТ зат. Алішнык сркінен тыс тябиғят пай. алқы н б а й байыппен свйледі бүліншілігі. кыргын. күйреушілік (жут. (И м анж анов). С онш а болмады, түкпір вот, таскми, дауыл. бораи т. б.). Ко­ жақтан аптығып келе жаткан біреу- лы ш олақ бүл жүртқа Лштық, апат лердің дауы сы естілді (Мустафин). қыс жүт та Талай төтен жоаықты Ж үгіре Оасып аптыккон, асыккан {Орманов). /Сенег тағы су бүрқанып. Жалтай кірд і (Ж астар эстрадасы). апат қайта қалды төніп (Беяхож іш ). 2. Ауыс. Ж елігу, аскактау, менменсу, ба- сыну. А п гы қп а й сойле Шашубай, Сы- Гісйпиннен түсксн мэліметтерге Кара­ нып қалар б ед елің іЖамбыл). Апты- ганда темір жол апатынан ж апонның гып д дегсннен амандаспай. Әдепті үй- 400 солдаты өлген (С. К-). ренбейсің Ж а м б ы л жастай (Жамбыл). АПАТАИЛАУ ст. Апатай дел бірнеше рет кайтэлау. і АПТЫҚ зат. Ж слік, асқактық. Жеқеше- АПЕЛЬСИН зат. Бүдыр кабыкты, кызыл ау көзің тіптік, созің аптық, Аулыңды сары түсті, хоіи иісгі, шырынды же- қүмарланып ж аңа таптык, (Біржаи- міс. С ара). Ж а уд ы ң аптығын баскан Ка- АГІИЫН (опиум) зат. Піспеген мактыц закстанның 28 ерлері (С. Қ.). басынаи тіліп алыиып кептірілген сок, АПТЫҚТЫРУ апты ғу етістігінің өзгелік улы зат. Апиын езілген кесе едснде төңкеріліп жатып (Айми). етіс түрі. АПШУ ет. Қ ы еқяру, отырып кету. тарты- АПОЛИТИЗМ зат. Керітартиа ж ат ндео- логиядағы көзкарасын жасырып, сая- лу. Жаңа к ө й лек жуғаннан кейін ап­ си өмірге араласизуға тьфысушылык. аш п кетті. АПШЫ: апшысыи куы ру ег. Есін шыглру, берекесін кетіру, такымдау, кысу, АПОЛОГЕТ зат. Белгілібір жолды, идея- 1 мазасыи алу. Сөзің қалай шыга- ны жлн-тонімен беріліп қорғантын адаы. ды қардан С уы қ, Касыма ақырын- дип келдің ясуық. Тасымалдап арты- АПОРТ зат. Кызыл алма. (Үлкен тәтті К ы зы л алмамың бір түрі). нап әзер гаптың, Апшыңды бір қуыр- дым сөзбен б уы п (Ж амбыл). Куырды АПОСТОЛ зат. I. Христиан дінініц уагыз- жер апшысын б ізд ің орлер (Бегалнн). шысы. угітшісі. 2. Ауыс. Белгілібір идеяға. ілімгс бсрілгсн, соны қуагтау- АПШЫТУ анш у етістігінің өзгелік етіс шы гдам. түрі. АПОСТРОФ зат. Ж ол устінен койылатын АПЫ: апы кіріп, күпі шығу ет. Асып-са- су, абыржу. Б айм асак *апы кіріп, кү- үтір сияқгы танбз.Ж энһа д'Арк. пі шыгып» дсеепдсй Теміртастың үйі- АГШАҚ сын. Өте ак, ақтыц ағы. кіриіік- не бара ауырдым деп жығылып еді, сіз ақ. Кар — аппац, бүркіг — кара, содан басын потере алмай қалды түлкі — кызыл. Үксайды қаса сүли (Муканов). шомылғанға (Абай). АППАРАТ зат. Мекемекіқ, уЯымның жн- АПЫЛ-КҰПЫЛ үст. Қабыл-күбыл, лсы- ын тұтастығы жене сонда істейтін кыаметксрлердің жиынтығы. рып-үсігіп, асыл-сасып. Әркім өздері- АППЕНДИЦИТ заг. Сокыр ішектің асқкі- нің дорбаларындагы ауқаттарын апш- пьш й>мруы. Қүлыл жей бастады (Айни). АПРЕЛЬ зат. Ж ы лды н тертінші айы. АПСАҒАИ сын. Ұзын бойлы, зор дене. АПЫЛ-ТАПЫЛ үст. Баланың жанадаи жүре бастауы: О ның аяғын апыл-та- Ол күдістеу, апсагай денмсін тікейі пыл басып, есі кіре бастағаннан оя екі колын артына үстап, жай бастас төрт жасына ш ейін өскен, ойнаған же- сөзін (М устафин). рі ғой ол (М ұканов). АПТА зат. Бір жеті, бір жүма. Арада с АПЫРАП од. Т аңдалғанда. слсқанда, ко- рыкканда, тары ккан да айтылатын кө- апюдай уакыт өтті (Көбеев). ніл-күйі одағайы . Апыоай, мен таны- АГІТАЛ У алтау етістігініц ырыксыз ет маймын ғой бүл унді (Ерғалкев)./Ілм- түрі. рай. мені қиы н жероен үстадың-ау АГ1ТАМ эат. Ыстық, қызу леи, аңыза (Жастар эстрадасы). күннің кызуы. Түс ауа күннің де ы тық аптабы қайтты (Бегалик). АПЫР-ТОПЫР үст. Астан-кестен. асты- АПТАТУ алтау етістігінің өзгслік ет үстіне келген, аеығыс-үсігіс. Қөпірден түрі. апыр-топыр боп, боскын жүрт қана АПТЛУ ет. Ж ылтырату, жалату, ж аг өтіп жатқан (Момышүлы). сүрту. Алтынмен аптаган, күміспі АПЫ РЫ П -Ж АП Ы РУ ет. Ж ү-ысты сын* күптсген (.халык сөзі). дыра, күйрете істеу. Марийка жумыс- ты тьшдырып. апырып-жапырып Істей- АПТЕК (аптека) зат. Дәрігерлердің р тш (Бубсннов). цсптісі бойынша дэрі әзірлейтін, дәр АР зат. Намыс, ұят, адамгершілік. Малы- дсрмек сататын орыи, дэріхаиа. ңа сүйенбе, арыңа сүйен (макал), АПТЕЧКА зат. Дәрі-дәрмек салып алы с ткен жылы ант сткендей адамшылык журетіл жсціл сумка, кобдиша. жс аптечкасы. ороы айтып уәд е бердім (Бегалин). АПТЫГУ ет. 1. Алқыну, асығу, булығ; \\ ЛР К®РА‘ — намыс көрді, ұят деп санады. Ж апарға маэак болиды өзіне вкпе ауызға тығылу. Жақыпбек ла ар корді (Байтанасв). сткен ишуын кейінге сырып, апты*

