Әлжаппар Әбішев-Тандамалы шығармалары

— Жолдас командир, гранатты жаура жумсаныз, 613 елем1з десек сура батып та еле аламыз,— деди Мен оны кушактап турып гранатты аярымныц ас- тында урмакшы едом де, елмекнп едЫ, онын бул ce3i кекешме кона Kerri. 1лгер| умтыла тусш, гранатты лак- тырып ж!берд!м де, Сашаны кетере женелд1м. Жан ушыр- дым ба, жок элде ет кызумен аяк.тыц жарасын умытып KerriM бе, бйшеймш, кустай ушып келш бгпк жардан 6ip-aK cenipAiM. Су енд1 болганмен терец емес екен, батып Kerin кайта шыктык. YcTiMi3re нем1стер.де келш калды, олардыц 6i3- ге жаудырран ofu судын бетш шалпылдатып, шыжылда- та женелдь Мына саусакты сол судыц шшде бергенмш. Кангырган октыц 6ipi осыган, ек'ннш 6ipeyi Сашанын кеудесшен кеп кадалып едк оныц 6ip рет «ах» деуге гана шамасы келд1де, узшп Kerri. Асыл тэнщ HeMicriH табанында тапталганша балыктарра жем болсын, дед!м де басын кайта кетергешм жок. Тэлгректеп турып кал- дым. HeMicrep ок атуын токтатты. BipaK бугал дуниенш бар бакытын экеп басыма уйсе де, жарага шыратьныту- piM жок, судан баска cepiriM тары жок. Неш тшесем де содан рана глеп, судык саяз болганына кынжылып, те­ рец жерш карап турмын. Олай кезш, былай кезт, терец суды таба алмадым да: бтзд! (здеген жан болс^ ел'1пм!зд1 6ip жерден тапсын деген оймен су астында жаткан Са- шаныц колынан устап, устше кулап туспм. Ол соны айтканда Гулжайан flip ете туей. — Аратай-ай! — дед1ол дэл сол сэтте, cyFa e3i батып бара жаткандай ттркенш. Оныц елж1реген жас журепнен жалын атып шыккан i3ri сез, тундей тунерш, кайгылы куйд)' uieprin етырран Саржанныц ойын беле алран жок. Саржан кец даланыц таза ауасын тепе жуткысы келгендей кеудесш кере 6ip дем алды да, эцпмесга соза'бердк — 0Mip цп'ркшнщ кымбат екешн сонда бвдм . 03iM- Д| канша кинап зорласам да су астында жата алмадым, Сашанын колынан устап кайта турегел/пм. Кара жерд1 кайыстыррандай кара тунек басып тур. Тек шитые жакта ертенген калалар мен деревнялардыц сэулес! рана кара бултты кызыл капра малып, каЬар шашып турран секпл- денедг Кэп уакыт еткен жок, сол eprri cenaiprici келген- деи кара -жанбыр куйып бердк Айналада жау бар ма, андап кал! Кулайтын терец су бар ма, байкап кал! деген- зоо

лей анда-санда нажагай жаркылдайды! B ip a K муныц 6api MeHi сыкактап тургандай кершд! де, сура тары батып кегли. Тары жата алмадым, кайта турдым. С ура cyHrin шыккан сайын суарылган б ол а т с е к в д шымырлана тус- кен сею дщ мш . Б|р топ немю карк-карк кулш ж агада тур. Киналып елсш дей ме, иттер, epericTipceM атар, ат- са тез влер ед1м деген оймен немктен ез5м бш етш бар- лык ж ам ан свз1мен айрайлап туры п сыбаймын кеп, иттер сонда д а epericin атпай койды. Карсы алдымда манары т а с Kenip тур. Н аж арай 6ip жарк еткенде кез1м coFan Tycin ед1, Таран еа'ме тустк. — Т аран , 6epi кел! К уш актасып 6ip жатайык!— д е д 1м, Даусым. д1р1лдеп шыкса да к атгы шыкты, б ф а к ун кат- кан еш кш жок. К,анша уакы т еткенш бьпмеймш, жанта- ласып э л i журмш. Кыбыр еткен жан, тырс еткен дыбьгс жок, ж агад а гы HeMicrep де ж о рэ л д ы . Тек алыстан атыс сарыны рана еспледи Енд! к ай тл м ? Саяз cyFa б ата ал­ мадым, терец суды таба алмадым, Ka3ip тан атады , тан атканнан кешн кун шырады, кун шыкканнан кейш дуние жап-жарык болып, eMip мунан д а кымбат, мунан д а кы- зыкты болып кершедк Оран алдансам, долга TycyiM С03С13. Осындай алуан турл1 ойлармен алыса-алыса акыры к етр д ш у с т 1не шырып, сонан ceKipyre бел будым. Саша- ныц е л М н эл1 тастараным ж ок . Оны кетр дщ астына таман экелш койдым да, бексесш таспен бастырдым. Ондары ойым 93iM жогарыдан сеюргенде сонын касына куламакпын. Сеюргенде аягым кирап; болмаса eciM ауып, тура алмайтын болсам болды, отырран KiciHiH басынан асарлык с у бар. Дыбысымды сезд1рмей жылжып жарара шыктым, тын тындап ед1М, жанбырдын тысырынан баска ешкандай дыбыс б!лшбед|. Манаты Таран кираткан TaHKiHiH жаны- мен суйрет1л!п отырып, к е т р д щ ferine шыктым. Жан- жагыма урлана карап, тын тындап келемш, em6ip дыбыс жок. Bipey тап берсе, cyFa атып кетейш деп 6ip колым- мен жер ripen, 6ip колыммен кешрдщ ернеушен устап, Сашанын тусына келд1м. Д ал сол кезде еа'ме калай, кайдан тускенш бГлмей- MiH, кандай жардайда, калай, не ymiH елгетм1зд1 6ip-e#i свзбен жазып калдыррым келд1 де, cyFa малшынган сумкамнан былгары тысты дэптер1мд1 алдым. Ж анбырлы каранры мешреу тунд1 жаралы жаныма 801

талшык ет'ш, басымды таска суйеп враз жатгьщ; Соя сэтге жер шары маран Шэрбатымнын кеэшщ улкендргш- дей-ак болып кер1нда де: — Б1зд5 тастап кайда барасьщ?— деп, бэр! б!рдей кушак жайып тура калды... Bip кёзде кез1м Кремльдщ Кызыл жулдызына тустй Булелес кой, елее болса да дэлказ1ркарсы алдымдатур- рандай KepiHfli де, кевдзмда катерin яйберд1 Сол шарык- raFaH киялмен басымды кетере 6epin ед1м, 6ipey ту сыр- тымнан келш устай алды. Ah!— дегешМд! рана бшемш, онан баска тук сезгетм жоК, кулап туспм. — Я, сонан сон? - — Сонан сон не болсын, Tipi калдым,— деп Саржан енд1 жадырай бастады:— 6ip мезгЬлде ешмдр жиып,- ке- siMAi ашеам, кун твбеге кел|п калыпты. 0л! екеншди Tipi екензмдд бьпмей акырын кез!мд! ашып жан-жарыма карасам, калыд орманнын Мшде жатырмын. Касымда В31мшн 6ipneme жауынгерлер1м мен басы танулы Егоров отыр. Ол, жау желкесше шьтый кеткен сон, калран адам- . дарымен aFain Мне жасырынып калган екен де, кез байланраннан кейш б!зд! куткарура барып, б!здщ олген жауынгерлерд1тонап журген neMicrepre кеЗдестть Konip уст!нде маран кездескендер жолга мина курып журген ©з1м!зд!н xiciflep екен. Олар устай алганда, мен кетрден cenipin кетштн. Bipas немктердщ сорына тары да Tipi калыппын. Егер аздердщ уйкыларыныз келмесе, манары меш сыкактап, animepfli тонап журген HeMicrepAi, Егоров- тын мен бата алмаран сура калай батырранын, олардын KHiMiH KHin альт, немнггерге не керсеткетн кайтыл келш айтайын. Калай жалЬккан жоксыздар ма? — Ж ок, cia айтудан жалыкпасаныз, б!з ертенге дейш жальтар емесшз. -ЖЕндеше, мен жана келе жатып, мына жердей 6ip ку KapaFafiFa катты кызыккан ед!м, отын таусылып бара- ды, алдымён соды Экелш алайын,— деп eriria кид1 де, уйкысынан оянган жолбарыстай сМш е турегелдк Гришанын: -: — 0HriMeHi3fli айта берадз, отынды мен-ак- экеле- мщ,— дегенш тындаран жок. «Отан жыры» энш айтый б$ра жатты. 5i3 манадан 6epi ун шырармай кысылрэн кеудем1'зд! бастадык. алып,~ евд‘‘енд* 6ip-6ipiMi3re карап ун ката J02

Б ф а к CapjicaHFa берген 6 ipi«i3 fliH барамыз б!р!м!зге унамады. Гриша мен Гулж аЬан ездер! бшетш барлык жаксы свздермен Саржаннын, батырлыгы мен еж еттш н айгып жеткгзе алмаса, мен баиалы сезд! таба алмай ар- зан свздх айткым келмей, те з келущ тшеп аласурдым. Eki кез!м Саржан кеткен ж ак та , б:рак, опыд сындыртан агашыиыц сытырын еспгеш м болмаса, езш каре алма- дым. Bip кезде: — Т о к та ! KiMcia?— деген Саржаннын, оган 1лесе, алы- сырак ж ерден б!реудш: С ен Саржанбысын, ей?— деген даусы шыкты. Сейткенш е болгаи жок, С ар ж а н журген ж актын жер1 аумагымен кетершп, аспаны кулап жерге тускендей гурс e rri д е, калын орман шайкалып барып тына калды. — А х !— дед! жолдастарымнын exeyi б!рден. Н е сумдыктын болганын бьлмесем де, тула бойым турпйп'п, каным суып сала б ердь Жолдастарыма кара- сам ендер1 суп-сур болып кетш тн Журектщ дурсйпнен баска дыбыстыц бэр!н токтатып тын тындап ед|‘к , тырыс еткен ды бы с бшнбедк Гришаиын айрайынан да ештене шыкпады. - — Апырай, мина эрщен жарылиан сиякты ед!, калай аман калм ады ма екен?— дед! д е тура жуг!рд1. М и на'деген сон-ак 6ip сумдыктын болганын сезд1м де: Саржан!— деп мен де айгайлай турегелд1М. BipaK, Сар­ жаннын yHi шыкпады. Тек ормандар эл! куш реи in тур- гандай, кулагым шынылдап, басым дан-дун болып кетт!. Тары айрайладым, тары eni6ip дыбыс болмады. Денем д!ри1деп, те з кише де алмадым, ГулжаЬаннын сабырлык айтканын д а тындараным ж ок , шала жанран узын ку Караганды орта белше дейш спирт куйып ж акты м да, тудай жалынды твбеме кетер!п, Гришанын :зше тусш же- нелд1м. Ж етш келсем, ол 6ip арашка суйешп с!лейш тур. Алдында шалкасынан тусш ел уланы Саржан жатыр. Кдсыиа келе бергенде, колымдагы шырак ж ерге ушып туеп. Ш ы рак емес, енсемд! квтере алмай вз!м кулап тус- TiM. BipaK Гришанын влд! деген!не сенпм келмедь Tipi болар, талып жаткан болар, ты м болмаса тшге келш кош айтысар,-деген умилен, т!зерлеп келш ж урегш е кол салып ед1м, алып журектщ согуы мулдем токтапты. Д е­ нем Typiiiirin Kerri де, муздаран колын устаган куш оты- рып калдым.

— Армап, арманда кетпн-ау, жан aFa!— деген Гул- жаЬаннык зарлы yni бул куй'жтз онан сайын кушейтш Ж1берд1 де, ыстык жастын кезден калай сыргып кеткенш де сезгешм жок.Ауыр ойда отырып, дасыма келген адам- дарды да сезбеппш. Тек (Яреудщ: — Кешке таман 6ip ага лейтенант казак erri мс?— деген даусы шыккан кезде рана, селк ете туспм. Жалт кар асам касымызда фонарь устаран eni адам тур. — Кандай казак, ар жактан еткен партизан казак емсс пе?— деген Гришанык даусы да шыкты. — Я, дэл 03i. Гриша оларды epTin, 6i3re жакындады. — Ол мунда елш жатыр. — Не дейсщ? Калайша?— деген 6ipeyiHi« даусы кара тунд1 как жарып, калын орманды жадрырыктырып жь берд!. Онын даусынан шошыды ма, жок элде майор еке- HiH кер!п калды ма, Саржаннык биюгш кайта-кайта ус- тап отырган ГулжаЬан ушып турегелдк Майордын мен- де, мен]‘н онда жумысым болтан жок. Саржан ymin кушнет!н бул жерде 6i3 рана болармыз деп ед1м, жок олай болмады. Гриша бул канды уакига- ныц калай болганын бастан-аяк баяндап, анадай жерде кара топыракка араласып ак кардын бетшде жаткан жанагы белгкйз адамнын денес'ш нускап ед), майор ун катпастан бас кшмш алды да, Саржаннык алып денес'ше енкейе бере, eHipen коя бердк Оран ГулжаЬаннын мунлы YHi косылып, ыстык жасы Саржаннык токазыган бетше тама бастады. Майор ауыр кимыл жасап, бас кшмш кид1 де: — Машинага дейш кбтер!андер! — дедь Мен екш рана акгардым, жолдык устшде булар MiHin келген 63iMi3 «жер кайык» деп атайтын виллис тур екен. — Жолдас майор, ci3re айтар арызым бар,— дед1м, мен oFan жакындап. Ол менщ даусымда ексудш д5рйп1 барын байкап калды да, бепме тесше карап: — Ci3 ши боласыз?— дед!. Ман жон!мд1‘ айттым. — Я, арызынызды айтыныз? — MyMKiH болса, меш осы ел1'кпен 6ipre ала кетпшз. — Бул Kici аздш нещз ед:? — Туысым ед'1, он айдан 6epi хабарсыз кетш жана рана кездесксн ед!. С онры c93iMHiK майорра эсер еткен!н оныд езгере кал- 3044

FaH ун!нен сезд!М. Ол салмакпен кел!п кол алысты даЗ — .Олай болса, м е т кайтынызга 6ipiHmi ортак жан д еп б ш т 'з . 0з атым'нан жэне сорыстын 6ipinmi куншен б астап он ай бойы Саржанмен 6ipre кан кенпскен пар- тизандар атыиан кещл айтамын ci3re. Ci3 аркылы елщ!з- ге айтамын. Сэлем айтьщыз Саржандай ул тутрн ата-ана- га. KiM айтты деп сураса Саржаннын жан куйер жолдасы Егоров дейтш партизан айтты дедаз. Е а ’ме Саржаннын манаты айтканы тустк — Bip кезде Саржаннын командир! болтан Егороз ci3 бе? — Я , менмш. О л Саржаннын ж урегш е eKiHoii per басын койып гаи тындады да, кайта турегелдк — Тез1рек кетерниздерцл, — дед1 ойына кенетген 6ip- •дене тускендей сабырсызданып. Саржанды машината алып келеек, онда тары eKi адам бар екен. Олар 6i3 жакындай бергенде машинадан cenipin-ceKipin туст! де, курметп карауылта койтандай турып калды. Егоров машинаныц алдында турран дембелше бойлы 6ipeyiHe карап: — Жолдас генерал1 1здеп келген даамд! елщей тап- -тым. BipaK, OMipiHeH em 6ip умгг болмаса д а ел!мге ки- май турмын. Машината салута руксат етйиз,— дед!. — Руксат сурамай-ак 6epin туртан жокпын ба?—дед'| генерал — сиыссандар болтаны. — Сыйысамыз, ci3 р у к с а т етсен!з, машинанын YCTiH кайырып тастаймыз да, eniKTi алдымызга алып отырамыз. — Мунын дурыс, ж ол дас майор! Мундай адамнын eairiH ете курметтеу керек,— деда де, генерал орнына барып отырды. Мунан мен!н укканым Саржан менщ ойымдатыдан да би!к скен. Онын к!м екенш жау тылындаты партизан- дар да, майдандаты армия да бьпед! екен. Оны мынау дембелше бойлы генерал д а бтетш болып шыкты. BipaK бул генерал дам? Саржанды ол кайдан бшед!? Егоров партизан болса, бул ж ак та кайдан жур? О л Саржанды не унин мунша сабылып 1здед! екен? Элде Саржандарды алып ушкан самолеглн кулатанын ecrin, ар жактан ет!п келген бет! ме екен онын? Осы седалд! кажетеi3 ойда турып, олардык жайын толык б!лмей калваныма осы уакытка дейш екшемш. 20 305

