Әлжаппар Әбішев-Тандамалы шығармалары

Казыбек бул ce3iniH курдасынын кедшне ауыр кайгы тастайтынын сезген жок. бйткею , Сэуле мен Нурланньга, арасында нендей сыр. барын Тайман бшгенмен, ол б1лмей- TiH. Сондыктан, ол Тайманнын не ушш ундемей 'Л'нере калганын да сезбей:. — Ау, тш н байланып калды ма, мен сарая айтып ке* лемш рой, — дедт Тайман ауыр курсшдг де: — Мен кайдан бшейш. Мен туги экеа сен де бшмес- сщ, оны Сэулешн. ез1 б1лер. Ол ceHi мен менен акыл су- рай коймас. Банде болсын Казыбек, мент естушше Сэу- леш TeMipfli унатпайтын кершед!. Тем1рд1ц атарына, дан- кына карап, кен,ш суймесе баланы ескшкке суйреме. Сэуле, кудалыктыя кулы болатын адам емес. Каз1р оны журттын 6api улп керед1, кызынын. совдай болуын арман етедй Сен баяры Казыбекппне басып онын беделше Kip Kmipin алып журме. Мешн. айтарым осы рана, — дед1. — Bapi бос соз, — дед! Казыбек колын сермеп. — Те- Mip жаманшылыкты да, жаксылыкты да Сэуле ушш кер- ген адам, мен онын экесшщ кудалырЫ ymiH емес, езш|я адамдыры ymiH карыздармын. Оны тусшбейп'н мешн Сэулеилм акмак емес. Тек олардыц жеке уй болуы жен бе, 6i36en 6ip турганы жен бе, eimiri мэселе сорда рана. Токта, мына келе жаткандар к'ш? Манадан уназ келе жаткан Мирон карт хоктаран сон барып ун катты. — Келе жаткандар юм болса да кеп жасасын. Егер ' солар келмегенде аздер меш суйреп е.тпретш ед1шздер.‘ Мына 6ip жерге отыра турайыкшы. Казыбек пен Тайман Мирон картты суйемелеп, отыр-, рызганша болган жок, ак кейлек-ri 6ipey кастарынан >ку- ripin ете шыкты. Ол Белекбас екен. Шахтам киетш кшм- дерш Темфге ере келгендердщ 6ipi KHin кеткен сок, олар-. дын эйелдер участкесше баратынын сезш,’ ак кейлекпн куйе болганына карамапты, Топга бастап келе жаткан Сэуленщ e3i болатын. Ол жолда отырран карттарды керш токтай калып ед{. — KapaFUM-ay, мынау TeMip ме? — деген Казыбеюпн, дауысын TeMip тани Kerri де: — Ассалаумаралайкум, — дед1 колын усынып. Bipak, Казыбек колын усыпан жок, кушарын жайып: . _©з!нд! экел, езвд, — дед!. Бул кушак TeMipfliH eciHe баска j6ip кушакты туардк

—г Танысыныздар, аздердщ !здеп келгендерini3 осы Kici,— деда Сэуле Мирон картты нускап: — Э, Мирон Павлович, с!з б е ед!щз, аздщ комбайн- ды, майдандагылар жер астыньш, таню а этап ж ур. Сол майдандагы балаларьщыздык сэлемш кабыл алыцыз, — деп, TeMip екншп рет кол алысты да-, — картаймацыз, кэрЫ ктщ езш жастыкка айналдырыныз, м ети с 1зден Ti- лер Т1лег1м сол. . — Ж асы м кэр! болганмен, эз1рше жаным ж ас балам. — Оныныз дурыс екен. Ез адам кырыкта кырдан аса алмайды. Е р адам алпысында аскар тауДан да асады. — А л ж астар ше? — Ж аста р жеш'нде б1здщ казактар бурын айткан ед1, соган аз езгер к «ipriain айткаидар — окбайтын ж ас оты- зында д а «жас». Онатын ж ас он бесшде де «бас». — Отызында жас, он бесш де бас! Дурыс ексн-ау e3i, — деп Мирон карт ойлана карап аз турды да. — Асы- рып айтсам айып етпе курмегпм. Мен казак деген ел ба- рын естшешм болмаса, кандай ел екенш бурын бшмеуип ед|'м. Б ул 6ip, достыкты улыттык салт еткен бакытты ел екен. С ол бакытты елдщ баты р баласынан аярым жок. 1здеп келгенщ мен болсам калагапынды айтып ала бер!— дед1. — Буйымтайым улкен, тек кимай журмещздер. Онын буйымтайынын не екенш осынык ш ш еи терт- ак адам сездк Сонын 6ipi С э ул е едй Ол уялгандай тур кэрсетш темен карады. М ан адан булардын’ сездерш кызьна тывдап турган Абзал о р та та таман келд1 де: — Б )здщ тылдагылар сез жатынан да майдандаКы- лардан калысатын емес. TeMipfliH, б!зге алып келген сыйы улкен болса да, сыйына лайык сый беруден калыспаспыз, жур'шлздер, — дед!. Онын б ул ce3i Тайманнын, куд^ш е дэл тид!. С ол б!р ащы к удш тщ катал ойы баска жактан орагытып кел in Сэулен!н журегше де туй1лд!. IV Л авада жумыс кызу ж урш жатыр. Keri кеткендей жаулана кимылдаган Шекердщ бригадасы бупн KeMipai селдей тасытып ж1бершп, сондыктан ба, Шекерд!н ж у- зшен аш у мен шаттык оты кезек жалтылдайды. 251

— Тек, тегпадер терд!! Тёр теплмей жумыс енбейдь Кэкима, жап аузывды дарылдамай. Тек, тепвдер! Шекердщ бул сезга Кэкима ecrice де елеген жок. бйт- кен1 осыдан ею кун бурый майданнан куйеу! келш сонан бер! ол кешлд1 ед1. БугГн жумыска келгел1 жары тиыш таппай «Баян аулы басынан булт кетпсске» басып отыр. Б1рак, нелжтен екегй белпс1з, дауысы бурынрыдай емес, арык карраныц дауысындай бар-бар етедь — К,ой деймш Кэкима, aFaft келгеннен 6epi екешШ мына тем1р науадай болып кетшть Eiwi epericripce Шекердщ бет жузгс ка'рамай кетет1- Hin сезд1 де Кэкима жым коя койып, кем1рд1 буркырата женелдк Осы кезде теменп' жактан Белекбастын: — Шекер! Кайдасын, Шекер!— деген айгайы шыкты. — Мундамын, мунда! — Ойбай Шекер-ай, 6epi кел. Ту екпем нетш кетп гой. TeMip осында келе жатыр. — TeMipL Осында ма? — Осында болганда тупа-тура сенщ бригаданды кер- гел1 келедп Жолдас Сафонов биздщ эйелдер участкесш елпре мактады. Ал жаным н е т т устап кер. — Неш?.. — Б ригадвд деймш, yh, екпем, екпем, Шекер, ол су- раганда кысылмай жаксылап бер. — Нею? — Ту ез1н бугш немене, кеще болып кеткенб!сщ? Жауапты деймш, yh, жаным-ай, — деп жантая кетш ед1, K63i Шекердж тусындары Tipey койылмаран жерге тусп де басын кетерш алды. Бул кезде Шекер езшн орнына барран едк ол, он-солына б(рдей карап алды да: — Ал достарым, Сайран елгендеп'ден кем болмасын, кимылдавдар! — деп бар дауысымен айгай салды. Дэл соныи командасын тосып туррандай TeMip науа ышкына сорып, ыррала бастаран сои, Белекбас дауысы Шекерге енд1 жетпейтшш сезд1 де жакындап келш: — Мынау арага неге Tipey койрызбарансын?— дей иырынан тартып. Т^реуиплер колымды бегейтш болды, кулай кой- мае, бегемешз ецд!. • Ж ок мынау кепнкпей кулайды. Сезд1 кой да Ka3ip Tipey койгыз!— деп Белекбас буйыра сейлеп ед!. Шекер ез1не улкен кауыптын тент турранын сезбеда де кене коимады. 252

— Осыныц бупн куламасына меч кешл болайын, бе- гемещзшк Б уп н Сдйраннын бригад!сшсн озып шыгайык. Квм1р'д1 кеп берем!н деген KiciHijg, кенйпн калдыррысы келмейтш Белекбас онан api таласк ан жок. — К,ойдым, Шекер!м, койдым. Тек сактана кер,— дед1 де кейш ш егш дь BipaK, Ш екердщ дегенi тары болмай ой- ламаган ж ерден конвейер токтап калды. Оны токтаткан Сэуле ед1. Конвейерд1н мезгшс!з токт'аранын Kepin ыза- лана калган Шекердщ куларына темени тустан Сэуле- нщ: — Ш екер кайдасын? — деген дауысы келди — Мундамын. — К еле жатыр! Келе жатыр. Сен 6epi таман кел. Анау ара кулап кетсе, сен TeMipai ала KeTepciH. Белекбастын бул жаксы н иен кейшнен жаманшылык- ка айналып KeTTi. ©йткеш, ол ж ер дщ кулауына аз-ак уа- кыт калган едк Егер, ол ж ердщ кауыпты екенш С эуле керсе, Tipey койгызбай жумыс ютетпейтш ед1, «шыгасыра neci ссбегпш болар» дегсндей, кейш келнрдщ астында калуына Ш екердщ e3i себепип болды. Бастап келе жаткан Сэуле екен! Ол лаванын орта ту- сыиа келгенде. Тем1рд'| Keprici келген эйелдер Ш екердщ мадына жиналган едк TeMip С эуленщ катарына келе бере: — Саламатсыздар ма, апа-карындастар! — дедь — С а л а м а т болыныз, арай. / Ш екердщ осы C63i езшщ ю м екенш TeMipre айтып бердк — Осы ны к !ш!ндеп командир! сен боларсын, таны- сып кояйык, мен капитан TeMip Сайдаков дейтш бола- — О нан да аныгырак б 1лем 13 KiM екетшзд1\\ мен эйелдер бригадасынын бригадир! Ермек кызы Шекер дейт!н боламын,— дед! Шекер д е сезш ппрещнре свйлеп. — ©те жаксы, ал, бригадир жолдас хал калай? — Майдандагы с!здерд!н халдарыныз кандай болса, б1здщ халымыз да сондай. С!здер шабуылга шыксаныз- дар, 6i3 де шыктык. \\ TeMip оран xyniMtipefl карап аз отырды да: — Майданный алдыцры шебшде жургендерд!н жау- ды елп'рмеген 6ipeyi жок, сендерде калай?— дед!. — Б !з де сондай. Б13 алдыцры шепке барып эуре бол- ыай-ак нем!'стерд! осы жерде турып-ак жайратып жатыр- 253

мыз, OFbi бес мын километр жерге жетет'ш курал б1зде рана бар......... — А, алыска сермеад екенсщ карындасым. Рахмет, рахмет,— дед1Тем!р. Осы кезде таудан кулаган тастай зымырап уклонда Сайран келе жатты. Ол, Тем'фдщ шахтара тускенш кет ecTin оларды «комсомол участкесгне барар, мумюн ком- байнды маран шапкызып керер> деген оймен тамагын да imnecTen шахтара кайта тускен едн Жолшыбай кездес- кекдерден: — Тем1рлер кайда, калай Kerri?— деп сурау сала, ушып келед!. Сурай-сурай Тем]рлердт iame де тусп. Кустай ушыи эйелдер участкеане де жетп. BipaK ол кел- ген кезде TeMipii.ep комбайнды керуге комсомол участке- сшё кетш калган ед1. Лаваньщ ауыз жагында отырган эйелдер «осында, осында, Шекердщ касьгна барсан, олар­ ды табасын» деп оны бегеп калды. Антал байрус эйелдердщ алдаганын бшмей Шекерге карай ерлеп келе- жатыр едо, алдынгы тустан ripeynepi сатырлап барып, тебеа сылк ете тусп де элдешмн'щ* — Ah! — деген аянышты дауысы шыкты. Bip сумдыктыд болранын б ш п ауызра карай тура > кашкан эйелдердщ кайсыб1реу1 жолдары Сайранды да басып Kerri. Сайранда ес жок. Не icrepiH бшмей отырып калды. Тек. Кэкиманыц: .- — 9й, эй, IUeKepAi кемip басып калды. Эй, келщдер, келвдер! — деген жыламсыраран даусы шыкканда ба­ рып, селк ете туей де, ерге карай атки женелдк ’ — Экел курекп, — дед1' ж е т т барып. Баска сез айта- алган жок, куларан KOMipAi буркыратып ала женелдЬ Сол кезде OFaH кем!рдщ астында жаткан Шекер емёдг ез1н!н журеп'ндей сезшген едк ащы тер басы-кезгн жа- уып KeTTi. Оран карайтын емес, калын жаура жалии тиген батырдаи, корыккан кезге тебедей KepineriH кемГр- мен жалрыз e3i алысып жатыр. Касында жалрыз Кэкимэ бар. Ол жердей 6ip курек KeMip алган сайын тары кулан кетер ме екен дегендей тебеге 6ip карап кояды. Баска эйелдер^ ауыз жакта эл! шулап жур. Олардьга бар келт1рген пайдасы комсомол участкес!нде жургеН Сэулелерге хабар берд!, ол кезде TeMip комбайнды ке­ рш. Мирон картпен эдпмелесш к ен ад тур ед1' мына жайсыз хабарды ecTireH сок каны суып сала бердн К,утсыз конак болдык-ау, 6i3 де барайыкшы,— 264