ЛРА~АРАЛАУ 43 АРА I зат. Ирекгсп тіс жасалғак. ағаш- АРАИ зог. Түп қаранғысы серпілген мез- псн саптз/іғаи, ағаш кесетін жүқа те- мір аспап. Көзілдірік көзінде, Колди гілдсгі аткан таннын шаііағы. Шуны­ ла. соуле. Біздің үйдің ссраиында, зспап жарагы, Үстінде тон, отыр ишл Салгвн үяң бар олі, Атқан таңның Кайрап ескі араны (А.манжолов). арайында, К,он бейбіт күн қонағы Ияек-имек тақтайлар арапың тісі си- (Мәуленов). . яцты (Маиіанов). АРАИЛАНУ арайлау етістігінің ездік ЛРА І! зат. Бал беретін, кянатты жәндік. етіс турі. 4- Лрадай талады — 1) жаи-жақтан су- АРАИЛАУ ег. Так сәулесінік нүрлака ргу беріп есііс кетірді, талкыгп түсір- кызарып шапак атуы. кьпэру, нұрла­ яі; 2) Бір нәрсоні түк калдырмай бо­ ву, сәулс.чену. Меруергтей шык, мөлді- лт. тзратып окетті. -ф- Араның үясын- реп, Арайлап таң атқан шақ (Әуке- дай —өте тар, кішкене. баев). АРА Ш зат. I. Бір заттын іиіі, екі зат- АРА-КІДІК ү^т. Ара-арасында. кей кезде, тын арасындағы бос жер. Теміртау- Жас тұтқын басьшда отыр жаны егі- мен колхоз арасындагы ксң алқапта ліп. Күрсініп аиыр дем ап ара-кідік, 7ынымсыз қыбыр көрінеді (Мустафин). Колын сап кеудесіне, жүрегінв Карай- Ерлерімнің Оаңқты ізі цалды бітік өс- ды тагат таппай шал үңіліп (Мауле- кен егіннің арасында (Әзірбаев). нов). Қөшсден отіп бара жагқан бі- 2. Мезгіл, үзіліс, уакыт. Арада бір реулердің сөздері ғана тынышымызёы айдай уиқыт өтті (Квбеев). 3. Ауыс. ара-кідік бүзыл қояды (Баязитов). Ж.ер, орын жүрт. Осы арада керемет Ара-кідікте эңгімеге Аниркүл де ара- квріяіс кездесті (Мұқанов). 4. Ауыс. ласып кетеді (Хангелдин). Карым-катынас, байланыс. Бастан-ақ АРАК зат. Дәклі дакыллардан жасалатын бір-бірімізді үнататын едік, кейін ара- ашы мае қылатын ішімдік. Кызыл миз ашылды да кетті (Сорсенбаев). арақтан бойы балбырап, жантайып Ынсапсызга не керек Істің ақ пен қа- житқан Мүхамеджан да түсып отыр- расы, Нан таппаймыэ демейді. Бүлін- ды (Косыбаев). Айдынды туған ер се елдің арасы (Абан). 4- Ара күидік Камбар Берекелі жүшхгы, Сыртынан —араға бір қонып жегегін жер. мае Ооп Нэзім кыз Ішкендей срац 4- Ара ағайын — бір талас бола кал улады (Қамбар батыр). са. екі жакка бірдей бЫм аПтушы ор- г АРАҚҚОР сын. (иіімдікке салынған, арақ тақ туыс. Ара ағайын екі жағына да кумар (адам). сдал сөзімізді айтып, достық білдір- АРАҚ-ШАРДП зат. Жалпы ішімдік. Ко- митет екі қабат үйде екен: астыңғы гелі келдік— деді (Мүсірепов). 4\" Араға от салды — айырды. араздас- кірпіштен салынған қабатында арсқ- 7ырды. аздырды. Таутан мен Есеннің іиарап дүкені (Муқанов). арасына от сила алатын біреу табу АРАЛ зат. Жан-жағы сумей коршалғап херек (Тілсков). -4- Ара Гүсті — жак- кұрғак жер. Долы толқын арс етіп тады, колдады. -ф- Ара турды — ара- шағын ғсна аралды теуіп өткен са- шалап аман алып калды. сактады. йын, мақдайларын мүзга гөсей қүлай- АРА-АРАСЫНДА уст. I. Окта-текте, ара- ды (Сәрсенбаев). 4- Арал теңізі — Қа- тура, ксйде. 2. Бір заттык екі аралы* закстандағы ірі судын бірі. ғыида. Биік жаңа үйлердің ара-ара­ АРАЛАС усг. Бір затпен екінші зат қо- сында жалаң қабат, жарсыз аласа үй- сылған, біріккен әртүрлі. К о іі д е ж а ң - лер де түр (Сылзнов). гулб ы р а р а л а с м а й д а қ п р ж а у ы п еб> АРАБ зат. КІШІ Азияда, Сириядз, Палсс- (Айни). Е д е н г е к ч і з б е н а л а ш а а т ю л а ? тннада, Иранда, солтүстік Африкада т ө с е л іп , о н ы ң ү с т ін е к а р п е ж а й ы л ы п - туратын халык аты. т ы (Сорсенбаев). АРАЗ сын. Өш. қас, тату емес. Кінәсія АРАЛАС-КҰРАЛАС үст. Қлрым-катыиасы жиі, бірімен-бірі байланысты. Әдетте, бэйбішемен болады араз, Жастық көң- бірін-бірі бүлай арнап шацырыспай- м жылымас ол өзіне-өзі аз (Абай). АРАЗДАСТЫРУ зраздасу етістігінін өз- ақ, аралас-қүралис боп жалгасып жа- гслік етіс түрі. татын бүл екі семья күндегіден бүгін АРДЗДАСУ ет. Өштесу, қастасу, ренжісу. өзгешерек бас қосқам (Иманжанов). Үрсысу. Кейбір қазақтар ағайынымен А РА Л А С Т Ы РУ араласу стістігінің өзгелік араздасқанда: <гСенің осы қорлығыңа етгс түрі. көнгенше, биламды солдату беріп,ба- А Р А Л А С У ет. Г. Коеылу, бірігу. Әйел ашу- дас араласқан суға жүн қайнатып уса- сыма шаш, аузыма мүрт қойып кет- тыр (Айни). Мейрам қауырт жүмыс- песем 6е» деі/ші еді (Абай). тарға ара.іасты (Мустафин). 2. Оіреу- АРДЗДЫҚ заг. Өшиеиділік. алалык. ала ге біреу барысу, катысу. карым-катм* зуыздық, кастык. Сөз қуса, пзлеге жолығады, жол қуса, қазнаға жолы- каста болу. Кеңес көбінесе озінен уд­ сады. Араздық арзан, татулық қым- али холдастар.нен ароласатын (Имаи- °*т. (Мұстлфин). 4- араздык — жанов). жеке адамдарлык арасыида бо- А Р А Л А Т У аралау етістігінін өзгсліх стіс түрі. латы» өшпенділік. Менің сізбен еш- қандай бас араэдығым жоқ, айтсам, А Р Л Л Д У I ет. Бір норсенің арасында, ішінде жүру, кыдыру. шарлау. Орман жанін аіітам (Иманжанов).