Сол арада генералдын: — Неден болды?— деген даусы. шывданда- FaHa пни шып оянрандей селт етпм. Машина дурищей женелд!, онын ap6ip декгелеп ге­ нералдын жацары сурауына жауап беру упин м ет кё- веп: — Сенен болды, сенен болды!— дегендей болып бара жатты. Осы eKi С03 менщ куларымнай'' кепке деШн кеткен жок. Б13 от басына кайта келд1К. Гриша сене бастаган отгы кайта жагура KipicTi. М е н т онда жумысым болран жок, келе куладым. Кулап жатып, оттын жалтылдаган жалыны-. на карап едм, ол маран: — Саржаннын казасы сенен. болды, сен экпме айт- кызбасан ол елмейтш efli,— дегендей каЬар шашЫп, жай- най туст1. Отка караура жуз1м шыдамарандай Tepic аунап Tycin ем, карсы алдымда аспанмен тшдескен, дэл жанагы Сар- жаннык сымбатындай сымбатга сулу -карагайлар тур. Олар да: «Сенен болды» деп маран тенш турран сеюл- дендь Енд1 отка да, далара да карамай шалкамнан жатып ем, самсаран сансыз жулдыздар «сенен болды» деп ексн гендей кез'ш сырымдайды. Енд1 кайтпм? Капияда кеткен разиз жанньщ казасы маран капа болып жабысканы ма? Жэрдем. куткендей ГулжаЬан карындаска карап ед1м, онын узын юртгшен жылтыраран жасты керд1м. Ол да маран «сенен болды» деп туррандай жалт-жулт етедь Ен- Д] амал жок, уйкым келмесе де epira3 кез жумдым. Ке- шлдеп жарара онын да ем! болмады, кызылды-жасылды элденелер.елестеп, жаныма тыныштык бермед!. Гриша мен ГулжаЬан кинала курсМп, ажал жайын тары да сейлей бастады. Мен олардын сезщ еспмеуге тырыстым, басымды буркей Tycin ем, дэл 6ip мен! кинай TycKici келгендей ГуджаИаннын: — Егер де б!з энгГме айткызбасак уйктап калып, ол елмес ед!, элде кайтар efli,— деген сез! куларыма келш, тары тиыш жата алмадым. Ол кунп тунд! мен куларымнан осы eKi сезд! кет!ре алмай денбекшумен етюздм. Талып барып T3HF3 жакын уиктаган жолдастарым менщ турегелт от жакканымды 01лген жок. Кайта отгын кызуымен бойлары жылынран

сайын Гриша корылдай туей. Менщ ермепм де, cepiriM д е кунделш дэптер^м. Соран тундеп канды уакыйраны болган куйщде жазып отырмын. «Ол да арманда, мен де арманда» деген сезбен оны да аяктадым. Так атып, кеш туган ай сэулеа элЫрей бастады. К,ат- какпен журш кетсек, тундеплерд1 кеп!р аузындагы де- ревнядан.кездеспрер едш , деген ойра келга ем, жолдас- тарымнык 6ipfle-6ipi окна коймады. Е л аз далада жалрыз отырранда жоктан езгеге еле- ri3in, адамнык жаны ж ай таппайды екен. О йда жок нэр- селерден елепзш отыр ед1м, кенетген аспан дуршреп, ж ер солдылдап, дала жанрырырып ала женелдй онын думпушен катты уйкыда жаткан жолдастарым да шо- шып оянды. — Aha, коршаудагы немштердщ 6yriH куырдак бола- тын кун! екен, мынау улкен шабуылдын б е л п а ,— дедь Гриша кез!н укалай турегел!п. — Бул не? — Бул немГстерге аж а л ж 1берт жаткан б!здщ кудай- л а р рой. Онын «кудайлар» дегеш не екенш туспадм . Б1рак, артиллерияньщ мундай кушт1 ун!н бурынды-сакды ecri- ген eMecniH. Танертенп туны к ауада атылрандж1 ме, жок элде кетчгшен бе, аса зор унмен гурс-гурс етга аспанды KypnipeTe женелдГде, екгбш орман бггкендц шайкап сел к аптап келе жаткандай даланы кушрентш жхберди — ©здерг де недэу1р бар екен, KeMi он батарея бар- а у ,— дед1 Гриша кайта-кайта гурсшдеп тебем 1зден жау ажалын зуылдатып турр-ан артиллерияньщ даусына Ку­ л а ги н Tirin. — Буларды 6i3 кеше калай кермедш. Ж акы н жерде тур Foft ездер1? — Б1‘здщ артиллеристердш осындай 6ip мшез| бар. ©здср) жанра кершбейд1, ёздер! де кврмейдь Кермесе де тебеден дэл урады. Немютер бул манга бомбасын жум- сауы мумкш, тез!рек кетейш. Бул усынысты мен к уан а карсы алдым. Юшкене уй- кы ашардстедпс те, ж урш кетпк. Kepip аузьшдары деревнянык езеннщ арры кабарын- д а екен! eciMe енд! TycTi. Берп кабарында екьуш уй болатьш. Тундегшер кайсысында екен. М умкш , езен та- сып етюзбеген болар, 6epri жактары уйлердш 6ipiHen кездест!рсрм1з, деген у м т ш н катты журш, тез-а к келдж. 307

Келеек езеи тасып жатыр. Бурадай буркылдап: кел- mi 6ept, 6ip-aK, тарпып Саржанныц барран жерше »i6e- реши, дегендей бурк-сарк еткен туе! тым суык. Туйдек- туйдепмен 6ipiH 6ipi куып, 6ipi мен 6ipi жарысып, 6ipi мен 6ip соктыгыскан сендердщ екшшмен аспанга шап- шыран лай су — тундеп адам баласын асыкша атып, ку- йындай к©тер!лген минанын, тозанын тары елёСтетп. Жагада ел сыймай отыр. Маган олардын. 6©pi Сар- жанды жерлеуге жиналып отыррандай кернда де: — Олар енд1 ешкайда кеткен жок,— дед1м. Ушеум1з тура калып тенрекке квз Ж1берш ед1К, темен­ ей уйдш ырында тундеп машинара уксас 6ip машина тур ~екен. Жупре басып соган келдж. Соларджг ме, жок па белг1с!з, дошде адам жок. ГулжаЬан машинаны айнал- дыра карап: — Солардш, мен тунде эдей белг)леп калианмын, мына жершде ок тиген, мынадай белиа бар,— деп едь оган Гриша кене коймады — Ок тиген машина жалиыз осы дейм1шц, меншше олардйи емес, мынау есю, ол жада болатын. TinTi бул ушш бас катырудыц кереп жок, Ka3ip бшп шырайын,— деп уйге беттей 6epin ед1, карсы алдынан кызара 6epTin шофер шыга келдь Оны кергенде 6i3 Саржан пр'жгендей куанып кетт'ж. BipaK, ол кеб1рек карып алган екен, б'вдт сурауымызра ылри шалые жауап берд1 де турды, акырында: — Мен ештене де бшмеймш... Мен эдею командир1м- нен руксат алып, немштердщ колынан влген эйел1мшн туран кун1 ушш iniin журмш, мен соны рана бшемш, ci3- дер оран туешулервдз керек, мен ештеде де бшмеймш. Б1лсем де бимеймш... Тунде ме, тадертен бе, жок элде жана рана ма, afiieyip бишеймш, кашан экеткенш, эй- Teyip аржакка экеткенш бшемш, ani кеткетн, Tipi кет- кенш тары бшмеймш. Тек, ез1м арак шпестен бурын дэр!гер экелгетм еамде. Эйдэ, марш! — дед1 де ол тед- селе басып жвнше Kerri. Онан em6ip кайыр болмаран сод уйге Kipin ед!к, еш- KiM жок екен. Кшнен сурарымызды бшмей, езен жара- сына келдж. Элгщен ropi селд1реп 6ipiH 6ipi куган сен- дер жолындагыны жалмап жута жосылып жатыр. Осы дулей табигатпен алысып, аргы жактан ею кайык келед1. Эркайсысында, терт-тврттен Kici отыр. Онык екеуг' ескекцп де, eneyi колына узын сырык алып, кайык-

ты сеннен корраушы. Б ул eni кайык менщ eciMe тундеп eKi С0зд1тары Tycipfli д е , Tepic айналып к егл и . Н е болса да аргы ж ак а етш Саржаннын жайын бш- месем, жаным жай табатын емсс. Соны ойлап су бетше кайта коз ж1берш ед ш , жанары ею кайык, аж ал куша- рынан эл1 шыга алмай келед1 екен. Кайыкднылардын калт-калт етш урейленген турлерш керш, тары турнппп кетт;м. Gcipece, алды-арттарынан б'фдей сен каптаран кезде олардын жапырактай калтыраган халдер1 тым ая- нышты. Коз тайса ком in кеткел1 андыздаган ажалды андып, жан-жарына балапанша жалтактаран кайыкшы- лардын жалт-жулт еткен коздерi алыстары ceHi, сенщ журеп’нД! кеп кармарандай сезшедн Аяйсьщ, аяй тура: — Квзс1з батырлык, жанра корлык екенш неге ойла- майды екен, — деп кынжыласык шщнен. BipaK олардын кайыгындары жэиик-жэнйк снаряд- тарды коргеннен кешн ол ойдан безш шыктым. ©йткен! олардын не уш'ш коре тура ажалга карсы барранын енд! тус1нд!м. Жакындай келш , коз тастап ед1м, жана рана коркыныш шырагы жарылран коздер1'нен енд| шатгак нуры жаркырап тур. С у бетшде кездескен коркыныш жу- ректерш шайлыктыра алмапты, снарядтарды жарага шы- гарып тастай сала, кайтадан севдермен алысып ар жак- к а карай сыза жвнелдк Енд1‘ маран олардын айбынынан аж а л да бурып туриандай сезиш де, су бет!нде eni6ip Kayin калмараидай KopiHin тез етуге асыкТым. Гриша барып б!реумен сейлесш келд! де: — Ka3ip 6i3re ен мыкты кайыкшысы бар жеке кайык беретш болды, 6ipa3 шыдайык,— дедк Мен су бетшде кетin бара жаткандардын сен жакын- дап калган кезде урейленгендерш Kopin, элг1 6epiK ой­ дан кайта лоблып кегпм . — Тым коркынышты екен, кердщ бе, т ш с 13 ажалдын сурланып алып жалман кагуын,— дед1м. Гриша мешн коркып турранымды сезш кул1мс1ред1 де: — Кайыктан корксаныз, аналар кусап етейж,— дед! эз1лдеп. Ол нускаган ж акка карасам судын бет!нде он шакты адам калкып жур. Колдарында 6ip-6ip а и а ты бар, ор- кайсысы эр жерде лкесш ен т!к турран Kyfii агып барады. — Бул не ражап?! Баксам, онын иажап T y ri де жок екен. Б!здщ касы- мызда отыррандардын 6ip-eKeyi эр жершен жарылып 309

жагада жаткан муздардын юппректеуш сыргытып сура rycipAi де, eneyi ею музбен калки женелдь Маран ражап кершген кереметтш бар те-riri сод рана екен. Енд1 булар- ды кергеннен кейш кайыктан коркамын .деу уят сеюлда KepiHfli де, ундемеуге тырыстым. , Б1зге деген кайык. эз1р болды. «0 гпе, елесщ» деп кор- кыныш, «от, Саржанды квресщ, Tinri Tipi кереан» деп уи!т тур, екеу!мен тартысып кайыкда жакындадым. Акырын- да, ум гг жеюп де, Гриша мен Гуджайаннын ею аралыгы- нан к ел т орналастым. Танга жакын кызыл су журш жаткан кезде Саржанды етюзген адамдар мен тундег1 караган дэркер, б1здш ал- дымызда рана кетш калыпты. Bip yMiT сонша жерден тун imiHfle flapirep алдырылуы болды. Куш бойы Ke3in, осыдан баска ещкандай дерек ала алмаган куШ, келеа куш жолра туспк, 0Л1Мге басты бай- лаган енбек далага кетть Саржанныд жайын ойлап журш, ГулжаЬанныи бур- naFU KyHi айтамын деген улкен сыры бар энпмесш айт- тыруды да умытып кет!ппш. Тдат1, онын буг!н б!зден бо- лМп кетет1н1н де ойламаппын.- Каменка дёревнясынан шыга бере, ею айрылатын жолга. келгенде, ГулжаЬан тура калып: — Ал, aFa енд! кош айтысайык,— дедь :— Далайша?! — Калайшаныз калай? Ci3AtH бетвдз шырыс, менш бетпм oRTycriK пен батыстыц аралыгы, айрылысар жерЬ nis осы емес пе? Мен не дер1мд! бшмей турып калдым. Не айтканым еамде жок, eni жолдын туйккен же- ршде 6ipa3 отырып артьщ-кемд! эртурл1сездер айтыстык та, кинала турып айрылыстык. Ен сонгы сез1м: — Саржанды умытпай, сурастыра жур!— деу болды, Айрылыскан mepiMi3 усак адырдын терккей жак 6eTi болатын. Б1здщ жолымыз сол адырды бектерлеп барып, орманы калын жазык далага карай экетедк Гул- жапанныд жолы адырдан эрг асып,. оцтуспкке карай . кетедГ Ол узак журген жок, жолындагы 6ip тебешн ба- сына шырып, 6i3re кол 'булгады да турды. ЕПз де кулак- шынымызды булгай кетш барамыз. Э дегенше мунык онша квп scepi болмагандай ед!, б|'з узап кетсек те Гул- жапаннын тебе басында жалгыз отырып калуы Lnrepi баскан аякты кейштартып, к и т тура калдым. зю