Деп, ол кешн ж алт бурылып ед!, С э ул е оны ж!берг!с! кел- кей: — Б1зде улкен апат болуы мумкш емес, бармай-ак койыцыздар, — дед1 де тура ж енелдк Ол келген кезде манарыдай ем ес, урке кащкан эйел- дер де Сайранра кемектесш, Ш екерд1 шала жансар куй!н- Де аршып алран едк Жаны кезш е KepiHreH Сайран: — Ш екер, жаным Ш екертай, — .деп Toyip-ак ж алы - нып кердк б!рак, Шекер ун к ата коймады. — A a p ire p re жупрмей мен неге турмын осы,-^ деген Белекбастын. дауысына iaece: — Сен булд^рген жер!цд1 ж ендеп ал алдымен. С а й ­ ран Ш екерд1 сен алып жур,— деген Сэулент 3!ЛД1 уш шцдты. У Кара ки>мд! 6ipey кашып келедк ак шапан киген 6ip' эйел оны куы п келед|, «Уста ана урыны, уста!» — деп ак шаланды эйел карацры кешеш басына кетере айгайлап келед1, оны ц алдындары кара к т м д ! 6ipece кул'ш, 6ipece: — К ап, мынанын. ызасын-ай, э? — деп куйшш келедк BipaK, онын бакытЪша карай дэл бул кез журектщ coFbi- сынаи б а с к а барлык кимылдын. токтап турран кез1 ед?, сондыктан ере куган да, карсы кездескен де е п т м бол- FaH жок. А к шапанды эйелд1н. айгайын аурухананып. ал ­ дындары радиодан жорарры колбасшынын. буйрыгын тындап тургандардын. 6api де е еп д к BipaK куаныш ку- шагында турран журт мына хабарды еспмей жер сыжш- се де, елер емес. Еншм ере к ук сп ага н сок, жалрыз 03i куа беруге коркып, ак шапанды эйел де кенш кайтты. Бул кезде буйрык окылып 6iTin, Донбасты азат ет- кендерге Москвадан керсетшген курмегпн айдынды уш элем Keriiie ерлей бастаран едй Кешлдер1дэл сондай кв- терЫп, шаттанып турран ж урт ак шапанды эйелдщ ашу- лы созп! кулюмен карсы алды. — Е , уры болса болар, Доннын бойындары б1здщ эс- керлер бугш 6ip neMicTi зенб!ректщ !ш!не салып осылай карай атып ж!берд|, деп ед1, сол осы болар... А к шапанды' эйел журттьщ мундай сыкарына бурын- гыдан бетер ашуланып, ш ке Kipin кетш ед1, бурынрыдан бстер айкайлап кайта шыкты.

' — Аха-аха, аха-аха! Кервдер аха-ханыи аяили. Нэр- се рана емес, адам жоралыпты. Он 6ipiHmi палаткадага ауру жок, жанары урыны мен сол палатканын терезесшн алдынан кергенмш. — Не дейд1? — Рас айта ма?— деп жацагы сыкактагыштар да он 6ipiHiui палаткага карай жуг1рдк BipaK, бул жупрютен ештене шыккан жок, ондары адам кайда кетсе де кетш калыпты. Палаткадагы нэрселер, кшмдер тугел. Бул ка- лай? Жалацаш кеткен бе? Ойлап-ойлап бул калай екенш ешюм таба алмады. Бурын Kici жогалтып кермеген аурухананык кызметкер- aepi урейленш жан-жакта кезушдеп, !здеепрш едк таба алмаран сон шуылдасып ес!к алдына кайта жиналды. — Ондагы юм екенш бшетшдерщ бар ма? — Мен бшемш. Keiueri шахта астында жараланатын Шекер дейтш кыз. -г- Е, сол ма ед1? Онда эуре болмавдар. Ол дэл каз1р уМяе барып 61зд1 сыкактап отыр. — Жок, ол ондай акылсыз емес. 0 Mipннркшшн тэтп екенш жана бшд1м рой. Осында 61'раз кун жатып денсау- лыкты мыктап алмасам болмас,— деп мана каксап жат- кая. — К,ашып барса Сэуле оны ондыра ма, ол сонын жа- кыны рой. — Нанбасандар телефон сорындаршы. Осы сезге токыраран журт 6ip саябырлап телефон ма- кына топталган ед1, телефонная Сэулешн решит жауа- бын естш, кайта шуласа бастады. — Yfiine бармапты, Сэуле кайтсевдер де табындар дейд|', ещи кайттж? Кайдан {здедис? — Тарандар жан-жакка, карандар тары,— дед1 енсе- льпеу келген 6ip аксары эйел. Ол, тунл бакылаудары док­ тор едь Аурухана турран каранры кешеш ак шапан кигендер тары каптап Kerri. Анда-санда «Ше-ке-р!»— деп айгай- ласып та кояды. Шекер де жок, eiu6ipдыбыс та >кок. Тек буларды сыкактарандай аспандары жулдыздар рана жы- мындайды. Осы кезде 6ip машина кос панарымси карацры кеше- ш жаркыратып келга аурухананык алдына тура калып ед|, Шекерд! !здеп жургендер жан-жактан соран карай ЖУФД1. Бул Шекерд! 1здеп келген Сэуле екен. Доктор- гае

мен сейлесш мэн-жайга канганнан кей!н онын ашуы ку- шейе туей де, акылы токырап калды. вйткенГ, Шекердщ ез безмен к,ашып кету1 мумкш емес, кетсе Сайран аркы- лы урлатып алса да уйдет! ктмдерш алдырар ед1, жана рана ез кэз1мен керш тугендеп шыкты, кишдершщ 6opi уйде тур. Кшмаз ол кайда кетпек? Екшнпден: Сэулешк 63i кешке жакын тары келш: « С е т ертец кайтсе де шыга- рып аламын. Калалык жиылыска сен де барасын. Кызыл туды сен кетерш, журтты сен бастап келеан»,— деп ке- ншдещирш кеткен-дк Ол рана емес, эзищеген болыи, «ертен кешке Сайран екеу1ннщ тойларынды да жасай- мын» деген болатын. Сонын. бэрше де Шекердт штей куанышты екенш сезгенджтен Сэуле оны «кашып Kerri» дегенге, — сенген жок. Ашудын жещп, акылдык жешл- ген ce6e6i сол. Жалрыз рана ce3iri Сайран болды. Сол азрырып экет- Ti ме екен, деген оймен Абзалдын. уйше телефон согып ед1. Шекер ол уйде де жок болып шыкты. Телефонга кел- ген Дэмелщен Сайранды сурап ед1, ол юшкене k w p - fli де: — Сайран аурып жатыр,— дед!. Кашаннан? — Кашаннан екенш езгм де бшмеймш. Кызметтен келсем децбекшш жатыр. — Докторга неге бармайды? — Б 1лмеймш. Бар деп ед'ш, докторсыз-ак, жазыла- мын дейдй — Ол Шекерд'щ кайда екенin бше ме екен, сура* нызшы. Дэмелшщ Шекерд1 сураган даусы Сэулеге де естшп турды да, Сайраннын оны бышейтшш еспгеннен кейш трубканы тастай салды. Шынында бул кез Сайраннын демте денбекшш ди­ ван устшде жаткан кезг едк Сайраннын ауруы да Сэулеге жайлы тиген жок. Ер- тени куш ушмет адамдарына комбайннын жумысты ка- лай штейтнпн керсетпекпп ед1. Оны жаксы журпзе ала- тын Сайран мен Шекердщ жайы мынадай болды. Еши кайту керек? — Еыдi кайдан isaeaiK? Бул сураудын жауабын ешшм таба алган жок. 17 Э. Эбнцев.' 257

Ол кунп тунд! Сэуле килы-килы ойлармен етюздг Ертенл кунд1 ойлай-ойлай канша уакытгын, еткенш де сезген жок. Терезенщ жел сорарынан соккан жел ашык, жаткан ак бьпегш муздатып та барады. Ол оны да елер. емес. Ауык-ауык терезеге карайды, ауык-ауык eciK жад­ на кулан салады. Тырс еткен дыбыс, кыбыр еткен жан жок. Тек, карсы белмеде жаткан Мирон карттын курк- курк жетелгеш, Казыбектш корылдаганы рана еепледь Мундай узак ойдыа басталып кетуше себеп Шекердш табылмарандыры ед1. Ушкыннан лаулаган кальщ ерттей, сол 6ip мшкене ойдан барлык адам жайында улкен ой- лар каулап кете бердь Жас жанына озгеше 6ip жалын бшрг$ндей, квщйн кокке кетеpin кезшщ алдында ертенл алатын Кызыл ту тур. К,ыял mipKiH соны канат етш кекке ерлейд1, аспан асып алысты кезедк Нурланды 1здейдь Eiwi Нурлан Tipi болса каЙРЫ-KacipeT дегендер де жоралран болар едь дейд1 ансаран кещл аласурып. Ecine Нурланмен етшген кызьпкты кундер! rycin едк кептен 6epi 6epiK кещл, опы жуperiне беттей алмай ше- aipxen журген ыстык ce3iM кушагына алып билеп экетп. Осы ыстык кушакта канша уакыт жатканын СэулешН ез! де бшген жок. Bip кезде жалындай лапылдаган дене- ci KepneciH cepnin ж1берд1, аузынан «ah!» деген жалын да шырып Kerri. Сонда рана барып езщщ кандай куйде жат­ канын сезш, ак жастыктан басын котерд1. Ойды токта- тып, ещп аннарды— осы сонры келген ой жас журепн катты езген.екен. К,анын мунша кайнаткан бул нендей куш екен!н де сезген жок, оттай ойнактаган журекпен алыса турегел1п терезе алдына барды да, алыска квз «i- 6epin турып калды. Ka3ip тан атады. Ka3ip кун шырады. Сол кундей шал- кып кызыл ту келедь BipaK, канша бакытгы болса да журектеп жарасы ani жазылмаран екен. Алдында 6ip ул­ кен кауш гурранын сезд! де, жана рана шаггык нуры ой- най бастаган жуз1кайта тунерш Kerri. Жакары 6ip кезде кушаганда туррандай кершген Нурланы да 6ipTe-6ipTe алыстай барып, жок болды. «Ол емес, сен !здеген адал жар мекмш» деп TeMip тур карсы алдында. Ол твсшен гас соратын жас тулектей тым аскактап, тым айдынды тур.

Ол рана емес т'лепм!зд! кабыл алсан. ак батамыз, алмасан — карплсымыз эз1р* дегел! ата мен ана тур ал- дында. Бул кунге дети Сэуленщ TeMipre тагар mi' h'i кан- дай жок, болса, онымен emu ecKi жараны бштелейш де­ ген ой да сондай жок. едк Осы эке-шеше арандаткалы тур Сэулен!. ©йткеш олар езара кецесш, Сэулеге айтар Т1легш ертен журт алдында, дэл Тем1рд1Н кезшше айт- пак болган-ды. Ол ушш Сэулеге «ту алранына той жаса» деген усыныс айткан едк Сэулешн Шекерге: «ертен Сай- оан eKeyinHin тойларынды жасаймын» деушщ де MOHici сол болатын. Ертен дэл осы уйде улкен той болмакшы. Bipan сол тойдын тойга уласып кететшш Сэуле сезген жок. Арманын айта келген TeMipre eaai не демек? Ата-ана- лык акысын сурай келген ата-анага не демек? Онын бар ойлаганы сол. Бул сураудын жауабы алдакашан айтылган жок па ед1? Элде мезплаз сент калмасын дей ме екен? «Жауабым ani де сол!» — деген сезд1 айта алар ма, енд1 жок па? Соны б!ле алмай дел-сал боп тесепне бар­ ды да кулай к е т . Сол 6ip з'|лдей ауыр, ойда жастыгын кушактап узак жатып калганын терезеден тускен тан сэулесшен сезд! де тан самалымен кещн серпгендей емкой жагына аунап rycTi. Енд'1 б1раздан сон кез1 де жумылып Kerri. ... Алыстан булбул уж келедк Сэулешн тез келуш асыга куткендей даусын мын толкынмен миллион ку- былтып ж1беред|. Сол булбулдардын бакшасында акку- дай шалкып Сэуле келе жатыр. Жолында алуан турл! эдем1 гулдер тур. «Сэуле мен! узш алса екен, омырауыиа мен1 такса екен»— дегендей 6api де кулпыра туседi, жайная тусед!. Сэуле олардын 6ipine коз салмастан кар- сы алдында аспанмен Т1лдес1п турган зэул!м бэйтерекке карай журш келедь «Жанылмаса екен куйшен»— дел булбулДардын тамылжыган тэгп куйш кумарлана тын- дап келедГ. «Жалыкпаса екен Сэуле тындаудан» деп бул- булдар да сайрай туседЬ Бэйтерекке Сэуленщ жеткеш де сол ед1, кенеттен су- рапыл сорып бакшаны кара тунек басып Kerri. Булбул­ дардын уш де euiin, жайнап турган гулдер де с е н т ба- рады. Бул не галамат. Сэулежк журепн суык кан басып Kerri де кезше жас келд1. Ж аска толы кезше кара тунектен тук кер1нбейд:..