44 А Р А Л А У — А Р А Ш Л Ш Ы аралаған үйіиі болар, ел аралаған орыи. Б узау, сиыр, буца қамаган ара- сыншы болар (макал). К аланы ара- дар анадайдан көрініп тур (Мусг,- лап машина зымырші келеді (Мука- ф ;ін). 3. Ауыс. Күлкын, ЫКДЫН. мкі. лов) . Большевиктер капиталистердің арснь- АРАЛЛУ II ст. Арамен зат косу. АРАЛЫҚ зат. 1. Екі заттын араеындағы на Оола миллиондаған адамдооды і> бос жор, ксңістік, шекара, шек. Әрйір наган, империалисты согысқа жүгерінің бірімен-бірінің аралыгы бір күресті (С. К.). + Араны ашыллы - қадамдай (Айни). 2. Мезгіл, мерзім, 1) тобеті тартты.Шарап ішіп арал^ дәуф. Съездердің аралыгындағы оэуір аш ы лған жүрт тауық етін, баудай тусір- республикамыздың халық шаруашылы- бастады (Сэрсенбаев). 2) Көзі тойнг- ғы мен мэденисті онан сайын өркендеу дьз. аш карзктаиды, жалмауызданді.. дэуірі болды (ККП V съеэі). АРАМ сын. 1. Діни. Пайдалануға, жеуге каиататсыздамды. зорлық жасаду. жарамайтын, адал емсс. Сауысқан Араны н абжыландай ашып отыр, Ь:- адам пайдасъша аспайтын арам қүс рін д е жоямыз деп жер бетінен (Ах- метбеков). Араны кетті ашылыл 9рдм- дердің. Б ү л жғрдің байларының пп- еді (Аязбн). Есектің еті арам, күші лі жаман (Бсйбітшілік даусы). + одал (м акал). 2. Ауыс. Сум, жауыз, зыл арандай яшты — аңнын. жайыи- кара киеггі, бузық. Кашиа жасырған- нын т. б. макулыктардыц аузын кск мен кімнің арам екенін шындык, аш- ашуы, ындыны, кулкыны тартуы. К'- пай қоймайды (Ақынжанов). + Арам быршағы тікірейген үлкен жайын ору­ ииет — онбагаи, бузық, сұм ойлы. дии аш қан аузынан да. шытынап алар- + Арам без керді — шетке кақты, ған көзінсн де, делдиген танауы^' сенбеді. + Арам тор болды — боска да су атқызады (Шаймердонов). әуреленді. + Арам болды — бүйырма- АРЛНДАТУ арандау етістігінік взгеж лы. + Арам өлді— 1) Бауы здалма-і етіс түрі. ды. пышаққа ілінбеді. 2) Ж азықсы з, АРЛНДЛУ ет. Палеге үшырау, үрыяул тскке күйді. Арам каткы р — келі калу, ш ы рмалу. алданып калу. Сіз хг- гемде айтылатыи кврғыс. Арам та сақты ж ауға жалғыз барып аракдак- мак — екбек сүйкейтін, ж аты п ішсғ лы түрсыз (Әбішев). Сол жалқаудыц өзі де арам тамақтар АРАСАЛМАК зат. 1 Тендік. бірдсй** дың тастап ксткен мұрагері (Тілоков) мөлиіер. Бүдан біраз уақыт бүрич + Арам к а к — таза смес. мөлшердеі артық каи. мақта мен астық баға.гарының арс- сындагы арасалмак, тғртіпке салынсыч ЛРАМ ДЛЛУ арамдау стістігінің ілрықси деп ш еш ілген еді (Сталин). Біраэдан етіс түрі. кейін ойынның арасалмагы өзгерг бік- АРАМ ДАУ е т . Былғау, ыластау. К а н а ң тады (Сокпакбаев). 2. Мат. Кар*'» сай ты н , ү л и ты н а р а м та м а қ , А т л а н ти сандардкің салмағы, есебі. к а м ү х и т ы н а р а м д а м а ғ , (Амаижолов) АРАСАН зат. Минералды жылы су (жер­ дей шыгатын, ауруларға ем болаты» АР АМ Д Ы Қ з а т . Зүлымдьік, жауыздық, қа жылы с у ). ра н и е ттіл ік. С ғ у л е а р а м д ы к , п с н з ү АРА-ТҰРА үст. Анда-санда, кейдс, ар-- арасында. Б алам ара-түра хат Жйзады л ы м д ы қ қ а б а с п а й д ы (Иманбаева). (М үканов). АРАМЗА I з а т . Мезгілсіз уақытта тчтаі козы, лақ. А х . и е т т і ң ү ш қойы биы ; (Бегалин).а р а м з а т а у ы п т ы Ол б і[ АРАША даг.ж у т , а р а м з а қ о й қ о з д а г а н , о л б і р к ,ү л Төбелсскеітдердін арасыиа с и ы р с р т е б у з а у л а г и н (Ж ансүгіров). іусу, кұткарушылық, айырушылмк. АРАЛ\\ЗА II с ы н . Зулым, бүзык, сұм, за Табелеске бергісіз араша бар, ағайып- лым, іш мореэ. А р а м з а н ы қ қ у й р ы г ь га бергісіз жанаса бар (мак,ОА).—Уа> бір-ак т у т а м (макал). А ң қ а у е л г і жетті, жетті ғой, Кунанбай, араиы, а р а м л а м о л д а (макал). араша, — деп айғайлап жыгылды (Әу- езов). АРАМ ЗАЛЫ Қ зог. Караниеттілік, залым- дик. бузықтык. Н а й э а к , а р а с е н а р а м з а - АРАЩАЛАУ ет. 1. Ажырату, ара түс>- Бірнеше жүмысшы төраға мен хатіиь- л ы гы ң д ы —к ө р с е т е с і ң деді А й ға н ы с ны арашалап, жанжалдың жайын СҮ\" (Ақыижанов). Ы О ы р а й а ң қ а у е л е с арам залы қ ж асап плдап, ж ем е т іп растырды (Әбдікадыров). 2. Ауыс. Бі- ж ү р гсн м олдаларды сы қақ стед і РвудІ корғау, сақтау, сөзін сейлеу. (Дкынжанов). Жас жігіт түрып қалды ауыр ойдс, ссептеу, Шал айгты: — Күтқарудың қамын ой- АРЛ М С Ы ІІУ е т . Д і н и . Арам дси дсп са- ла, Ажалдан арашалап алып қалсо\\. жнаеуу.ге. пандалануға жарамсыз Ьіздердің жеткеніміз абройға (Мәуле- АРАМ Ш ӨП з а т . Егістіктін. арасына шы- пов). ғатын знянды өсімдік. Ә й е л О е р м а қ т а АРАШАШЫ зат. 1. Төболсскендердік ар^- (Алии).а р а л ы г ы н д а ғ ы а р а м ш о п т с р д і о т а п ж ү р сына түсуші. Нуртаза мені урмақ бог. АРАН дат. I. Андарды устау үш ін жолына үмтылғанда, арашашы боп элдекімдер кагып койылзтьш ушы суйірленген ка - арамызға түсс кетті (Мұканов). 2. Ау- ыс- Қорғауши, сактаушы. Хан қаһар, зыкшалар, аудын, какгіанның б ір тү- р». 2. М ал қамайтын, мал тураты н қара халқы ңастық қылса, Сонда ұр- гашы бплмай ма арашсшы? (Абай).