— Неге оны'алдары деревняга дешн ертш бармадык? Неге оны жалрыз тастап кеттш? Неге мен оныц басын- дары 931ме керек асыл казнаны алып кетпед1М?— деген ею ш ш п ой сап ете тустз. Ол колын ani булрап тур. Сол сэтте, Гришаныц eciHe езш щ yftiini тускен болу керек, ауыр курсш ш : — Менщ эйел1М мен балаларым кай ж ерде жылап жур екен, э?— дед1 де, отыра кеттз. Гриша сезген жок, ойда жок жердей кулагыма алые- тан талып зарлык ун келди, зар емес— эн, «Сырымбет» эш келди. Энмен 6ipre соргалап барып таска тамган ыс- ты к жастын дыбысы келгендей тула бойымды ауыр сез1м билеп Kerri... Елд1 сарынрандык па, жок элде карындас- ты н жан куш езше тартып бара ма, эншн кайырмасына косылып «Карьшдасым, ендд есен бол» деген сездщ ау- зымнан калай шыкканын да сезгешм жок. Ж урепм тербелш турганын даршдеген даусымнан сез- Д1М де, бойымды тез жиып алып: — Гриша, азар болса 6ip кун кепйгермг'з, азар болса шаршап далада калармыз, барып оны алдагы 6ip дерев­ ня ра дешн шырарып салайы к,— дед1м. Ол ею евзге келген жок, мешн. бул ойымды баскага жорыды ма, юм б|лс!н, жумбак жымиыспен езу тартты д а , квне кетп. Bis кайта кейш журдш. BipaK Г улжаЬан 03iHe карай жургешм!ЗД1 кврд) де кете басгады. Крлымды булрап, кез айырмай кадалып келемш, ол токтар емес, тебеден аса бере колын сонры per 6ip булрап етюздй де ж ок болды. Мунысы: жапан тузд е жалрыз тастап кеткенс}к, ендт келмей-ак кой, деген вкпешн белгга ме, KiM бглсш. Bi3 к уц п жетем^з, вкпес! болса таркатамыз, деген сешммен умтыла туеш келе ж атыр едгк, дал жанары ГулжаЬач тур- ран тебенщ тубше жеткешм!зде 6ip машинанын гурш шыкты. ГулжаЬаннык жолы сол тебешк аржарында бо- латын. Машина сол жолмен келед!, 6i3 онын взш кврме- сек те дыбысынан байкап келем1з. Ол б!здан тусымыздан ете бере сэл кЩрдг де, кайта журin Kerri. — Кыз кетп,— дедГ Гриша артык жург'с жургешно кынжылрандай тур kepcerin. Мен ундеген жокпын. Мумюн, кетпеген болар, деген умНпен тебенщ басына шыктым. • Жанары машина алыста Kerin барады, онан 6epri жер. д е кыбыр еткен жан жок. ГулжаЬан керсе кенл1 жады-

pap ед1, деген обмен кулакшынымды булгап турмын. Дэл сол сэтте кенеттен немштщ жет1-сег1з самолет! оларра кездесе кетп де б!рден окты жаудырып Ж1'берд!. Мундай- да ертерек сактанбаган шоферлар машинанын успндеп KiciHin елгенше де карамай, кашан 6ip кауш аз жерге жеткенше айдап журе берушi ед1 Ycriimeri ГулжаЬаннык елген!ие де карамай, шофер сол здешне басты ма, кайт- ri, машина бегелген жок, aFbin кете барды. К ез алдыма кансырып жаткан ГулжаЬан елестеп, ауыр ойда тур ед'ш, аузыма жанагы сол айткан «Сы- рымбет> oHi туст!. Кун кызып, кар epin жатыр. Сайдагы кар суыныц сылдыр кагып аккан дыбысынан баска тук дыбыс жок. ©кпесш ок тескен калыц орман да кун шурласына бе- лен!п ексес!н кетере бастады. Соны Kepin мен!к де ексем кетерше тускен секьлденед!. Кейде, калын ойдык 6ip ка- батынан бурк erri, кайрыньщ шаны да кершедк — ГулжаЬан не болды екен?— дейс!н !ш!кнен. Ойлай берсен ой коп. Машиналы KiciHi жаяу KyyFa тагы болмай- ды, келген !з!м!эге кайта туспк. Бес— он шакырым жур- геннен KefliH улкен сазра кездесем!з, сондыктан 6ipa3 кун- ге дейш бул жолмен машинанын журу1 мумкш емес. Эл!м!з бар кезде тем1р жолга жет!п калуымыз керек. Осы сорыстын кезшде рана шыгыска карай тартыл- ран жана жол алдымызда сайрап жатыр. Сол жолмен 6i3 келем1з. Артым майдан, алдым ел, екеуше кезек кез саламын. Киял кусы 6ipece канаты буылрандай томен кулди- лап, жер согады, 6ipece кайкан етш каская котер!лген кыран кустай жогары шарыктайды. Кейде кезщнен та- салаура кимайтын ГулжаЬан сиякты аяулы карындастар мен батыр бауыр, барлан агалардын артта калып бара жатканына налисын. Кейде солардын кокке кетершген дадкына шатганасын. Шаттыкка киялы шарыктай ту- С1П, байтак жаткан кен даланды кезес!н де канатынды алыска сермейс!н. бетшде кымбат -не болса — межи жер!М coFaH бай. Жер астында кымбат не болса — менщ жер1М co­ FaH бай. Ел1м — сол байлыктын неси «Бар байлык 6ip жанымнын садарасы, б!р жаным арымнын садарасы» дейп'н ежели салтымен журепн майданнын Tiperi eTin барын намыс жолына курбан етш отырран ел1ме карап мактанамын г 312

Ел!м енбектеп', ерлер1М майдандары д а ц к туынын. ба- сына шыкса, бул кунге д е т и 6i3re алыстан этой 6epin, аж ал бултынын арасынан рана кезге алыстан тусейн, ел1мге тэкэппарлана карайтьгн тары 6ip бш к болушы едй бул согыстын тусында сол бшкке де шырыппыз. Соны ке- pin шаттанамын. Сол ажал бултын cepnin тастап аск,ар бшктен ушкан кыраннын 6ipi кешеп Саржан едЬау! Ол о к пен отгын !шшде, кан кешш, кас!рет uierin журсе де, келешегшен ум it узген жок еда. Y mit узбеу рана емес, отаны ушш еткен енбепмен урпактар журег'ше сакталып, мэцп еш- пейтш отгын 6ipi — Сарж ан едй Амал не! Сондай асыл арман оран жетк!збей Kerri... Жок. жок. Эзэзш ой азрыра керме, Саржан елген ж ок. Саржан Tipi. Онын аты тарих бетш е алтынмен мэкп вшпестей болып жазылады. Ен- деш е елд! дсп оны KiM айтар?— дейсщ 1ш1цнен. Осындай эр таранка ш арк урган алуан турл! ойда келе жатып: вм!рд!н сол бш к кепне барлык ултты бастап шыккан сенщ ултын, сондай елден туран сенде нендей арман бар?— дег!м келд1 ме кайтп, Гришанын бетше карап ед|'м, ол ауык-ауык басын шайкап тунере rycin келед! екен. — Гриша, yftiimi эл1 о^лап келесщ б е ? — дед!м. — Жок, kemeri партизанды ойлап келем!н. Bi3 тым болмаса онын yftiH is адресш де алмаппыз рой . Онын бул ce3i мен1н манадан 6epri шарыктаран ой- ымды буып тастады. — Сенен болды,— деген свз журепме тары тида де, тунерген еююигп ойда . кете бардым. II Сонан 6epi талай кундер, талай айлар акырын жыл- ж ып е т т жатты. Ж ер1м5з жаудан тазарраи сайын кеуде- Mi3 кепи Tycin, канат пен калам бурынрысынан да катты- р а к сермеле бастаран 44-жйлдыд куз1едь Б ул кез, жедас yniH жш-жи! ecrin кун сайын шаттыкка беленш турран Ke3iMi3 болатын. Сондай кеп кундердщ б!ршде елден ерекш е 6ip куа- нышка кездест, осыны жазура KipicxiM. Майданнан eKi ха т келдь Мунын 6ipi баяры Гулжа- Ьан карындастан, екшшкп артиллерия командир! Базар 313

дейтш жолдасымнаи кеЛгеи екен. Алдымен Базаодыд хатын аштым. «Ех, пнрюн! Буюл дария, тешз сиям болса, жер мен аспан каразым болса, e3iM cyperaii болсЯм, кайтер ед!м? Барлык адамнын журегшщ суретш жер шарындай era салар ед1м де, онын бет!не «жен1о деген сезд1, буш дуние жузшщ алтынымен жазар ед!м»,—- деп бастапты ол хатьш. «Мумк1н, ол мешн, колымнан келмес. BipaK жау- дан босатылган ap6ip каланы керген сайын осы создан бук'ьл адам баласыйын журегшде турранын керемш. Кенш куШ осындай. Енд1 кез алдарыны айтайын. Караты, досым! Менщ касымда каз!р сонау Ста­ линград манындагы 6ip казактыд улкен.боз шген! тур. Кырык еювип жылдык кузвде бомба Tycin елген бота- сын !здей ме жануар, кейде кезшен моншак-моншак жас агызып турып боздап коя бередк Ол кайдан жур,— деп сен OFaH тавданарсыц-ау, am, я, тандан! BipaK мен тан- дансын деп емес, тавысын деп жазып отырмын. бйткен! сен сонры жазган хатында: «Жаудык жерше жеткен кун- ri алган ocepiiwi жаз» деген екенйа, мше, кешеден 6epi жаудын ipreciH турГп койып турып шаба бастадык. Мун- дай шабысты ешб'ф елд1н тарихынан ешуакытга окыма- FaH боларсын. BipaK, мен ол жабды кеиш Берлиншн касындагы дачаларда демалып жаткан кезде жазармын, Зз1рше сен мына туйеге коз ж’бер, осы туйе маган 6ip улкен ой салып тур. Ол сонау Сталинградтан бастап, мынау Шырыс Пруссиянын какпасына дейш б!зд1н ауыр артиллериянын снарядын тартып келедь Ол сол Сталин­ град ту&нде елген ботасыныц KeriH тартып кёледк Куйлплерге сэлем айт! «Боз шген» атты 6ip куй шы- гарсын. Мен болган жайды айтып берейш:- Алай-тулей ак боран. Сол бораннын М и де ак бота* сын сонына ерткен, ек! еркепп баладай боз шген кетга барады. Адасканын бшгендей ауык-ауык тын-тындайды, тындайды да, боздайды. Ол б/р кезде аждаЬаша ыскырып келе жаткан бомбаньщ даусын естя сала, шырыска карай желмаяша желе жёнелдь Кармен б1рдей бораган коп оомбаныч арасында ботасы боздап кала барды. Ботасы- ныч калганын боз шген б.1лгея жок, Щудаларын желюл- деге желген бойы Волганын жагасына жете бёрщ тура калды да, арт жарына жалт карады. Бомба ani жауып 314

тур, боран ал! coran тур. Ол ботасынык калы п койганын енд!' сезд'1 де, бурылып алып, батыска карай кайта салды. К,арсы алдынан соккан боран да, борандай бораган бомба да онын бетш енд1 кайтара алран ж ок. Бомба- мен 6ipre боздап келед1, боздап келеди Б оздаган бойы ботасына жете бере етпетшеп туст], ботасын аймалайды да боздайды, боздайды д а аймалайды. М е н т 6ip кула- рым ж ау жакта болса, екшпн куларым сонын боздаран мун.лы даусында. Ол кун батканша боздады, тун болган- ш а боздады. Кун батканнан кёйш мен оны зенб1репм турран агаштын imiHe алып келд1м де, уйктасам сонын баурында уйктайтын болдым. вйткеш туйенщ жуш жы- лы РОЙ. MiHe, боз 1нгенн1н жайы осы. Ол ботасына бурылган- нан бастап, бетш шырыска карай ал! бурран жок. Батыс­ к а карай ani тартып келед1, эл1 боздап келед1, осндая ойлана бф карарсын. Ал, нем1стерд1н калай боздаранын айтайын. ©зщ бшесщ, мён ж аудын езш кврмей-ак кезше дэл- деп ура беретш артиллериспш foA. Б1рак ж азура келген- де кермегешмд! жаза алмайтын жыным б ар, сойдыктан KepreniMfli рана жазайын, оран рафу ет! K,a3ip ар-уятын адамнык 6ip тамшы канына баягыда саткан жалмауыздардын уясы — Шырыс Пруссиянь5ц шекарасында турмыз. Алдымызда он ею километр жерде— сол жалмауыздардын ата-бабасынан 6epi мекен етш келген 6ip ордасына аж ал ofuh теккел! эз'ф турмыз. Жалмауыздын сол ордасына жана келген командн- piMi3 катты ешГккен сиякты. Кешеден 6epi ж еп кабат т а с камалын талкандап, босагасын киратсак та, сол ка- aaFa 6ip юрмей, онын Ketyii кенш!'р емес. Ондары немк- тердщ карасын 6yriHPi батар кунмен 6ipre батырамыи дептй Cipa, сол айтканы келед1-ау деймш, ейткеш талай coFbiCTbi Kopin ем, дал кешеден 6epri сорыстай cofmctu мен тупл, ш ет менен он есе улкендер де кврмеген болар. KiuiKene сабыр ет, кейшг! жактан 6ip-eKi салт атты ад ам шауып келедн Солар етш кетон» деп ол кеп нокат койыпты да^ энпмесш былай жалрастырыпты: «Апырай, мен саран кешеден 6epri cofuctuh кандай болганын тшм жеткенше айтып берермш-ак деп ед1м, Ж анары ек! адамнын ол ойымды белin ж!бергенш кер- Д1Н бе? Оны енд! жаза алатын да емесп!н. ©йткеш, сол ек! адамнын 6ipeyi маран катты эсер erri. Алган acepiM- 315

д| де жетюзш айта алатын емеспш, тек осы хаттын ус- тшде не керд1м, не'естиим соны FaHa айтып берейш. Б 1зд!н арт жарымызда жуз нетрдей жерде 6ip езен жатыр. Жанагы eKeyi сол езенш'ц шырыс ж ак жарасына келш тура калды. Астында камыс кулак, каз мойын, каткан кара кек аты бар 6ipey жан-жарына карап, ка- сындагы жолдасына б 1рдецелер' айтып тур. Онысыи мен ести алмай, айдалага ат ойнактатып турран бул неткея адам, деп карадым да турдым. Нак 61зд1н арт жарымыз­ да 6ip тас Kenip болатын. 9 nri кара кек атгы адам сол кегпрдщ устше келш каррып Tycri де, атын касындары- сына бере салып, сырт кшмш шеше бастады. Карап ту- рып кайран калдым да, кастарына бардым. Барсам элп шешшген адам квшрдщ астындагы суды етшшен кешin жур. Омырауында терт орден, иынына улкен ек! жулдыз таккан 6ip рэн. Ол сура едкейш журш, меш керген жок, кермесе де мен жулдызды кергеннен кейш честь 6epin амандасып ед!м, еспмед1 ме бшмеимш, ол басын да кетер- ген жок. Атшысына жакындап жен сурап ем, ол тунерш басын шайкады. Кешрдш устшен едкей!п сударыга ка­ рап ед'ш, ол жагара шырып келе жатыр екен. Tyci тым айбынды, кездершен жалын жарк-журк етш тур. — Аузынан c93i тусш турран сев KiMcin?— дед'1 де ол лкнщ жауабымды айткызбастан атшысына карап:— Та- былмады, достым, тек немктердщ колына туармей су арызып кеткей,— дед!. Соны айтты да, ол атына мшбестен, б1здщ батарея турран жерге карай журдн — Ал, сейле, сен юмсщ?— дед1 маран карап. Мен айтура faicTi FaHa жен:мд1 айттым. Сонан сон-ак онын eni жыли бастаранын керд1м. — Эке-шешен бар ма? — Бар, жолдас подполковник. — Оларра хатты жш жазып турмысын? — Жш жазамын. — Шуйке басын бар ма ед1? 4 — Ж ок едй — Неге? — Сорыска кетш калдым рой, — Нешедеещ? — Жиырма бестемщ. — Сорыска келгенще канша болды? — Ею жылдан асып барады. 316