Тек, аскак,таран куйшде бэйтерек тур. Соны рана куд!рет тутып. Соны рана суйеу кердк BipaK, колында канды me.ieri бар 6ip дажал гулдерд! таптай шыга келш: — Кан, кан! Швлдеп барамын, кан керек маран, кан! — деп айрай салып ед!, Сэулешн жаны rypuiirm кет- Ti. TypiuiKKeHi сондай, аузына каЬарлы свз туспей калып: — Ей, турщ неткен бузык, ед]', кайдан келген дажал- сын?— деген сурау бердт — Мен... «улы» Германиянын кенже улымын. Мен жауыздыктын ен кенжеамш. Дуние жаралгалы жара- ласып жецпзбей келген жауым бар, онын аты махаббат. Мына турран бэйтерек сол махаббаттыц уясы, Кулатпак,- пын оеыны, жоймакпын жердщ бетшен. Алыстан келд1м, ацсап келд1м. Кан, кан! Сэуле оган: — Ей, есалан, бул бэйтеректщ ей жуз миллион та- мыры бар, сен оны казып бшргенше ею жуз миллион жыл втер, эуре болмай кури бер! — деп едь ол долданып кел]'п мандайымен байтерекД б!р сузд1 де, майыскан б!р- ею бутактаи устай алды. Куангартан сакылыктап кулш те ж1берд1, ол кулген сайын Сэулешн журеп' кан жылай тусп. Жана рана аспан кушкан yMirriH канаты да лезде киылып калды. Теменде жыландай ирелендеп жанагы дажал ермелеген сайын euiire тусш келедг — KiM бар куткаратын, им бар? Куткар, куткар!— дсп Сэуле зарлы квн!лмен жасты кезш алыска ж1берш ед!, кенеттен кара тунек басып турран дуние жарк erri гажап?де, аппак нурра бвлен1п кетп. Бул не > Буил ауа, адам бейнесше келген бе? Мынау тебесЬ мен к©кт1 Tipen турран алып KiM? Сэуле кезш кайта ашкаида тарих бурын бьтмеген сон­ дай 6ip алып адамды кердк Ол адам жанагы кара тунек- Ti табанымен таптап, дуниешц ец тершде алыста тур. Б'Рак ол алыста турса да тулгасынын зорлырымен буюл элемнщ квз алдында тур. Бурын буил элемшн ен улке- ш, ен би1'п'м|'н дейтш ай мен кун онык ек! алаканында тур. Жанагы жарк еткен сол алакандары ай мен куншн сэулеа екен. Оны—Кун жылытып турран жок. Кущи — ол жылытып тур. ОныЖер кетерт турран жок, Жерд1 ол кетерт тур. Ол козгалоа буил Жер коса козралады, ол журее буил тау мен тас, буил дария мен тещз де коса жылжиды. Сэуле сол алып адамды тани к ет де: 260

— Ата, куткар, ата! — деп айрай салды. Сол кезде онын улы экесшщ аузынаи «куткар!» деген жалрыз сез — 6ip топ кыран болып шыра келд!, соны ко- pin дажал да токтай калды. Соуле де куанып Kerri. Са- йып кырандардын шшен колында нажарайдан найзасы бар 6ipey белппп Сэулеге карай caMFan келедк Колын- дары нажатой найзасын онды-солды сермеп те келсдь Ол TeMip екен. Сэуле тани Kerri де, айтпаспын деп журген 6ip сезД: куанганнан айтып та Ж1бердь Сол сезш бек!те тусей!'н дегендей «мундай ерд1 суймеген журек—• журек пе?»— дед1 iuiiHeH. Тем1рдщ коЛындагы нажарай 6ip рет жарк еткенде жудырыктай кап-кара TyriH болып бара жаткан жанагы дажалды керш калды. Куанганнан кушарын жайып: — TeMip, TeMipiMl — деп аса 6ip терек сырлы жа- лынды унмен айрай салып ед1, куларына Тенпрдщ кен1лд1 кулк!Ы келд1 де, оянып Kerri. Сэуле жадарынын 6api туе екенш кандай тез сезсе, Тем1рдщ керил белмеде улкендермен сейлесш отырра- иын да сондай тез сездь ЕИрак, туешде керген суШспен- iuLniKTi тез езгерте алмай iinineH: — ¥ят-ай, ecrin койды ма екен?— дед1 де, атып ту- рып, тез ки!не бастады. Шынында Сэулешн даусын TeMip ecTin калган екен: — Сэуле оянды-ау деймш. Bi3 шахта жакка карай бара берсек кайтед1?— деген онын, даусы шыкты. Ец уйктамайтын куш уйктап калганына Keftin, улкен айнанын. алдында шашын epin турран Сэуле Тем1рдщ даусын eCTice де ура алган жок едк Шашын шала ере са­ лып, ауыз уйге шыга бере TeMip, Мирон, Казыбектердщ сыртка шыгатын eciKKe карай бет алранын Kepin токтай калды. Ондагы ойы, мына TypiMMeH Kepin6eflin, кетсе кет- с5н, дегендш ед1, ол деген! болмады, Тем1рд'щ KS3i ша- лып калды. Cipa, онын шын KeTKici келмеген болу керек, канша ер болса да сылтау боларлык сез таба ал- б\\зц\\— Сэуле, сен кеше сарат сепзге шакырран жок па ед!н? — дед]- кул1мшрей карап. Ал, уялраннан бетш кайда жасырарын бьпмей турган Сэулешн ce3i де coFaH сай шыкты. Ол да амандасуды умытый, колын усына бере: — Сарат Ka3ip канша?— дед!. — Сарат торыз болмаса да айтулы сепзден асты.

— Рафу еттщз, тунде кеш жаткан ед1м, катты уйктап калыппын. K,a3ip 6ipre шырайык,— дед! де, ауызры уйге барып бетьколын жуына бастады. 0 з белмесшен Баян бэйбше шыкты. — Кун!м-ау, мен ce3in жаттым, сен тушмен уйктаган жоксын рой. Ащы шай iuiin уйкынды ашып кетсеиш!. • — Жок, апатай, оран уакыт жок. TeMip агайды кер- Meftci3 бе, б!зд1н куанышымызра куаиып, уйкысын белШ ерте кёлгешн? — Сен айтпасан да битемш. Айтар алрысымды да, тк. лер Ti.neriMfli де жана айтгым езше. Бул кезде Сэуле жуынып болып, терп eciKKe кайта барып калган едк . — Нендей тшек? — деп шешесше карай жалт бу­ рылды. — Оны кейш естиещ. Шайра карамасак сут im! Сэуле не дерш битей, жауап катпастан TeMip отыр- Fan белмеге Kipin Kerri. TeMip онын, суык сумей Кызыл шырайланган бетше.кызыга карап аз турдЫ да: -* Катты уйкынын Tyci тэгп болунгы едк кандай туе' кергешнд! айТшы, неш келеек де eatae мензеп жорып ке- рейш, — дед1 кулш. Дэл осы кезде TeMip Сэулешн, кезше туешдепеш- 'дей аса cyfiiKTi болып кершд'1 де, жасыра алмады: — Рас, бугш 6ip жаксы туе керд^м. Жасырарым жок! туамде ci3fli керд1м, cia адал махаббаттыд адамы екен- ci3. Шреудщ адал махаббатын арамдагьщыз келмейд| екен. Кешке дэл осы уйде той болады, баскасын сол той- дын устГнде айтармын. Пэл!, елдщ жиналып жатканын кара, менщ туе айтып туррань!мды кара,—дед! терезеден сыртка квз салып. Сэулешн муны не оймен айтып турганын бше алмай~ Тем!р ойланып калды. Комбайнныд керемет1н керуге келген жургтын маши- насы шахта манына сыймай KerinTi. Облыстын, Комби-; наттыд, Трески басшыларымен 6ipre баска шаХталардын- басшылары мен атакты стахановшылары да келшть Эс£;£ ресе, кеше келген Орловтын бугш тары келгешн керйг Сэуле 9pi куанды да, эр! Сайран мен Шекерд1ойлап рен- *|л!- Ол екеужщ нендей куйде екеш эл1белпегз. Мубэда Шекер жоралган куй! жоралып, Сайран ауырран куш ау- рып калса, Сэулен!н бул келген журттын алдында дэл бугш мактанарлык мэн! де жок. Баскалар комбайнды

журпзудщ женш бшгенмен, Сайран мен Шекерге тек келетш 6ipi жок. Осыны ойлап ол кеШси турге KipreH ед! Оны баскака жорып, Тем1рдщ де ещ бузылып Kerri. — Сэуле, сешк кунше кулеп’н кулга'к/й мент еспггш кушм бар ма осы, жок па?—-дед! ол мукды коныр ун- — Мше кулд1м,— дедГде Сэуле оный адасып туркан ойын тез танып, шын кулш Ж1бердь— «Майданда атка- ным тимей коймаса, елде айтканым келмей коймайды» дейт1ндер1щз де бар-ау, батырлар,— деп такы кулдк Ол кулген сайын TeMip кенлшщ келснхесше де кун тусе бастакандай келдей тасып, Сэулеге жакындай бер'т ед1, ойламакан жерден Шекер Kipin келд1де: — Тэте, комбайн б!здт учаскеде a3ip тур, комбайн- шы Кадиша мен мен, 6i3 6yrin кайтсек те Сайраннан ’асырамыз. К,айтсек те 6ip сакаттьщ шннде алпыс тонна кем1р берем1з,— дедй взш щ кылыкына Сэулент ашуланатынын ceain, осы сездерд! жолшыбай жаттап келген ей, Сэулешн ж1би коймаканын сезш, кенл1 суып кайта жалт бурылды. Bi- рак, ещл кашып кутыла алмады. Сэуле ашуланарын да, куанарын да бтмей, тесте карал аз турды да: — Токта! — дед1 катты з1лденш. Шекер- токтай калды да, улкен жазалы гасщей иыкы . салбырап темен карады. — Комбайнды козкаука руксат еткен гам сакан? — Руксат еткен Мирон атай. — Солай ма? А, онда кешеден 6epi кайда болдын? — Шахтада болдым. — Ауруханадан неге кашып кегли? — Босатпаса, кашпаганда кайтемш? ' — -0 3 iM босатып аламын дегейм кайда? — Слз босатып алканша комбайнды комсомол учас- Keci мулдем алып коятын болды. Сэулешн, шиыршык а'тып турран ашуыныи аркауы енд1 таркатылып Kerri. BipaK, iniKi сырын сыртка шыкар- ган жок* Жаны кулш жанап келд1 де: — Ки!мд1 кайдан алдыи? — дед!. — Кундеп жумыска киетш ктмдер1м емес пе? Сэуле сырткы сур пенжектщ омырауын ашып ж5бе- pin ед1, аржакынан кек ж1бек кейлек Kepiне Kerri. — Мынаны кайдан алдын. деймш сакан? Шекер не дерш бммей Сэулеге 6ip рет кез тастап ед1, 263

ол кул!мс!реп тур екен! Соны керген сон iuii жылып са­ ла берд! де. — Муны кеше Сайран сатып эперген,—■деп шыра же- нелдк Сэуле мунан енд! бор5н де укты. Ен акыры кешеп Мрдеп ак. шапанды эйел пуган кара ки!мд1 «урынын» Сайран екенш де ewtf укты. — Енд1 бурынрыдан да каттырак кулуге болады,— дед! Сэуле TeMipre кушмарей карап. — Журвдз, карын- дастарыныздын жер астында танкыны калай журпзге- нш K9piH,i3. ‘ * VII Облыстык театрдын кен. залы бугш тым сэулеттешп кеп'ггп. Кец залды кернеген халык та буг!н KeMTiri то- лып, кемелше келгендей толкындай толыксып, кундей шалкып отыр. Сол топтын самсаран сансыз квздер! пре- зидиумдеплердщ од жатын ала -турган TeMip мен Сэу- леде. Залдаяялар сол екеуше суйсше карайды, макта- ныш сез!М1мен карайды. К,айсыб1р суранак кездер эр туррыдан кумарлана' карайды. 1шшен: — MeHiu Пернзатым осы Сэуледей неге болмады екен?— деп Белекбас отыр. — Менщ Белекбасым осы Тем1рдей неге болмады екен?— деп Перизаттыд журеп де ойран-асыр. Жалрыз сол eneyi рана емес, TeMip мен Сэуледей бо- луды эрюм-ак арман етш отыр. — ¥л ecipcek Тем1рдей, кыз ecipcen Сэуледей кып ecip, — деп аксакалды аталар да, акшашты аналар да отыр. — Дуниеде 6ipiHe 6ipi тен косылкан осы екеу1-ак бо- лар,— десш узын кулакка ерпш кейб1р елпекбайлар да отыр. Екеу!н журтка кызрылыкты корсете тусейш дегендей алтын нурын екеуйпн бетше кезек ceyin как орталарында Кызыл ту тур. Ол шын достыктын бипс шынына мегзеп туррандай кейде жорары сертлш кулпыра туседь Ту эл1 TeMipAin колында. Орлов оран соз берген кез- де залдары журт оны кошеметтеп карсы алды Жогарыда ею карльнаш жарыса ушып жур, ол eneyi де кызыл тудын саясында турган батыр Ж1г1х пен сулу 264

