Әлжаппар Әбішев-Тандамалы шығармалары

«Белекбас Мыркалдай бола коимас»,— деген сезд1 ай- тып та салган едь Амал не, ол у м т акталмады, ейткеш Русаков сырт кшмш шеше бастаган кезде Белекбастын кимылына кез шескен жок. Жылмац e r a жетш барды да Русаковтын батпакпен баттасып шенилмей турган галошьгаа жарма- са Kerri. — Рахмет, ез1м шешемЫ,— дегешне де, колынын былганганына да карамастан галошты шешш алды. — Тфу1— деда Сэуле т т р к е н т , оны ecrice де еле- ген Белекбас жок. Стол устшен 6ip кагазды алды да ко- лынык балшырын сурте бастады. Мыркал бул екеуше эдеш кыр KepceTKici келгендей баяндамасын жумарлай устап, улкен кек орамалмен майлы терд1 жуан кедардектен кулдилата сыпыра cypTin отырган Русаковтын касына барды. — Анатолий Павлович, туск1 шайдыц мезгШ болып калды рой. Bi3Ain уйге барранымыз жен болар,— дедь Русаков басын шайкайын деп ед1, кубшектей мойны икемге келмедк Зордын кунпмен басын болар-болмас козгады да: — Рахмет, мен издан уйге ешуакытта бармаспын,— дед1 ныктап турып. Ce3iKTi адамнын сескенпш келетш кандай, «Нурлан- нын xecipi элден тидРау, курыдым-ау енда» деген ой сап ете тусп де: — Неге, Анатолий Павлович, неге? Жазырым не ме­ н т ? — дед1 Мыркал eTipiK кул1мареп. Даусы д'1р1лден,ю- реп uibiFbin едГ, оны сезд1рмеу ушш 6ip-eKi рет eTipiK жет- Kipin те жгёерда. Б|'рак, Русаковтын ойындарысы мулдем баска екен. Ол муртынан кулш, кезш сыгырайта карап: — Оздерде бесбармак дейтш 6ip т э та тагам бар екен. Осы уакытка дешн соны 6ip керсеткен жоксыз. Енд1 ci3- дiн уйге не ушш барамын? — дедк Мыркалдыц куангандыгы сондай: УЫ дегенш e3i де сезген жок, кенеттен карк етт кулш те ж1бердк алаканымен езш т Нзесш 6ip урып, Русаковтын колынан устай алды.— Слз жедацдаз, мен жедалдам Ол рас, менщ ciare ерулш беретш де жешм оар ед1. Oofuctuh кесфшен кеникпрш алдым. Кешшпей ол борышты етермш. ДеГСН не?~ дед‘ Русаков тусшбеген Kefiin 100

— Ол, ci3 сияк.ты сырттан келген Яурметй адамга кврсет!летш курмет. Мысалы ci3 сиякты кадырлы адам мен турган жерге кенпп келсе, мен 6ip койды соямын, ' онын. еп'н Teric асамын, кымыз болса кымыз, кымыз бол- маса аракты квп кып аламын. Сонсон а з д 1 конакда ша- кырамын. MiHi, срулж деген осы.- — Bip Kici уипн 6ip кой сойылады?! Ж олдастар, бул рас па? — деп Русаков Сэуле мен Белекбаска назарын енд! рана аударды. Белекбастын растарысы кеЛ'ш ед1, Сэуледен каймык- ты да ундеген жок. Ал, Сэулешн Мыркалды 6ip малтык- тыррысы келш: — Ол рас, 6ipaK шын курмегтейтш адамдар кешin келушшщ езш рана емес, кемшен он бес адамды коса шакырады,— дед\\. — Буларыныз тамаша екен, э? Бул, аздщ елд1*ц ежелг1 салты ма, ж ок элде осы coFbic кез!нде кешш ксл- гендер ушш шыгарран кемектер!щз бе? — деп Русаков эл1 танданып отыр. — Бул ел]'м1здщ ежелг1 салты ед1, сорыс сол салты- мызды да азайтып барады. Мешн, ci3re ерулжт! осы уакыт- Ка дей|'н бере алмауы м.да сол сорыстын Kecipi рой. — Жок, сорыс деп елд1Н мундай ж аксы салтын жою- Fa болмайды. Мен муны калай да KepyiM керек. Жарайды оны кешн кере жатармыз. Жумыстарынызды 1стей 6epi- шздер,— деп Русаков баяндаманы окура KipicTi де, Мыр- кал куана туре келдК Осы кезде С эуле касындары Белекбаска Абайдын: «Кушт!лер1'м свз айтса Бас изеймш шыбьшдап. Элс13д1н сезш салгыртсып Шала урамьш кырындап» деген елешн жазып устата салган едг, ол imraeH окып шыкты да ез1н-ез1 устай алмайтын эдет1мен мырс етш кулш ж!бердь Русаковты колына Tycipin болган сон, енд! Белекбас сияктыларды бедене курлы Keprici келмей Мыркал ор- ныиа отыра бере отты кез1мен кадалып: — «Катыннын кары, еркект1а коры кулегеш» деген осы екен-ау. Неменеге жыркылдап мэз болып отырсын?— деп ашу шакыра бастап едк — Ойбай, Мыреке-ау, кулмей елем'13 бе? Жана ез1шз 101

Tiirri б1зден бурын-ак кул!п ед№ гой,— деда Белекбас кулюсш тыя алмай болжырата сейлеп. Мыркал шындап кысса Белекбаска сежм жок, шы- нын айтып колындагы елецш Мыркалдык алдына жайып салуы мумкш. Сэуле соны ойлап кысылды да амалсыз- дан арара кшп'ктд — Ойынды койыкыздаршы, ана к1с!ден жанагы жайды сурайык,— деп ол Русаковке карай бурыла 6epin ед1. — Слз меж мына ею жолдаспен таныстырмадыкыз гой,— дед1 Русаков. — А, булар ма, булар,— дед1 Мыркал саскалактап — мунын. eneyi де кешеп езМз айткан ею азрынньщ шэюрт- тес достары. — Ею азрыныныз юм? Элг1 с!здщ 1шндз бен Павел Громовтын ба? — Иэ, сол екеуи Олардын жаудын колында калганы- на бул жолдастар сенбейдй Жалган, жала дейд1, так, со- лай рой жолдастар. — Солай,— дед! Сэуле Русаковтен кез алмастан.— Озд1Н оларды жауга бершп Kerri деуге дэлелшз кандай? Ke3iKi3 Kepfli ме, жок элде, элдеюмдердщ алып-кашты eceri ме? Русаков оран тесше карал аз отырды да: — Ciare оды билу не ушш кажет болды? Алдымен с!з маран соны айтыкызшы,— дедг — Бул сурау езншге болмаса 6i3re TyciHiKci3,— дед1 Сэуле суык турде жымиып, — елдщ елдж намысына тие- тш мундай жаланы ескермесем ол елдщ кызымын деп несше журмш? Русаков алгашкы сезд1 улкен куджлен айткан едж Сэулешн сез1 ол куд!КТ1 жульш тае-тады. BipaK, тосын- нан тары 6ip кудж азгырды ма кайгп, Русаковтын жа- H.aFH 6ip сэгге суйсше кул1мс1рей калган ещ кайтадан суыл кегп. — Ci3 оларра сен!мд1 ме едЩз? ~ Мумюн бул сезГм yrniH ертен меш айыптарсыздар, /Казадан жасканып акикагты жасырсам адамдырым кайсы? Иэ, ceHiMfliMiH, 6ipiHe рана емес. eKeyiHe де сежм- Д1м1н. Ол yrniH нендей жаза тартсам да айтарым осы. — Мен изд1ч айыпталатындырынызга кеп!лдж бере алмаймьгн. Сол сиякты олардын жау екенджше де кегпл емеспш, дед! Русаков эр сезш ауызын кере сейлеп.— 102

Егер б и тщ з келсе ест!ген, б!лген!мд! айтъга беруге бо- лады. - ' — ©Т1нем!н, аныгын гана айтынызшы! — Мен болиан ф а к п т гана айта аламын. — М е ти де тш епм ф акпй гана. Русаков нен! айтарын сайлап алгысы келгендеи сэл ойланды да'сейлеп кетп. — Олар б!здш ком бината карайтын 6ip улкен шах­ танын. бас инженершщ кемекшшер! болып -!стейтш-д1. Б'1зде ен. алдымен апатка ушыраган солардык шахтасы болды. Бомбадан нелер аяулы адамдарымыз елш кетп де, бушл шахтанын салмагы сол екеуше ту ей . Шахтаны кенаре бастаган кезде оларга обком тарапынан квмекте- су маган тапсырылды. Баска кымбат мулштерш тез-ак жвпелтш болтан ед1, дэЛ шахтаны кулатура келгенде олар бвгелш калды. Неге екенш тексеруге барсам, ара- ларынан талас туыпты. Баскалары 6ip ж ак, Громов пен Тайманов 6ip ж ак. Ол eKeyi «шахтаны тугел кулатамыз, мундай улкен шахтаны нем1'стер тез аршып алса ертен ез1-М1з' ге катер» дейдь Баскалары: «Жок, нем!стер Дон- басты р а к басып отыра алмайды, ертен. кайтып келгенде мундай улкен шахтаны ашып алу ез!м!зге киын, сондык- тан стволдан басканы козгамаймыз», дейд'1. Сол eKi ор- тада ертен. сарат алтыдан калмай тез кейндер деген буй- рык та келш калды. Енд1 кайту керек? Шахтаны олар- дын ойларанындай ет!п кирату упин кем1 — 6ip-eKi кун керек. Сонсон мен оларра, «сендер енд! улгермейсвдер, тез!нен шахтанын стволын кулатындар да кепвдер», — дед1м де баска ш ахталарды керуге кегпм. Мен вз1ме жуктелген баска ш ахталарды аралап шыкканымша кун батып, тун болды. «Олардын шайта­ ны кулатпай кетпейтш Typi бар» деген хабар ecrin, iaip- де кайта барсам, ш ахта эл1 еол калпында тур. Ел босып KeTin жатыр. Сурастыра келсем, екеу! отыз шамалы жу- мысшымен ш ахта , астына тусш кейпй. Не ушш екенш адам бшмейдк Енд! кайту керек? Кензлге куд!к icipfli, 6i- рак кимадым. — Тез шыксын, шыкласа Mauri шыкпастай етемш,— деп 6ip KiciHi ж у п р й п ж!берд1м. Ж^берген KiciM эл1 ке- лед1 жок, ani келеш жок. Уакыт болса аз калды, калган аз уакыттын iiniaae шахтаны Teric к улатуга eaai улйр- мейдь Оны бшмеййн олар надан емес. Сондыктан олар- 103

дыц шахтаны Teric кулатамыз деуппц ез1 маран кез бо- яудык 6ip Typi болып кершдн — Ешй кайту керек, шахтанык стволын кулатып кеткеннен баска амал калган жок. Кеп ойланып. турура уакыт тары жок. ©з обалдары ездерше, калса кала бер- ciH, стволды тез кулатындар, деген буйрыкты сыртга турран жумысшыларра берш те калып ед!м, дэл солсэт- те манары жер астына ж1берген KiciM жетш келш Колы­ ма 6ip жапырак кагазды устата берд1. Ашып Ж1бер(п окысам «буйрырынызды алдык, 6ipaK, оныцыз коркактар ушш жазылран екен, сондыктан 6i3 оны кабыл ала алма- дык. Кош болыцыз, артынызра карамай-ак каша беруЬ ш'зге болады*,— деггп де exeyi кол койыпты. Enni не ic- теу керек? Дэл осы кезде жаудык алдыдры жагымызра десант тастаран хабары келд1 де ойлауга да мурша келт1рген жок. «Тезшен шахтаны тастап станцияга жетсш. Екм KeiuiKceK нем!стер жолымызды киып тастайды, осыны ту- сшдррщ айт! Егер кенбесе шахтаны талкандандар да ез- дерщ келвдер» деп жанагы KiciHi' шахтара кайта Tycipin ж!берд|'м де, ез!М станцияга келд1м. Келсем десант он километр жерге тускен екен, ел у да-шу. Айсыз туншн ас- паны майдан алабы болып, жерде де, кекте де кыррын cofhc болып жатыр. Сол 1ндрде басталган cofhc так ат- канша созылды, так ата жаудык десанты да жойылды, б1здщ эшалондар да 6epi erin шыкты. Соган дейш олар келген жок. Менщ кезбен кергешм осылар. Ал, кулакпен есше- жмд! айтсам, олардын немшше кш н т кешеде жургенш керген Kiel бар. Кашып шыккандардын ала келген мы- нандай листовкелер! де олардын сатылып кеткенш дэлел- дейд|'. — Бул жмдш? Bi3fliKi ме? Ж аудщ ме? — Соларга карсы жазылран б1здш. Сэуле листовкеш Русаковтык колынан ала сала карап ж!берш ншнен окып шыкты да тенселщ барып отыра кет- TI. Онымен 6ipre Мыркалдыц да у м т узш п Tycri ©йт- кен1 ол Сэуленщ «азрывдык пен Нурланнык арасы жер мен кектеи» деген манары 6ip сезшен ксй1н кецш ум!тке толы едь Ьнд| кулазып сала бердь Белекбас олардан да бетер куйшуде. Б1рак ол тш курмелгендей ун ката алмай отыр. TinTi жактырмаран kicicih 1Ш1Н6Н сыбайтын эдетш де ютей алган жок, мой-

нына су кеткендей селлпрейш кетдать С агат сейлеп, ай еюнетш онын да эдет! еда. Сол ауруы тары устады. 0з свзгае вз1 ешнш, e3iH-03i анда-санда 6ip сыбап койып: «Эй, акылым-ай.тым шабансыц-ау кургыр, шабан- сын-ау. Седан дер кезшде баска келш сорлы Белекбасты елдан мазарынан арашалап алганынды 6ip кермей-ак кет- TiM-ay, ем1рден. Керпебайдын, кек моласындай керкшен баска туг! жок, осыран бугш неге келд1М екен? Ал, келуш келей!н, тук бшмеймШ деп отыра бермей, Нурланды мак- тап нем бар ед1? Жанары сез!мнш. бэрш рой Мыреке'н жа- зып алды. Едай оны калай танармын? Эй, ацрал басым-ай, аш бугелектей квршгенге соктырасыд-ayt» деп ол iinineH ваше 03i кейш те, ешнш те, туысы сондай ж а т Мыркалдан уркш те отыр. Онын едай тез Kendci келш суйрепле туре келш: — Мыреке, басым катты ауырып отьтр, рухсат етес!з бе? — деп еда, Мыркал онын. ойын сезш калды да: — Мумкш сен енд! мен баскаратын шахтадан мулдем кетерсш,— дед! ызбар шаша, ауызын кайыстай кере сей­ леп. Онын «кетерсщ» деген сез1 Белекбаска «кейремш», «кез!дай жоямын» дегендей сез!лд!, сондыктан ол байлау- лы кояндай бакырайып «жо-жо-жок» дегеннен баска iui- теде айта алмай кайтадан отыра Kerri де, сасканынан: — Нетпесендз, а, нанбасадыз мына Сэулештен сура- цыз, менде ондай пирыл ешуакытта болмакшы емес, олла- Ьи рас айтамын, непщ з маран,— дед! калбалактап. Сэулен!н барлык ойы сонау ажал сурапылынын аржа- рында ед1, сондыктан ол Белекбас пен Мыркалдын сезш ест!ген жок. ©з ж урегш рана тындап, сонымен рана сыр- ласты да Мыркалра карады. Оран элдене айткысы келш ед1, Русаков киш Kerri. — Баяндаманыз ете акылды ж асалган,— дед: ол ерше сейлеп,— тек, кырарылык айтылран ж ерде !н!1йзд!н. Дон- бастагы кылырьш жасырмай айта кеткешвдз жен болар» Не ойга бекшген! белп аз Мыркал ундеген жок. Егер де ол Русаковтын осы сезше де бас шп, апырына жетпестен Нурланды каралайтын болса, Сэулешн Мыркалра айтар катал yKiMi 33ip ед!. Онын барына карай Сафонов Kipin келд! де, барлыгьшын да ойын белш ж^берд!. Сафоновтыц шахтадан шыккан бет1 екен. К,олындаРЫ‘ фонарын жогары Kerepin: — Амандаскан TypiMia осы болсын,— деп диванда 10S

жантайып жаткан Русаковтан кез алмастан Мыркалдын касына отыра бере акырын кунк е т н .— Бул мм? — Русаков деген aayiwis осы, — дед1 Мыркал сыбыр- лап, — б1здщ обком бюросында жасайтын баяндамамыз- ды дайындасуга келштй — Баяндаманыз бггкен бе ед1? — Ол бггкел1 кашан! — Кешей калпы болса шим ед1 гой. — Сенен улкендер де окыды, 6ipaK шим деген сезд1 сенен баскадан ести алмадым. Tiirri «ете акылды жазыл- FaH» деп мактаган басшы жолдастар да бар. — Егер баяндаманыз кешеп мен окыган калпьгнда болса онык макталганына шэпм бар. — Ci3 парторг Сафонов боларсыз, э? — деда Русаков басын кетерш. — Кателескен жоксыз. — Озше баяндаманыц шикшп неде? — Шахтаны олкылыктан шыгарудын жолы белйлен- беген, айта алмаган непзй кемшшп соя. — Ci3ine онын жолы кандай? — В1зд1н ойымызша шахтаны олкылыктан шыгару­ дын терт турл1 жолы бар. — Онын 6ipi Сэуле айтып журген эйелдер бригада- сын уйымдастыру ма? — дед! Мыркал Сафоновтын сезш белш. — Иэ, сол. — Онда аузынды ауыртпа! — Неге? — Cis жана келген адамсыэ, так, сондыктан жагдай- ды жаксы бйшейаз. Б1здщ эйелдерд1ч неменеге мыкты екешк жаксы б1лемгз, так. Мысалы, осыдан ею ай бурын тандап турып елу эйелд1 шахтага салган едгк, каз1р 6ip^yi де жок. Жер астынын жумысына жарамай 6api де кепп калды. — Эрине, каза бшмеген адам кем!рд1 кул етеда,— деп Сэуле сезбен кагытып eai, Мыркал оны кез!мен 6ip атгы д^; • — Ecrepinae болсын, — дед1 Русаков пен Сафоновка кезек карап, — б'13Д1н казактын эйелдер1 ту гш , еркектер1 де бурын жер астынын жумысын icren керген емес. Сон­ дыктан казак эйелдершщ мундай ауыр жумыска жара- мауы занды.