ды кылышпен кыркайын,— дед! де, aFaiu тубшде куйсеп жаткан боз шгенге бурылып,— мына туйе сеядердш ме?— дед!. Мен жана су ry6iHe батып бара жаткан адамньга халшде ед1м, еадй-толкын лактырып KaFaFa шырарган- аг1дай куанып кёгпм. Алдымда келе жаткан подполковник­ ов каР «куантамын десен де, жылатамын десен де колыннан оп-онай келетш адамсык-ау»,— дед:м Ымиев. Б1з касына келе бергешшзде оран муаьш шаккысы келгендей боз iHreH тары боздеп коя. берд!. Мен онын тарихын кыскаша сейлеп 6epin ем, подполковник ауыр ойра тускендей тунерй 6 ipa3 турды да, калтасынан ора- малын алып туйенщ кез!вдеп жасын cyprri. Мунысына мен кайран болдым. — Саган буйрык сол — б1здер неы!стщ мына каласын кайтсек те бугш аламыз. Сонда сен осыга-н mi' h де каланы как жарып ет! Керсш, кешеп заманда немгстердщ ке- зше дэл осы туйе секглд! квршетш казактардыц бупи кавдай екенш керсш, ocipece, казактардын не ута'ш егшккенш. ' «Не ушш?» деген сураудын жауабын айткютым келт ед1, «кешеп заманда нелйстердж квзше дал осы туйе се- кшд! кершетш» деген сезшен сондай каранды ем^рден казак халкын куткарган тек совет уймет!, сондыктан сол кара тунек ©Mipjaj басына кайта орнаткысы келген! уипв катты emireriHi ез'ше де белг!л! квр!нд! де ундегешм жок. Мен бул буйрыкты булжытпай орындайтынымды айт- тым. Ол, артиллеристерге жакындап келд! де: — Куттыктаймын, жолдастар! .Жещстерщ жежске улассын,— дедй Bi3 б!р дауыспен THicri жауабымызды берд!к. Мунан кейш мен!к мерей!м ecin, еркш свйлесе бас- тадым: — Жолдас подполковник, ci3re 6ip-eKi сурау 6epyiM6 болар ма екен?— дед^м. Бул кезде ол нем1ст!н жершщ ecxi картасына карая, ку томардын устшде отыр ед{. Ол карындашпен картаны катты б!р сызды да: — Сура,-тек кыска болсын,—дедь Мен онан тас кешрдщ астындагы судан не !здегеша сурап ед!м, ол маран ун катпастан картаныц бетшдеп Кызыл найзанын белпсш созып барып алдымыздагы ез!- М1з шабуыл жасагалы турран неьнс кала^ына TipeAi де: 318

— Оны мына каланы алганнан кейш бэршд1 жиып турып стройдык алдында айтамын. Ана турпан тас кешр- д щ де, мына кызыл найзанын да улкен сыры бар. Бул, осы 6i3Ain он жарымыздагы Kepuii дивизиянын коман­ дир! генерал Егоровтын, соры с басталган кун н щ ертещнде салран белпа едк Б ул осы жерге кайта келелпз, деген бэр!м!здщ сол кунп антымыздын белпа е д ь Б ул терец сырлы, бггпейтш узак энг1ме, кейш естисщ,— дед! де, ол кенет ойына элде не тускендеЙ атып турып, атына карай журд1. Мен оныц ештене айтпайтынын сезд1м 'де, аттан- дырып жатып аты-жен1Н сурап ем, аттын усгш де турып кегнлд1 кескшмен: . — Жасыратыны ж ок, муныц маран унайды. Аты-же- шмд! сурамастан бурын не !здегг етшшен, с у кешкешмд! сурараныца ризамын. Аты м Саржан, экем аты Мурат, кош бол!— дед1 де, алдынгы шепке карай ж орта женелд!». Х ат мунымен б1ткен. ж ок, окушым, хатты н осы ара- сына келгенде, мен сон ау 6ip тунп орманнын !ш!нде жан- ран оттыц басында кэ й ры лы унмен кара тунд ! сшю'ндаре кандай дауыстап турегелсем, енд! шаттык унмен esiMju- eaiM сыппндаре дэл сондарыдай дауыстап турегелд1М. Осы кезде еснс каккан элдеюмшц кулюл! д а усы шыкты, Ж ал т карасам, нак касымда гулдей жайнап, кундей шалкып, ГулжаИан тур. Муны коргенде даусы м да шык- пай калды! 631м де козрала алмай калдым. Тек кушм- cipereH кезш кез!ммен cyflin, колымды соза берд1м. Ол, колын берместен бурын колындагы улкен папканы усьш- ды да: — Алдымен аманатты тапсырайын,— д е д !., Мен пап­ каны алып стол уст!не коярын койсам да, не екешн ту- сшбей. — Бул не зат?— дед!м. Ол KyAiMcipeft тусш: — Амандасуды умытпаныз,— деда Мен ойымнын папкара белшш кеткен!не сэл кызарып, колымды кайта создам. — Рафу ет, карындас, тамашага табынып акылымды сез!мге билетш алдым. Егер амандасуды умыткан бол- Сам, 0FaH сен де кшалысыц. Сарынган аренды сабырсыз- д ы к етер дедщ бе, салкын канды кещлмен усынран караз емес, караздан ак кеншмен усынран отты колын ед1 foA куткешм. Ол енд1 кушырлана устай алды.

— Keruiipiml Кеилшз, булай етпеске болмады. вйт- кеш мен осынын шшдег! кагаздарды шздщ басыцызга шашу етш ес'жтен Kipe шашамын деп Саржан arafiFa уэде еткен ед1м. Кдйта мен оны icrefl алмадым. Кшалы болсам тез1рек акталайын. Папканы auiyFa руксат ел- Hi3,— деп жацагы e3i. берген папканы ашып ябберш Ы сонау тунп от басында керген сур дэптер мен жасыл карта кез1ме шоктай басыла кетп. Дзптер Ka3ip 6ipey емес он, карта 6ipey емес екеу болыпты. Буларды кврген сон, шыдай алмадым. Саржаннын взш квргендей квшпм босап отыра кетп'м, — Алрыс айтамын, баурым, шепмд! орындапсын, ракмет,— деп ед1м, ол калтасынан 6ip хатты алып усын- ды да: — Bipax, куантумен б]рге, ренжпу1м де мумкш,— дедь Неткен суык сез! Кайрыньщ Tyiii ani кеткен жок па ед1? Хатты алып бетш ашнанымша 6ip секунт те уакьгг еткен жок, сол 6ip секунттщ Ьшнде басыма талай ойлар келш, талай ойлар к е т т жатгы. BipaK хатгын аягында- fu «Kepicep кун ещу алые емес, керюкенше кош болы- ныз. Саржан».— деген евздер онын бэр!н де журег1мнен лезде жулып тастады. ГулжаЬанныц: «ренжпумм мумкш» дегенi Саржаннын хатындагы мына ce3i екен. «Оздш бауырмалдырыныз ушж урпагыма мура eTin калдырамын, деп кандай киын, канды жорыктарда тастамай журген мына папканы ка- рындастан ж1берД1М. Бул жай папка емес, менщ алтын сандырым. Жай алтын сандык емес, мын тун, мьщ кун кан кешш, халды ушш жанын кигая достарым мев ез журепмнш сыры салынран сандык. Тек, e3iM барранша журтка жая кермен!з. Толыктыратын жерлер1 кеп»,— дептк ГулжаЬанныц ойындагысы осы сокры сез екешн ук- тым да, ез киялымды ез1М жубаггым. — Журек сырын журтка жаюга асыкпаспын, солжу- ректщ журекке кеп сорылуын асыра кутермш,— дед1м де, Гулжапанра карап: — Ал сейлеин, кай жердеп келд'щ?— дед1м. — Германия жершен келд'ш. Осында келген деле­ гаты ». — Саржан кайда?

Ол сэл ойланып калды . — Оны айту уш ш К0П KYH керек болар. Б|р свзбен айтсам, баярыда ез! жалгыз калып жан таласкан, ше- карадары тас кегпрдеп етш барады. О л кунде жалрыз болса, Kasip соцынан ерткен б1рнеше мын сайцп-кыран- дары бар, жауды к,уып барады. Жещмпаз б!здщ кызыл -ту Берлишпн, кегше кетершгенше белш, cipa, шешпес дейм1н./Ерл1г!не к,оск,ан 6ip олжасы Курманразыдай куй- Ш1 екен. «Боз шген» атты куй шырарды. «Болаш ак euipAi зар дегещй бьпмейттн етш жасаймыз. Ол кезде б1здер бу- riHri зарды еске Tycipy уппн «Боз iHreH» кушн тарта- мыз», — дейд1 тартып отырып. — Жайна, зарсыз, мунсыз мунан да нурлы болашак! Бугш Саржанды кандай асыга кутсем, сеш де сондай асыра кутемш,— дед1 журепм.

ОКЕ МЕН БАЛА Сез болралы' отырран эке мен бала майданнан кел- гендер. Экенш жасы жиырма бес мелшершде де, баланык жа- сы он 6ip, он екщен артык емес. «Бул калай, он уш жасында уйленген бе?»— демещз- дер, оньщ езшше сыры бар. Экешн омырауында— улкендыбШш он ек! орден,' медалы бар да, баланык омырауында «Кызыл жулдыз» .орденi бар. «Он 6ip жасар бала орденд! калай алып жур?— деме- шздер, онын да улкен сыры бар. Эке майорша, бала с о л д а т а шнген. Осы екеу|, май айынын маужыраран 6ip эдем! куши- де Алматынын суду паркшщ ш!нде,. онын, квкжасыл кер- KiHe cyficiHe карап келе жатыр екен. «Ойламаран жер­ дей* деген свзд! эрдайым айта беремш рой, ойламаган жерден кездесе кетпм.- Олар Алматынын сулу корюне танданса, мен оларна тандандым. Меш тандандырран, acipece, солдат баланык: — Папа, осы аиаштын бэрше де алма шыга ма?— деген сурауы емес-ау, «папа» деген свз1 балды. Ж ен сурасумен свз басталды. Свз баеталысымен шу- шркелесе кетпк. Алраш квргенде ж ттп'н ерге б!тер кесек тулгасы квз тартып ед!, енд!, свйлеген сездершен, ойынын да кесек екеш сезше бастады. Bip мын торыз жуз кырык ymiumi жылы Украина майданындары казак жауынгерлер!н!н Казахстан хал- кына жазран хатынан б!р танкист командирд!н иажаймп 322

ерлш н окып катты суйсш ген ед^м. Сол мунан уш жыл бурын сырАан суйсш ген адамым осы С аб ы р Нурманов екен. Ардакты окушым! Алды н ала ескертешн, бул батыр ж !птт1к сол ерл1к icrepiMeH осы эщтмеде 6i3 д е таныса- мыз екен демещздер. ©йткеш, ол Сталин атты танкысы- мен жаудын талай та с камалын талкандап, талай жауды таптаран, кыскасы, к а й жерде кандай зор ш айкас болса, сонын. бэршен де улкен абройлы болып, жендспен к,айт- кан, данкты батырлардыц 6ipi. Онын, ¥лы Отан согысындары жорыгы 41-жылы июнь айынын 24 мен 25 не Караганда туш, танга жакын Батые Белоруссияда басталып. 45— жылы сепзш нп май кун! П рага каласынын. баты с ж ак сыртында 6iTinTi. Терт жылга созылран сондай зор жорыкты осындай келем! аз нэрсеге сыйгызу, эрине, мумк!н емес. Сондык- тан сезд1 Сабырдын езш е 6epin, баласымен рана таны- сайык. —' Bip мын, торыз ж у з кырык, унйшш жылдыц жазы, нешетердщ ен акырры зор шабуылра Э31рленш жаткан Ke3i ед!. Bip KyHi майдан колбасшысынын бхздщ корпус- к а арналран буйрыры келд!. «Немгстер 6i3Ain карсы ал- дымызра твккел! б1рнеше эшелон к ару-ж арак экеле жатыр. АлдаРы тунде майдан шеб^мен сексен километр ж ердей «Н» каласына келш жетедс П ол жерден май­ данный тус-тусына тартылмак. Калайда осыны сол топ- талып турран жершде дуртындар!» дептт. Б ес емес, он емес, жуздегеп танкымен ж аудын тылы- на кепе-кернеу етш, онымен де коймай, киыр тукшрше барып cofmc ашудын кандай Kflyiirri екенш айтпасам да болар. ©йткеш KayinxeHy деген элйзджтщ белп й . Хал- кымыздыд майданнан келген б1здермен энпмелескенде кауыпка калай карсы бардын демей, ж ауд ы калай жен- д'щ? деп сурауы да сондыктан Foft. Рас, жайшылыкта бэр! д е есептеледй Ал, ай к аск а 6iip шргеннен KeftiH Kayiirrin келемш елшеп, ж аудын санын санау б1зде болран емес. Б ул canapFa да сол салтымызбен сескенбестен атгандык. Казылран ор, атылран овда карамастан, майдан ше- 6iH бузып eTin, ж аудын ту сыртына шырып алдык. Ай тастай карацил. ¥зап алраннан кейш барар багытымыз- ды тузеп алып, айтулы каласына карай ж олсыз жермен тартып келем1з. Мана майдан шебшен еткен!м!зде, би‘з- Д* аткылаган жаудын зенб1регшщ уншен ж ер сышнгендей

болып едь евд жым-жырт, кулазыган уназ далага кез- дестчк. Айткан ка-iaFa да жакындап калдык. Танктардын 6api де бензинмен суарылган, дыбыстары жевдд шыкпай- ды. Калага жакындап келш, барлаушылар ж1берш едок, олар немютердщ кешеде бейбастык icren журген 6ip- eKi офицерш устап экелдь Б|‘здщ колбасшынын айтканы дэл екен, он жет1 эшелон келш жетштк 1шшде кшея танкылар тиелгеншц S3i он 6ip, Кай жерде кандай куш- тер турранын белгшеп алдык та, твртке белшш станция- ныа терт жагынан шыктык. Тан атып келедь Кимылдау- дын кез! жетп. Майданная алые жаткан немштер бейкам екен. Тек самолеттерден корi-ануга эз'ф болу керек, кок жузш тклплеген прожекторлардыц FaHa сэулеа кезге жш туседь Дыбыс бвдрмей жакындап келшГ терт жактан кие ж енелт едж, не&пстердщ саскандыиы сондай, 33ip тур- Fan зениткаларын сол аспанра караран куйшде гурс!л- дете бастады. Олардын оры аспанга Kerin жатыр. Bi3 6ipiHeH соц 6ipiHтаптап, алга карай умтылып келем1з. Станция тебесшде орт жалыны минут сайын кушей1'п, жалыннан кумбездер орнап, кейб'ф жерше жанар тау да пайда болды. Неьпс каруларыныц да p i шыра бастады. Б1рак, бул 6i3re. карсы атылып жаткан октын yni емес, б1зд1н орымыздан, огымыз салган ерттен тутанып жарыл- FaH снаряд пен бомбалардан, бензин багына от THin, жа- лын куша кулап Tycin жаткан ауыр танктардыц, езднвз! сорысып жаткан болат, шойындардын ун!. Шег1рткедей каптап аспанга жаркырап ушкан калын октын арасынан кып-кызыл куйшде ушып журген бшектей тем1рлер де кершед1. Карсыласкан 6ipey жок. Тек немштердщ без!лдей кэшып бара жатканын ерт сэулеЫмен алыстан рана керш ж\\рм1з. Дэл сол HeMicrep Берлинге дейш кашеа да мен оларды коркак демес ед1'м, ейткеш мынандай от сура- пылына карсы келу мумкш емес. BipaK, б[зге де Kayin твнди Немютщ он же™ эшелоны- нан он _же™ жанартау орнатып болып, мактаныш сез1м- мен кайтуга эз1рленщ жатыр едж, немютер кейшг! 6ip калада турган калыц кушш б!зд1'н алдымызга океп теге салды. Жаудыц Kymi басым екенш, огымыздын азайып б'лсек те' бул Kayimi де елегем1з жок. вйткеш, эркаисымыздыц кеудем!зде: мен 6yriH отан буйрырын