АРБА — АРИФМЕТИКА 45 ДРБА зат. Мінетін, көлік жегіп, жүк та- ері, Суйетін қастерлейтін туган елі, ситын, скі я төрт дөңгелекті зат. Қос Таласып тар кезеңде жауды қуган, ерысты көлік сайманы. Үнсіз ғана Е аімнің арыстаны.ардаеері (Жамбыл). орындарынан түрып, үнсіз ғана арба- АРДАКТАЛУ ардактау етістігініц ырык- ларына мініп., Ж абайды экелгсндер ау- еыз етіс түрі. ылдарына қайтты (Мүсірегтов). I АРДАКГАУ ет. Кадірлеу. кұрметтеу. ая- АРБАКЕШ зат. Арбаыен кісі тасушы, а р -1 лау, әлиештеу. АрдаҚтаймын советтің ба айдаушы. Станция он екі километр, і дділ заңын тамаша (Жамбыл). ес прссіАшІ --кқаапрг .сі-ы.іЛлҺы' пағғыыллғғаанн аапрббпаккяешиіттоепр ААпРлДдАіКЛТКЫІ сын. Кадірлі, қүрметті, аяулы. (Мустафин). Бір кезде көзден моншақ жастар то­ АРБАЛАУ ет. Дрбамен тасу, арба-арба Кһіп толтырып алу. Алыстан арбала- ма, Күн көрген кііикене үйде ардакты ана (Жароков). ғаниш, жақыннан дорбала (макал). АРЕНА заг. 1. Цирктін ортасындагы ой- АРЕАЛУ арбау етістігінің ирықсыз етіс түрі. ыи көрсететін дөнгелек алаң. 2. Ауыс. Майдан. Отаршылық басцыниіылыц- АРБАҢДАУ ет. Ұзын, салалы заттың, тың аренасына бірінші рет іииққан — жэндіктін ебдейсіз қозғзлып ербецдеуі, португалдыцтар мен испандар болды АРВАСУ арбау етістігінік ортақ етіс турі. (Узин). АРБАУ ег. Алдау, азғыру, тузакка түсіру. АРЕНДА зат. Уақытша жалға пайдала Мал үшін тілін безеп, жанын дсалдап, Мал сүрап біреуді алдап, біреуді ар- нуга борілген жер, үй тагы басқалар бап (Абай). Крепостниктік празо жойыманнан ке АРБАУШЫ сын. Алдаушы, азғырушы, аз- йін шаруалар лажсыздан помещиктер дырушы. дің жерін аса ауыр шарттармен арен дата алатын болды (БК(б)П тарихы) АРБАШЫ зат. 1. Арба жасайтын шебер. АРЕНДАЛАУ ет. Арендаға алу. * 2. Ұсақ-түйек сататыи бакалгны. Бер­ АРЖ АҚ з а т . 1. Бір э а т т ы н екішиі карсы ген соң тгрі-терсек ит теалады, Гіулың- бсті, қарсы жағы. Т а л г а н і и а к ө з і қ а - дай берексіз арбашының (Біржан-Са- р а й д ы К ы з ы л т у т ік к е к х са га га . А р - Ра). ж а к ,т а т а ң а р а й л ы Х а л ы қ қ а , а н а , б а ­ АРБИТР заг. Сот аркылы шешуге жат- л е т а (Әлімбаев). 2. А у ы с . Одан сон- пайтын істсрді карайтьш казы, келіс- ғысы, түбі. акыры. Л р ж а г ы н а й т п а й - тіртаі (твреші). қ о й — д е д і Ж а б а й (Мүканов). Ж а ­ арбитраж зат. Ккі жакгын дауып қа- н е т а р ж а ғ ы н ө з о й ы м е н ж о р ы п к е л іп , рауга арнаулы уәкілдік алған сот. б е т і н б і л д і р д і (Мустафин). АРБИЮ ет. Сораю, арбнішыпп--ссаарбиьш ітұру. [ ЛРЗА Н сын. 1. Төмен бағалы, кымбат Сонысгһыінч д*„уеосо, нчое миакқгпан еот.тккзрнмдпеейй,. • емес. Ьнді Алтай Ертістен арзинга арбиған өңсіз жазуларын батана жа- гүсетін электр қуатын алады (Бакбер- зьт, Ыріне-бірі қараг., жымыңдасып генов). 2. Ауыс. Онай, жекіл, тскке. уүилды (Мустафин). Алтын уақытты арзан жіберуді қо/о АРБУЗ дат. Д омалак, тэтті шырынды, керск (Әбішсв). Білгенге маржам, Біл- ұрықты, асқабзк тұкымдас бір жыл- меске арзан, Надандар Оәһра ала ал- , днк есімдік. мас (Абай). Арзанныц жілігі та- АРБЬіЗ ц. арб\\гз. тымас — багасы неғурлым арзан бол­ АРГО жаргон. ея, сапасы соғүрлым нзшар болар. АРҒЫ сын. 1. Бір нәрсеніц ар жағы, әрі | -4- Арзан қол — жекіл, томен багалы. Г'ордеевтіқ арзан қол жүмысіиылары караған беті. Аңғардың арғы етегі қай- Щ жазық боп кетеді де, сонау бір жыл санап өсе берді (С&рсенбасв). бүтацтары қылтиып көрінеен тоғайға | А РЗАНДАТУ арзандау етістігінің өзгелік үшталады (М ұканов). 2. Қейіигі. соц- етіс түрі. ГЫ. Әрбір шопан жүз қойдан жүэ АРЗАНДАТЫЛУ арзаидату етістігініц зы алуға міндетті, одан арғысын өзі ырыксыз етіс турі. біледі' 3. Өткен, бурынгы. Казіреі за- АРЗАНДАУ ет. Бір заттың бағасы, қүны мандйғы тілдің элементтері сонау ар- тзмендеу, кому. Азық-түлік елімде Ар- ғы заманда жасалған болса керек зандады әрбір жыл (Шнпин). (Сталин). Арғы к ү н — сол күннен ЛРЗАНШЬҒЛЫҚ зат. Заттыц бағасыяын кс.мдігі, төмендсуі. есептсгеиде алдағы ушінші кун. -ф- Арғы ата —түпкі а та. -4- Арғы тек — тупкі АРЗУ заг. Тілек, мақсат. арман. Аз ба, көп пе білсем екен, Кореем е.кен деген ЛГКым. 4 Арғы затхд — түпкі тегі... арзу ('Абай). аРҒЬ)МАҚ зйг. Ж ылкынык ен асьіл. жак- сы түқымы, қазанат. Осқырып таудың АРЗЫМАУ ет. Түкке, ешнәрсеге турмау, татымау. Арзымайтын нэрсеге бола оң тагы гарланындай. Не саңдақ жылқм- ««ц ху р арғымағы (Токмағамбетов). бүзысып, саэге келудің керегі не? (Тө- АРДА: арда ему ет. Ькі жаска дейін сие- лешев). Алғашқьс қарқында алпысділ- сія ему (қунан). 4 - Арда өсті — смін- даға арзымайтын қүлдар бір жүэ жи- еркін бұла болып ості. кз- ырма ділдадан сатылды (Лини). АРДЛГЕР сын. Кеменгер. ен аяулы, АРИСТОКРАТ зат. Кулдык, феодалдык, Лырлы, ардакты. Аулыңа еліміздің бі- кяпиталистік коғамдарда үстемдік пра- Рсгей ардагері Ыоырай келіпті (Кв* вомеіі паіідаланушы, ак сүйектер. ^еев). Қарулы отанымның ардақты АРИФМЕТИКА зат. Цифр таңбаланатып