Мыркалдын осы cohfu сез5 улкен ой салгандай Р у­ саков Сафоновка ш алкая карал: — Кердшз бе жолдас секретарь, эр елдщ езше тэн осындай касиеп болатынын бйпгетм1з жен — деле! келш ед1, Сэуле киш Kerri. — AFafl, кашан да болсын, ез каблет!м1зге карай сей- лейш те. Халкымыздыц ойымыз жетпейтш бшк касиетш сезбен к!рлеп кайтем!з. Егер айтатын болсак, эдш н неге айтпаймыз? Ерлжт! сую , енбект! сую, cyfireHiHe жету, же- те алмаса сол ж олда курбан болу ел1м1зд!к ежелг1 дэе- Typi емес пе ед1? Б1здер ез усынысымызды обкомнын ал- дына 63iMi3-aK коямыз. Ол ушш елдщ едд1пне tui типз- бей-ак койганыныз ж ен болмас па? Мыркал ызаланганнан не дерш б1лмей, колындагы кагазды 6ipece олай, 6ipece былай лактырды. — Сендер элден мен! шаужайдан алайын деген екен- ciiuep. Жок, ол бола коймас. Ж ыланнын уш кессе де кесертке курлы каукары бар, ол еа’нде болсын, Сэуле! — Мыркал aFa! Жалынамын, достыкты жаулык деп TyciHeriH эдет1вдзд1 тастаныз. Сэуле бул сезд1 елж 1рей епле айтып ед1, Мыркалдын топсасы лезде босай калды. Ол бурын езшен теменплер- Д>н алдында em6ip жасканбайтын, айтарын ашык айтып салатьга урт ед1, Н урлан жайында ж ат хабардан сескене ме калай тасыркаган а т сеюлд! бугш тым ж ш Ki6ipTiKTen отыр. — Айткан кедестерще рахмет, оны ертец бюро муше- лер1не айтып керермш, — дед1 де кенет езгере калып, кай- тадан катуланып алды. — Мен е зг е н т акылымен бастык болганнан repi, ез акылыммен орынбасар болганды ар- тык керемш. С ол естер!нде болсын. Ол соны айтты да, стол ycrinaeri кагаздарын жиыс- тырып кетуге ынрайлана бастады. ’ III Арада уш кун erri. Мыркалдын обком бюросында тык- далатын баяндамасы кейшге калыпты. Сол ymiH Мыркал куанышты. Сол ушш ол «корганым, Абзалым! Сен обком­ нын екшнп секретары болмасан мен енд1п жунделген тауыктай болатын ед1м foA, кеп ж аса бауырым»,— деп шшен Абзалга сагат сайын алгыс айтуда. Сол куаныштын уетшде ойлап отырраны кияпат еке- 107

нш бшместен Мирон Павловичпен айкасура эз1рлешп мурнары кунг1 ею сезд! ani жаттап отыр. — «Джеппри», «Сидеренко»,— деп аузы жыбыр-жы- быр етедК Ол esiHiH шалажансар мешеу ойын осылай кыбырлатып отырран кезде Мирон Павлович Kipin келдй Мыркал оны кере сала кайраттанып алып: — Кдлай карт, шахтамы.здары ен сулу, ен окымыс- ты кызымыздьщ уй!не орналастыныз, халыныз жаксы бо- лар, э ?— дед! Gtipin кул'|мдеп. — Хал кайдан жаксы болсын, туран Донбас жаудын табанында жатса, Донбасты жоктатпаймыз дейтш 613- дер кем!рд1 артык берудщ орнына кем 6epin, кызыл ту- дан айырылып отырсак... — деп Мирон Павлович терен- нен толрай бастап едь — Иэ, уранымыз жаман емес, 6ipaK, ойымыз бен 6ip- ге iciMi3 алжасып жатыр, — деп Мыркал онын еезш бв- Л1'п ж1бердь — Сондыктан да 6i3 тудап айрылып маска- ра болып отырмыз. Еаюзде болсын, алрыр ой, ешмд'1 енбеш з уранымыз Канша жаксы болса д а узакка бара алмаймыз. Мирон Павлович онын беи’не ойлана карап: — Оран мен де тусшетш сияктымын,' — деп едь — Тусшер болсаныз, келгешщзре ею ай болды, не 1стед!н1з?— деп Мыркал мулдем айгайлап кетгь— Со- рыс кезшде ею ай емес, ею сарат та кеп уакыт, так. Tin- Ti, аздщ осы icTen журген гащздщ 031... но ладно... ол женшде кешн сейлесерм1з, алдымен келген шаруаныз- ды айтыныз. — Meiiin айтарым тары да комбайн жайы, — деп Мирон Павлович колындагы папкасын аша бастады.— Карарандыда турып, Донбасс деп соккан журек маран уйкы берер емес. Жумысшылардын куннен кунге азайып бара жатканын керш, з'абойра барран сайын 6ip жылап кайтамын. Ток етер1н айтыныз, ток. етерга,— дед1 Мыркал, столды токылдатып. — Тындацыз! Кеше кешке осындагы инженер-тех- никтердщ мэжш1с1 болды, сол мэж ш стщ тапсыруы бо- йын!па ci3re келд1м. Мыркалдыц cKi урты б'фдей ойнакшып Kerri. ~ Тары да комбайн жайы ма? — 'деген даусы да 31лл.рек шыкты. BipaK, Мирон Павлович оныц зшнеи сескенген жок. 108

— Иэ, t3fh д а комбайнныц жайы! — дед1 эр сезш ныгарлай сейлеп. — Онда маган HeciHe келешз? М ен айтарымды му- нан бес кун бурый айткан ж ок па ед1М? — Айттьщыз. Б ар деген TipeciHi3re д е бардым. Бас- tufh Москвара кеткен екен, ал, Русаковыпызбен тушш- се алмадым. — Неге? — Ол Kici ем!р тарихымды сурап алды да, меш'ц ешкандай институт бтрмегешмд'1 есигеннен кейщ Т1ке- с1нен т е : бул ci3 тугьл академиктердщ де колынан кел- мей журген жумыс, колыныздан келмейтш icke эуре бол- маннз дегеш. — Шынымды айтайын, Ыздщ осынынызра мен де ту- ciHin жургешм жок. Егш комбайны болса 6ip capi, дэл мына кем1р комбайны дегешщз TinTi миыма да юрмей- Д1. Ж элрыз менщ рана емес, менен он есе б ш м д! адам- дардын да миына KipreH жок. Мен а'зд щ проекпюзда ез1мнщ бас инженер1м бастаган комиссиянын зерттеуше берген ед1м, олардын д а миына юрмептк — Калайша? — Калайша екенга кейш ecTipci3. Алдымен 6ip су- рауларра жауап бершдзшй C is муны кашаннан 6epi ой- лаган ед1Н13? — Аз ойланраным жок, кемр бес жыл. — Aha, онда тары 6ip сурау беруге рухсат епндз,— деп Мыркал жоралраны табылгандай куана Kerri. — Калайша ci3 муны бул уакытка дешн жарыкка шырар- мадыныз? Калайша с!з муны Д онбаста колра алмай, мунда келгеннен KefiiH колра алдыныз? Элде Донбастын купй жетпед1 ме? — Донбастын xymi жететш ед1, cofhc басталып кет- Ti де, уакыт жетпедц 6i3 улгере алмадык. — Ал, сорыстан бурын? — Сиз тергеунпге лайык екеншз. Мундай нэрсен! жете зертгеместен, колра алудын к ереказ екенш бшетш боларсыз. — Tepreymi болмасак та, мундай к а у т Д мэселеш ушкары KapayFa какымыз жок. Так, сорыс уакыты эр- 6ip совет адамынан осины талап етедь — Нендей Kayin? — Жасырарым жок, б1ршшщен, б!зд1И улкен ма- мандарымыздыц кептен 6epi колра алса да шеше алма- 109

FaH мундай мэселесш nfemy с!зд!ц колыныздан келмей- дй Сондыктан, дэл каз1р мунын, жасалып шыратынына мен ез1м сенбеймш, так. Екшшщен, бугаи кеп каражат, кеп материал, кеп уакыт керек. Ен алдымен б1рнеше инженер-техниктер керек. Ондай мол мумкшд!кт1 мен бул сорыстан кере алмай отырмын, так. Ушшнйден: бул жасалынып шыккан. куншн езгаде б!здер ушш пайда- сыз. — Пайдасыз?! Калайша? — Ci3 жана келген адам болгандыктан зл\\ таныс емесс!з, мундагы кеьнрдщ пласты алуан турлй так. Bi- peyi жука, dipeyi калык. Tirrri 6ip пластын e3i алуан турл1, кей жер1 катты, кей жер1 жумсак. Мунын эркай- сысына эртур.И машина жасай алмаймыз рой, так. Онын устiне бурынгы жасалиаи комбайндарга енпзген езгерю- Tepini3 кещлге конбайды. Осы айтылрал куд1ктер кешл- де турганда мен с{здщ бул идеянызга сене алмаймын, га фу ет'шз. — Болдыныз ба? — Болдым. — Болсаныз мен де 6ip сурау берейш. — Дэл мунын созатын туп де .жок, ток етерш FaHa айтыныз. — Ci3 бурынгы жасалып, жарамай калган комбайн- дардыц жайын, acipece, олардын, кемрр пластына карай езгершш отыратындай erin жасалмаганын б'лмейтш сияктысыз. Оны бшместен бурав уюм айтуыныз калай? — Мен бе бурынры жарамай калган комбайнныц жайын бшмейтш. Ха-ха-ха! С в меш тук бышейтш сор- лы перед! екена'з-ау,— дед1 Мыркал кеп бшетшд1Г1Я керсететш кезге жеткенше куана кушмдеп. — Еафу eii- Hi3, мен ез1м1зд1ч тел комбайндар былай турсын, Аме- риканын «Джеппри» атты комбайнын да жаксы б'ыем. T im i онын б!здщ шахталар ушщ не себептен керешз болып шыкканын да жаксы бшемш. Оздан ол машина- лардын жайын жёте зертгегешщз жен. — Мен бэрш де зерттед1м-ау деймш. Америка ма- шинасыньщ опдщ жерге не себептен жарамайтынын ме- нен бурынгы Сидеренко, Богдановтар да зертгеген Cia оны байкамай отырсыз. Сез жок, 6i3 муны жасап nibiFa- рып, ертен адам баласын ауыр бейнеттен куткарамыз. Оран сешшз. _ Сеуле eciKTi ашып: но

— Рухсат па екен! — деп ед1, М ы ркал тунжырай калды да, Мирон Павлович оныц келгенш е куанып жа- дырай тустц — Кел кызым, кел! — дедй — Баска айтар сэуегейлМш'з ж ок болса, алтын уа- кытты кег1рмеН13, —: деп Мыркал сейлей туре келдк — Мурнары кун! мына карындас та ек1 сарат бойы жумыс- ты токтатып койран. Вул совет адамдарыньщ кылыры емес. . Сэуле сабырлы салмакпен жакындап кслд1 де: — Мен не жумыспен кеткещмд1 айткан секшд! ед!м Fofi,— дед1 — С1здер сорыс кезшде сондай пайдасыз жумысты неге коймайсыздар осы? — Ол пайдасыз емес, агай. Бул комбайнныц бупнге де, ертенге де пайдасы бар. Б1зд1Н. Ka3ipri уранымыз шахтаны олкылыктан шырарып кана коймай, алдагы- ларды басып озу. Б ул комбайнныц сол максатка тез же- ту уппн де каже-ri бар. — Сендер коз алдарыларынды коре алмай журш, epTenri кунде, rinri одан да аргы болаш акта нелерщ бар осы. KepneHi бойларыца шактап жамылу керек емес пе? — Бойга ш актап жамылран керпещз мьгнандай уят- ка калу болса ондай керпеден кебШге оранранныц ез1 жаксы. Мыркалдыц айналасы аж1ммен курсауланран Kiiu- кентай кез1 шараеынан шыра шатнап Kerri. BipaK Сэу- ленщ октай кадалган отты квзшен каймыга карап не дерin б1лмей турып калды. Осы кезде куректерш салдырлата Kipin келген yiu жу- мысшы оныц ойын белш ж1бердй Ушеугш’н. де шахтадан жака шыккан 6errepi екен, куйедеи кездер! рана жыл- тырап тур. KeMipflin куйес! канша буркегенмен Мыркал езшщ экес1 Тайманды таяи кегп де: — Эке, мен каз1р бос емесп'ш, бара турыцыздар, — деп ол эдеттегкшдей тумсырын кетере 6epin ед1: — Ей балам, сенщ вз тумсырыцнан баска кетерерт калды ма cip a,— деп Тайман жакындай тусп'. — Мэж1- aicijue мешн. жумысым жок. Мына сиякты жаца кел- гендерге жумысты уйрету керек, маман Fbin шырару ке- рек, деп жиылыс сайын енештейсщ келш, уэдетп береац кел1'п, сонынан ез уэдещй езш умытасыц, бул не? Бу- ларга жумыс юпм, жататын орын б ер еац бе бул жок 1U