орындадым дегеи ш атты к бар. Кешлде сондай шаттык турранда, каймыгатын жан кемде-кем, е з ойымща сон- дыктан гой дебмш, к а р а курттай каптап келе жаткан жау танкыларына карсы умтылдык. Bip тамашаны мей сол кунп с о т с т а керд!м. Адамнын T ep ici елеуш сыкылды бслады, екен. К,арсы колю калган немктш 6ip уйдей танкысын танкыммен сорып »i6epin, тонкалан асырып ед!м, дуние кып-кызыл болып Kerri. Былай шыга бере к©з1мд1 суртсем, кез1мнен кан aFun, тур. Жолдастарыма карасам , олардын, кезш ен де, бетшеи д е кан шыпшып шырып 'тур. Bi3 каша урыс сал ган ед'ж, жау алды-артымыздан б 1рдей орап алды. Дегенмен, устап тура алран жок, ол кун! кушмен, тушмен сорысып, келес! куш танга жакын коршауды бузып шыктыК. BipaK, мен узап кете алма- дым — танкым ертендк ая к сынды, бет куйд!, жолдастар- дан айрылдым. 0 3 ine о к тию тэн жарасы д а , жолдасын- нан айрылу жан ж ар асы екен. BipaK, е л 1м ymiH емес, ©Mip ymiH тудым рой. Ендеше, ©Л1'мге неге бойсунамын, аж ал менен ani де алысып KepeMin дед1М де, 6ip шу- кырра кулай кегпм. ©лд! дед! ме, элде танкыдары баска жолдастарыммен 6ipre ертенш Kerri дед1 ме, немгстер ездерш щ сорына ка­ рай меш кврместен ©те шыкты. Ж ау карасы ©min, тар дуние кешгендей болтан сок етш мд! Kecin тастап, аярымныц жарасын байлап алдым. Кыбыр еткен жан, ты рс еткен дыбыс жок. Ж апан далада жалдыз калган ж аралы жаннык куйшен ауыр куй бол- мас. Tipi калганыма мана куанып ед1'м, енд1 ©к!не баста- дым. 6кж|'ш деген е р т кой, ©31'мд1 ©3iM атпак болып на- ганымды колыма алып ед!м, йшнде ок толы екен. Кез1м okk<J Tycii де, к©цл1М токырап калды. Ж узг келмесе де оны келер, оны келмесе де 6ipi келер немштщ. Жесты- рымды ала елешн, деген ойга келд1м де, жаудын келер кезш KyrriM. Немгстер келмей, ол у м т м д е далара Kerri. Е н д1 ©лпм де келетш ембс! Тек, каным кеуш , шелдеп барамын. Кунщз ш елдеп ©лер халге ж етемш де, тунде ш ы к TyciciMeH ш ептщ шырын жалап ж ан шакырамын. С е г 1з жуз метр ж ерде орман тур. Арманым сол орманга 6 ip жету. Кунд'ю ж атамын, тунде орманга карай 6ip жамбасыммен жылжимын. Аяксыз керген кун щ де кун емес-ау, сепз жуз метр жерге ек! тун жылж ып эзер жет- TiM. Орман imi сам ал, самалды жер р а ка т кой. Bi-

рак, бес куннен бер! дэм т'атпарандт ме, элареп кет- riM. Bip жаРынан жара да жанынды кинап барады. ©Mip- D.\\ канша кимаганмен, енд1 шыдамым таусылды. Май- данда жургеп экем мен командные хат жазып, ем1рмен хош айтыстым да наганымды кеудеме т!ред1м. Дэл сол кезде райыптан б1реудщ: — Ей, токта!— деген даусы Савд erri. © him екенш, туам екенш б5ле алмай акырын' жан- жарыма карасам, карагайда жабысып 6ip бала тур. Ба- ланы кергенде,. журепм елж1реп сала берд'1, колымдагы наган да Tycin Kerri. Бала жупрш келш басымды кушактай алды. ©зшше менен улкен де, акылды да сиякты, елгеннен келер пай- да жорын айтып, бар бигетш тэтп сездер'шен меш жу- баткан болып жатыр. Кейде мактанып та кояды. Сабыр соны айткан кезде, улкен юсшерше ек1 кольта артына устап, аягын салмакпенбасып келе жаткан бала- сы экесше жалт карады. Э к еа оны байцамагандай болып: —- Ол немютерден кашып журген Сергей дейтф бала ёкен, — деп axed сезш кайта бастап кетп. — Деревняда шешес'| бар, тунде уйшде болып, курдаз орманда журед\\ екен. Бала мешк эларегешмд! айтпасам да сезд! де, кед отырран жок, шалбарынык баларын турш алып, тура женелдй Мен тары да жалгыз калдым. Б|рак, ем1рдт туткасынан мыктап устагандай улкен ум гтм ш , Ол ум5т Kepin, eMipiMe тутка erin жатканым манаты кеткен бала. Кун бата берген кезде, menieciH epTin бала кайтадан келд1. KeniKi самалмён cepirin басымды кетерш отыр ед1М, ананы кергенде дал ез 1шешемд1 кергеядей ез1ме ез1м не бола алмай балкып кегли. Бурын жеткен ба- ланын касыма келш не эрекёт жасап жатканын да сез- ген1-м жок. Нк1 кез1м анада, ол жакындап келген, даусым катты шырып кета. Не дегёнгмд! осы уакытка дешн анык б1'лмейм!н, cipa, маркум ез шешемд1 «апа» деупп ед1м, мына келген орыс кемшрш дё «апа!» дедгм-ау деймта. Жалрыз-ак ауыз.сез айттым да, кушарымды жайып ж1- берд1м. О да ешреп коя бердь Бул арада 6i3fliH жубатушымыз жанагы бала болды. Ол б1здш жыларанымызды epcl Kepin: — Yn-улкен болып жыларандары несН— дегенде, 6i3 к ул т ж1берд!к. Ана байрус уйшдеп нанын, каймарын, самогонын ала

келген екен. Мен соларды йокенше Fana энг1мелесуге жарадым, уйыктап к етт ш н ... Bip кезде оянсам уркёр кетершп калыпты. Касымда манаш бала Fana отыр. Ана байгус уйден ала келген тузды сум ей кетершде аярымныц жарасын ж уып, жаксылап орап кепггп. Мен оны да бьпмеппш. Е н д1 е з 1ме ез1м келш, eciMfli жинаган- нан кейш бул мандары елдщ жайын сур ай .бастадым. Ж ау тугшршде ж аткан елдщ куш кандай болатыны ез!- ме де белгш рой. Б елгйн жайды сурауымнын мэшск немкггер — ен api кетсе он куннен калмай талкандалады. Талканы шырып ж аралы жырткыштай ашынран жаудын Халыкты мунан да ауы р куйге салып, Германияга айдап кету! мумшн. Ж аралымын деп карап ж атпай, халыкка .ездерш кужарушылармен кездесетш куш енд1 алые емес екенш жетк^зуш керек. Мумюн, бул хабар жетсе, осы баетан камданар д а , кулдыкка айдалудан кутылар. Б ул ойымды балага айтып ед1м, ол: — Баскалар болм аса, Петр атай екеум1з неыктердщ аузына тусе коймаспыз,— дед1 насаттанган гпшшмен. — Петр дегенщ kj' m ? — Б{здщ деревнядары 6ip шал. Ш ал болганда во!.. — Сен сол «во» шалынды шакырып келшй Бала ею сезге келген жок, ыен'щ жан-жарымды ту- йыктап кымтадЫ да, тун карацрылырына сунгш жоК болды. Мен тары ж алгы з калдым. Ken кешшпей та н д а шапарын шаша бастады, шалды ертш бала да келш ж еттк Шал жасы ж е т т с к е жетсе де, ажары эл! кетпеген келбета, кесек тулгалы адам екен. C ea i де кесек шыкты. — Калай, батыр аманбысын?— дед1 кен1ЛД4 дауыспен. — Аман болмасам да, жаман емеепш. — Жаман емес внешний бшем, сендердщ кзнша жер­ дей келш, нем!стерд1 калай каусыраткандарыцды да 6i- лем. Сондыктаи саган арнап мына 61р ж алгы з тауырым-. ньщ етш экедц1м. Т ун де мынанын, inenieci барып сенщжа- йынды айтканнан кейш : нем1стерге буйырмай, ез балама буйырран адал малым екенещ, дед1м де басын кыркып алдым,— деп улкен 6ip белке нан мен тауыктын етш алдыма койды да, колтытындары керпе, жастырын жерге тастай салып, жерд1 казура Kipicri. — Б|‘здщ бул атай немштер келгел! ж ер казура шебер

болып алды. Талай керд1 дё, талай орды да дазды. Ка- 3ip ci3re уя дазып жатыр,— дед1 бала куб1рлеп. Баланыд сактыкпен куб1рлеп айтдан сезш ест1мед1 ме, шал ундеген жод. Ауыд-ауыд жан-жадда дулагын салып дойып, OTKip курекпен узындьшы Kici бойы, те- penairi жарты метрдей жерд1н шымын допарып тастады да, баланы шадырды: — Сережа! Мен шоп экелгенше сен мына топырад- тардын дарасын жогалт. Шал соны айтып кетш далды. Сергей маран арнал- FaH уянын айналасындары шым, топырадтарды жан-жад- да шаша бастады.. Ол топырадтын дарасын жоралтып болганша, 6ip арда шэглч ардалап, шал да жетть Ол экелген шебш уяныд 5шше тесед1 де, оныц устше ез уй!- нен ала келген керпеш жайып, бас жарына жастыд. салды. Бул уя мен1н бес кундж мекен1м болды. Петр атай мен Сергей eKeyi Кызыл Армиянын шабуыл жасап деле жатдан хабарын тарату ушш елге Kerri, 6ipaK мен ещц жалрыз eMecniH. Манары ез шешемдей кершген Анна Борисовна бастаган дарттар келш менен елд1н, Сталин- шн, Кызыл Армияныд жайын сурап, узад эцпмелесш отыратын болып ед1. Аздан сон мен жатдан е л аз орман елдш мекенше айналды. Осындай ауыр салмадпен бес кун етш, алтыншы куншн таны жадындаран кезде 6i3- дж Армия да келш жегп. Мен ез тобыма досылдым. Кеше рана тобынан адас- дан жалрыз даздай ед1м, 'енд1 кедл!м кекке шарыдтап кетть BipaK шарыдтаран кедшм кеп кешiдней жер содты. 0 з1мд1 вЛ1'м тырнарынан жулып алган ана, сол куш кешке жадын жау бомбасынан даза тапты,— деп, ол ауыр 6ip KypciHfli де, датарында келе жатдан баланы он к,олымен душадтай тусш:— Басыма тенге» eniMfli cepnin тастап, eMipiMe тутда болган CeprefliM осы. Аяулы ана елершщ алдында аманат етш осыны маран тапсыр- FaH ед1. Кабырыныд басында жантайып жатып: муны баурымдай керш, баламдай сурге, мен де ант еткен ед1м. Сол антымныд туы eTin, сонан 6epi дасымнан 6ip тас- та?ан емесшн. Танктыц шшде exi аярымнын арасына отырып алып, талай сорысты да кврд1, танктын устшде автоматчиктермен 6ipre отырып алып талай рет авто- маттан жаура од та жаудырды. Праганын кешесшде терезеден меш атдалы турган б!реуд! xepin далып, ажал-

дан тары 6ip алып калды . Мунын мына кек ш ш K©3i 6ip- талай немютердщ кез алдында осы уакы тка дейш елес- теп журген шырар деймш . Scipece, мына 6 ip нем1стерд1Н: Олардын акырры тамтыры талдандалып жаткан кез ед!. «Жешлген елде ж ел ке жок» деген рас екен. Желкеш жок адамда не куат болсы н. Б 1р куш кеш ке орынбаса- рым мэз болып жетш келд1 де: — Жолдас гвардия майоры, 6ip там аш аны керсете- fiin, берГшырып кепщ згш ,— дедь Мен ан-тан болып сы ртка шыксам, eciK алдында сок- тадай-содтадай он уш hcmic, олардын алды нда ойкастап мен1ц даршадай СергеШм тур. Ол мен1 коре сала ж у п р ш келш: — Жолдас командир, буйрыгыцыз орындалды, 1-ро- танын командирше буйырраныцызды тапсырдым. Он уш HeMic олжам тары бар, во,— дедй Мен бетшен 6ip суйд1М де: — Бул неткен онай о лж а?— дед'ш. — Жок, онай о л ж а емес, б1рсыпыра орым шырын болды. I-iui ротадан кайты п келе жатыр ед1м, булар apaiu тшшде ,кашып келе жатыр екен. М ен дыбыстарын ecrin бура калдым да ал акра шыра бергенде окты тегш ж 1берд1м. Булар сасканы нан каруларын тастап, кол кетердк Кдруын тартып алсан немштер койдан да жуас болады екен.’ Жолра туш ндер, деп ед'ш ту с тк Эр карай ж урвдер, деп ед^м ж у р д к Тек, акымак 6ipeyi менщ жал- рыз екешмда кере салып, агашка карай к аш а женелш ед1, оны атып TycipfliM де, калрандарын айдап келд1м. — 0TipiK, папа, OTipiK айтасыз, мен олай деген жок- пын,— деп, Сергей сакы лдап куле женелдь— Осымен уш eripiK айттыцыз. — Адамнын ек шыншыл кез} балалык кез1 ме дей­ мш,— дед1 Сабыр KyniMcipen. BipaK, ©TipiK айтпараны ©31не аян болу керек, к ы зара койган жок, баласына суй- пн е карады да.— М ум ю н , сен дэл айтылмаран сэзд1 ©TipiK дейтш боларсьщ. Алдымен сол екеуш айыра бш,— дед! кул1миреп. — Жок, папа, мен ал гаш кэргешмде ci3 дгаганынызды кеудешзге емес, мандайынызра кезеп отыркансыз-ды. Басынызды сондыктан куш актай алганмын. Р а с па осым? — Мумйн рас болуы, ал екшнла не? — Екшнпен ©3iH.i3 шукырда жаткан сон K©3ini3re улкен кергнгеи болар, эйтпесё Петр атай кесек тулгалы S29

емес, сакалы иана улкендеу, орта бойлы шал болатын. — Оган да дауым жок, ал, ymimnici не? — Ymimnici: жанары немк менщ бала екешмд! ке- pin кашкан-ды. Жэне мен солай дегенмш. — А, онын не оймен кашканын сен кайдан бшесш, мумкш ол сет жалрызсынып к.аищан болар,— дед1 Сабыр сынарысы кел!п. — Онын, меш жалрызсынып кашканын ci3 кайдан 6i- лешз? — Жолдас Сергей Сабыров! -Сурау бермей, жауап бер!— деп эке командир калпыва тусе калып ед'1, бала солдатша тура калып: — Жолдас командир! Сонан бурын б1здщ Морозов дейтш старшинанын елу немгсп жалгыз 63i айдап келгеш еащ зде болар. Егер жалгыз адамды басынар болса со* нын, алдынан да талай немютер кашып кететш еш рой. Баласыныд бул сезше жаны ракатганып кетп ме, калай ani де дауласура болатынын сезсе де Сабыр уде* ген жок. Сергейдщ улб1реген иёгшен кагьш аз уакыт унс13 турды да: —- Кердаюз бе?— дедд маран Каран,— e3i айткан* дайын «во» командир болгалы турганын. Мен муны ал* дары кузден бастап Суворов мектебше ж1берем1н. Tip* ш!л1к болса, 6ip кезде керераз, Сергей Сабыров дейтш генералды. „, — Тшектеспш,— дед1м мен екеушщ де колын кыСЬга. Олар хош айтысып ж у р т кетп. Мен соларра субсше карап турып калдым. Bipan, ойым алыста, генерал Сабыровта тур.