46 А Р И Я — АРМАТУРА сайдар мен оған колдянылатын амал- нында кы л лркан шірімес — кісі кой дар жайындағы ілім. нында ақысы кетпсс, тубінде ол вг АРИЯ заг. Оркестрге косылып, көошесе жяксылыкти каГіырар д. м. олеряда жеке дауыскз ари алы л у к з - АРКАНДАЛУ Аркан да у етістігініц ырык- зылған шығарма. сыз етіс түрі. АРКА зат. 1. Адамнын, малдын. затты к АРКАНДАУ ет. 1. Длыска кетіп калуге қыр сырты, жопы. Ат арқасы на ер үшін, малды арканиыц бір шетімса Потса, аяцшыл болады (м акал). байлап. узын п.іп богатып. жойыл>та 2 Арткы жак.. Арқамыэ тау, алдымыз жібер\\'. Оспам Оүзауды тысқа ишга- теңіз, су жагасында біз отырмыэ (Еру- рып, 'үйдің сыртыма анарып арқандо- баев). + Арка сүйеді — біреуді суйе- ды (С ағь ш б ас в ). 2. Ауыс. А\\атау. <р- ніш отсді, соған сенеді, сомы тірек отсді. + Арка түтты — арка сүйелі. кіке ж ібсрмеу. Іірлерімді көр кылак­ ай. КЫ дігінен арқандап! (Ахметбеко*). яркалакды. Аркасы босады — азап- АРКАР зат. Үлкен ыуііізді. кылшык жүиді. кой тектсс жябайы хаПуак. Ш ы ң д а тан құтылды'. колы б осады. Арка- шырлап ойнаған Кызыл киік қүралай. ға какты — кошаметтеді. мыктап ыр- Айшықгы мүйіз арқары-ай (Байзақов). за болды. -4- Арка еті арш а, борбай сті борша болды — азып-тозды, әтс* АРҚАУ зат. 1. Өрмек. кілсм токыганда көлдеиең өткізілетін жін және мата- жудоді, азды. -ф- Аркасы козды — же- лікті. слікті, лепірді. котерілді. -4- Со- нык көлделен жібі. 2. Ауыс. Ж\\'^е- ныц аркасында — біреудіц, бір зат- желі, нсгіз, нәр. Лцыл шаруаишлы- тың. жаі-дайдын теғы баскаларды к гында Л ы сенко ойы арцау болмаган жәрдемімен, көмегімен, сонык шы- сала жоқтың ңасы друге Оолады (Шай- лауымел. Күрһи аркасында, күрмек мсрдспо») • Д и н а Оарлық күіиім күй су ішеді (макал). -4- Аркасы алыныи өзегіне а р қ а у стіп, күйлі сазын соган калды — аркасы кзжалыи. кан шык- желі етіп тартты (Бакбсргенов). каішіа сылынып калды. жауыр болды. АРҚЫЛЫ ш ыл. Аркасында. себебінде, ка- -4-Аркасыка аяэдай батады — жаны мегімен деген мағкадағы шылау свз. яиіидьа, жаныиа тнеді. Оның қәзіргі Радио, телефон арқылы жүмыс дала- халі арқамызға аяздай Оатады (Иман- жалов). сымен ауы эба-ауы з сөйлесіл отырмыг (М устаф ин). АРК.ЛЛАНУ ет. Біреуге сену. сүйецу. АРКЫРАТУ аркы рау етістігіиін өзгелік Әсемпаз Оолма әрнеге, өнерпаз бол- егіс түрі. сан,. арқалан Сен де Оір кірпіш дү- АРКЫРАУ ет. 1. Азынзу, катты кісіяеу. ниеге , Кетігін тап та бар қалан (Абай). Үйірінен айры лы п қалган айгырлар ар- қыраб кісінеді (Мүсірепов). •2. Судын АРКАЛАУ ет. 1. Бір затты аркаға салын көтеру. Лрқалаған, қапишгы бар бір катты таскы кы . тасуы, катты ағып сар- кырауы. А сау бүлақ арқырап, Сай-са- кісі жақычдай түсіп, 'баеына.ч баркін ланы керңе.ді (Халык акынхары). алды (Әбдікадыров). 2. Ауыс. Ж ауап- 3. Ауыс. Күшею, куатгану, катты жі- керлікті мойынға алу, сүйрету. Кы герлену. Арқы раса асқан күш, Асау сыл-типң кезеңдерде өмірді, БоАыие- емей немене? Өндіріс шиқан алтын, викгер иіықты жордан арқалап (Ома­ ров). мыс Ж асау емсй немене? (Жарохов). АРЛАН зат. К аскырдын, гүлкінін. иттія АРҚАЛЫ сын. Лркасы майлы. Аркзлы КоГі. еркегі. Б ес бөлтірігін ертіп, бір арлан, АРКАЛЫҚ зот. I. ҒСоранын, уГідің төбесі- бір қаишық қасқы р өтті (Бсгалнн). АРЛАНУ ет. Намыстану, ар көру, корлык нің жапкышын, сырғауылын устяп ту­ ру уіііін салынаті.ш жуан белэраш, санау, уят кору. Егісте ксміс болған- ды \\. Лсырып өнім бермесе. Арлана- мотке. Мүнда сол мыс балқытқан поіи мыз охолдастар, — Сенің ісің кем десс үстінде, Пскі бір арқалықтар мпйыса- (Аннабеков). АРМАН I зат. М үддс, максат, тілек. Игі- ды (Бекхожин). 2. Таудын кыркасы, лік қазір сол орындалган арманның аркасы, жолы (Радлоіз). үстінде отыр (Л\\үсірепов). Абай ха- аықтыц озы қ тілегін. армапын бейне- АРКАН зат. Кылдаи. жүннен, кеидірден лсген, үмітін ақтагсн ақыны болды т. б. есіп істелген жуан жіп. Ж ылцы- (Әлімкулов). -4- Арманына жстті — ниң мойнына бүғалық тастап жіберіп, ой.паған максаты. тілегі орындалдьг. АРМДН II үст. Аулак. әрі кет. алыс жүр. арқанды тақымға басып қалса. қондай Арман жүр, маңайыма жақындама охауларың да омақата күлср (М.-ім- (Айтыс). лнп). Кудық тоганына оралгаң үзын АРМАНДА үст. М аксатыпа, тілегіне жете арқанның бір үшына үлкен екі м р с Сай- алмву, •кініште. Арманда откен адамы ланған (Айни). -4- Күн аркан бойы бімірге қайта шақырды (Аманжолов). көтерілді — күн арканныц ұзынды- АРМАНСЫЗ сын. Мұксыз, барлық ыак- •яті.іча жеткен, кайғысыз. гындай ғана жоғары шыкты. Күн ар ­ АРМАТУРА зат. I. Электрге, маиіниаға кан бойы ғэпа квтеріліп калғян кез керекті аспалтардын жлынды аты 2. Бірдеменіц ұсек аспаптары. елі (Сағымбаев). -4- Үзын аркан, кем тусау— созбүйдаға салу. бір істі со за түсу. Игілік би акынды утын аркан, ксц тұсаумеи манайынан ұзатпай, өре- леп ұстайды (Мустафян). Пр мой-