па? Колхозынан к и т келген ки1мдер! жыртылып болды, кылышын суйретш кыстын келе жатканы мынау, бул не? Совет— совет болгалы б1здщ кай жумысшы осын- дай халде журген ед'1? Улкешн бар, к'шпн бар кэне ай- тындаршы 6ipeyiH? Б1рдене десе бар кшэш согыска ау- дара саласын, баска шахталарда неге булай емес. Фа- шистермен сорысып жаткан жалгыз осы б1здщ шахта ма? — Сабыр етЩ1 эке, м ет сынайтын сыншылар сеназ де аз емес, — деп Мыркал бэсеисиш деп едй Тайман онан сайьга ершеленш Kerri. — ©й, буйтш экелегенщ курсын, буйткенше экещц кемсен екен,— дед! де арт жагында турган Шекер мен CaiipaHFa карады: — Сен екеущ ана турегелш турган бастыктын етегшен айрылмандар! Кашан кшм беред!, сонда рана жумыска тусщдер, оран дейш мен сендерд'1 жумыска Ж1бермеймш. Жетп ещи, сендерд1 алдап-су- лауым, Тайманнын соны айтуы-ак мун екен, жана рана келш Мыркалдык кулагына элденеш сыбырлап турган Белек- бастын, K93i еж1решп Kerri. Ол столды урамын деп ко- лын да ауыртып алды. BipaK, Тайманнын Мыркалдын экес1 екен! тез eciHe тусё Kerri де вз денесш 63i epKiH билей алмай ж уреп зуылдап, буыны д1р1лдеген Kyitt Тайманга жакындады. — Экетай, кекетай! Оздер бара турыныздар1 Булар- ды орналастыру ci3 екеум1здщ де колымыздан келедь Бэрш де бугш ез!м алып 6epeMiH. Бара берннз,— деп ол езшщ уятын осылай жуып-шаймак болып ед1, Тай- май кольгн 6ip сермеп: — Эй шырагым, сенщ жайын маран ма/им ед1 рой, езщ жете алмай ж у р т сен юмд! жетт'збексщ? — ле.н де Мыркалга карай бурылып:— бакыр мейл!н, шакыр мейлт, мен мына екеуш ез1м1здт уйге жаткызамын. Айтпадын деме! Ал балалар, жатар орын, imep ас уш1н енд|' алац болмавдар, мен не $олсам сол боласындар! Тек, жумыс кш’мш алмай келмендер! — деда де Мыр- калга жакындады. — Кашан айттын деме балам. Егер осылар секшд! жана келгендердщ ж ас KymiH жумсай б 1лмесен тудан айрылуын— аз, калтандагы билетщнен де айрыласын, ойлан! Ол соныайтып столды 6ip урды да шьтып Kerri. Онын сонынан Белекбас та жвнелдк Экешн асыл ce3i

Мыркалдык к асац тарткан куларына дарымапты. Сон- дыктан ол, ш олак тумсырын аспанра KeTepin алды да: ■ — Ей, калган к уш м в сендерге карап калса да ба- рындар, бар! — д е д 1 Сайранга зеки сейлеп. — Бригадир1м1зд1д буйрыгын орындамай кете ал- маспыз, — деп С айран диванга жантая бастап едй Мыр- кал бурынрыдан д а бетер долдана туст>. BipaK, айрай салуды езше лайы к кермей, езш e3i тежеп: — Балалар, сендер ауылдары ахмактыктарынды мунда ктемендер, оларын жарамайды,.— деп езшше майдалап керш едк — Ал, с!здщ ecKi ауылдыц аксакалы на уксауыкыз да жарамайды, — д е д 1 Сайран да тайсалмастан. Мыркал онан онай кутылмайтынын енд! сезд! ле: — Ей бала, езщ е не керек? — дед ь не дерш бишей уяла кул’ш ареп.— К ш м д1 б1рдеке етерм!з, бара турсацшы. — М етц кшмиен баска да айтар арызым бар, — дедл Сайран Мыркалра жакындап. — М ен биыл торы- зыншы класты б тргенм ш . Мына кыз оныншы класты да 6iTipinTi. Торыз жыл окып токымдай курекп кетерш журер жайымыз жок, б 1зге курек емес, сонау кем1р ша- батыи машинанын езш бер1щздер. Мыркал онын. бет! не тандана карай калды. — Оны калай журпзбекандер? — Уйрет'1Н1здер, окытыкыздар, сонсоц журпзем1з. Мыркал онын, бас-аярына кез ж упртш : — Так, так. 0з1н. адам болгалы тур екенсщ, э ! — деп ед1, Сайран мырс етш: — Йемене, мен казгр адам емесшн бе? — дед!. — Жок, унап турранывды айтамын. — Эрине, унаймын. Кэз:р сыйкым KeTin тур Fofi, зйт- песе, бурын мына Шекер сиякты талай кыздар уна- татын. — Сайран! Эзищ ш орны бул емес, — деп Сэуле оны аркадан какты да, Мыркалра карады. — Атай екеум!-з бул ексуш 0з уй|м1зге алатын болдык, ci3 тым болмаса жумыс кжмш тез!рек тауып 6epceui3 екен. — Так, так. Жумысшы жок болса кем ip бере алмай- МЫз, кеп болса уй мен KHiM бере алмаймыз, пэле болды- аУ эбден. Bip ж е т болар, сен екеуш ауызгы уйге бара турындар. — Мен Ызге 6ip нэрсе айттым-ау деймш, — дед! Сайран. ИЗ

— Оны кейш керерм1з. - — Жумысты жаксы icrecen 6эр1 де табылады бара бершдер,— дед1 де Сэуле 6ip жапыр'ак. кагазды Шекер- ге усынды. — CifuiiM, мына кагазды ал да б1зд1н уйге бар. Адрес1 мынау. Ол соны айтып Шекерд! есжке дейш шырарып салып ед1, нендей oflFa бек'шгенш KiM бшсш, онын сонынан Сайрам да женелдй Мыркал экес! Tycipin кеткеи енсесж кайта кетерт, комактанып алды да: — К,ане, алтын уакытты боска кет!рмей жумыста- рынды б тр в д е р де, кетвдер,— дед1 Сэуле мен, элде- неш манадан ойлана жазып отырган Мирон Павлович- ке кезек карап. Мирон Павлович онын сезш тындаран жок, жаз- рандарын iuiiHeH thfu 6ip одып шыкты да, Мырдалга усынды. — Курмстпм, азден енд1 баска т!лек тшемей-ак кояйын, мына кызым екеум1зд1 кызметтен уакытша бо- сатыныз да, 6i3re кем ip шабатын машинканын 6ip-eni моторын алура руксат emi3. Б13 муны заводсыз-ак, дэл осы мехцехтын езшде жасап шырарамыз. Мыркал ызалы кулюмен мырс-мырс етш басын шай­ кады да: — Адам картайранда бала сеюлдг болады екен-ау. Мынауыныз баланын C63i fob? — дедн — Баланын? — Я, баланын, — дед1 Мыркал столдЫ ашумен 6ip ну- кып калып. Онын еш кенет сурланып, даусы катайып кеттк — Б1здщ шахтанын едшретш1' .TeMip емес, кем!р. Алдымен соран TyciHiHi3. Мен ci3re керек екен деп кв- м!рден TeMip жасай алмаймьгн, так! Еюннпден, с!з epiK- кен екен деп мемлекет дуниесш шашып, сотка кете ал- маймын, так! Ушшипден, кашан cofuc б!ткенше озд1 6ip кунге де босата алмаймын... Егер бул унпн жумыска сал- кын карайтын болсаныз, аяусыз жазара тартамын, так1 Сорыс уакыты соны талап етедп Ендд TyciHiKTi ме? — TyciHiKTi, эбден TyciHiKTi, — дед1 Мирон Павло­ вич куйшё Kypcinin.— BipaK, осы удлн ертен езш н ею- неттнш жолдас Тайманов, тусше ме екен? — Мен ешуакытта да екшбейм!н, так. Енд1 алтын уакытты боска кет!рмен’13, барыныз! — ©кшеан, курметпм, екшеан, ©йткеш, бул штен 114

шыккан бала. Мен вз баламды ©3iM елтдре алмаймын жене еошмге елт1ртпеймш,— деп Мирон Павлович ке­ те 6epin eai, Сэуле оны устай алды. — Мирон Павлович, токтакызшы, Мыркал aFa, ту- ciHiceftiK те?'— дед1, екеуше кезек жалынып. Мирон Павлович мулдем катайып алган ед!, Сэуленд канша сыйлаганымен бул сапар оран да кайыскан жок. — Жок, кызым, жалынуымыз жетт1, жегп, — дед! де, алды-артына карамастан шыга женелдк Сэуле катты ызаланса да езш ез! кушпен тежеп, МыркалдЫн карсысы на отыра бере: . — AFafi, 6ipa3 ойланбадыныз-ау, — дед!. — Ж э, бэрщ 61'рдей бшпш сш бей,— деп Мыркал 31'рюлдей ж енелдк— Жумысшы таба алмай жатканымда, комбайн дегенд1' кайдан шырардындар осы? Сен дейд1 foii муны ж е л ^ р ш журген. — Я, мен. ©3ini3 ойланызшы. Жумысшынын аздыры- нан мынадай куйге ушырадык. Ол ол ма, ертен сорыс 6i- тш, донбастыктар ездершщ Донбасына, колхозшылар колхозына кеткенде кайтелпз? Шахтаны жабамыз ба? — Алдымен сорыс бггсш, сонсон керерм1з. — Сорысты тез 6iTipy yuiin де бул керек болып тур РОЙ. — Э, койшы такылдамай. Осы сендер кызыксындар, колдагы машинаны жург1зе алмай отырып, мидары ма- шинаны жург1зем дейтшдерщ не осы? Ашып айтпаса ту- сшбейавдер, онын жасайын деп журген комбайны KeMip- fliKi ме, жок элде бэр!м1здщ суйег1мГзд1 бытырлатып кв- Mip рып ж1беретйг вл1'мд1ю ме, кайдан бьлесвдер? Ертец рой бул сондай 6ip бэле болып шыкса бэр]м1здщ де су тубше кеткешм13., — Арай, расынызды айтынызшы, маран сенеаз бг? . Мыркал оран уз а к карап барып ун к а п ы : — Расымды айтсам мен каз1р сен тугШ , 6ipre тугаи баурыма да сенбеймш, так. Cofhc уакыты соны талап етедк — Онда койдым сездк Ал, Донбастары шМзден не хабар бар? — Imci бар болсын, менде Абзалдан баска tai бар ма? — дей бергенде телефон сылдыр ете калып едц Мыр­ кал селк e n i де, трубканы ала сала тындап: — Тайманов тындап тур. Тайманов тындап тур, — дед1 даусы шыкпа- FaH сод exi рет кайталап. — А, сен бе ед1Ц, амансын ба, 115

достым? Ой, халдДн несш сурайсын, тудан айрылдык, со- ны кайтып аламыз деп мыкшындап жаткан жай бар.. Ол не? Так. ЕИздш. шахтаны рана тексере ме екен?.. Так... так... Онысы калай? Жумысшылар хат жазыпты. Кайда... к1мге?.. Жумысшылардын атын жамылып журген осын- дары обывательдер foA бшем олардын, KiM екешн, б1лем— деп д1ршдеп те, Сэулеш кез1мен аткылап та тур.— Жа- райды, ракмет. А, жок машинаны женхен, базарра Minin кеттп eni, ani кайткан жок, жарайды. Келin хабарласар- сыц... Б1здщ шахтанын, жайын Алматыра дейш жазып журген KiM? — дед! телефонды тастай салып. — Мен кайдан б'шейш? — Керермщ бышегешаи, — деп Мыркал Сэулеш не уппн кызметтен босататынын айткалы бар каЬарымен ту- регелш еди eciK жактан б1реуд1'ц: — Руксат па екен? — деген даусын ести сала езгере калып, отыра Kerri. — Неге болмасын, кел, кел!— дед1 кысыла кулшсЬ . реп. Шалкасынан кайрылган кою кара шашты, кек ман- дайлы, кед кеудел!, бул адам Сэуленщ кезш 61'рден тар- тып алды. Tinii бейтаныс болса да 6 ip Typni ыстык Kepi- Hin Kerri, бйткеш онын кен мандайы мен ойлы кез1 Нур- ланды елестетш ж1берген eni, ол Сэулемен кол алысып амандасты да, езш таныстырган жок. — Танысыныздар, мынау Москвадан окып биыл кел- ген Сэуле Казыбекова деген карыпдасыц. Бурын помин- женер едд каз1р осындагы ек улкен участканын бастыры,— деген Мыркал да онын аты-женш айткан жок. — А, Сэуле дейтш карындас сен бе ед1'н? Куанамын, карындас, куанамын. Инженер кыздар кебейе бер1ндер, ттлектеспш, — деп ол колында журген фуражкасын кшм-‘ 1лпшке о д де, Мыркал мен Сэулеге жакындады,— Я, жолдас участка бастыры, бул калай? Кун жаумай су бо- лып, етектерще суршш куларандарыц? , — РаФУ eTiui3, — дед! Сэуле кул!мареп, — келе тер- гей жонелген агайдын. KiM екен!н б!ле алмай отырмын. — Мен облыстык партия комйтетшщ тапсыруы бо- иынша осы шахтанын жумысымен таныскальг келген адаммын. — Аты-жен1шзд! бьпуге болар ма екен? — Абзал Тайманов. Сэуле Абзалдын кезшен Нурланнын езш кергендей

журеп елэюреп, K63i жасаурап Kerri. Онык не ушш мун- лана калганын Абзал сезген жок, T im i ол Сэулешк к езь не ipKuireii жасты д а ангармастан: — Ия, баска сурауын. жок болса сейле, карындас,— дед'к — Не дер!мд1 б1лмей калдым. Кейш айтсам кайте- Д1? — деп Сэуле оган тура карай алмай'ж ерге ун ш п ед1. Абзал: — Ол не сез? — деп онын. езше ущлд!. — Айтылар сезден адасып калдым. — Бекер айтасын., карындас, бекер. Айткык кслген! Мыркал жайы болар да, мен бул KicfrriR iHici болган сон айтылар сезден айныран боларсын. Нагыз адасу сол бо­ лар. Туралыкта туыстык жок. Соны ойла да айта бер. — Егер ез участкамнын жумысы жаман болмаса не айтамын? — Баскалар кандай, соны айт!? — Bip рана б1здщ участка мунда жоспарын орындап келе жаткан. — Баскалар неге олай емес, элде оларда жумысшы аз ба? — Жумысшы саны б1рдей, 6ipan, б 1зде Донбастык- тардын бай тэжрибесш пайдалану да, колхоздан келген жас жумысшыларды уйрету де б1рдей емес. Ол рана емес, одан да соракыларымыз бар. — Ол не? — Оны KefliH ecTipci3. — О здщ кызметкерлер1н1з ж асканш ак кой, бул ка- лай? — деп Абзал Мыркалга карап ед{. Ол: — Йемене, карауындары елд! каЬарымен жаскайтын м ет бурынрынын болысы рой деп отырмысыд?— деп 6ip- ден ашуга басты. Абзал мырс етш: — HeciH жасырамыз, ондай мшез кейб1реулер1м!зде ал1 де бар рой, — дед1 де, кайтадан Сэулеге бурылды.— Я, карындас, сейлей бер. Алрашкысындай емес, Сэуле ещи ширырып алран ед!. Шурыл 63repin, элдене 6ip жоралганы табылрандай куа- на ун катты. — Егер де 6ip карапайым адам, 6ip 03i елу KiciHin, елу емес, 6ipep жылдан сон б1рнеше елу мын KiciHiH ic- тсйтш iciH e3i icTeftTin кем|'р комбайнын ойлап uibiFapap болса, coFaH с1здер кандай жэрдем етер ед1шздер? 117

. . ’Щ Абзал онын biHTHFa айткан осы сез!нен журепнщ у щ кен екенш корда де, суйсше карап алып: .;■ ££ — Айтып отырранык Мирон Павлович кой. Ондай адамнан барымызды аямаспыз, 6ipaK ол келешекш ici,' шахтаны кетерудац бупнп жолы кандай? Соны айт,— . :■ дед!. ' _' — Мешнше уш турл! FaHa жол бар,— дед1 Сэуле ой* - лана сейлеп.— Онын, 6ipi жанагы комбайн. Техниканык сондай 6ip жана турш, 6yriHri кунге сай турш таппасак. % алга баса алмауымыз созс1з. Bipi баласын, енд1 6ipi жу- байцн кутш уйде отырран ерке жецгелерд1 TericiHeH жу- мыска шысару, ал мунык бэршен де улкен жолы — со- ; циалисп'к жарыс. Жарыс кызбай намыс кызбайды. На- мыс кызбай максатка жету жок. v’ — Калай, ондай еркелер коп пе? — Аз емес. Сафонов жолдастык тапсыруы бойынша Ti3iMiH жасап ед!м, кемшен ею бригадара молынан жете-. Д> екен. — Женгелер, еркелер деп отырранык сексендег1 кем- шрлер болар, ойланшы?— дед1 Мыркал ызалы кезшдегГ адетсмен басын булгандата сейлеп. Сэуле калтасынан 6ip караз алып Абзалра усына бе- ре, Мыркалга карап: — Мына т!з1мдегг жуз отыз эйелдщ ек улкен! с!здщ , уйдег1 жекгей. Ол KiciHi кемшр деп озщ!з де айта алмас- сыз,— деда. Абзал Сэуленщ ызалы мыскылмен айткан сонры cosi­ ne iflrrefl куле отырып, Ti3iMre коз жупртш шыкканнан KefliH: — ©те дурыс еткенс!н, карындасым, ете дурыс. Ал, басгык жолдас! О здщ тапкан жолыныз ' кандай? — деп ед|, Мыркал Абзалдык келе Сэулемен сейлесш кеткенше «штей куйшш отыр екен, жон сойлесдас! келмей: — Баскалардан сурап алып маран сонсон кел! — дед! тумсырын 6ip Korepin тастап. Сэуле, Сафонов жолдаска айтшы, кекесуге шакы- рылган адамдарды epTin осында келсш. Абзалдыд бул ce3i де Мыркалдын кытырына тиш кет- T1, ол катуланран кездеп эдет1мен т о с т де, басын да ка- бат шалкайтып Ж1берд1 де: — Пай-пай, mipKiH жастык-ай, кейде козд! де байлап тастайсып-ау. Курметп' жолдастар, аздер кездерМзд!' ашып, жан-жактарынызга 6ip карасаныздар екен Осы