С ЕР Т Тунг! аспаннын керк! болып кершетш, б!рак канш'а кап болса да, 6ip колхоздын бидайынан аз, канша улкен болса да, колхоздын б!р электр фонарындай да сэулес! жок, тебедеп жулдыздар ecKi ауылдын отындай елеусн реп 6ipTe-6ipTe сене бастады. бйткет, к ал а га ен бёрген алтындай ильные ж актьщ аспан элемше кызыл арай вн берш, квк жиектен нанатын жая тан келе жатты. Б'шддн елдж жазры таны кандай тамаш а! Оран жетер сулулык бар ма? Сол сулу танга телхбре карал шеткер‘1 б!р кырман басында бурыл сакалды едгезердей 6ip адам отыр. Онан баска бул манда кыбыр еткен жан, т а р е еткен дыбыс быпнбекдй Тек колхоз каласынын кеш есш деп электр шамдар тан шолпанындай жаркырап алыстан этой 6epin тур. Онан баска ж ы лт еткен от та кер!нбейд!, табигат маужыраган тэтп уйкыда. Дала. Еп'н даласы. Елн даласы ра ка т кушагында. Тек анда-санда жел- мен тенселген бидайдыц бастары рана сылдыр кагып сыбыс береди Осы маужыраган табигатпен 6ipre маужырап кезш алыска ж!берш, ойын квкке сермеп отырран тёк элп к арт кана. — Кунтай не 1стед|' екен?! Мешн. тыпмд1 алды ма- екен, жок па екен? К ап , кайтсе де кенд1р деп Айыма ай- тып кетпеген1мд1 караш ы , ол айтса кенетш ед!-ау,— дед! ез-ез!не куб!рлеп. Бул отырран осы колхоздын Нуркеи дейтш карты ед!- 831

Онын «Кунтайым», «Айым» деп отырраны езш'щ май­ данная былтыр кузде рана келген баласы — Кунтуар мен биыл Fana тускен к ел ш Айсулу. Ойлап отырраны сап eKeyiHin, Сталинге берген серт!. Бурый erinnin шскен жерлерш рана ipiKTen орып кел­ ген колхоз бугшнен бастап орак. жумысына кауырт Kipi- сетш болран сон сол жайында кеше кешке жакын, дал осы кырманра келер алдында баласы мен келшне 6ip улкен усыныс айтып ед1, оран Кунтуар кенген жок. Акыл- мен де, ашумен де айтып баласын кещнре алмаган сон. кеп толиаура мшез1 келмейтш Нурекен: — Сен немютерд1 жэлрыз езщ женгендей бола берме, бшдщ бе? Майданда жауды дыра бклгешнмен егш оруды менен артык бшмейсш. Сез жок егер менin тшмда ал- масан, ертенп кунг еюнесщ, ойлан,— дед! де, кузетке KeTin калды. Сонан 6epi ол осы ойдын ушырынан шыра алран жок- Bipece айтканына кенбеген балагана, 6'ipece тез ашу- ланган езше кеи журш, таднын калай тез атканын да б'мяген жок. Елдш жумыска шыратын уакыты жакында- ран сайын Кунтуарра кеб)рек кешп, кайта-кайта ауыл жадка да карай бередь BipaK, ауылда да дэл осы Нурекен ойларан ойды ой­ лап, дэл осы Нурекендей тушмен токсан толрэнып, уйык- тамай шыккан 6ip жан бар. Тун nepneci ani кетершме- генджтен Нурекеншн кене кезше кершбегеш болмаса, сол адам дэл каз1р кырманра карай келе жатыр. Нурекен оны аркан бойы жерге келгенде керсе де, кез1 булдырап еркш тани алмай: — Бул кайсын, ей мезплйз журген?— дед'1 оран карай карсы журш. — «Мен», деген Кунтуардык даусын тани кетш едь Нурекеншн журеп,муздап сала берд!. — Йемене шешен аман б а ? — дед! аурып жаткан кем- nipi каза болран екен деп ойлап. — Ол Kici аман болмаса, мен булай журе алар ма- ед!м? — Зэремд! алдын-ау шырарым, тан атпай нарып журс!н? — Жай, с!зд! ертерек кайтып 6ipa3 дем алсын деп келд!м. , Дем алранды коя тур. Сен мен!н кешеп айтканыма тусшдщ бе? TyciH шырарым, Ил ал! Кеше ашумен _ашьш ззг

айткан жок ед1м, енд1 айтайын, сен осы б ес айлык ен- бегщмен бес жыл кан майданда журш алган атарыкнан кем атак алмайтынынды сезбей журсщ, б ш д щ бе?» Кул- ме, балам, оныц тук те. KynKici жок. Сен басы на конган бакытгы тепкел! турсын. Егерде менщ тмпмд! алып, бупн Kipicfn кетсек, сонау жиырма гектар егш ш ц зор аброй aneperiHfliri сезаз. - Биыл баласы мен к елЫ Сталин ж ол даска жазран хатка кол койып, кы ры к гектар жердщ эр кайсысынан 6ip жуз сексен путтан бидай алуга серт бергенде ол: — Шолге салынран егшнен мунша ©шмд1 ата-баба- ларык да алып*керген жок. Орындай алмай маскара боласывдар, азайтындар уэдень ©TipiK сер т беру— взш кему,— деп безектеген едь Бурнары кун! курорттан келе баласы мен келшшщ сол сертке арнап еккен кы ры к гектар жершщ егш ш керген- нен кейш ол райынан кайтып: — Апыр-ай, алпыска келген1мше кермек ту ги , ecri* меген ражабым екен бул, шолд! жерге мундай да епн шыгады екен-ау! Айымнык erini неткен та за ед1; мар- жандай, тшп жиырма гектар епнде ж иырма тал арам шеп жок, езшщ жанындай-ак куткен екен, па Кунтайым- нын eriHi де ез1 сегалдг толган екен,-— деп ете кощлд! кайткан-ды. — Коке, менщ с1зден тьпер 6ip т!лепм бар, журе сейлесещк,— дед1 экес1 аброй-атак туралы айтарын ай- гып болганнан кешн ауылра беттш. — Ия, ол немене? — TLnep тшепм сол — мен! мунан ж ег! жыл бурын- ры Кунтуар керудх койыныз. Атак алуды е з басымнык арманы ететш кезден кеткенмш мен. — Е, солай де. Болдым, толдым, ещи аброй-атактын Keperi жок, декад екенсщ foA. Ж ок шырагым, сен мына с у iiuneft cenin калган бидайга уксап кекиме,— дед! Ну- рекец exi жарында TeHin турран егшшн iuiiHeH окшау турган жалрыз тал нэз1К бидайды эзер тауы п алып. — Акылсыз адам су ш пегенджтен ceHin к ал ган бидай се- кшд| шлуад бшмейд!. Сен кешеден берг м аган солай кв- piHin журсш. — Озше e3i уш ш емес, ел! ушш icrey акылсыздык па?— дед1 Кунтуар экесш е куле карап. — Елше аброй эперудг ойларан Kici б у л ай ютемейд, балам, бшдщ бе? 0 з щ Сталинге серт б ер д щ бе, бердиц

Сталинге бер!лген серт, буюл отанга бершген серт, б1пдщ бе? Сен оный ap6ip гектарынан 6ip жуз сексен пут бидай аламын деп жаз бойы алысып едш, енда келш оны эбден кураран сон орамын дейан. Осы да акылды- лык, болып па? Кеше мен кез1ммен керш, кешпмыен елшеп кайттым. Ондай eriH бул колхозда жок, енд1 6i- раздан кей!и барлыры бастарын катере алмай кулагалы тур. Жауын мыктап 6ip жауса, не 6ip дауыл сокса, ка- 3ip-aK каусайтындыры c©3ci3. Ертецп куш ол осындай 6ip апаткЛ ушыраса, Сталинге не бепцд! айтасык? Осы- ны 63jH 6ip ойлашы. Екшпйден, есвде болсын, балам, Алатаудын кысы кеш тусед1, кузге дейш^Ир жинап алар- мыз деп жаз ортасынан кузге дейш ырталатын эдетг! бул ел сен обыска кеткен жылы-ак тастаган. Сондык- тан, сен капы калып журме. Уакштан 6ip минут кеш!к- сен, 6ip адым кеМн кеткешн. Бупнп кун 6ip рана 61ЗДЩ колхоз емес, бушл Алм.аты болып жаппай KipiceTiH кун екенш кеше естдок. Банде болсын, балам, б!зд1н облыс биыл улкен сыннын успнде турран кершедй Онын устше, • б1здщ облыс онтуспкпен жарыска тускен. Олардын Щ сендей улкен серт бергендер1 бар екенш тунеу кут езщ окыдын.. Сонан калып'койсак не болдык? Б1здер, астыкты кеп алганымыз былтыр деугш едш, жок, олай емес екен, биыл-былтыррыдан ек! есе артык 6epyiMi3 керек кершедк Сен.соны ойла, балам. Bip сейлесе ерш-ернше жукпай осылай узак сейлейтш Нурекен inrrericiH Teric актарды да: — Иэ, мент айтарым сол, балам,— дед1. .— Кеке, айтканыныздын 6api де, дурыс, бэрше де TyciHeMia. Мен бидайдын дэш эл: де тола туссш, кеме- лше келсш деген ед1'м, ол ойыма жете алатын емеспш. Тунде радиодан 6ip жайсыз хабар естшм де уйкы да кергешм жок. Ci3 K33ip уйге кайтып (Мраз дем алып алыныз да,б[зд1Н кырманра келшз. Б1здш KipniiMi3 ауы- рып калып едк сонын орнына Назаренко а з д ! бердь — К1рд1 коя тур да радионык не дегенiH айтшы? Ол неНдей хабар? Cofuc емес не, afiieyip? — Жок, сопле емес, 6ipaK мен ушш сорыстан кем THin турран жок Ертекнен бастап катты несер жауатын кершедь Бул хабар Нурекене де жешл тимедк Кеудесш кере ауыр 6ip курсшш: 334

— Одда ес!л енбек еш болып, ecln е п н д алад а калды десеншИ— дед. — Жок, калдырмаймыз. Жауынра к ул а са кулайтын Айсулу екеум!зд1Н кы ры к гектарымыз, Соран бугш ком- баиннын екеуш де салаты н болдык. — О, айналайын, мше енд1 жарад и д . А л , сен кай комбаинды алдын? — Галинанын комбайыны. — Сергейд1 неге алмадын? — Оны Айсулу кеш е алып койран екен. Галинаны да жаман емес деседГ — Иэ, Галина кызым да жаман емес. А л , енш, шы- рарым, мешн айткан «сандырарым» келш маскара болып журмендер, кимылдандар. — Ci3 де кещпспешз. Сусынды молырак. ала кел1Ш'з. Toyip болса апам да барсыншы. Тым болм аса каптын аузын ашып, кырман сыпырура жарар. — Ай, шырарым-ай, кешег!сшдей болса, ол Кайда б ара алсын, tayip болса e3i де барады рой. С орыс кезш- де каптын аузын аш у емес, анау-мынау ж М ттер- кетере алмайтын капты да кетерупи ед1'-ау, рл' байрус,— деп Нурекен уйше бурылды да, Кунтуар езш щ епнш е карай женеле берд|'. II Кунтуар тунде радио хабарын еспген со н тесепнде ж ата алмай, уйден ш ы ры п кеткен ед|, сонан 6epi барма- Faff жер> жок. Ен алдымен колхоз баска рмасынык пред- седател1 Назаренконы оятып, KayinTi ж ардайды баяндап, командирши алдында турран ’солдатгай-ак: — Председатель ж олдас! Радио хабарына Караганда; ертеннен бастап калын несер жауатын керш едй Сондык- тан, сертке алган жиырма гектар eriHiMe улкен Kayin тен 1п тур, соны жыйнап алайын. Комбаиндарды буг1н маран бершз,— дедо. Несерд'ж хабары жайсыз тид1 ме, к алай Назаренко тым катал ун катты: — Не-ме-не? К ун туар оны уйкылы куйде отыр деген оймен келген шаруасын кайтадан баяндай б астап едь — Аз ойлай, кеп сейлейтш wiriT екенсш !? Bip сезд! кайталай бергенше, меш н комбаинды саган кайдан таба- S35

тынымды айтсаншы,— дед! де Назаренко ки5не бастады. — Осында ею комбайн бар емес.пе? — Ол баскара бар болранмен саран ж ок кой. — Тусшбед!м. — Тусшу ушш алдымен ойлану керек,— деда Наза­ ренко жайымен,— езщнщ айтканыкнан баскара кенбейсш, комбаинды ал деген кезде алмайсын, енд1 келш баска- ларга бершп койран комбайнды алып бер дейс'щ-. Сон- дыктан муныннык орыисыз екенш тусшсен, саран берше- TiH комбайнын, жок екенгае де тусшесщ. Кунтуар estate кунэсш енд1 сезгендей томен карап сэл KlnipAi де: — Степан Борисович,— дед! акырын, кенетген муи- дай KayiiiKe кездесетш!мд1 мен кайдан б!лей!н, бидайдыа д а т тола тусс!н деген ед!м. — Жок, достым, осы сезщнщ как жартысы сез емес. Сен отан сорысынын ауыр мектебшен еткен адамсын. Сорыста журген кез!нде кенетген кездесетш бул сешда кездейсок жардайларды талай корген боларсын деймш. — Иэ, керд!м. Ендеше, кору бар да, уйрену бар. Кай уа'кытта бол- сын, кездейсок нэрсеге эз!р туруды уйренущ керек. Eneyi унйз отырып калды да, б1раздан кейш Кунтуар ун катты: — Онда мен Айсулура бер1лген комбайнды аламын. — Ол не ушш?— деп Назаренко жалт карады,—онык саран эйел болраны ушш бе? Жок, жолдас, Айсулу саран уйде рана эйел, тузде ез'щмен тен жауынгер. Сондыктан, еркексшш оран соктырар болсан, мен!мен соктырысуга да 33ip бол. — Мен соктырысайын деп турраным жок, алып бер!-' н!з деп турмын. — Мен Айсулура бершген комбайнды енд! кайтып ала алмаймын. Ол кешеп ауыр кундерде сетмд1 cepiriM болран адам: Ондай адамдарды мен ешуакытта умытпай- Мын, сондыктан да сен уш!н Айсулуды ренж!те алмай­ мын. Екшипден: ceHiH ertain кандай болса, оныд eriHi де сондай. Енд! TyciHiKTi ме? Жок, en6eriM еш болран сон тукт! де тусшетш емес- пш. 1 Назаренко ойда отыр, ол Кунтуарра «кеше ал леген­ де алиан жоксын,.енд! саган бер!лет!к комбайн жок» дей отырып та, «кайсысын берсем екен» деген ойда болатын.