АРМИЯ — АРТИСТ 47 АРМИЯ зат. !. Бір мемлекеттіц қарулы ғат төрт. Білінді ме таң арабы. Арс күші, барлык әскерімің қосьшдысы. етіп көшвде иттср иОалайды (ЛЬу- 2. Ссғыс кезінде стратеги ялык жос- ленов). 2. Луыс. Бетте» алу. карсы. лзр бойынша күралған, турлі қару- келу, жеку. Шал, эй, ант үрып жаракпек жабдыкталған әскер бө- кеткен, біроеме десе арс ете түседі *о« лімі. 3. Бірнеше корпустан я ди- (Куаиышбаев). вғдиядан куралған операция жасау- АРСЛ: арсасы шыру ст. Сылыиу. еттіц әб- шу эскери топ. 4. Ауыс. Көп адзмдар- дсн пісіп^ сүйсктен «бөлсктеніп калуы. дың жа.іпы жиынтығы. Ауыл иіаруа- Кэрі ңойдың басы піскенше, ясас қой- ишығында жүмыс істейтін маминдар- дың басынық арсасы іиығады (мақал). дың көптеген армиясын пайдалану ке- АРСАЛАНУ ет. Сылыну. бөліну, еті кашу рек (ҚКП V съезі). я жапырагы түскен ағаштын сорайып АРМА заг. 1. Өзендегі, көлдегі судың ша- калуы. Ағаштардың сарғайған жапы- рзсы, аясы. су журетік жері. Шафир- ра^гары түсіп, бүтақтары арсалануға комнық су ағатын арнпсын қүм бітеп, айналған (Мүкаков). Коз қүрғатып екі цыстағымыз сусыо қалды (АГіни). Та­ қарт, Арсаланып сүйегі, Кемсең қағып лас езенінің суы қүлиланып, арнасм- иегі (Жамбыл). нан аса квгеріліп тасыпты (Бегалнн). АРСАЛАҢДАУ ет. Еркелеу, тайраіідау, 2. Аиыс. Кулаш, карқыи, екпін. Ертең- қуаныш белгісін білдіру. Ол жас сэби- гі күннің кең арнасы теңіздей шалқып дей арсалаңдап күлді ае, анасьшың қу- 93ірш кокейде толқып, сыргқа тебеді иіағына енді (Сәрссибаев). (йзкбергенов). 3. Ауыс. Кайнар коз. АРСАНДАУ қ. арсаландау. бү.іак. Ағыл да тегіл айтар сөэ Л?ыт- АРСЕНАЛ заг. 1. Соғыс кура«ідари, ко­ бүгін арнадан (Аманжолов). рен-жарактары склады. 2. Ауыс. Бір- 4. Ауыс. Барлық ой. максат бір жер­ демсні» өте кебоіоі, көп болуы. дей шығу. түйісу, кабысу. Жұрт пікі- АРСЬГЗДЬГҚ зат. Ұятсыздык. арыжокгық. Өзін-озі күндейді, Жақынын жалган рі бір арнаға қуйылып ауыл мектеп жү- мысына өзгеріс енгіэбекші болды міндейді, Ол арсыздық белгісі (Абай). (Иманжанов). АРСЫЛДАСУ арсылдау етістігінік ортак АРНАИ үст. Әдейі, дербес, жеке. Өзіңе етіс түрі. ч>*ай келдім, азды-көпті іиаруам бар. АРСЫЛДАТУ арсылдау етістігікің әзгслік етіс тұрі. АРНАЛУ арнау етістігінің ырыксыз етіс турі. АРСЫЛДАУ ет. 1. Арс-арс ету. Ауылдың иттері азан-қазан үріп злденелермен арна.мыс зат. Ұят-аят. адамгершілік. таласқандай арсылдап кетті (Мұка- Ескі цалдықты жоям деген қайраткер нов). 2. Ауыс. Айбат шегу. дяемді ал- мімщ ар-намысын ардақтай білу ке- ды айбаты, Қабыландай арсылдап (Тілеков). (Алла мыс). АРНАУ ел. Бір затты біреуге әдейілеп мепшіктеу, біреуге белгілеу, бағыштау. АРСЫНУ қ. арлану. Колхозшылар бөбекке арнап экелген АРТ зат. 1. Бір заттың бетінін, алдьгның карама-карсысы. Түтқындардың қолда- сыйлықторын тартты (Омаров). ры аргтарына қайрылып байланған АРНАУЛЬ! сын. Әдейі. ерекше, дербес, :«еке. Кун х у зд і күліп сүлу ажарлана, (Айші). 2. Кейін. Мақта шаруашылыгының артта қалуын усаю керек (К.КП V Күмістен күлкісіне марусан тага. Лр- съезі). 3. Соны. Ептеп айтса ересің, ноулы жаңа жылга 6ойғазым деп, артынан әкінсең де пайда жоқ. Жаңа ісынды: «Букетімді ал, — деп, — аға» окылдың басы ол, мен ескінің арты (Жүмағалиев). едім (Абай). 4- Арт жаіс — кейінгі рп.А зат. Данді астыктын бір турі. Міне жак. Үй мепікі деме, үй артында кісі хо.иоз далосы. Шошақтары салбырип бар (макал). Щылар да, сыргалары майысып сү- лымр да, мүрттары түксиіп арполар АРТЕЛЬ зат. Біриеше азаматтяр бірікке», өндіріс кұралы ортак, соималистік ша- да, тулаган асаудай мойындарын іші- руашылықтың коллектявтік бір түрі. не алып күнбағыстар да самсап түо Сегіз үйлі артель жыл сайын малая ІС. К.). Арладай аслды — жапырып кеп, ақыры 1929 жылы колхозға ай­ . *еді. налды (Муканов). арПАЛЫС зат. Алыс. күрес. талас — тар- тые. Жау цойын-қалтық арпаяысқа АРТЕРИЯ зат. Канды жүрсктен денете тарататын куре гамыр. хүрексіңіп қаймыга ыришп, бүрыла АРТИКУЛЯЦИЯ зат. Дыбыс шыгаруда- І й ***лді (Момыиіулы). ғы сейлеу мушелерінік кызметі. лк‘1АЛыстыРУ арпалысу етістігінін оз- •А^ПвтА*Л'*ЫСеУт'с етт.\\фАі-лысу, жағалясу, таллсу. АРТЕЛЛЕРИСТ зат. Артиллерия кызмет- кері. тгртысу. Жаудың қолға түскенімғн АРТИЛЛЕРИЯ зат. Сиарядпен атылатын ірі соғыс қурэлынык (зеибірек гауби­ ҮРысып, иін тіресе арпалысып жүрміз ца. миномет т. б ) жалпы аты. (Момышулы). Қедейлік мені де тірсек- АРТИСТ зат. I. Қепиіілік алдында кер- жібермей кғледі, моя де арпалы- кемөнер шығармасын орындауды ко- АрЛ болмий келелин (Косыбаев). сіп еткен адам. 2. Ауыс. Өз ісіне өте ярс ету ег. 1. Иттің, каскырдыи ыза- лгньгп, айбат көрсетіи даумстауы. Са- шебер болкп алған адам.