кызды керуге кумар ма, жок элде алыстан экелген куа* нышты хабары бар ма, тагат таппай шарк уруда. Олар- ды журт байкар емес, тек, кейде Сэулешн, кейде сейлеп турран Тем1рдщ рана K©3i Tycin кетед1. Тем1рдщ сез! ата-бабалердьщ арманынан басталран ед1, оны Журттыц кулюамен 6ip Tyfiin. тастады. Отаны ушш майданда кандай шарыктаса, буп'н Сэуле ушш сон- дай шарыктап тур. YHi де белек бугш, ce3i де кесек. — Сэуле сияклы ак, туйрындай рана кыздары ту ус- . таган батыр болатын заман туатынына, бакытты заман- ды арман еткен сол ата-бабаларымыздык кыялы да жет- Ti ме екен? ¥жмактары хор кызынан умп- етсе де, ез кы- зынын, ту устап кол бастайтынына сети ме екен? Осы жиылыста дэл президиумда отырран К,азекещпн ©3i ум1т eni ме екен! — Жасасын ел Tiperi, ер cep iri бола алган Совет эй- елдерП— деп эйелдер айтай салды. Залдын iuii ду-ду. Б1рак, ешшмнщ eui6ip c©3i ешк1м- ге урылран жок. — Арманнын жайын арманы бар Kicire айткызу ке- рек екен, — дед1 Сэуле iiuiHCH. , TeMip «арман» деумен- бастаран сезш, «арман» деу- мен аяктаура айналды. Жеке бастыц эртурл1 арманын айтып кел т, ен акырында елдщ бупнг! арманын айтгы да, оны тары да елдщ кулкклмен бтрдК Сейлеген Kyfii президиумда отырран Мирон картты касына шакырып алды да, онын. кулш турран кабарына суйсше карап, оран айтар ceein де «арман» деумен бас- тады. — Отанын осынша суйе алатын журег1 бар азде де арман бар ма екен? — дед1 де, кол алысып.— Ж ау ажа- лын тез жеткгзер осындай курал бергешщз уш!н Кызыл армияныц алрысын тары да зйтамын,— дедь Сонан кейш тудын, сабынан Мирон картка да устатып, Сэулеге усын- ды да, — ал, Сэуле, жешмпаз кызыл туык жешстен же- щске бастасын, дегеннен баска б!здщ айтарымыз енд| калган жок. Сэуле деген атык мэнг1 ешпестей жарык жулдыздай жаркырай берсш, сондай бакыт тшеймш, — дедь Соуле атасына тэж1м еткен бурынрынын келшшег!н- дей Т!зес1‘н 6yrin туды 6ip суйд! де, кетере турегелдк — Жолдастар!.. Ж урт тына калып, самсаран сансыз кездер мшбеде 265

сейлеп TVPFaii Сэулеге кадалган едь сол суйсше к,адал- FaHкездердщ жанары жанына жалын коскандай, ол тым нурланып Keiri. Осы кезде Казыбекке мынандай ой келда. — Бул кайтер екен, тым болмаса журттын, колын ею рет соктыра алса жарады. Эй, кайдан бклейш, улкен зке- ci Жарас eMipiiue бес ккйшн басы косылган топты кер- ген жок, мен болсам— мундай топтын алдында бед ауыз сез айтып кермеген ед1м. Амал жок, езвд1езще тапсыр- дым, сейле, карарым, Тайман сияктылардын атын атай- мын деп жанылып калып журме,— дед| шпнен. Ол со­ ды ойлап улпргенше болFaH жок, Сэуленщ санкылдаган даусын залдарылардын кол соккан>дурш басып Kerri. Эр тустан эрюмдердж кошеметтеген айрайы да шырып жа- тыр. Кызып алган Сэуле кошеметке токтамастан, туйдек- тетш келш, 6ip сезд1 тастап ж1берш едй жалындай бурк етш журттык колы б!рден кетершп Kerri. Бул сез осында жумысшы эйелдерге арналгал сез ед1. Оны кошаметтей кетер1лген дауыстар кек залды кернеп Kerri. — К,ап, сейлетпей койды-ау мыналар. Жанылып ка- лар ма екен?— дед'1 жана FaHa осыны кексеп отырран Казыбек, енд'1 шнен кынжылып. Б’фак Сэуле жанылраи жок, кайта жандана rycri. vhi Казыбектщ yffl бупн тойра ерте эз1рлешп, журтты ерте-ак хабарландырган едк 6ipaK неге арналран той еке- нш дэл б1ле алмай, эрюм ар сакка 6ip жупртш экетп. Б1реудер ту унйн FaHa емес, Сэуле мен Тем'фдщ Кол ус- татар тойы десе, енд| б1реулер Сайран мен Шекердщ ко- сылар тойы десп. Сэуленщ кешеп 6ip сезше ceHin Сайран мен Шекер Ke66ip замандастарын да шакырран еД1\\ бупн Баян бэй- 6imeniH аузыпан булар унп'н аса жайсыз б)р сез шырып калды. Ол, Шекерд! каланын Шетщдеп езшщ жам ага- йындарына жумсап: Бар да айт, тойра шакырады де, ем1ршде кыз уза- тып, келш Tycipin кермеген Баян мен Казыбек сол кызы- гын бупн перед! десен ездер1 де тусшер, — дед! ол Шекер барран жершен бул тойдын Сэуле мен Тем!р-

дщ косылатын тойы екешне кезш жетюзш кайтты. ©йт- Kesi барган yftim'H эйел1 мактаншак екен. Ол Сэулеге апарар шашуын керсетш маКтаныпты. Шекер соны Сай- ранра айта келш: — Тойдын к1мд!К1- .екеш осыдан-ак белгкгп ёмес пе. Сен б13Д1'ш дел тулыпка менлреген сыйырра уксап жур- сщ, — деп едг, оран Сайраннын ceHrici келген жок. Тек тойшылар кел т к,утты болсынды Сэулеге айта бастараи кезде рана оньщ кенл! кобалжиын дедт Абзал мен TeMip- ДЩкел1с 1 рл куджт] кушейтш тур ед1, Мыркал.клрш кел- Д| де: — Тойларын кутты болсын, Сэулеш, той 6ipey емес, екеу деп еспп ед1м, ол рас па? — дед!. — Рас, — дед1 Сэуле жумбак жымиыспен кул!ма'рей карап. — Онда екеу» де кутты болсын,— де;ц де, Абзал га . жанаса- бере кун,к erri. — Сен еид! секретарьлыкты койып куйеу жолдасы болайын дегенсщ бё? Бул сезд1 Сайраннын кулагы да шалып калган едк YMiTi узшш, селк ете тусть Абзал ундеген жок, Мыркалга суык туспен 6ip пара­ ды да, Тем!рд1 алып Сэуле ашып турран есжтен Tepri уй- ге кетть Солардын сонынан к е т т бара жаткан Мыркал- ды Сайран устай алып: — Арай, кшшеие токтацызшы, аздщ жаканл ек! той дегешшз шмдердщ тойы? — дедн — Ой, аусар 1шшепм-ау, кан жынына дейш араласып журш, соны бьямегенщ бе? ByriHri кун туды Сэуле алып, Сэулеш TeMip алган кун емес пе? Eki той дегешм сол,— дед! Мырк.ал терп уйге бетгеп бара жатып. — Е, солай де, жен-жен! — дед1 де стол устш реттеп журген Шекерге жакындап, — Сенin журген жерш кулю ед1, куйеуге шыкканын да кулш болатьш болды-ау. Ен- д! кайгпк, естгген елге не дрйм!з ещн?— дед! кын- жылып. — Ундеме. Сэуле тэтем ертец стахановшылардыц yfti- нен уй беремш дегеи, сол уйге шыккан сон 6i3 де eici тойды кабат жасаймыз. — Ой, ёртешн бар болсын. «Ертенп кыздан, 6yriHri келшшек аргык». деген емес пе, — дед1 де Сайран сылк eTin отыра кетп. Шекер онын сезше мырс-мырс кулд1 де: 267

— Ой, ereri жогарыныч ecepicift-ay, езщ. Сезд! кой да жур, Мирон атайдын уйшен стол экелешк. Булар шыра бергенде карсы алдынан Сафонов, Ми­ рон, Казыбек, Тайман, Русаков, Барабановтар келш едо, сшкайсысы да буларга кутты болсын айткан жок, ол да Сайраннын, кенлше каяу Tycipfli, Казыбек Тайманнаи баскаларын терп уйге icipri3in Ж1бсрд1де: — Сен 6epi келил, — дсп Тайманды колынан жетек- теп стол басына алып келд!. — Осы сен тэйпек неме, мен дегенде т!леу!н жаксы-ак едК кешеден 6epi неге айнып кетон осы, соны айтшы маран? — дедь Тайман теале карап аз турды да, басын шайкады. Басымен коса журен шайкалгандай ауыр KypciHin: — Муны ертерек сурауын керек ед1, enai кеш кал- дын, — дед! де, терп уйге Kipin Kerri. Онын сезше Казыбек ойланып калды. BipaK, канша ойланса да себебш таба алран жок. Tepri уйден Абзал- дын даусын есип, соны шакырура ыкгайланып едК той- шылар каптап кегп де, улпре алмады. Бул келгендердщ кепшшп эйелдер екен. Казанбас немересш жетектеп Кулеш эжей де келшть Култай да, кул1м кезд! Кадиша да, картаймайтын Какима да, Олжай да осылардын iuiiH- де. Bopi де сэщц кшнген, бэр! де кендлдТ 6opi де «той кутты болсын»-ды айта юрд1 — Айткандарыц келе 6epciH, хош келдщздер, тврг! уйге юрвдздер, — деп Казыбек оларды кошеметтеп кар­ сы ала бастап ед1, Кулеш эжей OFaH кез1лд1р1гшщ сага- гымен суз!ле карап: — Куй тартпайтын болсан !з!мше кайтамын, — дедь — Тартамын, тартамын, — деда Казыбек ауыр кур­ ант. — Бэсе, Сэуленщ тойында тартпаранда кайда тарта- сыч, — дед! де, Кулеш эжей касындагыларды бастап терп уйге кете бере: — Айтпакшы, Ержаннан хабар кел- reHi рас па? — дед!. ~ TeMip дейтш балам ез кез!ммен керд!м, эр- жактан 6epi erri, кешжпей келш те калар дейд!. Сену де киын, сенбеу де киын. — Сенудщ Heci киын. — Tipi болса осы уакытка дей!н 6ip хабар 6epMeyi ыумюн емес кой. Аржактан жанада рана етсе хабарды enai берер де. Бар ywir сол Рана. Tepri белмеге к!р!ц!здер.

Манадан буларга квршпс! келмей Сайран далада тур ед1, эйелдер Tepri бвлмеге кет)сймен, столды кетеpiсе бе- ре кайта тастап ж!берд! де: — О сы уй д щ малайы 6i3 бе е д ш , нем1з бар осы н да?— дед!. — Бул уйдщ малайы болмасан. да, менщ малайым- сын,.сезд1 кой да, кетерке бер! Булардын ceeiii Tepri уйден шыккан Казыбек пен Ба­ ян бэйб!ше белш ж1бердь — Сенщ де онашалауык б1тпей койды-ау, KeMnipiM. Ал, свйлей бер, кулагам сеН“де, — деп Казыбек кабырга- да турран домбырасын устай алды. Оны керш Баян бэй- 6ime де, Шекер де куанып Kerri. ©зшщ не icren турранын Казыбек бппмеген екен, Шекер Баян бэйбшеге кврд!ц бе дегендей: — Anal*—деп калып едь Казыбек шошынрандай селк erri де, домбырадан колын тартып алды. Мурнагы жылы Ержан ж ай ы н да суык хабар келгбн куш К азы бек бул домбыраныц 6 ip щегш узш: « Е р ж а - нымды кермесем с е т де енд! к о л р э алмаспын», — д еп ант епп, ез колымен осы жерге кыстырран едь Сонан 6epi бул дбмбыраны ёшю'м колра а л га н емес-Ti. А н да-санда жел к эры п жалгыз шепн ызыцдатканы болмаса, уншз- куййз тураты н. Сэуле талай рет «Кекетай» лап ж ал ы нса Да сонан 6 ep i Казыбек 6ip куй тарткан емес-Ti. TinTi оны умытып та кеткен сешлд! едК элдекалай 6yrin дом бы ра- ra K63i ж ш Tycin, кекш ауып кете бердь Баян 6att6iuie Сайран мен Шекерге карады да: — Балалар, ендШсш уйдегчлер реттер, сендер Tepri уйге барып, думанды кыздырындар, сендерд1 журт ку- Tin отыр, — дед!. • Онын, айтканы рас екен, ол eKeyi Kipin барып ед!, Tep­ ri уйдеплердщ кошеметтеген дауыстары шыкты. BipaK, С ай р ан мен Шекер кетсе де уй онашалана кой- мады д а . Б а я н 6afi6imeniH айткалы отырган тшеи айтыл- май к а л д ы . ©йткеш ол: — Куш и кекесьау, алдымен Сэуленщ не дейт!Hiн 6i- лш алмай не icrerefli журсш. Боска уятка кадарсьщ, Ме- niHде 6ip тШмд!' алсацшы, — деп сезш енд! бастай 6epin ед!, Tepri уйден Абзал шыга келдк Казыбек, Сэуледен п'лер актык тшегш журт алдында, Тем!рд|'н кезшше айтуга белш бекем байлап койган-ды. Сэулеге сез1м етпейд1 деген ой онын. басына TinTi келген