‘— Енд1 кайттым?— дед! inimeH,— кеше бер!лген ком- байнды к.айтып алсам, KefiiH кайтуды намыс керетш Дуй- сен мен Айсулу не дейд1? — Степан Борисович, 6i3fliH жазырымыз не?— десе, н е деймш? Жок, о л ар жазыксыз, олар сорыс кезшде ие болеан данкка an f K ip кел'прген ж ок. Олардын да eriH i жаман емес. О лар д а астыкты текпей-шашпай жинап алып, абройлы болрысы келед1. B ip a K , мынанык eriH i б эр 1нен де жаксы, a p i мунын eriHi не тенш турган к а у ш оларда жок. О нын уел не, майданнан келе жанын сал а кимылдап ж ур ген мундай адамнын меселш кайтару д а дурыс емес. И э, д у р ы с емес,— дед] де столра отыра к алы п жаза бастады. Мына кагазды к аз1р Галинага алып б ар д а , тез ki- pic. Калай да сол ж иырма гектар жерд1 кун батканша б т р е т 1 н болывдар,— дедй . Кунтуар Назаренко у с ы п а н кагазды алып жатып, та­ 1ры 6ip тшегш айтып калды : — Б здщ KipmiMi3 а у р ы п калды, сон ы ц о р н ы н а есепке ж у й р ж 6ip адам бер сеш з. Карауындагы адамдарын он саусарындай бшетш На­ заренко коп ойланган ж ок. — K,a3ip б1зде басы ар ты к Kici жок. К ы р м а н кузетж- д е г ! оз'тнГн, экеке бар ы п айт, 6ip-eKi кун с ен д е р ге кемек- Tec ciH . Кунтуар буран д а разы болып, м езп лаз келш, оят- канына KeiuipiM сур ады да, ауылдын ен шеттндег! Галинанын ушне карай ж упрдь Ол кешеде келе ж аты п, булттан кауштенгендей ас- пан га карап еда, сам саган сансыз жулдыздар: «корыкпа, эзГр булт жок» — дегендей жымын кагып т у р екен. Алдары багананын. басы па орнатылган электрдж сэу- лесш е келгенде Назаренконыд не жазганын 6Lnrici келш хатгы окып едп «Галя! сен каз1рден бастап мына Нуркеновтыд карауындасын. Жардайды ©3i айтар, сарат т э н р ы терттен калмай ж ум ы ска KipiciHAep!»— деген екен. К унтуар сагатына к арады да: — Эл: уш сарат бар . Оран дейш звенонык барлык адамдарына хабар 6epin улпремш,— дед1 1ш1нен, Сол журштен ол 6ip танран ж ок, 03ine караган адамдарымен кырмандары экесш де хабарландырып ул п р д Г Miне, енд1 031hi’h егшше карай келе жатыр. Ол келгенде звенонын баска адамдары астык сала- тын каптарын, тиейтш арба^арын, таситын келшш эз'ф- 22 в- Эб1шев. • 337

леп клрманды айнадай жаркыратып койран екен де, Галина комбайнын тешздей толкындалып турман кзлын егшге енд! салгалы тур екен. Бул кезде дэл осылардай тас туйш^ болып, Айсулу бастаран ею'нш! 6ip топ кырманнын ой жарындагы баска 6ip егшнщ басында тур. Олардын комбайншысы Сергей Петрович дейин картан адам едь Ол езш ш Keirri квр- гендтн ютеп, егшде шык бар — жорын керш келд1 де: — Тэуекел!— дедй Бабына келш турран ею комбайн катар гур ете туе- кенде «1ске сэт» деген тшек уш eKi звенонын аузынан б1рдей шыкты. Кунтуар- армиядан еткен жылы кузде, ел ег?н алып болраннан кейш келген болатын. Сотыстан бурын бул колхозда комбайн ж ок болрандыктан, онын eriKSi калай оратынын ол бшмеуип едь Сондыктан, теш'здей текселш турран еНнд1 алып машина асай женелгенде, шалкып жаткан егш даласы оран уршыктай yfipinin, сол машина- нын баурына жирылып келе жаткандай кершд!. Bipece сол дэщи тещздей толкыран сэнда далара, 6ipece ком­ байннын, бункер'шен суша куйылран алтын туей дзнд1 керд1 де, ертекг1 куннен куткен каутт] умытып Kerri. О л комбайннын киМылын толык кергелг алга таман барып тур ед1, епнд1 буркыратып келе жаткан Галина снын танырканып турранын ce3in: — Калай сорыста .жургенде мундай куралды Repin пе едадз?— дедь тусынан ете бере KyniMcipefi кез тастап. — Тамаша, тамаша!— дед1 Кунтуар комбайннын ке- сек кимылынан. кезш -алмай. — Тун желд1 болранымен erinniK аздаган дымкылы бар екен. Б!раздан сон KepepciH нагыз тамашаны. Галинаныц бул сезше Кунтуар жауап каткан жок,тек: — IUipKiH-ай, Айсулу неге осы Галинадай комбайн- шы болмады екен?— дед1 шнен. Комбайн теюзде жузген кемедей салмакпен жылжып 6ipTe-6ipTe алыстап барады. 7-8 кызбен ж т т т е р бункер- ден саулаган дэннщ 6ip TyflipiH жерге туа'рместен кап- тап, онан арбара тиеп, жан таласып барады 0зш1н сол сержтерше сенгендей, Кунтуар комбайннын кимылынан кез ала алмай aiii тур. Ол, комбайн кайта айналып келгенше, не арба толран астык кырманра кел in тускенше сол орнында тура 6epyi MyMKiH еда, кырман жактан Нурекеннщ:

— Кунтай! Айым! Бидайларыннын 6ip-6ip басын ала кел1ндерш1,— деген дауы сы ойын бел in набердй Карттын не ойлаганын баласы да, кел1ш де сезди Bi- рак Айсулу дэш мол бидайды !здеп кез ж уп р тсе, Кунтуар осы арада экеа мен Айсулуды 6ip алдагысы келш д а т азын |’здед1. Сондыктан ол кез келген бидайды узе сал- FaH жок. Тандап ж ур!п ек! жерден eKi бидайдын басын Y3in алды да ж упрген бойымен Нурекеие келдк — Кеке, неге 6ipa3 дем алмадыныз?. — Демд! eriH 6iTKeH сон алармыз, балам; Эдей! Айыма кемектесейш деп ерте келд!м. Сен б1лупн ме едщ, оиын аягы ауыр екен рой. — Е, онын аягын к!м елшеп керштг,— дед! Кунтуар «аяры ауыр» деген сезге iunefi куана туре а да, эзьяге салып. Нурекеи жактырмаран тур керсетш, ун катканша болран жок, екшип ж актан Айсулу ж упр!п келд! де: — Ата муны KaflTeci3?— дед!. — Айналайын Айы м, Ka3ip муны ^rin дэшп санай- мын да, сен екеущнш бул жерде канша а с т ы к ' алатын- дарынды б!лемш. — CoFbic енд1 6ip жыл созьинанда агроном болатын екенс1з-ау, кеке! Байканыз, жолдас агроном, Айсулудын eriHi жаксы куйлген eriH. Онын ен!мд! мол беретшдМ сезс!з, Кателесш журмец!з,— дед! Кунтуар экесже кал- жындап. Онын муны не оймен айтканын Нурекеи де, Айсулу да сезген жок. — Кекетпей-ак кой, еНт'не жемд! eKi рет артык бергенш болмаса, мактанатын туп'н жок,— деп Айсулу !ште журген 6ip куд!г!н айтып салды. — Е, айтып отырранын жазрытурры себйлген киыр- шык тынайткыш п а?— дед:’ Кунтуар колын сермеп.— Ол тэжрибе ушш себш ген жай нэрсе гой. — Жай емес, сол себшгеннен 6epi eriHiH кулпырып кетт!. ©йтпесе сен ег.1нд! менен жаксы куткен жоксын. Kejieci жылы ёг)нд! мен сонымен гана коректенд!рем!н. — Токта кекемнщ кез! кул!мдей бастады. Бул кезде Айсулу экелген бидайдын басын есептеп болып, Нурекенн!н жьтмындап отырганы р а с ед!. — Oho, жарайсын Айым, жарайсын. Мьтнадан 6ip ж уз сексен туспесе де, б!р жуз елу кайтседе тусед1,— дед1 ол куанран п!ш1нмен.

Бул сан Нурекенд'1 куантканмен Айсулуды пуанта койган жок, кайта оны улкен dflpa тастады. Атасыньш сезш е сенер1н де cen6eciH де бшмей, маржандай жау- дырагаи бидайларра карап 6ipa3 отырды да: — Bip жуз елу дейс13 бе? Жок> мумкш емес, кайта есептешз,— дед!. Нурекен взшщ мулт кеткешн eciH8 туаргендей шугал езгерш, жалма-жан шотын кайта каиа бастап ед!, аздан сон масаттана катты 6ip сарт еткЫпс — Жарайсыц Айым, жарайсыц, 6ip дэн болса да 6ip жуз сексеннен асырады екенс'ш,— дед!. — Е, басе! Ал енд1 мынанын бидайын есептешз. Кун- туар экелген бидайдын 6ipiH экесше 6epfli де, екшппсж ез1 алып калды. Бул ею бидайдын кандай айырмасы барын Нурекен де, Айсулу да ацрарран жок. Tinri кол- дарындаты бидайдын Kefi6ipi кауызы дэназ екешн де ангарран жок. Буларра Кунтуар анрартар емес. Ол езшде калган бидайды тез алаканына салып *i6epin укп де ею санаганнан кейш кырианиа шашып ж!бердк — Оньщ немене?— деген Айсулудын сурауына да жа- уап наткан жок. Дэщи кайта-кайта санап ойда отырран экесше унте карап: — Bip жуз елу десешздер разы болар ед1м. Есвдзде болсын, мен1н егшм кезге толык кершгеш болмаса дэш аз, — дедк Нурекен дэнд|' iuiiHen санап шыкты да, ойланып кал­ ды. Кайта санады, кайта ойланды. Жана Айсулудын бидайын 6ip рет санасымен-ак колы шотка жетш барып едк бул сапар олай- емес. — Кекё кептМнен санына жете алмай отырсыз ба? Бере турынызшы, мен санап берешн,— деген Кунтуарга коз аларта 6ip карап, ун наткан жок. ¥зак ойдан сон барып: — Бул калай? — деп басын шайкады. — Немене? Жуз елуге де жетпей жатыр ма, TinreH? — Канша есептесем де жуз кырыктан шак Кана асып тур. Мунысы Heci?I — Бэсе, айтамын ба, мент eriHiMHin дэн! толык бол- маганмен саны аз,— деп Кунтуар кынжылгандай болды да: «онда eKi жузге еркш жетед1 екен» дед1 шшен. — Бул айтканын келмесш, келсе ел1м той,— деда Нурекен KypciHin. Кайтер дейаз. Азар болса, Айсулудын астырынан 340

косып есептеп уш ЖУ3 жиырманы как бвлерлпз де, жуз алпыстан енш алдык дерм1з,— деп К ун туар тура 6epin, АйсудуFa кез тастап ед1, ол элденеш айтуга* ынрайлана бере аузын баса койды. «Мынауын. уят екен» дву ед1 онын айтайын дегенi. Bipan, оны eni есеппен айта алмады. Bipim utaeH , Кун- туардык кеншне карады, екнишден: «шынында солай етсек каитедь оны жерге каратып койып ал рай атактын не сэш бар? Осыдан уюметке келер залал бар ма? ¥ят- ай, мен не ойлап кетт!м. Кдйдан рана келд! осына 6ip лас ой?!»— дед! шшен. Онын не ойларанын Кунтуар сезген ж ок . в з ш т жаз бойы теккен TepiHiH жемкпне кенелетшш сезш, кеудеа толган куанышты сыртка шырармастан комбайн журген жакка карай ж уп р е женедд'1. Кунтуар кеткеннен кей!н Айсулу да отыра алган жок. Журепне шырмалган жанары 6ip ойды тарката алмай езшщ комбайнына к арай аяддап келе ж атыр едь Сергей Петровичтын: — Ау, кызым, 6epi кел,— деген даусы шыкты,— неменеге шакырран екен ол? — Шакырган жумысы улкен, ci3 атайдын тэжрибе- сше ceneci3 бе осы ?— дед'1 Айсулу комбайнмен 6ipre аяндап. — Атак к!м? Э л п мен туган жылы дуниеге катеден келген Нуркен дейтш шайтан ба? — Иэ, сол езщ1зд1Н курдасыкыз. — Ол, не дейд!, тары да мен туралы б1рдене деп сандырактаган рой! ? ' — Жок, ci3 туралы емес. Ол Kici б‘1зд!н епннен 6ip ж уз сексеннен т у с с е , Кунтуардын eriHiHeH ж уз кырык,— дейдь — Онда ол, каргаймарыш шайтан алжыран екен. Рас, сенщ eriHiHHen жуз сексеннен кем туспейдк Ал, Кунтуар­ дын егнпнен eKi ж узден кем тусед1 деу алжырандык екеш жэне рас. Мен бул ек1 епннщ каншадан беретшш элде кашан б1лгемш. Б ар, кызым кун желдетш келедь Онан да арбаларды тез-тез босатып турыцдар. ByriH мен 6ip кимылдап керей'ш. Айсулу бул ею карттын кайсысына сенерш бишей дел-сал болтан куЙ1 6ip арба астыкты кырманра жетюз- ген кезде ар жарынан Кунтуар да астырын экеп тепп ж1берд1'. 341

Дэл сол corn кутш туррандай Алатаудын аскарынан алтын кун шурыласын шашып ж!берш едь курен бидай кун сэулес!мен шарылысып айнадай жаркыраран кырмаи 6eti ала курен нуриа беленш жайнай rycri. Ш ■— Ал, достарым, бугш жасакты жаудын штабына Kipren барлаушыдай кимылдандар. Келген астыкты езш Tycipin, G3iM кызылдап, машинага ©3iM тиеймш. Баска- ларын комбайн басында болындар,— деп Кунтуар астык экелген KictaepiH комбайнра тез женелтш ж 1берд! де, 63i желге карсы тура калып, угол! жаткан дэнд! желпи бастады. Онан кэлрысы келмеген Айсулу да ак, KyperiH кемш Ж1берш, уйшп жаткан кызыл дэнда буркырата женелш eai, колына 6ip курекп ала сала Нурекен де жепп барды. — Айналайын, Айым, мен-ак б1рдедё етермш. Сен дем алшы, саган мундай ауыр жумысты !стетпе деген ед1 кемп1р, кейш туршы, карагым. Айсулу атасынын MeflipiMAi сезше суйс'шш сэл к!д1рд! де, жакындай бере: — Ата жарасынын аузы ашылып кетер, баланызра барып кемектес1шзш1,— дед! куб1рлеп. — Апыра-ай, ойысы бар екен-ау, эль Онын жен екен. Айым, — деп Нурекен Кунтуардын касына барып едь — Кеке, неге келдМз?— дед1 ол. — Жаран ашылып кетер, мен-ак кызылдайыншы, карагым. _ — Жарадан корыкпаныз, <кеке. Манагы айтканыныз рас, келМшздан аягы ауыр, с!з соран кемектесМз. Bip жагында жаралы баласы, еюнш! жарында аяры ауыр келМ тур. Ол екёуГ 6ipiH-6ipi аяп елж1‘рейдь кай- сысына кемектесерга бшмей, екеу!не б iрдей елж|'реп Нурекен тур ойланып. — Жасырмай айтшы, карагым, жаран анык кау!п- ci3 бе? — Ешуакытта Kayin етпен!з. Ек1жыллан 6epi жазыл- маран жара болушы ма ед!,— деда Кунтуар. Нурекен Айсулудык касына кайтып келд! де: 342