кабинетте каракшы ма, элде kim, 6ipey отыр. Соган 6ip кез салсаныздар екен,— дед! Абзал мен Сэулеш ала ке- 3|'мен кезек аткылап. — Тары да етшемш, Мыркал алга, достыкты кастык деп тусшуд! тастакыз,— дед1 де, Сэуле шырып кетт!. BipaK онын бул ce3i Мыркалдын кулаРына юрген жок. Ол ашуланран кездег1 эдепмен алдында жаткан каразды олай 6ip, булай 6ip лактырып, e3i де сол лак- тырылран кагаздай буркырай женолди. — Бул кай басынрандык. Осы шахтанын бастыры сен бе, жок мы на мен бе? Мешмен келшу жок, кенесу жок, шакыр да, шакыр, шакыр да шакыр, бул не? Менщ беде- л!мд! Tycipy аркылы жинамак па едщ беделд!? Каран тур, жадары сиякты обывательдер елге барып мен тура- лы не дер екен енд1. — Сабыр, сабы р,— деген Абзалдын жай сезшщ ез! тым салмакты шыкты, — менщ ез бедел1м ©3iMe жетедь Елд! тырыз шакыртуымнык а з г е зияны тимес. Ci3 жаца- ры кыздын сокры созш жадыдызда тутыныз. — Кыздарра сен-ак табына бер,— деп Мыркал бу- рынрысынан да бетер долдана тусш едь Абзал кул1МС1- ррп келш касына отыра бере: — Ci3 немене, Нурланга сенбегешщздей маран да сенбейаз бе? — дедн — Ой, Нурланын бар болсын. Нурлан, Нурлан дейд1 Fofl. Сонын Kecipi емес пе менщ тудан айрылып отырга- ным,— деп Мыркал атып турекелд1 де, уйдщ iuiiH к езт — Калай? Онын кандай Kecipi? — Туысы жаттын eai де жат, ондай адамра ту беру- ге болмас дёйтш болар. — Немене? — деген Абзалдын даусыосы жерде тун- Fbiui рет 31лд|'рек шыкты. Мыркал онын KipniK какпастан кадалгаи кезше бф- ден артык карай алган жок, тек afrreyip аралырын арка- ланып imi калтыраса да сыртын кумпите берд!. — Неменен не сети? ©зщ Нурлан жайында Руса- ковтын не деп жургежн ecirriH бе? — дед1', кайта орнына отыра бере, сыбырлай сейлеп. — EcirriM. TinTi, ез аузынан erin-iM. — Enai не айтып отырранын? л — Егер де 6ipey eri3 бузаулайды десе де сене бере- с!з бе? из

Мыркал анырып калды да: — Оиыд ce3i MeHiu де кулагыма юрген жок,— деда сасканынан не дерш бшмей.— BipaK, ол элг! Сэуле деген кыздын куйеу1мен e re дос екен. Сол азинрып океп! ме деген ой жене береди — Сэулешн Kyfieyi him ед'|? — Донбастык сол Нурланмен 6ipre окыган Павел Громов дейтш Ж1п т кершеди Нурлан сонын карындасы- на уйлембекш: екен. — Оны к1мнен естщшз? — Солармен 6ipre окапан осында Перизат дейтш кыз бар. Кейбф сездерше Караганда ол кыздын e3i 6i3re келш бола жаздап барып калган сиякты, так. Нурлан осыны аламын деп журш, сол Павел дегеннш карьшда- сына ауып кеткен сиякты. — Кызга ауган кешл немкке де ауа бере ме екен? Осындай сезд)' айтудын eai уят емес пе. Ал, Нурлан сияк­ ты туысына сенбеу уят кана емес, кеилр!лмес куна емес пе?! — Сешн бул сезщ кимагандык па, ж ок элде... — О, койыныз сндй— дед! де Абзал Мыркалдын ка- сынан турып KeTTi.— Есщ!зде болсын, Нурланнын журе- ri б!здщ журепм!зден улкен!рек, ондай журек фашистер- дщ шенгелше сыя коймайды. Онын ойы да, кез! де кереген. Ол, жакындагыны кездемейтш, алыстан алыс- ка сермейтш. Ондай асыл адамды ешкандай жауыздык жасыта алмайды, ешкандай зулымдык улай алмайды, ©йткеш, ол коммунист партиясынын тэрбиесш ала алган адам, сондыктан енд1 кайтып ест!ртпец!з бул сезд!. Мыркал езшщ нел!ктен мунша шошитынын айтпак- в'ы болып еда, кекеске шакырылгандар кел!п калды да, улпре алган жок. — Хош келдвдздер, терлетвдздер,— дед1 Мыркал жылман капли, ол scipece ез'ше KayinTi адамдарды жылы карсы алды. Сыннан елердей коркатын онын кез!не осы келгендердт 6api e3iH айыптаушылардай квршген едй ен- д1 бакса 6api де, TinTi жана FaHa e3i куып шыккан Мирон Павлович те жайдары екен. Соны керш куана бастап едй Абзалдын: — Кане, отыра калыиыздар! Bisnin бул кенес!м!з узакка созылуы мумюн, сондыктан тез!рек бастайык,— деген ce3i оны кайтадан шошытып ж!берди — Е, мынанын 6api сейлесе сойылдын десенш!, ме-

hi, дед1 Мыркал шшен. Даусын сэл шырарынкырап:— сорыстын уакты екенш умытып кетпсндер! — деп едй оны ез1мен баска еишм ест1ген жок. IV Журт отырар-отырмастан Абзал сезд1 бастап кеттГ. — Обком Мыркал Тайманов жолдастын баяндама- сын тывдаудан repi жумысшы журттылыктын, алдымен осы отырран аздердщ ундерадзд! тындауды макул кер- Д1,— деп жайлап кез тастап алды да, санкылдай жвнел- Д1.— Сорыс болса кушей|'п барады, сорыс кушейген са- йын 6Mip бурынгыдан да кымбаттап, ел1м мулдем ар- зандап Kerri. Сол кымбат eMip ушГн квм1р кымбат екенш бшеаздер. Отанымыздыч Донбастай мол казынасы уа- кытша жау колында калранын да бшеа'здер. Оны жок- татпаймыз дейтш с1здерд[д турлервдз мынау, артта ка- лып тудан айрылып отырран. Тудан айрылу абройдан, атактан айрылу емес пе? Намыс кайда, жйер кайда? Кездескен кедерп не? Артка тарткан кесел не? Сол ке- flepri, кеселдерд1 жулып тастап, алга басудын жолыкан- дай? Соны айтыныздар! Баршанызра койылар глек осы. — Иэ, сезкумарлыкка салынбай накты усыныста- рынды айтындар. К,ане, 6ipiHuii болып KiM сейлейщ? — деп Мыркал кенестщ TisriHrae жармаса Kerri. EciK ж акта отырран б!реудщ: — ©3ini3 бастап ж!берсешзпп,— дегеп даусы шыкты. . — Мен обкомнын бюросында сейлейтш ce3iMfli бул жерде айта алмаймын,— деп Мыркал Kayin куткендей Сэулеге кез тастап ед1, ол мунлы калпын oni езгерте ал- май ауыр ойда отыр екен. Мыркал еши вз жактастарынын атын атай бастады: — Перизат!.. Телеутай!.. Сергей!.. Бвлекбас! — дед1 эркайсысынык атын атай бере, сейле дегендей басын 6ip изеп калып. Перизаттын Сэулемен штей бакастыры барын сезетш ол, кайтсе де свйлетю'а' келш: — Свз 4-участканын начальниПшк орынбасары, жа- лынды жас инженер!.\\«здщ 6ipi Перизат Элимова жолдас- ка 6epLieAi,— дед|'. Перизат кысылганнан не дерш б!лмей: 121

— Ойбай-ай,— дед!. . — Сен ез1н' жасык болып барасын-ау, тур, св&ЯЩ- бер! — дед1 Мыркал буйыра сейлеп. Перизат Абзал жакка кезш 6ip тен дерт тастады да: v — Бул м эж ш с емес кой сейлейттн, тек 6ip усывыб айтайын деп ед1м,— деп тэл1мси калды. — Так... 6iare керекга ®3i сол. — Б1зде Ka3ip эйелдер бригадасын уйымдастыру кёч рек пе, жок па? деген сурау туып жур. Шынында эйел*- дердщ жер астынын. жумысына жарамайтыны рас. ОгаК. таласудын кажет! жок, Сэуле. Сондыктан, мен!н усыны- сым кыр жумысындагы еркектердщ бэрш жер астыигт; ж!беру керек те, олардын орнына эйелдерд! алу кере*.ц Осы менщ айтарым. — Ол ceiHiH усынысын емес. Сэуленщ осыдан ей айт бурын Мырекепе тындата алмай койган ce3i рой,— дед! eciK жакта отырран 6ipey. - ,V Мыркал оны тойтарып тастады да, сейлеухшлердЫ 6opi де Перизаттай кыска сейлеу!н ескертш: — Акылы квп адамдардын ce3i кашан да аз келед!.' Тары да юмде кандай усыныс бар? — деп ед1', ол умгпн Сэуле Y3in ж!берд-1. . — Маган берМ з,— деген ce3i де Мыркалга 6ip турл'| . з1лд|'рек естшдй Ол орнынан турыи, сезш бастаран кезде' KyniMcipen туррандай еда, тез езгерш, eni тез кубылып кетп. — Жауды аясак жаралы боламыз, жараны жасыр- > сак влем!з. Сондыктан б!зд!н, аямайтын жауымыз !с!м!з-, дег! кемш!л!к те, жарамыз тары сол. Сондыктан жауды; аямайык, жараны жасырмайык. Б13 бул кунге дей!н жа­ рены жасырып келд1'к, жауды аяп келдж. Сондыктан- б!здер каз1р тудан айрылып Tipi вл!м халшдем!з. Бул не- Л1ктен? — деген сур ау койды да, оран жауапты e3i берд!. Ол жаранын аузьга ез1 ашты да, eMiH e 3i айтты. Мыркал сез каЬары ез!не карай тенш келе жатканын сезд! де, алдын ала камданып: EMeypiHiH калай жаман ед!, карарым. Эдетте мун- дай сез сезжл адамра арналады рой. К езщ жеткен сум- дырын болса ашыгт айт! Эйтпесе кара борандатпа! — деп сезбен орап. ызалы екешмд! сезсш дегендей шеке тамы- рын шодырайтып ед|, манадан ундемей отырран Сафо­ нов: т — БелмегМз, сейлесш,— дед!.

Сэуле Мыркалдын 6ip пэле 1здеп отырганын сезд!, бфак каймыга койьан жок. Бурынры уялшак, топ ал- алдында кеп сейлемейтж Сэуле бупн ашынып алыпты. Кептен 6epi кеудесш кернеп журген намыс оты канын кайнаткандай, юмд| болса да аяйтын Typi жок. — Совет адамы деген юм? — деген сурау койды да, оныц жауабын да 03i бердк Бул жауап та Мыркалга унатан жок. 9cipece, Сэу- ленщ: — ГОмде-шм Отанга комек керсетудщ орнына б 1здер куеап он мындаган тонна кем!-рд1 кем 6epin, кейш тарт- са, ол совет адамы емес,— деген c©3i жанына батып кет- Ti ме калай: — Сен енд1 б1зд[ жау дем ектсщ ? — дёп Мыркал не icrepra 61'лмей, алдында жаткан кагазды олай 6ip, булай 6ip тагы да лактыра бастады. CeHi де осы кагаздай лак- тырармын дегеш ме, KiM б|'лсш. Абзал Мыркалдын сезд1 бэле бергенш жактырмай: — Каз1’р согыс уакыты екенш езШ з умытып Kerriщз гой,— деп едк — Бул да согыс,— дед| Мыркал. Сэуле Мыркалдын ойын дэл баскандай, сезш коры­ та Kenin: — Егер ©3iMi3 icrefl алмасак, орнымызды нан ушш емес, кан ушш гстейтш адамдарга босатканымыз жен,— дедк Бул С03Д1Н дэл езше арналып айтылган сез екенш Мыркал да уккан екен, ол сезге баскаша мэн 6eprici келд1 де: — Калай-калай? Кан дегеш'нд:' калай тусшуге бола- ды? — деп элденендей 6ip кылмыстын Ын тапкандай жармаса кегп. — Кан дегеш'м адам каны. С онау жау колынан те- m in жаткан, теплгел! турган ата мен ананыч, aFa мен бауырдын, апа мен карындастын каны, солар мен кандас ез каным. Ecine Нурлан мен Ержан тусш кетп' ме к а й т , Сэуле соны айтты да ж аска булыгып, сейлей алмай калды. Оны ангармаран Мыркал: — Тусшбеймш,— деп басын шайкады. — Я, тусш у кыйын,— дед1' Сафонов курсше сейлеп. Шынында муны Tyciiry Мыркална киын тид! ме. ж ок 123

болганымыз ба? — деп ол Сафонов пен Сэулеге кезек ка­ рал ед1, ешкайсысы жауап каткан жок. Сафоновтык вишен элденеш байка рысы келгендей, Мыркал кез!шк кырымен карап ед1, ол бурыл шашын акда-санда 6ip сыйпап койып, енднен ештеце анрартпа- ды. Тек колындагы жазып отырган блокнотын стол YCji- не тастай 6epin, Сэулеге караган кезде рана онын кенлш- де cyftciiiy бары кезшен Kepiне Kerri. Сауле бойын кайта жинап алып манагы айткан усы- ныстарын KenTiH алдына сала бастап ед1. — Карарым, калган кун1м!з катындарра карап калса да койшы енд1. Онан да баска усыныстарды айт,— деп Мыркал sipK erri. — Осы айтылран усыныстар кабылдаибаса, баска ай- тар усынысым ешуакытта бола коймас,— дед! Сэуле оты- ра 6cpin. Онын отырганы Мыркалдын ж урепн орныктыргаи; дай болды, 6ipaK осы кезде Мыркал ушш онан да Kayiirn 6ip адам кол кетердь Ол KecKiHi келют! келген жас жь riT едк Неге екен! белгкмз, Kaaipri сэтте онын ен! суп-сур болып KeTinTi. — Так, так, сез комсомол комитетшщ жана секрета- ры, Донбастын атакты адамыныд 6ipi, так! Б'гадЫ кур- метт! кон&рымыздын 6ipi жолдас Барабановка бсршедк Барабанов ойлана турегелдп — Ен алдымен айтарым: мен Донбастын атакты адамдарыныц 6ipi вмести, ол 6ip. Екшшщен, мен мунда келген конак емесшн, колымнан келгенше кемектесемш деп келген кызметиплер1шзбш. BipaK, 93ipri icTereH icre- piM донбастыкпын деп айтарлык емес. Егер, 6i3 шын Донбастын улы болсак, Донбасты жаудан тез куткарры- мыз келсе, оиы тез KepriMi3 келсе, мандайдын терш рана емес, бойда бардын бэрш кем!рд1н устгне TeryiM'm керек. Сонда рана 6i3 Донбасты тез керетш боламыз. Менin 6i- piHUii усынысым: конактыкты коялык, колдасып отырып жумыс ктейж. — Дурыс! — Дурыс! — Екнши усынысым: Донбастан келгендердщ !шш- де e3in конак керетшдердщ бары рас, бул уят. Ал, осындары байырры басшылардын кайсы 6ipi донбастык- тардын данкына мае болып, ead жумысшыларынан ай- рылып 6ip адасса, колхоздан жана келген ж ас жумысшы- 124