де емес. Оны Баян бэйбше ерте сезсе де не Казыбекп колына rycipe алмай, не Сэулеге сезд1ре алмай, енд1 тана ерайын келт1рген ед1. Абзалдын Keaici сол келт туртац орайды тары бузып ж:‘берд1. BipaK, Абзалдын ез ойы да жарыкка шырэ койган жок. бйткеш ол: — 9 , екеущ!з жаксы отыр екеназдер, аздермен сей- лесетш 6ip улкен жай бар, — деп отыра 6epin ед1; теле­ фонный сылдыры онын Да сезш белш япбердк Телефон- дары Орлов екен, Абзал онымен кыск,а сейлесп де терп белмеден Сэулеш шакырып.келдь — Ci3fli Орлов шакырып тур. Сэуле Орловпен сейлесш болды да: — Коке! Жолдас Орлов 33ip келе алатын емес. Той- ды бастай бервдер дейдк Шекер, кайдасык, команда бер. Асты экеле 6epciH, — дедк Абзал Сэулеге 6ip нэрсе айтатын сынайын б1'лд1рш, элденеше рет октайланды да, ундемедк Онысын Сэуле де сезд|, сезсе де сураран жок, Кэйта журт алдындагы осы жумбакка ешш'м ажа кермесе екен дегендей, алабурта тез козгалып: ‘ — Конактар, мунда келпдадер! — дедь Сонымен Ба­ ян бэйбшенщ де аузына кум куйылып кала бердк щ-Тойшылар тырнадай созылып келт, стол басына ралай отыра бастады. Буы буркырап табак-табак ет те келт калды. Стол устшде турран актамак, кек мойын- дар да сылдыр карып, кулакка жайлы эн'ше басты. Сэу­ ле Мирон карггын куларына сыбырлап, элденеш айтып ед1, ол муртынан кулш, бокалын колына алып орнынан. турды да: — Ал, курмегп достарым, осы'уйдеплердш де, оей отыррандардыц да ек улкеш мен екенмш, сондыктан мен ез1мд! e3iM осы тойдык ен жррары колбасшысы санап, шдерге эртурл1 буйрыктар беремш. Соны булжытпай орындайсыздар, макул ма? — Макул, макул. — Ендеше, 6ipmmi тосты б1здщ жещмпаз туымыз уш1н, достырымыз уния кетер|ц1здер. Естервдзде болсын, машинаныд 6inceHi ушшде, Сэуле екеум1’з ушш де мунан баска тост кетермейаЗдер. Себебк б!зд!н машинамызда ек: мотор бар, 6ipici3 6ipiniH куш жок. Екеум1здщ журеп- М13 де сол 6ip машинаныд ею моторы сиякты. Сондык­ тан бул тост достык уш1н кетершсе, б1здер ymiH Сэуле мен мен ушш кетершгеш. Кане кетерщздер! 270

А л а к а н орнына рюмкалар соры лы п, сыкгыр к ар а бас- тады. С а й р а н аракты карып ж1берд1 де, катарында туррдн Шекердщ куларына сыбырлап: — Ю м уннн дегенш мен у к п а й калдым, сен еш теце уктын б а ? — деп ед1, Шекер: — У н дем е де куя бер! — де д !. Аздан сон, шнмдштер тары д а кезек алды. B ip aK , сой- леу к е зе п вдмдГк! екеш эл! б е л п с !з . Казыбек: — М и р он Павлович! E a a ir i тосты мен кетерейш, бул той ек! к уан ы ш ка 61'рдей арналран едй— деп ед1, Мирон карт оран колын б|р-ак сермедк — М е н жанары тосты с!з екеум 1здщ атымыздан ке- тергенмш. Е н д ! сез жастарра бер1лед1'. К азы б ект щ сейлемеуш Т а й м а н да плел отыр екен, табактан 6 ip шенгел ет алды д а : / — С е н т у п л мен де отырмын рой. Twin кышып бара жатса м ы наны асап Ж1бер, — д еп Казыбекке асатып ж ь бердь - — О н д а Абзад с е й л е с ш ,д е д ! Казыбек. — Ж о к , СОЗД1 KiMf’e б е р еи ш м д! esiM бьпемш. А б зал - Fa да б ер м ей м ш . Кане, тепе куйыцдар! Б уя eKeyine сез бермеуд1 тапсырран Сеуле е д ь ©йт- Kejii олар TeMip мен екеуш ауы зга алып кететш кауш . бар. 0 c ip e ce езш щ экесшен KayinTeHin отыр. Е ге р ,- OKeci журт к е з ш ш с езшщ буп’н п тойдан куткенш айтып салса, оны екпелетуден баска ам алы ж о к . Сондыктан ол бул . екеуш сейлетпестен, TeMipkiH ойлап келген ойын ж у м б а к кушнде к алдырмакшы едк А б зал оны сезд1 де, куанра.ннан басын да кетерместен тамак ж еген болып темен к ар аван куй! отыра бердь М ирон к арт орнынан турегелд! де: — EHHiri сез тудын да, тойдын да neci Сэулеге 6epi- лед!. С о н а н кейш кайсын. сойлесен, оныц сейле, — де д Г отыра б ер ш . С еуле кешеден 6epri ел куанышымен 6ipre ез куаны - шын айтып келд! де, бул тойдыц eKiHuii Heci С ай ран мен Шекер е к ен ш айтып салды. — М е н бул тосты сол е к еу ш щ тату Terri ем!р сурул е- pi уш ш , ад а л махаббат уш ш кетерулерщ1зд1 сурайм ы н. — О н д а теп е турегелулер1щзд1 сураймын, сурам ай-

мын, буйырамын! — деп Мирон Павлович елд1 тш тур'-- рызып едь Барабанов: — Горько, горько,— деп айгай салды да, оган ерш журттьщ 6api кол сорьш ада женелд’|. Оран Сайран да. Шекер де тусшген жок. Bip кыз ке- лш Шекердщ куларына сыбырлап ед!, ол колын сермеп: — Е, ел кезшше сушсш кутырыппыз ба? — дедь Карттар «кеп жасавдар карактарым» деп, жастар жа­ ры екеушщ колын алып куттыктап жатыр. Ал, TeMip кар- сысында турран Шекерге суйсше карап: — Сэуледей бол, менщ берер батам сол, — дедь di- рак оныц уш б1ртурл1 баяу шыкты. Жалгыз рана Кулан эже орнынан турран жок ед1, ол Сайран мен Шекерд1 касына шакырып алып, мавдайла- рынан 6ip суйд!- де коя берд!. Сайран манарыдай емес, жай отындай жайнандап кетшт!. Алдындары Ымдштерщ де ещи шак келпрер емес. Булардын дуылы басыла берген кезде Мыркал жэне б!рд! кагып ж1бер1п: — Сэулеш, жаным Саулетай, вз тойык кашан? Б'в бугш ез тойывды кутт тселген едж, солай ма, TeMip- жан? — деп TeMipre жагымпаздана карады. з\\л-— Эй, ceHi юм шакырды осында? —дед1 Тайман ден'ш. Журт жым болды да, самсаган кездер Сэулеге кадал- ды. Бэршде де улкен 6ip рана сурау турран сиякты. Сау­ ле соны сезш акырын курсшд1 де: — Мыркал ара, андамадьщыз ба, жок элде андыран кезщ1з осы ма ед!? Егер де бул тойды мешк тойым деп келсендздер, адасып келгеназдер. MeHiH тойы^ элдека- шан жасалган да таркаган, — деп aKeci мен TeMipre ка­ рап алды да: — Курмегп кеке, курметп TeMip aral Ceain отырмын ойларынызды. Мен канша бакытгы болсам да эл\\ жаралымын, ол — жан жарасы. Жан жарасы мэяп жазылар емес. Оны емдепм де келмейдк Тым болмаса а'здер аяныздар MeHi, — деп1 екст коя берд!. Муны кутпеген, acipece, Сэуленщ квз1ндеп жасты бу- гшдеи куннен кутпеген жур'т ан-тан, ауыздары дэм жу- тылар емес те, ол жутылмай ун де шыгатын емес, буран юналы 93i екеш'н сезгендей TeMip свилей турегелд!. . Кешл сырын квзден урушы ед|’м. Сондыктан квз- дщ жаска квммгешн кврмесем екен деугш ед!м, амалым жок, тары керщм,— дед! де Сэулеге квз тастап, — aFa 272

деуди едщ, бугшнен бастап карындасым деп айтайын се- Hi, cyftepinai танып-бшп талмай суйе (Илгенщ ушш ба- уыр етпм, карындас туттым сень Сондыктан мен ceHi сод- кы рет сынау уийн улкен 6ip сырды буркеп келш ед1м, едай ашайын. Ол соны айтып езшен e3i дур cLmdmn, элде нен1 бойы- нан Ылюп тастагандай садгактанып алды да: — Тыддадыздар, ата-аналар, тынданыздар, ара ме- нен жедгелер. Клзын. болса Сэуледей, улын. болса Нур- ландай болсын!— дед! даусын садк етюзш. — Нурлад! — Кай Нурлан?.— деп таддадран дауыстар эр тустан тьда бастап ед1\\ TeMip колын кетерд! де: .. — Kefl6ipeyre жара салрад, кейб|реуге урей салран Нурланды мен бьимеймш. Менщ б1летш Нурланым ха- лык.тыд батыр улы Нурлан. Мырдал ага, асыкпадыз, Сэуленщ тойы я 6yriH, я ертед. Тад&ана карай калган журттыд 6эр1н!н де кезшде сурау тур. Бэршщ де аузында: — Я буп'н, я ертед, — деген 61'р-ак, сез. — Бул не жумбак? — дед1 Сэуле Шйнен. Бул жумбактыд шешуш ойлап тапкаиша болран. жок, сыртта б1реудщ «шуйпшл, шуйшпп» деген даусы келдй Ауыр ойда калган журт еледдеп, eciK жадна караранша болтан жок, сурше-кабына Белекбас жупрш келдь — ШуЙ1нш1, шушном, Сэуле кайда, шуйшпп, о, Аб- зал агай да осында екен рой, кане, алдымсн шуйшш1МД1 бер1'вдер! — О, не боп калды, айтсадшы тез/рек, — деп журт ере турегелш еда, Белекбас езше карай келе жаткан Сэу­ ленщ кезшдеп жасты керш: — Аяулы Сэуле, тый' жасыдды, айтпа деп аузыма какпак койып едщ, едал айтайыншы, айтайыншы, етике- нщ кайта жанды рой, Нурлан Tipi екен гой, — дед! 63i де жыламсырап. — А, кудай, адсарбас,— деп терде отырран Тайман атып турды да, — кайда Нурланым, кайда боздарым, айт- тым жолына esiMAi,— дед1 де enipen коя бердь Белек- бас Сэулсш тастай 6epin едда соран жупрдь 0 3 i косыла жылап жур. . — Жылама, экетай, жылама, сендей бакытты адам жыласа б1здердщ K03iMi3 кургамас. Mine Нурланыднаи келген телеграмма. 273