— Айым, корыкпай-ак кой, карагым. Ж арасы sayin- 013 кершед! рой,— дедр акырын. л — Онда, кешеден 6epi дем алган жоксыз, 6yriHri кун азге де жешл тимес, каз1р ш д щ майданыцыз бас- талады, дем алыныз. — Жок, Айым, демд1 жауынкуш алармыз ещц,— деп иепн 6ip KQTepin тастады да, Нурекен кырман устш куйын соккандай етш яйберди Неткен i3ri касиет бул! Бурынры заманнын атасы мен к ел ш болса foh, ез уйш щ отын да мундай ынтымакпен жакпас ед1, 6ip кырманныц басында, 6ip -плекпк усп'нде жумыс штеп жаткйн осындай семьяны кергенде, мундай семья б1зден баска кайда бар деп те куанасын. Осы 6i3 ойлаган куанышты ой дэл Kaaip Нурекен мен Айсулура келмесе д е ауык-ауык сол eKeyitie алыстан квз тастап турран Кунтуардын журепне орала Kerri де, екеуше кызыра карап турып калды. Б ул кезде Айсулу 6ip суйюмд! турге келш , Кызыл шырайлы ещ кулпырып тур едп BipaK, ол езш е куйеушщ суктана карап турра- нын aHFappaH жок. & тю р кара кездср жалт-жулт erin бидайдан, эЫресе, эуелеп барып кайта тускен бидайдан басканы каз1'р кврер емес. Ал, Кунтуардын кезш тартып турган онык юшкен- тай 6yF3FH. Енкейген кезде бурары сэл салбырап, ар- жарынан кун коршгендей улб1рей туседК екен де, дэнд1 аспанра аткан кезде иеп аккудын топшысына уксап ете эдем! кершед! екен. Кунтуар сол с у л у кершстен кезш ала алмай тур ед1, кенеттен кездескен мынадай 6ip жардай ойын белш ж!бердп Ол Айсулура кадалып турран 6ip минуттын !ш1нде жел тына калды. Б идай сапырылып турран кезде жел тына калса, сол жел кайта ескенше ыскырудан талмай- тын Нурекеншн еж елп эде-ri брлатын. С ол эденмен ыс- кырып келш калып киюы кеткен и стерш щ арасынан дем1 шырып Kerri де, ыскырыры «бшш» дегендей баска 6ip дыбыс болып шыкты. Оран e3i де уялып калып, не icTepiH бишей Tepic айнала 6epin. ед1, анадай жерден Назаренко келе ж атыр екен, квз! соган т у с т к е т де: — Ассалаумаликум, Степан,— дед1 сасканынан. Сол-ак екен, экесшщ жана ыскырамын деп «бшш» дегенiне азар шыдап турран Кунтуар сыкылыктай жв- нелд1 де, Айсулу кулуге атасынан уялып, Tepic айналып кетп. S43

•— Ой, 1шрк!н-ай, сертше жеткен юс!дей жеткуш-ай, мынаньщ,— дед1 Нурекен Кунтуарра суык туспен_ ка­ рал,— менщ жасыма жеткенде бидай жей алмай Айыма шайнап бер деп отырасын эл!, асыкпа!.. Айтпакдды, кол- хозда су тшрмен бар екен рой... Ж э, жэ енд1, кеншде- мей. Маран кулгенше, езщ елге кулю болмай cepriHii орыидасаншы. Егер берген сертвд1 орындай алмасан гой, елдщ 6spi «элш бнлмеген элек» деп ертец саган кудель — Койдым кэке, койдым. Бул кезде Назаренко да жадындап калган ед1, ол, Нурекеннщ сезш ecTiMece де, дауысында ашу барын сез- ген екен. — Бул не карня, жайшылык па? — деда Нурекен мен Кунтуарра кезек коз тастап. — Э, Степан саумысын? Жай, баламыз екеум1з кур- дас юсщей эзшдесе берунл едж,— дед! .де сезш немен 6iTipepm б!лмей токтап калды. Эзшкумар Назаренко ракатгана ппренш: — Жарастыры жаксы эзш—жан азырыныц 6ip тур! рой uiipKiH, б'фак, coFaH кёйб1'р топастар тусшбейдь— дед! де кенет салдын канданып,— иэ, калдарьщыз кандай? Карын ток болмаса, эз1л де жок, ендеше оз!лд1 кебейту ушш де астыкты кеп 6epyiMi3 . керек, солай ма, Кун- туар? — Exi сагаттан калдырмай ею машинаны березенл- мен, астыкты апарып тегетш KiciciMeH колыма берицз, калдын кандай екенш сонсон керем!з. Назаренко Кунтуардын C03iH эзшге айналдырып жи бердь . — Колыма, колыма дей бересщ, Айсулу екеум!здщ колымызга бер дэген с©зд! кашан айтар екенслр осы. — Степан Борисович, ci3 не айтвдлы келеаз?—дед! Кунтуар онын эзийн ангармай. — Екеущ рой, бар т 1лектерщ 6ip адамсындар. Ал, ецбекке келгенде ею белшесвдер, осынын Manici не? Кунтуар мен Айсулу не дерш бишей калып ед!: — Ол белгш! Foft,— дед! Нурекен,— эрюм e3i шык- кан таудын бн!к болуыи тшейд! рой. — Баланыз бен келшЩздщ мавдаты 6ip бола тура екеушда OMip бшпне ею белек шыгамыз fleyi калай? — Эрине шырарым. Дэн!шпандык болмаса, жалгыз- дык жан баласына жараскан емес. 344

— Жараспау рана емес, алга бастырмайтын кесел. Сондыктан жекеленуд! жойып, танталу керек. Топталу херек. Уй-куй1 6ip К ун туар, Айсулулар рана емес, тшеп 6ip бар колхозшы енбекте 6ipiryi керек. — Сонда калай, звеноны жоямыз ба? — Уюмет кабыл карее жоюмыз керек, муны улкен мэселе eTin коямыз. С он да келирер дэлел!м!здщ 6api осы iCTen туртан iciMi3 болм ак. Кунтуар, сенin erim xai б т р - геинен кешн комбайн I-участкеге кетедй С ол eni ортада ханша уакыттыц боска кетет!иш есептей салшы. Ол соны айтып ж еиеле 6epin ед1: — Степан Борисович,— дед! Айсулу дауыстап,— б!з- Д1Н таласып калуымыз мумкш. Уш тонналык машинаны маран арнап Ж1бер!щз. — Ол ненщ ак.ысы? — дед! Кунтуар ж ац а келген ас- тык,ты кырманта тегш жатып. — Сенщ шежебас бидайыка да улкен машина ке­ рек пе? — Бэсе-ау,— деп Нурекец де Айсулуды костап ед!, Назаренко сезш ecTireH сон Кунтуардык ол екеуше кел1п TypFan xyaxici тиыла калды. — Кунтуар, шынында саган Kinii машина келед‘1, ул­ кен машината таласып журме: — Себеп? —■' Ce6e6i — астыкты юм кеп берсе, улкен машина coFan берыед!. — Астыкты кайсымыздык кеп беретш1м1зд! кайдан бшейз? — Оны бшмесем несше колхозды баскарып журмш. Сезд\\ кой, ен Keperi машинага таласу емес, ой таласы. Мен жада не айттым, н е т жазамыз дед!м, соны ойлан,— дед'1 де Назаренко кол оракшылар журген жакка карай жортып кета. Кунтуар оиан сурлана карап эл1 тур. Bipece ызасы, > 6ipece кулк'Ш! келдь Ызасынын келетЫ — сураган ма­ шинаны бермеген!, к ул к к! келетнп— астыкты Айсулудан кем 6epeciH деген!. — Бул калай? Осы епн жумысына- толык туеше ал- май алданып журген ж о х па скемш? Ж о к ол мумкш емес... Bipax кекемтпь. манагы ece6iHe мынаных сез1 дэл келднау, бул калай?! Ол осы су ра уд ы н ж ауабы н канша о йласа да таба ал- мастай, жумыска к ы з у Kipicin Kerri. 345

IT 9p6ip секунд арба-арба дэн болып уакыт заулап ©те берд'1. Уакыт еткен сайын кырманньщ кызыры молая туе- ri. Нурекеннщ де майданы баеталып, шоты epctai-Kap- сылы сарт-сурт карылды. -Bipan, KiMHiK алда, юмнщ артта екеш эл1 белпаз. Айтылран caFarra бар аспабымеи машиналар да шип жет-п. Орталарында республикалык газеттщ тышплер1мен суретш1лер1 бар аудандык, уэкш, ауыл советтщ бастыры, • колхоздын партия, комсомол уйымынын еекретарлары да осы кырманра карай арылды. Тппшлер келе энп'мелесш, суретш1лер астыкты машинага тиеп жаткан Кунтуар мен Айсулуды суретке Tycipe бастады. Bip жагынан Алматынын энш-куйш!лер1 келш, кызьш кырманды кызык-думаннын сахнасына айналдырып ж!- бердь Bipatc, тустен кейш жанбыр жауды да, комбайн ток- тап калды. Жауын тез ашылранмен, су болган епн кайта орура келгенше кун батып Kerri де, егеске тускен ерлн •зайыптар егшдерш орып б т р е алран жок. Тек бастырган астыктарынын 6ip туй!р!н калдырмастан женелтп. Нурекен мен Назаренко парторгты ортара алып оты- рып, есептеп ед1, бупнп жонелт'шген астык 5440 пут екен, онын еш мын tofh3 жуз сексеш Айсулудш де, калган exi мын терт жуз алпысы Кунтуардш. Астык тиелген машиналар женелген сайын Кунтуар- дын ез1 де кеткен астыктык ece6iH калта дэптерше жазып турран ед. Сондыктан олардын есебше ешкандай кудж келНрген жок та, уйше кощлаз кайтты. TinTi ол, эке- ciHin: - — Корыкпандар, балалар! Кун ашыкка батты, ер- TeHri кун ашык болады,— дегешне де куанран жок. — Бес жуз кырык!? 9 лден бес жузд! кем берд1м, ол калай?— дед1 ол елдщ ек сонында келе жатып. Кунтуар кандай куймен кайтса, Айсулу да сондай куймен кайтты. ©йткеш eKi комбайншыныд кайсысы ар- тык оратанын,—елшеп кермесе де, ез?н!ц орылмай калган erini ещй ете аз, Кунтуардыд eriHi aai де коп екенш, 6yriH бес жуз кем бергенмен, ертен ол асырып ж1беретМн сезш келедк Сондыктан ол Кунтузрдан оздым деп кузна кон- Faw жок, каламын-ау деп KayinTeHin кайтты. Кунтуар тушмен додбекшш, уйыктай алмай так жана 840

белг! берген кезде дал ага шырып ед!, аспан ашык екен. Куанраннан ол уйге д е шрген жок, терезеш тыкылдатып Айсулуды оятты да: — Айым, мен'комбайншыларга епн басына тунендер деп кеткенмш, кепйкпе,— деда де кырманга карай же- нелд!. Ken кенйкпей кырман уст! тары да кызы к думанга ай- налды. Кешег! келген конактар тары да соларра карай- арылды. Бэршн де 6Lnrici келетш! к!м каишадан берер екен, юмнен к!м озар екен? Безек карып ек1 машина жур. Б1р1 экеткенде ушжуз пут астыкты б1рден экетед! де жакын жердег> элеватор- Fa теге салып, кайта келед1. ©лшенш 33ip турган астык­ ты тиеп алады да, кьш'рместен кайта нетели Кун ашык болганмен, радио хабары бекер болмаса, кешке карай жауып кетер деген кудж те бар эрюмнш журег1нде. Тек С ергей Петровичтыц ойында ешкандай куд|'к жок. Ол ж умыска юршершде acnaHFa 6ip карап алып: — Кун енд! булттанып, ол тебеге кел!п жауранша мен де бул ег!нд1 6ip жайлы етермш,— деген ед!. Сол сезш !сте KepceTKici келгендей тым кесек кимылдап жур. Кырман кызыры кызган сайын уакытгы н калай тез еткен! де бшшер емес, кун тебеге кел'ш калыпты. Дэл осы сэтте Айсулудын егш! орылып б1ткен хабары келш ед1, кырман басындарылар 6ip бшк белге шыккандай cepni- лш, дуылдасып кетг!. — Айым-ау, сен неге куанбай турсын?— дед1 Кунту- ар Айсулудын касына ж е т т кел!п. — Неменеге куанам, сенен калып койяаныма ма? — Калганы калай, менен бурын 6m pin озган жоксын ба, кайта? — Жок, бул менщ сенен озраным емес, Сергей Пет- ровичтын Галинадан озраны. Бул сезге Кунтуар ойланып калды. Ол оз!ш я кешеден 6epi капалануыныа орынсыз екен!н, езш !н эл! де б!л- ыейтМ барлдаын ендг рана тусше бастап: — Солай ма?— дед1 танданган шпйнмен. — Солай, сешн орылмаран жер'т эл! кеп пе? — Жок онша кеп емёс. — Кеп болмаса да сен оздын. — Рас айтасын ба?— дед1 Кунтуар эл! де ceHiwri- ремей. 847

Айсулу одан эр! ештене деген жок, жумысына кызу Kipicin Kerri. Кеп кешжкен жок, онын соцгы астыгы да тазаланып болып, Kipre т у т . — Кане, есептевдер. > — Бэр1ннен бурын мен шыгарам. — Жок, мше ез1М шыгардым,— дед! Айсулу КунтУ* ардан калса да 6ip нэрсеге )штей катты кауанып уш мын жеН жуз. Соны жиырмага белгндерши Нурекек шотка салып, баскалар кагазга жазып, уш мын жет! жузд1 жиырмага беля де 6api 6ip ауыздан: — Жуз сексен бестен! — деп шу ете тусга едь — УЬ, серт1м орындалды-ау,—деп аягы ауыр Айсу­ л у юрдщ ycriHe отыра Kerri. — Айналайын, Айым, — деп Нурекен. — Кутты болсын, Айсулу!—деп баскалар Айсулуды коршай бастады. Кунтуар комбайн жакда барып, кайта оралган Наза- ренкога анадайдан дауыстап: — Степан Борисович, б!здщ Айсулу сертш артыгымен орындады, жиырма гектар жершен жуз сексен бес пут- тан TycinTi,— деп едк ’ — Oho, онда екеущ де жарадын. Сен онан да асыра- сын ЭЛ1,— дед! Назаренко де куанып. — Ол калай, кеше cis емес пе еднйз, астыкты онан кем бересш деген? — Keuieri ол айтканым келген жок па? — Келдь Сондыктан да жанагы сезйизге тусше ал- май турмын. — Онда сен жанагы сезге емес, сол кешеп сезге ту с!нбеген екенсщ, мен кеше Сергей Петровичтын Галина- дан кеп ещпретшдтн айткан едам,—дед1 де Назаренко Айсулудык колын устап:— куттыктаймын, жолдас Екбек Epi!— дед!. Айсулу куанганынан ештене дей алган жок, тек кай- та-кайта басын изей бердп Бул куаныштын дуылы басылганша Кунтуардын да, eriHi орылып 6irri. Осы кезде кек жиектен квршген кара булт 6ipre-6ipTe коюланып, кетер|'ле бастап еда, сонан кауштенген журт терш содш астыктык ycTiHe сол жан- бырдай телп ж!берд|. Квптш Kymi таскын емес пе, булт тебеге келin жет-

кенше, булар да астыктын eKi машинадан калранугн капка тегю салып улпрдк — Капе, елшевдер! — Есептей бер!идер I Назаренко аскери сумкасынан калын дэптерш алып, онын бетгае т1зшген цифрларра ж акадан б1рнеше жуз- ДЩ цифрларын косы п ед1, терт мын 6ip ж уз болып шыга келдь Ол терт мын. 6ip жузд! жиырмара белгенде Айсулу: — Кунтай, ею ж уз бес!— деп куанранынан айгайлап ж1бердй — Иэ, гектарынан eKi жуз бес путтан алдын, жолдас Енбек Epi, куттыктаймын!— деп Назаренко Кунтуар- дын бетшен cyfiin ед1, ол кайта кушактасып: — Степан Борисович, 6ip рана 6i3 куанбайык, 6ip рана б!з жетпетк мундай зор табыска. BepiMi3 де куа- найык, 6apiMi3 де ж етейж . BipiMi'3 рана емес, бэр1мш де орындайык, Сталинге берген серпмшдь Сонда мен азд! былай суйетш болайын,— дед! ол да суш п. — Бэр1м1з де орындаймыз, жолдас Енбек Epi! Ста­ линге бершген серт орындалмай калмакшы емес, орын­ даймыз!— дед1Назаренко. Кун жауып кетп , б5рак оны елеген е ш й м болтан жок. 1947 ж. * т а к»*** «л*.. с .\" ч Аа д**

МАЗМГПЫ Ж а с тулектер (роман) . . ... 3 С а р ж а н (эш1ме) *, ■ 279 Э к е мен бала (эвНме) ................................................................... 322 С ерт (знпме) , ............................................ . . . 331