ларды тэрбиелей алмай шатасып келедЬ Енд1г1 жерде бул ею к уш п 6ipiKTipe жумсай б1лу кажет. Ол ушш жу- мысшыларта арналган техника окуы ашылсын, оны дон- бастыктар баскаратын болсын. С ауле Казыбекованыц усыныстарына менш косарым осылар. Егер де донбас- тыктарды кон ак деп тусшетш басшылар болса, олар кур- Merri конагын мундай кем1рдщ \"шине коймай, ауасы таза 6ip жайлы ж ерге апарып сактасыи. — MiHe, бул комсомолдар естедг. Жан-жагын осылай шарпи келед1 булар,— дсп Мыркал кекетнщ кескшмен ызбар керсетш ед1, онысынан Барабанов ыга KoflFan жок. — Мен ешюмд1 шарпып турганым жок, ужданымды шарпыган eprri сеширмекпш. Егер ойлап карасаныз, жау огына елдщ ен алдымен тесш тесеп, елin коррап жаткандарДьщ к епш ш п сол комсомол-жастар ~екенш 6i- лераз. Онын аты жан-жагын шарпыгандык емес, елшщ намысын шарпыган eprri езшщ канымен сещнргендш. — Дурыс, Саш а, дурыс,— деген дауыстар тары шы- Fun Kerri. Б ул жолы Сафонов та оларра ун косып ед1‘, алденен! айткысы келш октайланган Мыркалдыц ун! опт. — Д урыс айтасын, жолдас Барабанов1— дед1 Аб- зал.— Сен ез басыкдары осы асыл ойды осындары бар- лык донбастыктардыц сана-cesiMiHe куятын бол. Актар болсын — донбастыктар деген ардакты атты. Актар бол­ сын — Отан yMiTiH, ол ушш Ерттстен келген енбекнп кол- хозшы мен Доннан келген жумысшынын журеп 6ipre со- гатын болсын. Б1здш 1Ш1'м1'зде катты урыстын кезшде бас саугалап, ю'ретш тесш 1’здеп ж урш , колындары куралы- нан, журепндеп ар-намысынан айрылатын коркактар сиякты адамдар бар. Совет адамы уш ш мунан ауыр е л 1М жок. — Так, Барабанов, сен ani сейлсп болган жоксын ба?— дед|‘ М ы ркал Абзалдын кейб!р сезше шыдай ал­ май тыпырлап. . Барабанов манаты тунжыраган калпьгнда тур едь у » нысанасына кадалган кезш енд! жорары кетерш, козше тускен шашын кейш серпе басын 6ip с ш к п де: — ¥сыныс ретшде айтарым: жер асты жумысы ауырлыгынан коркып, айелдерден жумысшы ДДЯР У болмайды деу зиянды, жат ninip деп табылып, ондай ж ат nixipAi таратушыларра катан тиым салынсын. 125

— Даярлаура болмайды деген KiM бар? ©3iH КЯЯЩ калай сейлейан?! Орын кайда, орын?! — деп Маркая столды туйш-туйш ийбердь — Ой кещсе орын да кенидк .£ Барабанов отырар-отырмастан Мыркал Бэлекбаска иек кетер'ш: ■ — Сейле, Бвлекбас! — дедь Свйлеу деген Белекбастын ойында ж ок едЬ Сондык- тан ол орнынан турарын турса да не айтарын 61'лмей, ей K63i уйдщ твбесше кадалып, жыпылыктап Kerri. — Жолдастар!.. Так, жолдастар!.. Я , жолдастар! Аузына осыдан баска свз туспеген сои аяк-колын ке- зек козгап Kepin ед1, онын да кемеп болмады. Ею кез1 ол1 твбеде, кемейдеи шыратын сез орнына, мандайдан тер шыкты. Оран журтгык кулюа келд1 де, Мыркалдын ызасы кедд!. — Так, жолдастар! Орыстын Мопассан дейтш улкен жазушысы айткан, эйелдер деген екен ол Kici... А, рафу етшздер, жолдастар, мына сиякты кыздар жайында айткан сол KiciHiH 6 ip неа' бар ед1'. Ой, элп 6ip кершген жауыр атка жармасатын алакустын фамилиясьг калай ед1? Кап! Аузыма нетпеуш карашы. Я, к!м болса ол бол- сын, сол алакус кусап булар кершгенге барып 6ip жар- . маеты. Дэл 6ip вздершен баска Kici Москвада окымаран- дай-ак. Бупнп свйлегендердщ ш ш д в жвш нелеу, я, адамнык миына сонанын тумсыгындай болып Kipin кете алатын нелеу свзд1 ести алмараныма мен улкен капа болып турмын. Бул не? Мешмше бул Мырекен айткан- дайын тупа-тура барып туриав демогоктж. Я, урып ко- йындар, мен бул сезд1 Сэуле мен Барабановка, солардын Рана адресше айтып турмын. Шынымды'айтайын, булар- дык сезш еспгенде менщ басымдары барлык шаш ере турегелдь Бул не маскара? Жастар дегендер улкен бас- тыкты силар болар едй Онын 6ipi жок, кершген жауыр атка жармасатын элп 6ip... эдп, элп алакустын фами- лиясы калай egi?,,. Онын сезше отыррандар ду кулгетмен-, Сэуле езу тарткан да жок. Ала канат сауысканын 6i3 болганда, жауыр ат деп турранын мм, Мырекен бе? Соны д а айта кет!_деп Сэуле сезбен кэрытып еда, ол колын 6ip сермеда де: — О да сендерандер, сендер еш жерде сыналмай жаман ескенандер. Енд! сыннан кез ашпайсындар, ук-

тывдар ма? Так, жолдастар! K.a3ip сорыс Ke3i! — дед! де отыра Kerri. Сафоновтын eKi KQ3i манадан Бвлекбаста ед1, ешнде Суд негкен адам деп тацыркау бар сияктьг. Ол, эрюм- дерге 6ip карап алды да: — Ж олдас Булд|ргенов, с{з колынызга кару алып жаумен сорыса алатын жас адамсыз. Ciafli майданга Ж1- бермегенде майдан ушш кеп пайда келп'ред1 деп ж!бер- меген болар. Басканы былай коя турайык, шахтаны ол- кылыктан кайтсек шыгарамыз? Сол женшде не ойыцыз, не айтарыныз бар? — деда. бзшен шен1 6ip ani улкен Kici кабаеын туйе караса да калтырайтын Белекбас Сафоновтай шсМн сурарына кайдан жауап бере алсын, кезш жыпылыктатып аз тур- ды да: — Мен элдынры жолдастардын сезше тугелдей ко- сыламын...— деп мatripлей салды. Белекбастын 6ip эдетс бес минут сейлесе бес ай бойы екшупи ед1. С ол эдетше тары басты. Авдамай сейлегеш ушш ауырмай елгешн сезш отыра 6epin ед1, алдына Сэуле лактырран 6ip жапырак караз келш Tycri де, миын шарып турран ек М ш п эп-сэтте жойып ж1бердь BipaK, оньщ куткеш болмады. Сэулешк кагазын тез карып алып, баскаларра керсетпес уш!н стол астына жасыра бере ашып окып ед1: — Сешн Мопассан дегенщ ез!м1здщ Абай да, аузына туспеген сез Абайдын мына елен! болар: «Жаны аяулы жаксыга косамын деп, Эрк1'м 6ip ит сактап жур ырыдаатып»,— деген сездер жазылыпты. Белекбас оны окырын окыса да, екменшен келш ок тигендей дем1 шыкпай калды. Tin- Ti ешшмшк бетше де карай алмай темен тукиып Kerri, ©йткеш, езш щ барасы дэл осы Абай айткандай екенш ол жака рана сезда де, езше 1'штей южшш, ой дуниеш астан-кестен болды. Канша узакка барарын юн бшсш, 91'iTeyip едацп ж ерде Мыркалдын айтактаран jrri болмау- га, rinri онымен еш болура да ш ш ен серт етп. — Жок, мен онын эрдамд1 каптыратын hti ту гш кол шокпары да бола алмаспын,— дед1 ioiiHen. Мыркалдын eaniri сейлетюс! келгендердш d pi, op - дары узын столдЫц eciK ж ак шетгаде тунерш, отырран Шалтай едк М ы ркал едаМ соран кез тастады. 127

— Так, жолдастар! Е в д п сез комсомолдар участка- сынын бастыгы Ш алтай Елемесов жолдаска бер!лед1, деп едй Шалтай кенллслз куйде орнынан турды. — Мен кош айткыскалы келген адаммын. Егер меши niKipiMAi 6i.iin кэлрыкыз келсе, кешн езщ1зге окаша, ай- тайын,— дедь — Сен кайда бармаксык? — Майданра. — Не дейд1?! С еш майданра ж'1беретш KiM? — деп Мыркал шошып Kerri. 4 — Ж 1беретгн жер ж 1беред1 де. — Жок, ол болмас. — Неге болмасын,— дед1 Шалтай кайта отыра берш. ©зшен Lirepi адамдардын майданра кеткенше iuiTefl куанатын Белекбас Шалтайга келгенде ©згер!п сала бер- д ь ёйткеш, езше достык жасайтындардьщ 6ipi осы Шал­ тай едь Ед жакын досы Нурлан болса жок, ендн-i кал­ ган жалрыз жанашыр досынан айрылатын болган сон ол балдагынан айрылган аксак адамдай лезде куйреп калды. BipaK, онын ен айиымас досы езш щ жарымпаз- дыры, баянсыз табансыздыры едк ©Mipre ез1мен 6ipre келш, 6ipre ecin келе жаткан сол Kopi досына тары да бас шп, жана гана ештесш отырган Мыркалдын алдын- да кайтадан майман какты. — Мырекеннщ руксатынсыз ж1берет‘1Н шм ол ез1? Ол бола коймас. Мырекен свйлесет'ш болар олармен, бэр!м*13 болып тЬтсйм1з. Мырекекнен,— деп ол шын достык т!ле- riH бЬпгеншше сезд1рш едт Шалтай оран «Майданра адам ж!беру-ж!бермеу Мыркалдын колында ма едк не оттап отырсын* дегендей ызбарлана 6ip карады да, ун- деген жок — Тшемесендер д е сейлеоемш. К ем 1р бер дейтш бол­ са MCHin берет1н ендг 6ipKe-6ip адамым жок. Так,.. Мак­ сим Максимович, сен сейлейсщ бе? — деп Мыркал Сафо- новка карап ед1, ол басын шайкап: — Журтты тьщдайык,— дедь — Айтылып жаткан жаксы усыныстардын 6api де осы Kicinin басынан шыкдан,— дед| С эуле. * Мыркалдын кенесп осымен аяктагысы келген ойы алыска барран жок, Абзал оны 6ip ауыз сезбен карьш TycipKi де, журттыц назарын yflipin ала женелд1 Ек ал- дымен жацары сейлсп еткендердщ эркайсысыиа ез усы- ныстары жаиынан сур ау 6epin, б эр ш н ойындары асы- 128

лын екшеп, туй!п алды да, сейлемеген 6ip адам калдыр- ран жок,. Оныд, acipece, кадалганы Мирон Павлович. — Комбайныныздын мэселесш жеке энпмелесем1з. С!зше шахтаны олкылыктан куткарудын, баска кандай жолы бар; ойланыцыз, Мирон Павлович! (лз ескен Дон- бас мундай кыянра талай кездескенде онан асудын жо- лын талай тапкан д а болар, ойланынызшы. Абзалдыц бул сезк барлык ойы езш щ дуниеге эл1 келмеген KOMip комбайнынан узай алмай айналсоктап отырган Мирон Павловичи алыска, т 1п п сонау Донбас- тыд еткен тарихына карай алып кетн. Ол будан 6ipHeme жыл бурын партия мен уюмет бас- и!ыларынын Кремльде етюзген 6ip мэжипсше катыскан eai, неше жылдар бойы олкылыктан шыра алмай келген Донбастын. келешегше кед жол ашкаи 6 ip карт жумыс- шыныц сол мэж!л1стег1 усынысы болганын баяндап 6TTi де: — Bis де сонда материальный кызыратын болуымыз керек. Мысалы, нормасын артык орындарандарра артык акы телеудщ усин е, азык-тулжтп де артык телейпн бол- сак, жумыс еш мщ ш де артатыны с е з а з , менщ айтар усы- нысым осы рана, — дедь Абзал айтылран усыныстардын 1шшен ушеуш, этап айтканда, эйелдер бригадасын уйымдастыру, социалис- TiK жарысты кушейту, нормасын артык орындарандарга азык-тул'|кт'1 де артык телеуд'1 тандап алды да: — Б1здер осы yuieyiH жузеге асырура xipiceMis. Со- нымен кабат, Ыздерге кояр 6ip сурауым бар. Оздерде еш’мнщ темендеуше неп'зп' себептщ 6ipi штрек эз1р бол- рандыктан ж ана лаванын ашылмауы болып тур. Неге лаваны штреки куалай ашпаска? — дед]. — Калай?— дед1 Мыркал тандана карап.— Штреки казып болмастан лаваны калай ашамыз? — Ашура болмай ма? — Eui6ip болмайды. Забой ашудыц ондай системасы тарихта болтан емес. — Менщше, ондай тарихты езгертуге болатын сеюл- Ai. Калайда езгерту кажет. Енд1 осы те р т усынысты кеп- ш ш т и алдына салып жузеге асырудын жолын кекесе- fiix, жалпы жиылысты шакырындар. — Кашан? — дед1 Мыркал шошынраннан ышкына Дауыстап. — ByriH, к еш и сепзде. 9 Э. Эб)к 129

— Жок, мен ондай жауапты жиылыска баяндаманы 6yriH Tyriai ертен де жасай алмаймын. Э з1рленбей сейлеу эдепмде жок,— дед!, алдында жаткан кагазды тары да олай 6ip, булай 6ip лактыра бастап. — К,орыкпай-ак койыкыз, бул баяндаманы жасаи- тын менм'ш. Абзал соны айтты да, сейлей турегелдк — Ол жиылыска жумыссыз отариаи эйелдер тейс катыстырылсын. Мунын жауапкерл!пн, Сэуле карындас, сен ал. Шахта комитет! мен комсомолдар комитет! социа­ л и с т жарысты epicTeTyaiH жолын белплеп кел1ндер. Б ас инженер жолдас, enaipic системасына тары кандай езгер!стер Kipri3yre болатынын ойласа келдаз. Ал, Са­ фонов жолдас, сен екеум!з саяси тэрбие жумыстарымен 6ipre, Мирон Павловичтщ комбайны жвтпндег! ойымен танысып кореек. Буран не дейс!здер? — Дурыс. — 0те дурыс,— десп отыррандар. — Дурыс емес болса, кедалге карамай айтыныздар,— дед! Абзал. — Бэр! де дурыс, бэр! де ктеледк— дед1 Сафонов,— тек жалпы жиылысты бугш емес, ертен, шакыратын бол- сак... ‘ Абзал калтасынан к!шкене блокнотын алып кара- ды да: — Макул,— деда. Осы арада Мыркал ез!нше 6ip «данышпандык» соз айтты: — Достарым! Ертенп оннан 6yriHri бес артык, ер- тецге дайындаламыз деп 6yriHri куншн жуг!н умытый кетпевдер. Барындар! — деда сонры сезш 31лдене сей- леп. Журт дабырласын тарай бастатан кезде, Мыркал Са- фоновтыц кулагына элденен! куб!рлеп Куйып жатты. Ci- рэ, Сэуле мен Барабанов жайында болу керек, аузы Са- фоновтыц кулагында да, коз! сол екеу!нде болды. Шалтай онык Сэуле жайындагы 6ip сез!н ecTin ка- лып: Бул неткен куисыздык? — деп ызамен орындыкты сарт eTKi3in, кайта отыра кеп'п еда, Мыркал жалт карай: — Так, ал сен сойлени, Шалтайым, не деп ж урш сен осы? Болекбас сен узап кетпе, сеШмен каз1р сейле- cyiM керек,— дед!. >зв.