— Телеграмма!— деген дауыстар сол турган журт: тын баршщ аузынан б!рдей шыкты. «Нурланньт' еэшев бе?»— деген Тем!рдщ сурауын да, Белекбастын жауа- бын да Сэуле еепген жок. Ол телеграмманы ала салып Ък,ып шыкты да, езшт кайда турранын да, inrreri куньи сырларын да умытып: — Келе жатыр, келе жатыр мент бакытым, — ДОН телеграмманы кеудесше кысып. BipaK узак тура алмады, взшщ кайда, к1мдердщ алдында тургацы ес!не кенет ТУР- Ti де, шошып оянгандай селт erfn Тем!рге жалт карады. Бул кезде TeMip алде неге киналып, алай-тулей куйдб отыр едг Сэуле онык неге булай тунере калганып туан?, алмай: — TeMip aFa, бул калай, элде. аздт жанагы мадак- таран Нурланыныз баска Нурлан ба efli? — дедг — Жок, 6api—6ip Нурлан. Жау жершен 6epri жакы eTyiHe себеп болранда ез1м. Сэуле оны кушактай алып 6ip суйд!. — Сайран, кайдасыц, Сайраным! Айтылмай калгаВ б!р эн бар ед1 рой, салсаншы Нурланнын «Эсетш>!.. , — ByriH сайрамаран тьлд! тубшен кессем болмас па!-г дед‘1 де Сайран домбырасын 6ip безмдетт алды да,, «Эсетке» шыркай женелдЕ Ол эн салган кезде домбырй» нын бет1нде ойнактаран он саусагамен 6ipre жаны да бй- леп туррандай журтшн кезш езше байлап тастаран-д»; Журтгын 6api бар ракатты сол 6ip рана эннен тапкандай,- тамсана тусш тук сезер емес. Tiirri, уйге юрген НурДайг Ержан, Зоя ушеуи де ешк!м сезген жок. СдуЩ;CaFHHFaH энш тындэрысы келд! ме, жок элде нщ бул 9HHiH сонынан айтар сезш Kyrri ме, Нурлан Of колын ею жарында турган Ержан мен Зояньщ мойныйЭ арта салып, eciK кезвде турып калды. «Козы-Kepneffl Баяндай 6ip молада елсем-ау> деп imiHeH63i де косылый тур. BipaK. ол Сэулсшк сезш узак куте алмады. Ержан- ныц кез| шешесше тусш кетш сдЕ ол агыдагг тура алмав сапа!» лап тура atyripai де оран иксе: — Кулыным! — Боздарым! — деген сеадер эрк:мдерд!н аузынан жалындай аткып, ыстык кушактар жайылып кегп. Дэл осы сэтгеп, осы уйде болран KepiHicri em6ip су- perai дэл ез!ндей кып сала алмас ед), Шаттык ce3iMi

канатын каккан кезде, жай сезден де бал соркалайды екен. Ержан барып шешесш кушактай алкай кезде, Нур­ лан eciK жакта туркан Шекерден бастап туркан елд'1 жа- калай кушактай бастады. — Амансык ба, ед-журтым, амансык ба, курбы-кур- дастарГ Амансын, ба, ата-ана! Ш'фкш-ай, тукан жер1м тугел сыйып кеткендей кушакым неге кен болмады екен? Кушып турьш суйш, суйш турып кысатын?.. — дед1 eciK жактакылармен кол алыса жакалап. — Аиа, акатайым,— деп Абзалка умтыла бере онын катарында туркан Сэулеш керш калды. Сэуледе ун жок. Улкендердщ алдында Ж1птке сузше карауды уят керетш эдетш де 1стей алран жок, он. колымен кеюрегш басып, Нурланнан кезш ала алмай турып калды. Нурлан кай- сысына барарын бшмей, сэл Kiaipin ед1. — Ен сакынкан,кй:1Ге бурын барсан, мше! — дед1 Аб- зал .Сэулеш нускап. Сэуле Ержанмен де элЬамандаса алкан жок едк Ол ссны ескерд! ме, жок апде Нурланка жол тастайын де- Д1 Ме: — Жасы улкендердщ сакынышы да улкен, — деп Тай- ман мён К,азыбек туркан жакты нускады. ©здерше кезек тимей шетке какысып туркан ек1 шал- ды Нурлан кабат кушактай алды да: — К.ос арысым, кос бэйтерег!м, KacipeT тауынын ку- зынан, ажал уясынык туктршен эке карызын, ана сутш актакан косбалапаныц келд! саяна, аша бер кушакынды, ужмакым менщ сол брлар!— дед1 кушырлана кушактап. Eki шал да окан жабыса кеттт. Бул кезде Ержан Сэулеге келin калкан едк умтыла бере, TeMipre карап токтай калды. TeMipaiii, ойы ойран-асыр. Нурлан деген 6ip сез ен, ал­ каш естшгенде турегеле 6epin, ок тигендей тенселш ба­ рып, кайтадан оТыра кеткен едк Сол орнында эл1 отыр. 0зэз1Л ой — намыстыц жалкан камкоршысы болып, кан-, ша азкырып кара ниетке карай жетектегешмен TeMip те- б'фене койкан жок. Жанакы б!р кезде канаты киылган сункардай жер бауырлап жатып калкан адамшылык ка- сиет) кайта аспандай женелд! де, басын кетерш алды. Онын осы ойын дэл тапкандай Сэуле де Ержанды жетектеп жакындакан едк . — Апам кате айтады, Ертайым. Сен жалкыз емессш. 275

алдында батыр аган бар. Алдымен aFaна сэлем бер,— деп TeMipfli нускады. Ержан TeMjpfli тани Kerri де,- ку- шантан алып: — Ага, С13 де осында ма едвдз? — дедк 1 TeMip терен ойланып, тесше карап, Ержанмен 6ipre Сэулеш де кушактап, екеушщ бетшен ею суйд1 де, Нур- ланра карап: — 0з1мд1 93iMаямастан кушарымды жапкан ед1м, ен- fli мэцп ашылсын. Болат 6aTjdp, 6epi кел де, алдыма ке- л!п тЬецд1 бук. Мен сешн. .туран кайын aFaHTeMip дейтш боламын,— дед!. — Апырай, нагыз ерд! жана керд1м-ау, — дед! Тай- ман TeMipre суйсше карап. — 0Mipine кулдык!— деп Нурлан да ойнакы мшез- бен Ti3eciH бугш, отыра калды. ■ — Озгец, жаксы ж1г1тан, эйтпесе мен ceni будан уш кун бурынры узденю бузып телеграмманы мешн атыма бермегенщ ушш кул FaHa емес, жанагы 6ip сэтте кун ету- Д1 де ойлаган ед!м. Нурлан окан табына карап, сейлей турегелдь — Он колымй— кун, сол колыма — ай орнаган так­ та несше жалтактап жасырайын, ол уэдеш' бузраным ymiH улкен айыптымын. TeMip Нурланнын аркасынан карып: — Бар, бар, алдывда Сэуле турранда аспандары куи мен айды кайтесщ, бар амандас Сэулемен. Бул кезде Сэуле оцаша турран 6ip орындыкка барьш отыра кеткен ед'1. Нурлан алдакашанры 6ip кшафш eciHe Tycipin, Сэу- леден KemipiM сурагысы келгендей, болмаса, неден бас- тап амандасарын бммей туррандай, Сэулеге арен жакын- дап пеледи Козгалысы селекет, ауызына сез тусер емес, ек! аттам жерге он басып арен жетп. Сайран осы минутп манадан кутга тур екен, Нурлан бСеэрудл!.еге жакындай берген кезде ол жарыкты ceimipin Ж1- — Бул кайск-ей! — Жарып ж1бер 6ipeyin! Ynci3 карангыда уншз табыркан eKi от журек урыны- сып та калды. Шам кайта жанган кезде Нурлан Сэулеш алып мана- * дан есж жакта турран Зояра карай бетгеген едь — Танысыныздар. С1здгц тэщрвдз бе деп сурай бере- 276

■ пн Сэуле дейтш кыз осы. Сэуле, бул Kici Павелдщ ка- рындасы. Ержанды ажалдан алып калган Зоя дейтш ка- рындас, — дед1 де, Зояны колтырынан устап, Казыбектщ карсысына алып келдь— Мына турран Ержанныд экеа, мына турран ineuieci. Мына турран 'TeMip дейтш -батыр агасы. Мынаныд 6api осылардын. туысы. Жолшыбай Нурлан мен Ержан уйреткен болу керек, Зоя Казыбек пен Баян бэйб!шеге т1зе бугш %эж1м етш едГ: — К,арарым-ау, мына бала 6ip жаксы ырымды бас- тап тур рой, — дед1 Казыбек ак бурыл муртын 6ip сыйпап койып. — ©3i жаксы болса ырымы неге жаксы болмасын. Егер ол жаксы болмаса, Ержанды Tipi кермейпй едш^з. Баян бэйбше жакындап келд1 де: — C©3iMfli укпасад да, журепмд1 урарсып, балам,— квкМ,деп Зоянын мандайынан суйд! де, — api таман отыршы, ортага алып отырайык, — дедк — Жок, сен менщ орныма отыр, сен!ц орнына мен отырамын, — деп Мирон карт Казыбектщ орнына отыр- ды да, касына келген Зояны кушактап Жылап ж!бердк Бул йезде TeMip мен Нурлан сейлесщ тур едд TeMip элденеге куанып кетп де, алаканын шарт етюзди Ол, Мирон карттыд жылап отырранын да сезген жок. Абзал касында турган Мыркалды буй'фге нукып ка- лып: — К,ал%й, журегщ 6ip жарына карай ауып кеткен жок па? — деп бетше удше карады. — Т-та-к!— деп Мыркал ауыр курсшгеннен баска ештене деген жок. Ж урт кайта отыра бастаган кезде Мирон карт орны- нан турегелт, шакышкымен бетелкеш салдыратып: — Жолдастар, тиышталыныздар! Мен e3iMHin мшде- TiMfli аткарура KipicriM. Мен бул жетшс жастык _шшде жаксыны да, жаманды да кеп керд1м. BipaK, дэл осында отырган 6ip адамра суйсшгендей суйсшген eMecniH, — дед! де, TeMipre карады:— Мен онык кеше кандай бол- ранын еепсем, 6yriH адамшылыктын аскар шынын, сол шыднан теплген жада 6ip сэулеш керд1м. Сол асыл адам уш!н, этап айтканда, TeMip ушш кетервдздер. — Маран арналган тост домбырамен кетернлсш,—1 дед! TeMip экесше еркелегендей басын Казыбектщ иыры- 277

на сы'лк, enmin. Казыбек оны кус-кус алаканымен жан- тан кэрып аймалады да: — Сайран, экел домбыраны. 0 з домбырамды эпер. Метц кеалген умтм жалканранда, оньщ узиген шел неге жалганбасын, экел берИ Yin жыл бойы кол тимей кансып турран ку домбыра узшген шеп жаЛранран сок, жан бтсендей ырралып, ш бтсендей «унпрлеп кета. Казыбек ушар кустай 6ip комданып алды да, терен сырлы, жалынБГ белек жака 6ip куйд! Terin жгёерд!. Ол б|зд1ц Сэуле сиякты адамдарымыздын ажалды да жене- tiH достыры мен махаббаты жайындары куй едк

САР ЖА Н КейШр достарым «Саржаннын елщш жаз, ескерткь шщ сенщ сол болсын» деген сезд! канша айтса да, ез1м канша толгансам да каламым 6ip теб!ренбейтш. © лерш сн 6ip caFaT бурын KepreHiM болмаса, С а р ж а н ­ нын him ек-eniH бшмейпнмш. Сон д а да онын к азасы м а­ ран тым ауы р тнд1 Егер оны еске туарсем— ет ж у р е п м елж1реп, ж а з а бастасам к ездщ ж асы сиямен 6ipre тама- тын. Сондыктан онын жайын ж а з а алмаспьш деп кудер узген ед!М , кенетген кездескеы мына 6ip однра осыны ж а- зуыма себеш ш болып отыр. Энпмеш басынан бастау ушш, Саржанмен кездескен кунд! eciM e Tycipin керейш. Бул 1942 жылы апрель- айыныц орта кез1 болатын. Айбынды атары элемге тараран ез1м1зд!н сепзшип ди- визиядан келе жаттым. Холм каласында коршалып жаткан эскерше азык, к.а- ру-курал тасып, ерсш-карсылы аспанда арылып журген жау самолеттер1 пулеметтен тынымсыз од жаудырып, жу- р!с1м1зд1 енд1рмей дойды. Б1раздан сон кун дызып кар суымен жол ойылып кегп де, мащинамыз журуден кал- ды. Бул елкенщ боны кун жаумай су болып, иплденщ куншде де батпары кургамайтын сазды жер болады екен. Ka3ipri кар epin, ыиын шырарран кезшде машинаны жур- г!зетш емес. Мешн, баратын жер1ме эл! де алпыс километрдей'бар. Майдан жайындары материал салынран сумкамнан баска жупм жок. Дегенмен, мынаидай шегенделш аядты Kepi тартатын батпадта жаяу журген адамныд ез денес1 езше 279

ауыр жук екеш белТш. Амал жок, жук ауыр, жол алые,' дец айдалада калуга болмады, ак кайыднан таяк жасап алдым да, жаяу журш кетам. Б13 бурын екеу едж, енд1 ушеу болдык- Онын 6ipi, ек! айдан 6epi MeHi бастап алып журген ага лейтенант Гри­ горий Пешков дейтш ете ер кещлдд акжаркын, жайдары житт. Тек жау колында калган эйел1мен ек! баласы есше тускен кезде рана камыккан куйте туеш, халыктьщ есю 6ip мунлы энш созып айтады да отырады. Ал, жолдасымнын, eKiHmici кез1 6ip тускен адамнын да кещнн аударарлык Кызыл шырайлы корк! бар ГулжаЬан дейтш кыз. Ол, Армия штабына бара жатып 6yriH тана кездескен болатын. YmeyMi3 втеки белге кыстырып алып, журш кегли. Осыдан жиырма кун бурын, opi eTin бара жатканымда не- мктерд!ц алыска ататын зенфректершш снаряды осы жолдыц бойына да туеш жатушы ед1; каз!р алыстан -ее- пятен ун! болмаса, жарылып жаткан снаряд кершбейдь Дегенмен, эщчмем!з сол жайында болды. Сотые бастал- таннан бер! ерл!кт!н алуан туршез кез1мен керген Гри- шаныд кызыкты энпмелер! узак жолды кыскартып нет­ верд!. Ол 6ip елмел! орыс KeMnipi ертеп ж1берген немк- Tin жен офицерши жайын айткан кезде мен элденеш айткым келш, сонымда келе жаткан ГулжаЬанга буры- лып карап ед!м, ол ез ойымен e3i ауре боп келед1 екен. — Калай, карындас, эцпме унай ма?— деп ед1м, ол жымыйып езу тартты да: — Гафу етщз, мен кешег! 6ip ажалсыз адамды ой- лап келе жатып, эцпмелервдзд! ести алмай калдым,— дед!. Тын энлмеге кулактыц еден ете калатыны кандай, екеум1з б!рден: — Я, ол неткен адам? — деетж. — 0 з1'м керген!м жок, кергендерд!н айтысына Кара­ ганда, аржактаты партизандар нем!стерден 6ip самолет • тартып алып, ауыр жаралы 6ip командирш 6epi женелт- кен екен. Сол самолет майдан шебшен ете бере окка Ушкыш та' жаралы командир да елш, оларды экеле жаткан адам тана Tipi калыпты. Сол адамнын ка­ лан Tipi калтанына таным бар. — Парашютпен тускен болар? ьСооннТдяа ^Да гTipеiКк' аМлгЫаКн.ТГаржабпи'еКмТе1кстепне?парашютс13 TycinTi. 280