АРТИСТКА — АРШУ 48 ІАРТИСТКА зат. Артист (эйсл). таса-ақ сл артынып қырга тасынады (М үсірепов). АРТКЫ сын. КсГіінгі, соигы. Артқы сар- баздың қазаға үшырағанын білген ба­ тыр кейін ОұрыАып, сайга түскен сол- Оатты қамап алды (Ә бдіклдіров). ЛРТЫ НШ А үст. Ізінше. іле-шала, соныа АРТТЫРУ арттыру егістігінгн езгелік отіс ала. Егор ж аңа Оазис туса, оның ар- АР1ТЫРУ ет. Бір нэрсеніц көлемін якн тынша тиісті қондырмасы да туады сапасын бұрынғышкан молайту, в и ­ ру. Казак, СС.Р-ніқ ишруишылық тір- (Сталин). шілігі қоғалі бййлығын арттыру, ең- АРТЫСУ яр ту етістігійін ортак етіс турі. АРУ I сын. С үйкімді. сұлу әдемі. Аруакі бскіиілердің түрмыс ждне мәдвни дэ- режвсін үздіксіз өркендсту (Қ азақ адал сүтіи емізген (Қуанышбасв). А руды ң А қбөпе еді асқар белі, Ккз ССР Колет.). демей қадірлейтін барлық елі (Бай- АРТТЫРЫЛУ арттыру етістігіиіц ырык- заков). Ары- сыз етіс турі. бірде- АРУ II ет. А ры ктау. жүдел-жздау. АРТУ I ет. !. Ж ук тнеу, бір затты мак,, семірмек көңілден (макал). ненің устіие салу. Қөпір аузы нда жүк АРУАК зат. Д ін и I. Өлген ата-бабалардыя рухы. Лтаңның аруагын күңірент- тиеген' арОалар, тең артқан. түйелер пейін десең, тарат мына жын ойнақты сығылысып түр (Мүсірепов). 2. Асы- лу. М ойныңа ақ Оілекті арта салсам, (Акынжаноа). 2. Халыктык ар-камысы. ру- Кайтесің сол білекті қырқасың ба? хы. Ел аруагы н сыйламас есер қыздар, Ж еңіл сөйлсп орынсыэ шоиіаңдамау, (Бекхож ин). 3. Ауыс. Міндст жүктеу, таисыру. М ен көптің артқан міндеті (Ж ам бы л). Аруацтың арты - - жын .у.г.ч сенімін ақтаймын (Ж ұм ақанов). (м акал). 3. Ауы с. Жүдеп арыған адам АРТУ II ет. 1. Молаю. көбею, асып кету. Мен бір а р уа қ сүйретілген. Ку сүйегім Кеміріиілер арасында қайлаиіы үлкен длі-ақ қалар (Аманжолов) . атақ, жоспардан асыра орындаса, ақ- АРУАҚТДНУ ет. Куаттану, күшею. Ол үй уықтары іианш ы лған сайын комданып, шасы да, бедвлі де арта береді (Мүс- тафіш). 2. Күшсю жандаиу. Ж үмыс- аруақтанып бара жатыр (Мүсірепоп). шы табының бедсенділігі артты (С та­ ! АРУАНА зат. Түйенің сң жакеы түкымы. лин). жалғыз өркош ті інгси. Бүзылган ши- АРТЬ’К сын. 1. Мөлшердек тыс. мол. квп. гыпдың м аңы нда аруана жалғыз ма- Басы артығын көрерсіц, тек кәрінген йыльт жүр (Мустафин). төлін аман а л (Бегалин). Сүйек та- ' АРУЛАУ ет. А рдактау. курмсгтсу, дәріп- лшр сүйенісіп күн көреді, ауы з тамыр тсу. қасиеттеу. («Ак ж уы п . арулап айтысып артыгын алады (м акал ). кою» тіркесінлс гана кездосоді). ЕМ- 2. Ж аксы . ардакты. кұндьг, қымбат. нен коп ауіярм ай біреу өлген, Ақ Сечен артык, жан тумас, Т уса туар жуып, таза а р ула п оны көмген (То- ортылмас (Абай). 3. Орынсыз, керек- райғкров). Б зр ім із жиналып онын, жа- с'п. М ен сртық сөздің кісісі емеспін назасын окы ды қ. ақ жуып, арулап (Мүкаиов). 4. Летам. Үш миллионном о]үтық, х а лқ ы бар (Лбай). 5. Ауы с. гробка салды қ (Дефо). еөз я евз АРХАИЗМ зат. Қоно, сскіргеи Макүл. дұрыс. Олар революцияіиыл тізбсктері. июруалармен одак жасасудан гері по- ! ДРХГ.ОЛОГ эат. Археология маманы. мещиктермен келісім жасауды артық зат. Коне халыктардьм ‘А Р Х Е О Л О Г И Я мәдсниетін табылған ззі корді (Сталин), + Артык кетті — әдет-рұрпыи, ормнсыэ асырып жіберді. ескерткінітері арқы лы зерттейтін гы- лым. ЛРТЫҚША үст. Айрыкша, ерекше. Баян Ескірген докумснттерд) Номан о т ы артықша сыйлаушы сді АРХИВ зат. 1. (I Іүрпснісов). сактайтьш мекеме. 2. Мекемеиіц ескі ЛРТЫКШ ЫЛЫ Қ вот. Ерекшелік. тиімді- докумоиттср сактайтын бір бвлімі. 3. лік. Меніңше мундай орманга бөлену, Ауыс. Ж еке бір адамныц не мекеме- қаланың кемиіілігі емес, артықшылы- нщ кызметіне катысы бар хат, кол- гы — деді Алексей Николаевич (Мұ- жазба ж ннағы. Пушкин архивы. каіюв). Шоқанның артықшылыгы сон- Оа - ол халы қ түрмысына көз жібер- АРХИТЕКТОР зат. Архитектура маманы. ді (Акынжанов). АРХИТЕКТУРА эат. 1. Соулет ө?іері. 2. АРТЫЛДЫРУ артылу етістігшің өзгелік стіс түрі. Кұрылыс. үн салудын стилі. АРША зат. С аб актары буАра буршікті, АРТЫЛТУ артылу етістігінік өзгелік етіс ТҮР». актылы-қызылды, х о т иісті агаштын бір түрі. Кақпатастың батыс жақ бо- АРІЫтүЛріУ. арту етістігінін ырыксыз стіс сағасындагы аріианың арасында бас АРТЫИУ ег. Ж ол жүруге дайындалу. бағып Нүржан жатыр (Әбішев). . буыныя-түйіиу. Жолда Рагозиндер азық-түлігін артынган бір таныс се- АРШУ ет. 1. Т азалау, тазарту. Жүмыс- мьяга қосылды (Феднп). Кара жел іиіін тартып, агысты байлап үре Оас- шылар қүлаған шахтаны демге жібер- мей аріиып тастады (Әбішев). 2. Дән- Д'. ағашты т. б. кабығынан таэарту, бөлу. Саты үстінде қабығы аришлған аппақ бөрене жатыр (Лацис). 3. Ауыс. Ьылыктан тазарту, бірдемеге жол ашу. * четчиктердің бсрген мэліяетінің бы-