Ондары ойы С эуленщ орнын алып беретшш айтып, Белекбасты соган карсы айдап салу е д ь Оран Белекбас канрылып караран д а жок. — Дэргерге барамын,— дед| де шырып кегп. Мыркал оныц тындамай кеткенше тунере тусга ба- рып, кайтадан жадырап: — Шалтайым, сен майданра кетемш деймкщ? — дед1'. — Я, кетемш. — Оныц сото бола коймас. Мен Tipi турранда сен еш- кайда кетпейсщ. О ны е з 1м свйлесш реттеймш, так! Бас­ ка жумысын, болса айта бер! — Баска жумысым жок. Менщ калу-калмауым ci3- Д1Н колыныздан KeTin калган. Ж алгыз рана айтарым, жанагы Сэуленш ж айы . Bip сезбен айтканда, онын KiM екен1н ci3 ani кунге дейш б1лмейд1 екен а з. — Так, так, оныц рас. Мен муны Tayip кыз болар деп ®зш 6ipa3 колдаган ед!м, оным кате екен. Енд1 баксам езшде 6ip Tepic идея бар кершедь — MeHiMHie а з д щ ©3iHi3 Tepic ж олда журген адам кершеоз,— дед! Ш алтай ныктап турып. Мыркал мундай сезд1 куткен ж ок ед!, ойламаран жерден 6ipey урып кетксндей Typuiire: — Ей, сен, сен е з щ не айтпаксын осы? — дед! K93i шатынап. — Бул жерде еш ю м жок, ашык сейлесейж. Осы ci3 адамнык басымен ойнауды коясыз ба- бул, жок па? — Ой, сенщ вз!нде ес бар ма? Кай жерде мен адам- кыд басымен ойнап ед1м? — Ойнамасаныз бул не? Bip кезде Сэулеш твбеге кетерген езвдз е д щ з , OFan 6apiMi3 де куанган едж, енд1 опы куртура асыгып отырсыз. Бул ойнаган емей немене? Есодзде болсын, Сэуледён аздщ артыктырыныз тек ше- Н1‘щ'з рана. Шен деген шекпен сиякты. ByriH жана, ертен ecKi. Ал асылдын аты асыл. Отка туссе д е — асыл, сура батса да — асыл. Оран ci3 тат болып ж абыеа алмайсыз. Бар айтарым осы рана. Кош болыцыз!— дед! де Шалтай шырып журе бердь Мыркал жынын алдырран баксыдай мэппрш каллы. Bipait. ол ар-уятьш мансаптыд жолына жумсаура бешген беп'нен, взше ж айлы орын, жаксы атак молайту ymiH езшен баскаларды шамасынын жеткешнше басып жан- ша беру ниет!нен кайтк.ан жок.

ЛЛТЫНШЫ ТАРАУ ©ткен жиылыстан Мыркаллы коррай свйлеген Руса­ ков та аброй алFan ж ок едк Сонын салдарынан ба Руса­ ков 6yriH Сэулеш тырыз шакыртыпты. Бастык. калай тушюрер екен деп кымындап туратын- дар тресте де аз емес-Ti. Солар болу керек, Сауле треске юргеннен талай туксиген кабактарра, талай буртиган ауыздарра кездесть Сонык 6ipi Русаковтын жыпык кез, кемиек хатшысы Канай. Ол, Сауле келгеннен туксшп ед1, кабарын aai 6ip ашкан жок. Русаковка 6ip Kipin шы- — Отыра тур,— деген ед1, сонан кайтып ун де каткан жок. Манадан 6epi Русаков талай адамды кабылдап, та­ лай адамды баска кызметкерлерше ж ен елтт жатты. Муныц 6api Сэулеге корлаудык 6ip тур! болып кеошд!. ©cipece, келген сайын «карындасым», деп сызыла майы- сып туратын MbiifS жыпык кез, бурыл бас хатшынын бу- Г1н кабатын бастырынык кабарына уйлеспре койганы-ак ызасын келт1рд|. — Е, мансаптын, кайыршысы, орнымнан айрылып ка- ламын, деп отырсын-ау, э? — дед1 Сэуле шпнен. Осымен арайындас 6ip сезд1 Канайдын. езше ашык айткысы ке- . лш ед1, eHTire басып Сайран Kipin келд1 де, ойын болт ж!бердк Ол келе-ак тес калтасынан 6ip naKerri суырып ала салып: — Драй, бастырынызра барып айтынызшы, маран тез руксат етсш,— дед!. Мундай сезд1 Канай ем!р!нде ест'шеген болу керек: — Сен KiMciH.? — дед! CaflpanFa тандана карап. — Мен жумысшымын. — Жумысшы болсан юмге келген!нд! б 1лем1сж 63iH?! Бул cypayFa TyciHe алмай енд! Сайран танданды. Ол Сэуле мен Канайга кезек карап алды да: — Осы мен адаскан болуым керек, Русаков дейтш кЬ ciHiu кайда туратынын айтыиыздаршы,— дед!. — Ол Kici осында. — Ендеше неменеге тексере калдыдыз? Мен сол к\\- cire мьгна 6ip каразды тапсырамын да кетемш. 132

— 0 зщ 6ip кандай есер екенан, э? Экел 6epi. — Жок, есер болсам да ciere беруге болмайды. Бул колдас Русаковтын ез колына тапсырылатын кагаз. — ©зщ мен! осы арада шошка тагалап отыр рой дей- MiciH? Зкел берН — Жок, Мыркал aFafl ci3re тапсыр деген жок маран. Мыркалдыд аты аталган сод Канайдын кабагы кайта Tycin Kerri де: — Онда отыра тур. Ол Kiel каз!р б ос емес,— дедь Оный булай езгере калуында не сыр барын Сэуле де, Сайран да сезген ж ок. Сайран С эуленщ касына барып отыра бере: — С1з де кезек кутш отырсыз ба? — дед1 танданган пшнмен. Сэуле жауап катканша болтан ж ок, Сайран атып ту- рып Канайдыд касына жетш барды. О л, Канайдын кез1‘ жыпылык какканын, шакырганы, деп уккан екен. Канай­ дын алдына едкейе бере: — Ана Kici менен бурын келген foA. Онан бурын Kip- reniM уят емес пе? — дедк — CaFan ю р деген шм бар?— деп Канай кабагын туйе карай калды. — Енд1 ез1шз неменеге шакырдыныз? — Мен сеш каш ан шакырдым? — Ойбай-ау, ж ап жада кезнйзд1 кысып шакырды- ДЫЗ FOfl. — Мынау булд!рд1-ау,—- дед: С эуле iuimeH. Ол, Ка­ най ашуланып Сайранды айдап шыгар деп ойлаган едк Олай емес, К анай орнынан жымия турегелш Сайранныд аркасынан какты да: — Бар, iHiineriM, мен ceHi шакырганым жок. Бшме- ген сен де айыпты емессщ б1лд1рмеген мен де айыпты еместн. Оран менщ кез:м айыпты,— дедь Канайдын жыпык екенш Сайран ешй иана бшд! де, уялганнан кулагына дейш кызарып Kerri. «Кеш» деуге де, «кош» деуге де шамаеы келген жок, колындагы па­ кета стол уетше тастай салып ата женелдк — 03iHiH уяты бар бала екен, ойламагаи жерден ырза болганымды карашы. — Осы кылыгыныз, осы евзвдз ушга мен де ci3re ой- ламаган жерден разы болып калдым,— дед1 Сэуле шын разы кеншмен.— Б!рак, С13Д1Д ешуакытта разы болмай- тын да MiHe3ini3 бар екен. 133

— Менде ме, ол рас, карындас. С орыстык KecipmeH 6ip жаман мшездер пайда болып жур, оны 63iM де сезш журмш. — Кандай мгаез? — Ой, карындас-ай, онын несш сурайсын? Майданра барамын деп арыз 6epin ед1м, кв31м жарамады. Шахта жумысына ез1м жарамадым. Ел басына мынандай кун туранда юм болса соныц колынан келетш icri icren отыр- раным мынау. Отырран орным вз1ме жакпайды, ез1м бастыкка жакпаймын. Арман кеп, дэрмен жок. Сол кеп арманнын отына ертенген 6ip жанмын мен. — Бурын кайда icren едшз? — Ой, карындасым-ай, оны несше сурайсын? Сотые- тан бурын сол аз д щ шахтада маркшейдр болып icrefi- TiHMiH. — Маркшейдр! — дед! Сэуле танданып. Осы кезде Русаковтык кабинетгаен Мирон Павлович катты ашумен шырэ келдь — С1з осы кабинеттен ылрый куйшш шырасыз, бул калай? — дед)' Сэуле, онымен ен алгаш таныекан кущи еа'не rycipin. Бул exeyi ен алгаш осы кабылда-у бвлмес!нде, дэл осы диванда отырып былай таныекан ед1... Ол кезде Сэуле оны сыртынан 6ip-aK рет керген ед!. Кергенде Мыркал керсеткен-Д1. Ол Мирон Павлович шырып бара жаткан кезде сыртынан нускап: «мына 6ip шатаскан шалды трест б'гадщ шахтара ж^бершть Cipa, eci ауыскан болу керек. Талкан жеуден баскара каукары жорын бьчмей, komi' p комбайны дей ме, не дейдй сондай 61'рдене жасайтыи керемет!м бар деп сандырактайды> де­ ген едЬ Сол «шатаскан шалдын» Русаковпен узак сейлес’ш шыкканын кергеннен кей1н Сэуле ойланып калды. «Мум- кш, сондай 6ip керемет! бары рас шырар» дед1 шннен. Карт онын не ойлап отырранын сезген жок, Tiirri Кд- най екеуше кез де салган жок. Улкен ум1тпен келш, ул* кен куйжпен кайткан болу керек, дауыл соккан теректей тенселш барып диванра отыра Kerri де: Енд! KaflrriM? Кайда бардым, Kiwre айттым? исынша елде жанынды yFap 6ip жаннын болмараны ма бул? — дед| ол ез-езшен кукрент. Калтасынан темем сауытын алып шылым орарысы к елт eAi, колы д1ршдеп ооай алмалы к

— Вере турыкыз, шылымынызды мен орап бере- Й1Н,— дед! Сэуле карттыд касына т!зерлесе отыра бе- pin. Карт оныд бас-аярьгна кезш 6ip ж уп р тп де: — Кызым, сен де осында кызмет icrefiMiciK? — дедь — Ж<Ж, мен ш ахтада !стеймш. Сэуле ез аты-женш айтып колын усынып ед1, карт онык колын кушырлана устай алып, кез1мш'н жанары- мен керейшкп дегендей сол жак колымен Ke3^zupirin жулып алды. — Мен Д онбастан келгендердщ б!р! — Мирон Пав­ лович Огнев дейтш жай 6ip карт адаммын. Кателеспе- сем сен 6i3 турран шахтада участке начальнип болып 1стейс1н, э? - — Кателескен жоксыз. — Жен, кызым, жен! Кердщ бе, колымнык д!р!л!н!н су сепкендей басыла калуын. Я, сейлей бер, кызым. Сэуле онык сынаптай толкып, ж алт-жулт еткен кы- льдына тус1не алмай: — Бул неткен ад ам ?— дед1 ншиен. Мирон карт темешсж тутатып 6ip-eKi сорганнан ке- Шн кумары таркаран турге келш: — Сен калай ойлайсык, кызым. Ж урег1 шерге толы, KOKiperi кекке толы, жасы алпыстан асып бара жаткан мен сиякты Kopi адамра eMip мен ел!мн1ц кайсысы жа- кын? — Оны с!здей картайып кермегенджтен б1ле алмай- мын. BipaKi ж урек токтаганша ем:р жакын Fofi деймЫ. — Ендеше ж у р ек токтаганша eMip ymiH куресе беру керек емес пе, э? Сэуле оныд тегш жан емес екенга осы сезшен-ак ук- • ты да: — Эрине, куресс!з eMip кызыксыз рой, — дед! кешл- денш. — Ендеше неге мыналар меш елд!ге санайды? — Калайша? — Колымнан ic келетМне сенбегеш елд1ге санаганы емес пе? Сен маран мынаны айтшы, кейде жакындагы улкеннщ Kirni KepiHin, алыстары KiniimH. улкен кершет1- Hi нелжтен? — Мен!мше ол кершунпден емес, керуш!ден. Бэйте- ректщ тубшде турсакыз, дэл басын кезбен кере аласыз ба? 1S5

— 9 те жен айтасын., кызым, ете жен. Банде болсыи, кез сокырлырьшан кещл сокырлыры жаман. Егер менде- ri жан дуниесж, ой казнасьш керемш десен, ертен туе кезшде кенсеннсн табы л!— деп ол колын усынып ед1, Сэуле онык дольш устай алып, босатпастан: — Мумк'ш шаршарсыз, адресвдзд1 айтыдыз, с!зге мен барайын, — дедь — ©Mip ушш алысатын адам шаршамайды. К,олга 6yFay, аякта тусау болатын кэршкке эл! жеткешм жок. Тек кейде турльтурл1 уайым билеп журепьед улайды... Ия, солай, кызым! Менде 93ip уй жок, достарым Fana кеп. Солардыд уш менщ кезек тунейтш ушм. MeHi ка- жытатын ол емес, мыналар, — дед1 . Русаков отыргаи жакты иепмен нускап. — Тшепмд! а з д щ шахтанын бастыгы Таймановтан бастап, мынау Русаковка дей!н айттым. Амал не, 6api де далага атылган ок секши ай- тылды да калды. М е т ц ею улым мен келшдер1м кайда? Тугаи жер, ескен ел1м кайда? ©Mipre кереказ болсам, ел1мнщ кандайын болса да жау немютер маран тауып берет1н ед! Fofi. Мен мунда не ушш келд1‘м? ©Mip ушш курескел1 келд1м. Мен жаудын буп'нг1 камалын рана емес, болашагын да талкандаскалы келд1м. ©йткет бо- лашак маран тарихта бурын болмаран сондай ражайып куралды сыйлап тур. Оран мыналар туешбейд! де, туеш- беген сон сенбейдь — Ол нендей курал? — Ол куралдын аты кем1р комбайны... Осы кезде Русаковтыд кабинетшен К,анай шыга ке- лш: — Карындас, юрпцз, — дед1. Сэуле онын сезш еспген жок, Мирон Павловичей колынан тары да устай алып: — Ата!— дедi ойынан жалып атып. Соны айта сала элденеш асыFa ж аза бастады.— Ci3Pe уйд1 мен беремш. Мен ез1мш'н 6ip белмемд1 беремш, мына адреске келМз. — Журегще тусшд1м, ракмет, — деп Мирон Павло­ вич оныц мандаиынан 6ip суйд\": де: — Алдымен эке-ше- шенмен кел1сш ал, сонан сон барармын, — дедк — Ол ушш алан болманыз, эке-шешесше кад'фаз кыз мен eMecniH. Эз!рше кош болыныз... Сэуле Мирон Павловичпен ен алгаш осылай таны- -сып, оныц комбайнына осыдан бастап кызыккан едк Сол