— Рас ражап екен,— дегеннен баска ештене дей ал* май, шым-шытырык ойра туспм. Bipece жаудан тартып алган самолетпен елге карай ушып келе жаткандай куанамын, 6ipece аспаннан кулап келе жаткандай уребленемш. Кейде жайдары ашык кyni бар, кейде бурк-сарк еткен бораны бар тунерген тунек ой- да келе жатып куннш, кешшргенш де сезбей калыппын. Алдымызда: кешжсед кесе келденен тусш, еткел бер- меймш деп Ловать ©зет жатыр. Бугш ерте шыккандагы ойымыз — тасып кетпей сол ©зеннен ет'ш алу едй Каншэ умтылранымызбен жете алмадык, ©зенге он километр калранымызда кун батып Kerri, ©pi ©3iMi3 калжырадык, spi тун шшде жолдан ш ы ры п KeTin, минара соктыгармыз деп корыктык та, орманра тунемекгш болдык. Токтаран KepiMie калыц орманнын ортасындары дек* гелек алан. Аланды как жарып терен езек жатыр. Сол ©3eKTiH eni жагында бурын ек! улкен деревня бар екен, Ka3ip 6ipeyiHin орнында eni уйдщ муржасы рана тур. Екшнпсшде ол да жок. Онан баска кезге тусетш нэрсе жаудын кираран TaHKici мен 3en6ipeKTepiHiH калдыкта- ры рана. Bi3 сол деревнянын ш ы ры с жак шетмсш басып орман* нын imiHe Kipe бере орналастык. Эп-сэтсе от та жарылып, карарайдын буршегшен калындыеы жарты метр «мамык тесек» те аз!р болды. Кружкада шай кайнап, ак консерв пен кызыл колбаса араласып, газет уепнде туралып та калды. Енд1 кутыдагы спиртке де кезек келд!. EKi жол- дасым 6ip уйдщ Heci де, мен солардын конары сек»л- fliMiH. Мен ГулжаЬанмен aiii жещй энпмелескешм жок-ты... Жолшыбай тек аты-жешн к?м? Кай елдж кызысын? Кай­ да окыдын? Кайдан, кашан келдщ? Ka3ip не ктейсЫ? Кайда барасын? — деген сиякты сураулар рана берген болатынмын. Енд1 ангардым, ;онын омырауында «Енбек Кызыл ту» ордеш мен «Батырлыры ушш» медалы бар екен. Булары- на карап, мен бул кыздын елде де, майданда да курметп кыз екенш ангардым. Ол MeHin, ез ©Mipi жайынан сураран сурауларыма тез жауап бере коймай, жыланша сумандап кекке кетер^ген Кызыл жалынга карап аз отырды да: — Мен аздщ осы жайды сурайтынынызды мана се- зш ед1м. BipaK, менщ ci3re айтарым, баска 6ip улкен сыр. 281

сыр дегенде ci3 мен! намысы жэб1р кергён кыз екей до» ойламацыз, ол мулдем баска, оны ертеи. айтармын, бугга мына сурауынызра жауап берешн, — дедк Дэл осы сэтте сылан жур1ст1 6ip адам жетш келд1 де, б!зд'щ экг1мем1зд'1 белш ж1берд1. — Хайырлы тун болсын, жолдастар! — дед1 ол дау- сын санк етк1зш. Bip таныс KiciMi3 келгендей тобымыздык кебейгенше 1штей куанып, келген адамды жылы шыраймен карсы ал- дык. Ол 6i36eH амандасып болмастан иырыидэры сумка- сын жерге тастай бере: -V — Йемене, отындарыц тушмен. жарура жете ме? -г деда. ■ - г/ — Жетедй дэмге келвдз. — Ракмет, — деп ол отка жакындай бере б1зге,.бй оран карай калдык. Ей кв31 кыран буркптщ кезшдей, кере карыс жазык мандайына жараса йткен калын. кара касы бар, жасыжиырма бес шамасындаш узын бойлы кара сур жшт екен. — Слрэ, йз елден жан.ада келгенс!з-ау,— деда де, ол маран карай журдй ч Мен жешмд1 айггам. -v* Ол келш кол алысты, •:' — Ага лейтенант Саржан Муратов. ГулжаЬан шеншщйшшМн KepceTin, ушып тура келй ед!, ол миырынан кулд1де: ' — Кара, мына карындастыц тэртйггаж ¥йктап'жат- Каида да колынды шекене койып уйктаймысын? Отыр1— дед1де, кенет езгерш. — Мен казак кызы болар, деп ка; ; закша сорып жатырмын. Кателескен -жбкпын ба? -гф; деда. ГулжаЬан «кателескен жоксыз» дегеннен баска etm**; не айткан жок,' оныц езгеше адам екенш сезгендей кез{* HiK кыйырымен 6ip карады да, кайта отырды. ’-■■■■■ I Bi3 жен сурап тез шуйркелесш кегпк. Неге екей бел- - rici3, ол б13Д| кергенше ете куанышты. Б1рак менщ су- рауыма жауап беруден Kepi, e3i маран сурау коюра бой ура бердь Сурауларыныд турше карап, мен онык кептен 6epi елден хабарсыз екенш сезд!м де: — С13 катанная 6epi майданда ед1йз?— дед1м. — Осы сорыс кашан басталса, сонан 6epi. Калай, он ай бойы оттык швде аман журу унай на? — Аман журу ймге унамасын. Мына карындас: айт-'

кызсак агайдыа унайтын энпмелер! де кеп- болар, деп отыр, буран не дейшз? — Е, неге болмасын. Бул сеюлд1 жас кыздар кызык- кандай болмаса да, Kapi кыздар кызыгатын сырларым бар. Мен аякты 6ipa3 д егд тп алайын, сонан сок бул бой- жеткеннщ де сырын айткызармыз,— деп ол кеудесш ке- ре 6ip курсшд1 де, шешше бастады: — Е, замандастар! Эл1 жаспыз, 6i3 картайганша кайда деп ем1рд! боска етк5збендер1 ГулжаЬан «мынау не деп отыр» двгендей маган карап ед!, мен басымды шайкадым да, Саржанкык эр кимылы- нан кез айырмадым. Ол су болтан заттарын оттык ык жагына жайды да, колын сабындап турып кармен жуа бастады. Б1зде зл! ун жок. Bip рет Гулжайан «елместщ жолы кандай екен сонда» деп куккетш ед1, оны ест1м.ед1 ме, жауап каткая жок, тек дастаркан басына келш отыр- ганнан кейш барып: — Карындас, сен жана маган б1рдене айттыц-ау, осы? — дедй — Я, агай! Мен азден елмеудщ жолы кандай екенш б!лейш деп ед1м. — Эй, кыздар-ай, ез сырларынды жасырып, езгенщ сырын бшуге кумарсындар-ау. Мен ceHin ез1нде де барды рана айттым рой. — ©з1нде де барды?! — Я! Мен Kiel танысам сен влмейтш кызсын. Кане 6opiMi3flin де мэнп жасауымыз ушш, елгеннен сон да т;ршермен 6ipre eMip cypyiMi3 уплн,-—деп. ол алдында турран аракты карып салды. Онын сонры евздер! журен ме уялай калган сон, бетЬ не карап ед1м, ол вз ойымен iurrefi алысып, кайтадан ту- нере калган екен. Мешн 6ip туешбей отырраным, Саржан- нын осы жалт-жулт мшезь Ол каз1рме-каз1р тунеред! де, Ka3ipMe-Ka3ip жайдарыланады. Кейде узак уназ отырып калады. Жана рана тунерш отыр еди «Арайдын езр де ел- мейтш жолды енда рана ойлап отыр-ау деймш, байкайсыз ба?» деген ГулжаЬанра жайдары жузбен кул!мс1рей ка­ рал: Бихабар жургенеш, Бек катты сынайсын,— деген бе ед!, Абай атамыз, калай eai? — дедь Бул сез ГулжаЬаннын намысына тид!. Шынында, ол 283

Саржан ойлагандай жИт сырыя б!лсе де, бшмегенсипя кыздын. ролin ойнап отырран жок, кеп тунерудщ шшде калыц 6ip сырлар жатканын сезгендж ед1 Ол Саржан- ныц sari сезше кынжылрандык тур керсетш, маран кат рады. — Агай, меш актай керпиз мына жаладан. — Егер де Саржан аган. сол сезд! карындасыныц сы- науы емес екенш бые тура айтса, актай алар ма екен- мш,— дед!м де, Саржанга карадым, — муны бекер дей алмассыз? — С1здер меш жалгыздайын дедвдздер-ау, — дед1 ол кул^мс'феп, — баска TaFap айыптарьщыз жок болса, агат айтыдран сезгме айып етпе, карындас. ГулжаЬан-жауабымды кез1мнен ук дегендей 6ip жалт етюзд! де томен карады. — Апырай, мен Москвага кашан жетер екенмш? — деп Саржан кенет баска 6ip ойра толкып кетш ед!, оран ждуапты жолды кеп бкетш Гриша берд!: — Оны TeMip жолра кашан жетуниз Сшедь Мысалы, ертец кешке дейш Пено станциясына жетш поезга Miне алсаныз, аржары 6ip жарым-ак сутка. — Эл1 де терт-бес кун зарынасын десещш? Сол сэтте ел1 есше тусш Kerri ме, ГулжаЬан жалт карап: — Арай, с1з уйнйзге кайтып бара жатырсыз ба? — дедк — Жок, калкам, уШме хабарым барса да ез1м бар- рандай куанар ед’ш. Сендер рой елден ай сайын хат алып турсывдар, э? — Ci3 ше? — Соныц csTi енд! туспесе, бугшге дейш болмай кел- Д|-ак,, калкам! Бэршен де карт ата-анам бар ед!, солар не болды екен? Ci3 рой, 61здщ ел жакка барран жоксыз, э? Барраныцызбен ондай кара шал толып жатыр, бшмейаз де рой. Мен оныц елше барарын барсам да, онын экесш 61л- меитпймд1 жасырганым жок. Ол терец оймен отка телмБ ре карап: — Эх, cofhc, сорыс! Ацсаумен ас iniKi3in, кайрымен дем алдырдыц-ау. Калган OMipiM каЫретпен етсе де, ка- барымды 6ip шытпас ем, хабарым елге 6ip жетш, ата- анам мен Шэрбатым куанышпен 6ip кулсе, — дед! де, папиросын лактырып тастап, ойра Kerri. Оныц сырын 6i- 284