АР111ЫЛУ — АСАУ •19 лығын арши-арши шаш ағарды, — де- тен ауылдар соңғы жылдарда түгел ді Айдар (Мустафин). арылды (Мұқапов). 3. Ауыс. Қиын АРШЫЛУ аршу егістігінід ырыксыз етіс азаптан күтылу. Кайгыдан халқым гүрі. арылып, Бақыт қүсын үстадым (Жам- АРШЫН зат. 0,71 метрге тең ескі узын- был). дык өлшеуіші, кез. + Аршын тес —кец АРЫН зат. Қаркын, ағын, екпіп. Жерді хеуделі, сымбатты. Аршын төс алые ■ жарып сарыны, Қвкке жетіп арыны, қарап келеді қыз, Сүйкімді, зм сал- Дауылдатқан желдетксн (Керімбеков). хяцты ойы теңіз (Амаііжолов). АРЫНДАУ ет. 1. Шамдлну ыза хысу. Боэ АРШЫНДАТУ аршындау стістігініч өзге- лік етіс түрі. айғыр арындаған басы қагты, Екпін- мен омыраулап оза шапты (Квшімов). АРШЫПДДУ ет. 1. Аршынмеп өлшсу. 2. 2. Екпіндеу, каркындау. Торгайдың Адыудау, аяғын кең басу. Аріиында- долы өзені толқып жатты, Арындап ды алғалап, Лтой салды көп адам ақ көбігін аспанға атты, Тебісіп тар­ (Жароков). 3. Ауыс. Екпіндеу, ніарык,- пан өскен тағылары Тонаптан таңға тау, карыштау, Кулаштау. Күлпырган қалып тарап жатты (Мзулсноп). Чызыц заманым, Аршындай алға биса АРЫНДЫ сын. Арыны к атты. Шөгерген Оер (Қерімбеков). түйедей, болып жатқан зрқилы тастап АРШЫТУ аршу етістігінін өзгелік етіс арынды Көк бурыл өзенге еиі бөгет іүрі. емес (Сокпакбаев), АРЫ қ. әрі. АРЫП ДШУ ет. Азып-тозу, жүдеу, ша;з- АРЫ-БЕР1 қ. әрі-бері. шап-шалдығу. «Арып-ашып алыстан АРЫЗ Зат. 1. Өтініііі. Майса техникумда келген шығап. Көңілі тынып кетсінигі, о\\ымақ болып арыз берген (Хапгел- шіркін> — деді (Алтынсарнн). дин). 2. Біреудің үстінен берілген ша­ АРЫС здг. 1. Арбамыц бел ағашьінык үс- гам. Сендердің үстеріңнен губернстор- тінен салынран үзын екі ағаш. 2. Ескі. га арыз жазамын (Ақынжанов). 3. Ру, тайна. Екі арыс ел шарға түсті. .Мүк. зар, гілех. Шын ғаи/ық сый бол­ 3. Ерлі-зайып. Екі арыс аман болсын юс. Сый болса сыр болмас, Арызым- (макал). 4. Ауыс. Азамат. К.айран ды айтайын, К.үй болар, қүй болмас Ыбырайі Арысым, қамқорым — деп <Абай). 4 - Шағым арыз — кылмысты жүрт күңіреніп кетті (Квбеев). адзмның кешірім сүрап берген қаға- АРЫСТАН заг. I. Жыртқыш аңдардың бі- эы. рі. 2. Ауыс. Ер. ек батыр, жаужүрек. арыздасу ет. Өлер алдындағы коштасу. Дүшпанды дүркіреткен Аманкелді бақылдасу. Арыздасқым келеді деп, арыстаным (Моуленов). Сені іздеп жатыр (Қоктем желі). АРЫТУ ару етістігінің өзгелік етіс түрі. АРЫК I зат. Су ағызу ушін казылган АС зог. Тамақ, жалпы ішім-жем, аукат. Темір кешкі асты жаңа ғана ішіп Сол- жыра. Колхозшылар суды Шу өэенінен тартқан арықтан ішеді (Мүканов). ған еді (Сзғьгмблов). Аш қарын жүба- АРЫҚ Ц сын. Жүдеу, азғын. семіз емсс, нама майлы ас жемей (Абан). Ас сті қашқан, майсыз. Арық атқа қам- берді — өлген адамның жылын бсрді. мы ауыр (макал). Күйсіз сиырдан ту­ Өлікгің қүрметіне ойындар жасалып, гая бүзау арық келсді (Мұканов). ас берілетін болган (СССР тарнхы). АРЫҚСЫНУ ет. Арык деп есептеу, семіз- Асца, тпйға баратүғын Жаны асығып жас жігіт. Колга кетті жауға бір күн, Ді іздеу, қоңсыз деп саиау. Тірі адамның ісі үміт (Абай). 4 - Ас ^РЬіҚТАТУ арыкгау етісгігініц өзгелік ауыз тиді —дом тзтты, келген үйдем арвдаУ ет. Ж үдсу. азу, ару, копынан кур ауыз кетпеді. 4- Тісі шыццан вала- айрылу. К/ыс ортасы ауа қойдмң жаз- га иіайнап берген ас болмас—эркім өз даһ алған еті жуқарады, майы азайып ақылымен іс істеу керек. 4 Ас үй — .орьщтайды (Мүканов). тамақ пісіретіи үй. лРЫҚ-ТУРЫК. сын. Арықтықтан өте кал- АСА I заг. Диуананын колына устайтын таяғы. Ак сзлдесі басында, Сырлы аса «ьіргғдн еті капікан. Үй менікі, арық- қолында, Бір диуана келді <1е, Асамен турык, малымды далага қоя алмаймын түртіп оятты (Алпамыс). , бай (Көбеев). ЛРЫҚДІА сын. Жүдеулеу, азғындау. еті АСА Н шыл. Өте, тым. орасан, тіпті. Діңгек аса биік екен (Мүканов). қашкандау. Мен мына кітаптың ав­ торы боламын деп, суңгақ бойлы. АСАТКЬІЗУ асату етістігінің взгелік етіс арықша келген к,ара кісі стал үстінде хатңан кітапты нусқады (Жармағам- АСАГГЫРУ асату етістігінің взгелік етіс түрі. бстов). АРЫЛДДУ ет. Гүрілдеу. дырылдау, ызын- АСАТУ асау етістігінік езгелік етіс түрі. Дау. Согыс самолеттері азан-қазан АСАУ I сын. 1. Жүген-күрык тимсген, үн- ретілмегсн. Ақ баіипай, торы то- .сры.хдй'1 үшып өтті (Бубеннов). АРЫЛТу арылу етістігіиік взгелік етіс бел асау тайдар, Ойнс.п жалдан тар- тады тісіменен (Әбілов). 2. Ауыс. Тен- АРЬІЛУ ет. 1. Біту, үзілу. Арапыз арыл- тек. долы. Аз Ілгерілеген усігітті асау ласын ойын-тойдан (Шипин). 2. Тяза- толқын кеудеден кері тебеді (Сорсен- РУ. а й ы ғу. Шеіиек, сүзек сияқты індет- баев).4-Бас асаулык—квыдікпеу, тен- 4-1596