куннен бастап бул екеу! 6ipi туран экедей, 6ipi туран кыз- дай болып кеткен едк Сондыктан да С эуле Канайдын: — Карындасым, тез1'рек Kip,— деген c e 3in бул сапар тары да ест1ген жок. — Ci3 мунда не жумыспен келген ед!н1з? — дед1 Сэу­ ле Мирон Паволовичтын бетше у к л е карап. — Комбайнды ж асап геыру ушш кемекке 6ipep ма- ман бервдер деп келш ед!м, Русаков ж ол дас мазак erri. — Капа болманыз, маманды да 63iMi3 табамыз, ком­ байнды да 63iMi3 ж асап шырарамыз. Сол кезде 6i3 олар- ды мазак етем!з. Bi3 рана емес, бую л ел мазак exeai оларды. Капаланбай кайта 6epini3, — д е д 1 Сэуле каби­ нетов карай беттей 6epin. Ауыр тергеудщ алдына кетш бара жаткандай ж ан а рана гул-гул ж айнап турран oHi взгерт сала бердк Сэуле еактен к!ргеннен Русаков орнынан турып, кур- метпен карсы алып амандасты да: — С1зд1 кергешме ете куаныштымын, — дед1 кул1м- cipen. Сэуле мундай к урм етп онан куткен ж ок ед1, кутпесе Де ундеген Жок. Р усак о в усыиган орынра отыра 6epin, оган кез тастап ед1, ол отырмастан куштарлана карап тур екен. Телефон сылдыр ете тускен сон барып отыра Kerri де, самаркаулана кимылдап, трубканы колын£ ал- ды. Э дегенде езш щ зорлырын керсетейш дегендей, дау- сын жуанырак шырарып ед1, телефондагы Обком секре­ тари Орлов екенш б1лген сон, жуан дауы с лезде ж мш - Kepin, TyHepiRKi Tyci тез жылмия калды. — А, а, Александр Данилович, кеп лрМ з, Kemipini3, мен оны умытканым ж ок! Тек уакыт болмай жатыр. Ка- aip эз1рленеЙ1'н, к а з 1р!.. Бюроиа ма?.. Эрине... солай ма?.. Мумкш yaripepMin... Таймановтын шахтасынын ба?.. Я, таныспын, солай м а? Александр Данилович онда былай болсын да, Абзал Тайманович баяндама жасасын, мен толыктырайын. О нда амал жок.. Ол трубканы еппен орнына койды д а , отырран орын- ДЫрын uirepi сыррыта тусш, Сэулеге ентелей бере: — Курмегпм, сен енд! гафу ет, Ka3ip бюро болгалы жатыр, coFaH 6ip материалдар дайындауым керек. Сен! шакыррандары ойым мынау едк е з т е белгШ , Обкомнын бурынгы секретарынын салкын карагандырынан жерп- л iKTi кадрлар жеб^р-жеор болып KeTinTi рой. TinTi б1зд1н тресте 6ipAe-6ip к а з а к жок. Эрине, бул ул т саясатын 137

Tepic жамылрандык. Жолдас Орлов осы жумысты кол- Fa катты алып жатыр. Сол KiciHin тапсыруымен мен да катты Kipicin жатырмын. Мен осы тресни как жартысын казак етпекшн,— деп сэл Kwipin калып едг — MeHi сол учли акылдасайын деп шакырып па едг ш з?— дед! Сэуле манаты эзшдЫ есесш енд! кайтарры- сы келш. Ол езппн узак кунге саррая кутн ет кой бол- дык кора кузеткежне айналранын сезш, ыза болып та отыр. — Ол ушш шаиырмасам да акылдасатыным рас. Bi- рак каз1р емес, сен! шакыррандары ойым: сеш 6i3 осын- да кызметке алмакпыз. Оны енд! кендрек отырып кей!н свйлесей!к, эз!рше мына жумысты 6rripin алайын, — деп алаканын шарт етк!зд!. Сэуле оный бул ойы неден шыкканын ceein калды да, орнынан тура 6epin: — Сейлесуден кашпаймын, 6ipaK треащзде кызмет 1стемейм|'н, — дед!. — Неге? — Неге екенш б!ле тура несше сурайсыз. Мен кара жумыс icreceM де сол Мыркалдыи карауында ютеймш. Ерепспм, epericeMiH. Егер Мыркалды осылай коргамак болсакыз, с!збен де epericriM. Кош болыкыз... и Жудеу тарткан кен!лдей гул жапырактар capFaflun, тешрек кущчрт тартып тур. Солтустнстен жылжып келе жаткан кыстан каймыккандай, жердщ бет!н алыстан гана аймалап турран куздщ отсыз кун! батура енкей^п, калган кез едк Д эл сол кузд!н кещ лаз куншдей кунпрт ойда келке жаткан Казыбек карттыи куларына: — Эй, байрус-ау, жумыска тары бара жатырмы- сын- деген эйел даусы естйщ!. Ойда келе жатып бай- камапты, жолдын арры кабарында Кулс!н дейт'ш бэй- Oime тур екен. Ею колында жетелеген сег!з-сеп'зден он алты Сала тур. Bopi де балапандай улб!реген жас бебек- тер. Соларды кврген сок кептен жас ис кермеген Казн- бекпн аксары ауып кетг! де, ш ш деп ец к!шкентай 6i- реуш бегген мейфлене суйш-суйш алды. ранбышн?\"™ ба’ 6эйб'шег * иенД'Р'ид1 до кашка ал.

— ЕндГне бптремш? Бурынгыдай шалкиып жататын заман жок. Сенщ Сэулён cisre лайыгы осы .дед!, мен кул дед1м. Бастапкы кезде 6ip топ аю асыратаннан онай болган жок ед!, Ka3ip уйренд]'м. — Назарыннын. балалары кайсы осы? г — Мына е з т суйген юшкентай мен ана 6ip кара пушык. Ен улкен! ана шети турган казан бас. — Казан бас. — Казан бас, — деп онык макында турран балалар казан бас атанган баланы сыкактап куле бастады. — Ой, айналайын, нарыз экесше тарткан мынау екен Fofl, — деп Казыбек онык да бетшен с у й т , — немене, тентек эжен урмай ма сен!? — деп ед1, бала эжесше жалт карады. — Эже, мына KiciHi кара, с!зд! тентек дейдЬ — Тентек, десе бэр in жабылып, туйе бас кылык* дар! — дед! эж еа .кулш. Баска балалар Казыбекке тап бере жаздап калып *д|, жанары казан бас бала оларды колдан 6ip с!лкш ка­ лып токтатты да: — Эжё-ау, онда ез!ц!з урспайсыз б а ? — дед!. — Неге? — Улкен Kicire ти!ссендер, Tepic каратып коямын деуш! еддаз foA. — О, акылыннан айналайын, олай десем тимей-ак койындар. ■_ Казыбек карт арман еткендей балаларга кызыга ка- рап, унс!з турып калып eni, онык нендей кыялра туске- н!н Кулс!н бэйб!ше сезген екен. — Болды, болды. Уайым туб! тукгыйык екен!н бьл- мейтш юадей, немене ез!к, болжырап кеткен!н. 9ттец осы балалар колымды байлап жур, эйтпесе жумысты 6ip KicUeH кем icreMec ед!м, — дед1. Бэйбшенщ бул ce3i кенл!не жакпады ма, Казыбек карт тунере турегелдь — Ойдойт деген. — Е, немене, осыдан кырык жыл бурынрыны еске Tycipmil Тайман екеущ бе ед!н, жок мен бе ед!м «ак ау- ыз» аталып сорлап журетш. Осы куншн ез!нде сендер* ден кем icreceM .кудайдын e3i алып-ак кетсш м ет. «Ержаным олай-булай болып кетсе урпарым мешк KiM болар» деген ойдан Казыбек эл! арылран жок ед1. — Онкей баглан аузында турранда кудайекен сен 139

екеумЬ сыякты кэрькуртакды кайтс!н, — дед! де, Ка- зыбек тунерген куй! кете берди — Эй, Сэулеге айта салшы, меш элп балалар тэр- биелейтш уйдщ кызметше алсын. Мен ондай жумыска кэмьт жарайтын секцдомш, — дед! Кулеш бэйбше да- уыстап. Казыбек артына 6ip карап: — Ойдойт! — дед! де кете берди oip булшген вруб машянаны тез жендеущ айта кет- к!с! келш, жолшыбай механика цехына соккан Казыбек карттыц кез1 канырап калган залга, залдын iinime кан- тарулы турган станоктарга Tycin ед1, жаны турштп, туе! бузылып Kerri, ©з кезше e 3i сенбегендей саусакта- рымен кезш кайта-кайта cypTin карап едй коз жетюс1з жерге дей|'н колдын саласындай болып Т1з1лгея станок- тардын тек б!рнешеушн гана Ъкуреп токтамапты, кепид- л т алешп тур. Залдын .соншалыкты улкендМнен бе, жок элде кун- Hi« KeiHKipin, жер бетшщ KyuripT тарта бастаганынан ба орта туста уршыкша yfiipwin турган станоктын касында- гы б1реуден баска ентмд! каре алмады. Эр станоктын арасын кез1мен TiHTin тур ед1, сол ж ак бурыштагы 6ip улкен станокты журпзе алмай мыкшындап жаткан 6ip баланы Kepfli де, касына ж етт барды. — Базармысын. ей, шырагым-ау, баскалар кайда? Даусы д 1р1лдеп шыкса да катты шыкты. BipaK, бшек- тей тем'фд! жанкадай жапыра жонып жаткан тердеп станоктын уш Базардын, кулагына тук еспртпедь Дау­ сы кетерьлмесе де едения созып, екшесш кетеретш кей- 6ip эншшер кусап аягынын ушымен ti'k турды да: — Не дейаз? — дегёндей ю'ипректеу калкан кулагын Казыбектщ аузына тосты. Казыбек баланын басын кос колдап турып устады да, куларына аузын такап: — Мыналардык 6api неге eci3 к а л г а н , Kiclnepi кайда кеткен? — деймш саган. . Базар да карттыц e3i ютегенга езш е 1степ, кулагына аигаи салды. — Е, оны военкоматган сураныз, военкоматтан. — bapi де ме? Базар бул сурауды ести алмай калды ма, ундегеи ж ок Ол ундемесе де Казыбек ш тей Tycimn, станокке суиенген куи! ун аз турып калды. 140

Bip нысанага кадалып, Tyci тунере тусть Базар эл- денеш айткысы келд1 де, карттыц не уш ш киналып тур- ганын сезш iiHTeae деген жок. Ж аутан даган кез!н темен туа'рда де Tepri ж акка карай ж упр щ к ета. Казенен ауыр ойдын кушагында эл1 тур. — Жем басары таусылса кыран кайтып кун керер? Жас бозданянаи айрылса, ел сол ж ем басары таусылган Kapi кыран секйод екен-ау, Базарым? Ол касында Базардын жоктыгын д а , онын жауабын да ойлаган ж ок. Ауы р салмакпен козгалып, станокты ай- налдыра бастады. Бул кезде кэрйпкпн ешпес тацбасы айгызданып бе- TiHe аяусыз тускен бурыл сакалды, сыйдиган узын бой- лы каткан к ар а сур механики Б азар Tepri жактан epTin келе жатыр ед1, олар келш жеткенше Казекен станокты журпзш те ж1бердй Узын кара механикпн: — Ой, Kspi тарланым-ай!— деген шщюлдек даусын станоктыч сартылы езжен баскага еснрткен жок. Ол Казыбектщ кулагы н а дауыстап: — Казеке, м е т жай шакырдыныз б а? — деп eni, К,а- зыбек жалт к арады да, станокты то к т ат а койды. Еб1мен емес, ен б еп аркылы ж ур тка эй гш болып жур- ген Булд1ргенд! керген сон онын кещй кетершп, даусы да KeTepiHKi ш ыкты. BipaK, KefiicTik эл1 таркамаган екен, кезышршшн сагагынан сузже карап: — Булд1ргенб1С1Н? Буйткенше е зщ булшсен ед1, — дед1 де, катарда турган екшнн 6ip станокты айналдыра бастады,— ж ай шакырдын ба?... деуш , каран калып жаткан дуние мынау, каршадай баланы жалгыз тастап, сайрандап ж урген сен мынау. Осы ма с е т и Kenri керген кенелтн? — Ойбай, Казеке-ау! Мен тшть.. — Жэ, ce3iHHiR текке Keperi жок. Е гер мешмен тэту боламын десен бос сезд1 маган есп ртп е де, бос журге- К1НД1 керсетпе. Асынды iiu, дем1НД1 ал, жумыс icre. 0 sin б1лгенд1 езгеге. уйрет, езщ (илмегенд! езгеден уйрен. Онан басканы мен бйшеймш . Ол 6ip, емш ш ден: мына баланы мунан былай касыннан калдырма, керсет, уйрет! Муны касыка кемекнп етш ал да, осы катар турган ею улкен станокка не бол! Ушйшпден: ертец колына отыз эйел экелш беремш, соларды уш айдын iuiiRae осыган уйре- Tin шыгарасын. Уктын ба? 141

Булд'фгеншн, кэз! eacipeflln Kerri. — Отыз эйел?! — Йемене, эйел кермеп пе ед1н.? — Ойбай-ау, отыз жылдан 6epi отаскан жалрыз ка- тынымды уйрете алмай журш, отыз катынды мен калай уйретпекпш? — Сезд1 кой. Отыз жылда уйренбесе катынцн катын смес, каскыр да 6ip. Айтканды тында да icrefl бер, кас- кырга талататын мен сешк касын емесшн. Мынанын бэ- piH жау шапкан елд!н, журтындай кып койып, катынын хордын, кызы болса да онын, касында тыныш жата ал- майсык. Алдымен манаты вруб машинаны колеа алык- дар, ертенге дейш женделш 33ip болсын. — Ойбай, тэшр-ау! Ею кунде оны калай 6iTipeMi3. Осында тем^р пклретш 6ip жагым кем ip жок. — Не дейд1? — Солай деймш. Мыркалдын кем!рдз талонмен бг- periH тэрт!б! танауды таре б трд Ь Бее кунге деп берген KeMipi eKi кунге де жетпей «уста пышакка жарымастын» KepiH киш отырмыз. Казекен жерге 6ip туюрда де тук айтпастан шыра женелдт Базар бала, анырып турган Булд1ргеншн бетше унд- лш: — Ата, осы шалдык аз окыса да кеп бшет1н1 нел1к- тен екен? — деп ед1, ол унатпаган тур керсетт: — 3 , кой api, жокты сейлемей. Акылды болганда сол тем1рд1к татын жалаганнан баска не бтрер дейон, BipaK, 03i сасык ырысты шал. Онын ана 6ip Сэуле дей* Tin кызы тура осынын багына туган кыз, — дед1 де, те- pic айнала бере ауыр KypciHin: — TaitipiM, маган Белек- бастай ул бергенше сонын кызындай кыз бермед! гой.— дед1. 1П Казекен келген кез, шахта ншн!н кан базардай кыз- ран ne3i ед!. Тек батыс жактын ен мол ешм беретш ла- васы жарты сараттан 6epi карап тур. Жолдын бос кезш пайдаланып KeMipAi кырра мол шырарып калгысы кел­ ген шыгыс жак канаттагы жумысшылар бар купли те- rin ж1берш-п. Уклон мен штрекпк туйнжен жершдеп 142

юшкене станцияда (плнтада) жумысшылардын afiFaft- шуын кейде электровоздыц кик,уы, кейде ойдан ерге, ер- ден ойра арылран вагондардын, салдыр-гулд^р! басып кетедь Казыбек жолында турран жумысшыларды кимелей, acbiFa басып, баты ска карай Kerin бара жатыр едк арт жарынан 6ipeyaiH: — Тез, тез!‘рек жете кервдз. Баты е жактарылар бу- пн артта к ал у жагынан 6ipinmi бэйгеш алатын болды. Ол бэйгеден С1зге д е сыбара тиер, тез1рек, тез1рек жеИ- шз, — деген даусы шыкты. Казыбек оныц даусынан танып П еризат екенш бьвд де, жалт карады, 6ipaK, кеп бегелген ж ок: — Окыганын кеп болса да токыраныя. аз-ay, балам. . Эйтпесе езщ жырылып жатып басканы н cypiHreHiHe кул- мес ед|ц, — дед: д е кете бердк Перизаттын кайтарып сорар кайраты, кайырып айтар жауабы болмай, тек ею 6eTi дуылдап Kerri. Жумысшы- лардыд алдында сезден ж енш п калганына уялып, iuii- нен.езше катты 6ip кейда де: — Тездепвдер, жшттер, каз!р -Батыска да жан бгге- Д|. Олар вагонетканы б1зден артык экетш журмесш. Те- 3ipeK кимылдап ж 1бер1ндер!— деп забойра карай тура жуп'рдг Бул жерде Батыстын да Kicinepi тур екен, олар К,а- выбек барысымен майданный басталатынын сезд1 де: — Керерм1з KiMHitt aaFa ту ск е н ш ,— деп белдер1Н бекем буа бастады... •’ Штрекке Нзглш турран вагондарды кергеннен-ак Ка- зыбектщ дегб!р1 калган жок. Есю дертт! enneci кабынып em-ire басып кей жерде аяндап, кей ж ерде тэлгректей булюлдеп ушып келедк Жолшыбай сглейш турран талай составтан да erri, эл1 ун жок, тек ла ва га жакындай бер- ген кезде рана карсы алдынан дембелше бойлы 6ipey шыга келдк Бойына карап танымаса, туеш е карап еш- ю'м де тустей алар емес. Жшсш щ ыккан термен баттас- кан кем1рд1н куйесш ен TicTepi рана аксыйып, кездер! ра­ на жылтырап тур. Б ул осы лавадары бригадир Тайм ан екен, ол Казыбекп анадайдан тани Kerri де: — О, катынсыз каксап кал, сен мундар, б1лдщ бе? Ойбай-ау, ырс-ырс етпей журсещш тез!рек1— деп айгай салды. Казыбек алкынып жешп сейлей алмады. — Йемене, не болды? Ж ау шапты ма? 143

— Мына буйен кусаран немелерщ тары да булшт кал- ды, жау шапкан емей немеие? Казыбек фонарын жогары катере тусш , лаванын ерше карай кез ж'1берд1 де: — Адамдарын мулдем азайып калыпты рой, — дед1де- Mire сейлеп. — Сэулетай бупн 6ip топ эйелдерд! экелмекшь Жур, акырын жылжып кер, — дед1 Тайман онын колтырынан демеп. — Кермейш деген корлырым, б1реудщ демеу1 ед1, му- ны да кордам, дэурешм мулдем б'ткен екен рой. Курдасынын бул сез! Тайманнын Kapi журегш елж5ре- Tin яйбердк * — Кэрш к mipKiHj ертек меш де жецедн Мен де осын- дай боламын-ау,— деген ой онын кезш жасауратьш Ж1- бердн Шрак, Казыбекке сыр сезд1рмей: — Камыкпа, Казыбепм, кайраттан, — дегеннен баска ештене айта алран жок. Казыбектщ колындагы аккумулятор фонарынын шол- пандай жаркыраган сэулес! тундей тунерген меюреу ла­ ванын енбойында таудын саласы сеюлденш жалдана уй- шген KOMipre жантайып, куректерше суйене калрыран жу- мысшылардын квзше алыстан тусш едк — Бастыктардын 6ipi келе жатыр, жинандар аякта- рынды,— десш бщГн 6ipi оята бастады. Пласты аласа лавара юргеннен кейш екпес'шщ кабы- нуы кушешп кегп Me кайтп, Казыбек. уЬлеп-отыра калт ды. Cipa, денесЫи купи де азайран болу керек, 6ip колын катарына келген Тайманнын мойнына салды да, екшнн колымен кеудесш сипалап: — Жок, кеуде пирюн ecKi забойра айналган екен, кан- ш-а кетергенщмен болмас, — дей тура ол .iflrepi жылжып kerri... Алты кырдын астын кеулеп алыска кететш орталык штректе 6ip топ адамды бастап Сэуле келе жатыр. Жер астындары дуниеш KepreHi осы болу керек. бэршщ де ew кашып, урейден сулдер{ Fana калыпты. Ocipece, epcuii- карсылы арылган электровоздыц кикуы-ак булардын ап- шысын куырып келедь Алдакашан естершен шырып кет- кен «астарпыралла» мен «лахаула» да ауыздарынан ту- сер емес. Бэршщ колында 6ip-6ip шахтер лампасы бар, б!рак кездерi уйренбегенджтен бе б!р!н 6ipi кере алмай кактырып келедк Бул топтын 1гшнде ауылдын Кадиша 144

. Сиякты кайтпас к а ракер келшшег! де, каланыд картай- иас Кэкимадай акеаусактары да, Tiirri сонау Улытаудыц казагы, кара ш ол ак б ур к тн е жылына еш коян алдырса да б урк тш атал ган Олжай да келе жатыр. Ол будан 6ip ай бурын м агазинш д кузетппа болган ед1, кешег! жыйы- лыстан кейш кузетш ш кпен коштасып, ол да келштк Олжай мен Кадиш а Сэуледен, баскалары да кол ус- тасып, 6ipiHeH 6 ip i айрылар емес. Б уларды суйрей-суйрей Сэуленщ де ды мы курыпты. — Апырау, ер KenuuU 6ip адамнын шыкпараны ма бул? 1штер}щзде колхоздын атка MiHep, пысыры болган- дарыныз бар ма, c ip a ,— дед]' Сэуле е зш айнала коршап журпзбей келе жатканДарра кул1ма'рей карап. Журт ж ым-ж ырт бола калып ед1, аздан сон барып О л­ жай ун катты. — QciMic атка MiHep болып кергемш жок. «Жер же- ршде, жекен суында» деген рой. QciMic ©с жер1'мкте жур- геиде аспапныд кусы , жердщ тагы сы н куткармайтын атакты адшы бдж. Амал бар м а ? — дед1 ол ауыр кур- ciHin. — Анык аншы болсаныз, с!здщ коянша корралауы- НЫз мумю'н емес. С 1здщ не адшы екеш щ з ©TipiK, не кор- кып келе жатканыныз GTipiK. Мунда коркатын тук те жок, бастадыз мыналарды, — деп С эул е буйыра сейлеп ед|', Олжайдыд K©3i шарасынан шырып, мандайынан тер бурк ете TycTi. Бастайын десе, жан-жарынан аранын ашып андыздап турран урейден коркады. Бастамайын десе, касындары- лар, scipece, К адиш а сыкактап кулгел1 тур. — Апырай, мен ешуакытта жер астынан ад аулаган емес ед1м. А м ал б ар ма, тэуекел етсем етейш. Ал, кулап калсаддар менен кермеддер! Я, Расрайыл, есщ сактай. гер!— деп .е й аттап барып кайта турып калды да, кезш укалап,— ай-ай, меш н кесш б]рдеде болып кетп. Басым б1рдеде болып Kerri. Колым да б1рдене, аярым да 61'рдеде болып барады. Ай-ай, суйей бервдер, ай, мен кулаура кэ- дпшш-ай! Коркып турран журттыд бэр! д у кулд! де, оныд мысын онан сайын курты п ж 1бердй Осы кезде куларына Сэуле акыл куйды ма кайтт!, топтыд ш ш ен Кадиш а шыра кел- fli де: ' — С:'здщ уй д еп жедгей байрус кэд1мг!дей байым бар деп кедлше то к санап жур-ау, э? К ане, етепмнен уста- 10 Э. Эб1шев. 145

нызшы, адасып кетераз,— деп ол Олжайдын алдына ке- лш тусть Онын бул сезше ызалаетан Олжай алдына келш тура калган Кддишаны етегшен устай алып, шыр кебелек ай- налдыра женелш ед1, онын томырык мшсзш б1лет5н журт керге сорып ж!беред1 екен деп коркты ма, шу ете тустк Егер Сэуле келш устай алмаранда, онын ызага шыдамай Кадишаны ладтырып Ki6epyi де мумкш ед!. — вещ ундемегенге басынып .барасыд гой т!птен. Жел жарымнаи вида журш керил, журымывды жуйкецмен коса ycin колыда береййн, — деп ол Кадишара алара 6ip карады да, иыгына колын салып турран Сэулеге бу- рылды. — Жуйке усгеншшн кара есшщ,— деп Кадиша онын ез тшне салып, келекелей сейлеп ед1, Олжай тары 6ip ала­ ра карады да ундеген жок. .Сэуле оныд иырынан карып: • ' — Осындай мол куцнщз турканда а'зд1 коркыта ала- тын не бар? — деп едй мактанкорлыгы да мол екен, Сэу- ленщ свз1н тугел айткызбастан мае Kiciuie тэлтсрек-тэлтЬ рек eTin, iarepi карай тура женелдк — TeMip жолиа жакындай кврмещз, ал, сактаныныз. — Осы жарамен журе берсем дауьщыс бар ма? — де- fli Олжай кедьдац кескшмен. — Ешкандай дауым жок. Тек жырылып кала корме- щз, — дед1 кулю а келген Сэуле ерн'ш Ticren. Орталарывдары ед осал, ек орашолак Олжайра одай жерден осындай ежеттж б1ткен сод баскалары уялып, сн- Ai етек устасудан калды. BipaK, Олжайдыд ежеттшп узакка барган жок, он адымдай рана баскалардан алда келе жатып карадры куыста езше карай жылжып келе жаткан отты керд1 де: — Астарпыралда, астарпыралда, лахаула, лахаула, — деп кейшгшерге карай шегше бердь— Шайтан оты ма кудайым? Карацрыда келе жаткан адамныд ©3i кершбей, оты рана KopiHCTiHiH Сэуле туаддарсе де, Олжай оран сешн- шремей турып калып еда: — Ол шайтан болса да азден коркынышты емес, ■— деда де, Кадиша алра тусе женелдй — Уай, циркш-ай, мыктысын муиыд. Батыр болсад хсада каида калдыд? Мен бастап бермесем керер ем се- нщ... — деп 6ip уят евзда айтып Ж1бере жаздап барып, 146

Сэулеге ж алт к ар а л ед!, Сауле оран ой белмей, карсы келе жаткан адамра беггеп барады екен. — Бул kim ? Белекбаспысыц? . — Я, мен рой Сэулетай, мен! А л , мына уркш журген- дерщ KiM? — Ж аксы кездестщ . Булар сендердщ жауынгерлерн!. EpTin бар д а ecKi жумысшыларра 6ip б1рден косып бер. Кездер1 уйренсш , бупнше ешкандай ж ум ыс icTeTneiuep! Жолдастар, м еш к кемекшм жас инженер Белекбас Бул- д1ргенов дейтш ж олдас осы Kici болады. Танысыныздар! Сэулснщ соиы айтуы-ак. мун екен, елден бурын Олжай Колын ала ж уп р д п — 9 , «жолы болар яо’п тпц ж енгес! алдынан шыра- ды» деген. Алдымыстан шьщтыкыс, ж олым болады екен. Мен сыртыныстан эбден каныкпын. Белекбас колы н берместен одырая карап: — Падаж ди ж олдас, алдымен сендер юмш'ц к!м еке- Hin бынп алындар! Сиздердщ алдарыцызда турран мына__ мен ешк'шшн кемекннс! емес, 6ip сагатган бер! осы учаскенщ уакы тш а начальник боламын. Оздерд1 бастап кел!п турган С оуле Казыбекова ж олдас, 46ip сагаттан бер! жумыссыз. Енд! маган ере берЫ здер,— дед! де, келгендерд! б астай женелдь Сэуле ак-тан. Б ул калай? Элде жанагынын, айтканы рас па? Ke3i ж етпесе мундай сезд1 айтуга Белекбастыц батылы калай ж е т п ? Бар дурыстыкты dip рана Мыркал- дын, озбырлыры женд! ме? Бул калай? О л ез!не e3i осы сурауларды к ан ш а берсе де ж ауабын та ба алран жок. Забойга к!руге д е б ата алмай Kepi кайтты. ЖЕТ1Н1Ш ТАРА У Арада б!'раз рана кун e n i. Бул аз уакыттын, М и д е Мыркалдыц колы мен талай буйрыктар жазылып талай адам кетш те, к ел ш т е жатты. Сол кеткендердш 6ipi С эу­ ле. BipaK ол М ы ркалдыц буйрыры бойынша кызметген босатылранымен e3i Мирон П авловичтщ комбайнына кунд!з-туш кем ектесуде. Онын, уст1не Р усак о в бупн Сэу- лен:ц кызмегген босатылган себебш О рловка сезд!рген екен, ол басын шайкапты. Орловтык сол бас шайкауы 147

Мыркалдын журенн шайкап жур. Сондыктан энеуп жи- ылыстан 6epi тондай томырылып журген ол кезбе-кез келгенде келпрсш, кул!мс’фей калады. BipaK,, онык ку* aiMcipereHi муздын мезгйкяз si6ireHi сек1лд1, аржагында суык зэр жатыр. Сэуле соны ce3in капаланатын да: — Ей, курмегп аралар! 0 з куиппн 63i жейтш каскыр- дай Кунанбайлардын заманы еткен жок па ед1? Мансап ушн манайдагыны жалмауды сендер дашан коясын- дар! — деп назаланатын. Ол комбайннын чертежш Мирон Павловичтщ керсету! бойынша неше кун бойы тыным таппастан жасап, еткен тун! 6iTipin, карап шыру ymiH тадертен. Мирон Павлович­ тщ ез!не берген едь Сонан кайтып келгел1 жастыктан басын кетерген жок. Ек! K93i кабырга caFarra, кулары радиола, ей колы те- бес!нде, ок тиген жаралы аккудай суп-сулык жатыр. Ак KyMicri бояFaн алтынный буындай жука рана ен 6epin туратын ак жузшщ нэзж кызылы да жоралып, бозарран куйге TyciHTi. Ауык-ауык радиора кулак Нгедь Ансаган кеи!л сонан рана ум1т eTin алыстан хабар кутед!. Талай эсем эн, тэт- Ti куй, куанышты хабарларды да естда. Жан турнпгерлщ талай жайды да есттд!, бул радиодан. BipaK ум'и ш'фкш сонык бэрш тындаудан 6ip жалыктырран емес-Ti. Кдз1рде де сол yMirre жатыр. Ашык терезенж пердес'ш cepnin ж!бер'ш канатын как- кан самал жел, мандай шашынын, 6ip шорын yfiipin келш, квзие тастап кeTin ед1, ол, оны да елеген жок. BipaK, суду 6iTKewu ежелден емш-еркш суши ескен ерке жел—ак та 6eiri eai рана -cyfirici келгендей, кара кезд! аймалап бетке Tycin турран кара шашты кайыра cepnin ж1берд1де, мелплдеген жасты керш, nieriH тартып тына калды. Осы кезде кешешн. екшпп жарындары 6ip уйден, дэл Тайман карттыч уйшен 6ip эсем эн шыкты. Осы эн басы- на туйдектелйен ой толкынын сыррытып >юбергендей акы- рын жылжып тесектен тусл де Сэуле терезеге барды. Сол энд1 ауызры белмеден 6ipey шыркап коя 6epin ед*. Сэуле: - Нурлан?! — деп тура умтылды да, кенет токтай калды. — Мен кешжпей жынданармын, кайдары Нурлан аитап турганым!.. О, ражап, Нурланнын даусынан айны- ыайды. Айтшы, айта тусш, Сайраным. ма

Ол соньГ айтып кайырмасына e3i д е косыла бастап ед1, Сайран: — Козы Керпеш Баяндай, Bip молада елсем-ау, сеншен...— деп эншн кайырмасын бузып ж!берд1. Сэуле оны н Шекерд1 кушактай алранын да, Шекердш оны жактан ш арт етюзш тартып ж!бергенш де ce3in тур. BipaK., эншн то ктап калганына ш ыдай алмай eciKTi ашып wi6epin: — Бул не ж ан ж ал ?— деп ед!, Ш екер уялранынан бе- т!н басты д а , Сайран eui6ip еаспастан: — Ж ай эншейш, екеум!з каш паран кашардьщ уызы- на мае болган Еспалактын ecepine ук сап турмыз. Ком- байнды ед алдымен мен журпземш д есем соран мына кыз кикайып кенбейдь — Кайдары комбайн? — Мынау а з д е р жасаралы ж аткан комбайн ше. Сэуле екеу1н ею колымен куш ырлана кушактап: — К,ос кан аты м менщ... вп'рш емес, шын талассандар екен тек,— дед! кеудесш кере дем алып.— Bi3 оны ж а- сап шырып, сен екеущнщ кем!рд! селдей арызгандарынды 6ip керсем, барлык. жара жазылар ед!. Сайран оны д кушактаганына маркайып: — Ондай кун ге жетсек той ж асар ма едвдз? — дед! езш онын сырласындай сезшш. — Ж асар ед!м. Bip емес, ею той жасар ед1м. О л уш!н, сен Ш ёкердщ т!л!н алуын керек. — Бул урран сайын ceMipe б е р е г и борсык. сеюлдк Илден Kepi таяк ты жадсы к ер едд— де п Шекер оны 6i? туйреп калып едк — Т ш н д! бер!п байдасадшы, — деп Сайран !лш туст! — Осы комбайн жасалмай кетсе д е шыкшы e3iR. — Шекер, э зы ге эзьлмен жауап бергешн, жен, — дед! Сэуле еалмакпен. — Урыслай-ад койыныз, ci3re кез рып туррандагысы гой, — деп С ай р ан тары да ш п ед!. — Тфу уятсыз, — дед1 де Шекер шырып кето. — Орынсыз кылжакты сен де кой, — дед1 Сйуле Сай- раннын аркасынан кара сейлеп.— Е рге лайык эзш н бол- сын, езге лайы к кылжагын болмасын. Е л суйсшер кад!- рщ болсын, ер ж ш т к е сол лайык. © зщ елд! суйсен, ез1НД1 149