луге асыкканым сондай, ГулжаЬаннык жанары энлмесш айткызуды да умытып Kerri м. Гриш а онын алдына орта кружка арак койды д а , ещ- не к ар ап кадалып калды. — Е н д 1 61лд1м жайынды, алы п ж 1бер, кона р ы м ,— де- fli ол. — Н е ш бьпд!н? — Алы п бол, сонынан айтайын. С а р ж а н су аз косылран сп ир тп шалкалай бере карып салды д а , дем орнына кайры жуткандай ауы р кур* сшш: — С о л а й туыскандар! Жасыраты'ны жок, адам баласы бакы тка тоймайтын мешкей екен. Мен 6ip кезде бук1л совет елш щ eKi жуз миллион адамынын 6ipeyiHe кездес- сем арманым болмас ед!, д еп едгм. BipeyiHe емес — мы- цына мыцына емес— миллионына кездеспчм, 6ipaK. арман дегешшз удей тусть Адаскан жалрыз каздай тобыма косылуды арман е г п м . Ол т1лег1ме ж ет ш ем, елге ж ёт у д! арман eniM . Енд1 елге жетш ем, уШ м арман болып келедк Бул арман дегенн1н таусылатын к ун i бар ма, ж о к п а? Эй кашан коммунизмге жеткешм!зше тау- сы лм ас, cipa!— дед1 де, ол ж ан тая Kerri. Б13 онын киналганын с е зш , ештеке дей алм ай, унЫз отырып калдык. Ол жантайып . жатып аспанра тжсше карады да: — Э х , аспан, аспан! С ен мундай тайрак болмасан, мен eHfliri Москвада отыратын ед!м-ау,— дед! KypciHin. B i3 угнеушз 6ipiMi3re 6 ipiMi3 тандана к арасты к, 6i- р а к онын б!зде жумысы ж о к , eKi K03i аспанра KapaFan Kyfii ол: жатыр. Б1здщ 6ipeyiM i3 козгау салм асак ундер- емес. М ен онын жакагы сездерш е ой ж 1берш , алыска карап отырмын. ГулжаЬан бетпме карап, ойда екешмд! тани Kerri ме, калай: — К е ш е п самолетген куларан осы Kiel емес пе екен?— деп Ky6ip erri де, Саржанга кар ап :—Драй, конак кэдеан (степ энп’ме айтыцыз,— дед1. — ©Mipre келген бэр1м:'з де конакпыз рой, карындас. Кон ак к эд еа 6ipiMi3re рана емес, бэр!м1зге де борыш болсын, жалрыз-ак сендер жанган самолет ж айы н сез кылмасандар болтаны. Жасыратыны жок, ж у р е п м ani орныклаган сеюлд1, OFaH раф у OTiHeMin. ГуджаИаннын манаты айткан ажалсыз адам ы осы екеш 6 i3re енд1белгнн болды. Б :р а к ол жайын сур ар бехл- 285

сак, тары да киналатын тур! бар. Соны сездш де, ез ер- юне »ci6epriM келш: — Юмде-дам энг!ме айтса ез басынан еткенд1 айтатын болсын. Bi3 барлык ем1р1м1зде кергешм1зд1 айтып бере- Й!к, ал бшдщ конагымыз тек cohfu еткен он айлык еипрш айтып беретш болсын,— дедам. Ол сэл езу тартып, басын шайкады. — Бул он айда кергешмда акту уимнтары он ай керек болар. Дегенмен, керсеткев курметтерЩз ушш 6ip Kyuri жайды айтып беруге болады. Менен сурайтындарьщьВ сорыстык жайы той, эйтеу1р. — Эрине. Ол сэл ойланып, батыс жакка б!р «арап алды.дз, сей- лей женелдь - — Cofhc басталран кезде мен Шырыс Пруссиямен шекарада едам. Сол шекарада 6ip юшкене озен бар. Оиы;' мен шздерге картадан керсетейш,— деп ол сумкасыаан текшеленш буктелген кекжасыл картаны алып, алдьг- мызра жайды. Картара косадагалып .6ip калыд дэптер жур. Дэптердщ 6IpiHmi бетшде: «Егоровтын айласы», «Аралда жалгыз калгандаймын», «Шэрбзтымдай кэрщ-. дЬ, «Елд1 ойлап естен тандым», «Наташа, ж уретш ала кет», «СуйеШн де атайын», «Табынган тэдар1м ар болды», «Кврге 'калай кемодм, кевднме еонда не келд':», «Дос- тык T9H,pici куши екен, тары да Tipi калыппын», «Ойраны шывдан 5кау», «Берлинге жегп давдымыз», «Кедалде жалгыз арман бар» деген свздер ттзшт! Квз1м соларра тускен сок, Саржаннын жацары бас-- таган энпмесш кейшге калдыргым келш: — Алдымен «Достык T3npici купит екен, тары да Tipi калыппын> ды айтьщыз,— деп ед^, ол кынжыЛрандай тур керсетт, дэптерд1 кайтадан сумкасына салды да: ■ — Жок, оны айта алмаймын,— дед1 сурланып. ГулжаЬаннын «Наташа дегешдаз кш?» деген!не де . жауап катпай, карсы алдында турран ну карарайка ка- ' далып катып калды. Григорийдщ: — «Суйешн де атайын» дегешщздан Maniei не? Адам - баласы 6ipiH 6ipi суйе тура ата ма?— дегеи ceaiHe шам- данган тур керсетт: — Мен_ суйе тура аттым. Мумкш адам емес шырар- мын,— дед1 де, айбат куйте Tycin атылралы ыныранган арыстандай кесек козгалып, ещ 6ip сурланды, 6ip нур- ланды. Кейш б!лд!м, 6i3 ушеум!здщ басып отырганымыз ■

iieriai 6ip куйдщ nepHeci екен. Б1раздан сон толранып барып y h катты. — Дэл осындай 6niK карaFail ед1,—дед1 де, TaFbi ток- тап калды. Б1з оныц бул сезшен ештене тусшгеш'м!з жок. Кезшщ алдында еткен кунтн 6ip кайрылы сурет! тур- ганын рана сезд!к. Ол бгадщ TuaeriMi3re квщл бэлместен, алыска кадалып ада отыр. Алыстан немл самолетшл rypiai ecTUiin ед1, оны да елеген жок. Мундайда Гриша­ нин бетше карау маган эдет болып кет-кен: сол эдетсммен бе, жок, элде отты тез сендар дег1м келд! ме, самолет гурйпн ести сала Гришара карал едга, ол кулагын алыска Tirin, самолетпн кай туста келе жатканын багдарлап отыр екен. Аздан сон аспанра 6ip карады да, езш!н ка- yinci3 жерге орналасканына насатганрандай 6ip жымын етш, таяу жаткан 6ip ку бутакты таеимен терт бел!п, оттын усттне тастай сайды. Енд! байкасам: орналаскан жерппздщ агашы эр! калын, spi бшк екен. Самсаран сансш жулдыздар да женд! квршбей тур. Сорэн Караганда, самолеттерден 6i3re кау!п жок сиякты. Самолеттер 6ipTe-6ipTe алыстап барады. Дэл соны ку- Tin туррандан жанары терт бшпнген ку бутак оттын жа- лынын кушейт!п, 6i3fli кешн Hieriunjpe густ!. Манайымыз- да кыбыр еткен жан, тырс еткен дыбыс жок. Тек, оттын жалыны кушейгеи сайын келенкем'13 узара тусш, ак кар- дын уст!мен агашгардын арасына карай жосылып жа- тыр. — AFa!— деД1 ГулжаЬан шыдамы таусылганда сабыр- сызданган турде, даусы д!р!лдеп,— тым болмаса сол ка- рарайдын тарихын естуд! 6 i3re кисаныз кайтед!? Саржан кайсарысып ундемеп ед1, ГулжаЬан мырс — Тым катал екежлз, 6ipaK бул каталдык ciare онша жараодп турран жок,— деда. Саржан жалт карады да, кыздын, аскак ойына кез1 енд1 рана тускендей, тулю кврген бурдатше суктана кал­ ды. Дэл осы кезде оныд внд де кыраннын киядагы тулк!- Hi Kepin кулпырран Турине уксап кетл еда. — Мына кыз журег^мд! суырып барады, б!рдене айт- пасам болмас,— дед1 ол кул1мс!реп, — ушеудаздщ сурап отыррандарыныз 6ip кыздын гана жайы. ЕНрак жауабы уш турл1, басталып койран энпмеме тез оралу уш!н онан eaiMHiK калай айрылганымды рана айтып берешн, соган 287

риза болыныздар! Ал, карындас, тындай б\\л; тындай б\\л де ол кызды журепне сактай 6 Ы • Bis тары тына калдык. Онын манадан 6epi карагай басына кадалган кез! ещц Гулжайанныц кара кезше тенкершдь — Ол Александр Харламович дейтш доктордык жас- ecnipiM кызы едй Аты Наташа едь Сол доктордык жа* ралы меш уйше сактаймын деп кермсген азабы жок. Ол мен ушш дар арашка да асыла жаздады. Ол мен уш!н талай TenKiHi де кердц Оран байланысты алуан турл1 сырлар кеп, оныц бэрш каз1р айта алмаспын. Жарадан жана айыгып келе жатыр ед1м, 6ip сайкал эйелдщ KecipiHeH, нем|стер меыщ кайда екен|мд1 бшп койды. Бул уйд! немндер канша TiHTce де меш таба ал- май койран efli, енд1 кутылзр жер калган жок. бйткеш ол эйел менщ нак кай жерде жасырынып жатканымды бшетш. Ол сайкалдын 6i3re icrereH бар жаксылыры шьгнын айтты: «мен мае болып отырып айтып койыппын. Оны ecrireH офицер ani уйктап жатыр, сол оянбастан бурый конагынды женелт!— деп Наташага айтып кетшть На* ташаныц экеа уйде жок едк ауру шешесш жалгыз тас- тап, тацра жакын партизандарра кашып шыктык. 1ле куа немютер де шыкты. Суйешнпм де, cepiriM де жалгыз Наташа. Ол Meiii суйемелдеп келеда, мен немютермен атысуга эз1р келемш. Немштер i3inui итш жетектеп со- кымыздан куып келедь Мендег! кару eKi гранат пен 6ip наган, наганымда алты ок бар. 0MipiMi3re тутка сол рана. Калык орманра emu wire бергешм1зде некпетер кек- жал каекырдай 6ip HTiH 6i3re коя берд1 де, екшпн итш устап калды. Мен енд1 кашып та, жасырынып та кутыла алмайтынымды бщп, агаштык калын ш не Kipe бере, итгщ жолын тостым. Немктердщ mi де оздершдей елер- мен болады екен, аткан ofhm тимей кетш ед1, ол жата калып жербауырлап жылжыды. Мен арашты калкалап уншз тура калдым. Калыц шептен карасын кермесем де сезш турмын, ит кулагын жымитып алып, тура бассал- ралы келедй Енд1бет бурура да болмай калды. Кез1м тай- са кеткешм,_ ит 6ip ceKipce желкемнен ала тусетш жерде жатыр. Ещц кайгпм? Атайын десем, ок жолында буталар тур, атпайын десем кугыншылар жакындап калды. 1^ете берешн десем, ит кылп етшзер емес. Дуниеде итпен

арбаскан корлык екен, ыза болып не 1стер1мд1 б!лмей турып калдым. Сол сэтте мешн сырт жагымда турган Наташа итке кэр!нбей барып катарымда он кадамдай жердеп бшк карагайга шыга бере дыбыс бквдрш ед1, ит соган тура умтылды, сол кезде мен оны атып калдым. Ок басына тиген болу керек кан к етш acnaHFa 6ip ceitip- fli де, кай та кулап тусп. Bipaic кауштен ani кутылган жокпыз, немштердщ текеше бакылдаган даусы жакын жерде ж эне эр тустан шыкты. Олар б1зд! коршап алуга айналган екен, 6ip-eKeyi 6i3Ai керш калды да, атып-атып ж!бердь Кдмалымыз да, калканымыз да калын карагай, сонын. кабатымен каша атысып, шепне бердш. — Н аташ а, евди б5з кутылмаймыз, булар квп, б5з аз. Ок болса таусылып келедь М ен буларды бегей берейш, тым болм аса сен кутыл, cetiiH Tipi калуына мумкшдш бар, тез кет!— деп ед1м, ол басын шайкап «жок, ана»,— дед! де кезден гайып болды. М ен нем!стщ 03ipme екеуш жайратгым. Енд1 ею буй!- р1мнен кыскалы келе жаткандары бар. Ол eKi топ нем1ске калган орым да екеу-ак. Дурысында оларга арналран ofhm 6 ip e y FaHa, eKiHuiiciH S3iMe жумсамакпын. Э р агаш- тан 6ip устап, эр агашка 6ip паналап iflrepi жылжып келе жатыр ед ш , он жак буй'ф'шнен некйстщ тертеуг бiрдей шыга келди Е ю гранатам coFaH кетт!. Енд'1 калган жалгыз окты сол ж агы м да' келе жаткан немштдэге кезеп, ж уан кара- гайдын; тубш е отыра калып ед1м, олар нысанама ш не коймады. Ждшшке карагайдын, далдасында турган жуан 6ipeyine огымды ж1берш ед1М, тимей кетп. Enai оларды койып, esiMMeH ©3iM алыстым. ©MipiMHin сонгы мину- тына деш н жауды калай, кай жершен атуды ойласам, eHfli e3iMAi калай, кай. жер!мнен атуды ойлай бастадым. Bip минут кешшсем колга тусем . Тез влу ушш не басым- нан, не журепмнен атуым керек, бг’рак, бул eKeyiH окка кимадым. Баска жер'шнен атсам , тез елмеймш д е, колга T ycin кор бблам. Енд1 кайгпм? Арпалыскан осындай ауыр ойда отырып калып ед1м, касыма 6ipey жетш келд! де, автоматты сатырлатып коя бердк Наганымды ©з кеудеме Tipeft атып тура келсем, автоматпен 6ipre д1ритдеп как касы мда Наташа тур. — «А га, мен де касындамын. Ата 6epiHi3, атыныз, эне мен д е 6ipeyiH жайраттым,— дейд1 кулш турианымлы 19 0. Эб1шеВ, 289

перст дегендсй кез'ше тускен келтелеу алтын шашын кейш серпе басын сикш. Мен комекке 6ip полк аскер келгеядей куанып, не гстер!мд1 де, не дер1мд! де бйшей, колымды созып е)йм, Наташа немк: автоматын устата бердь Ол жакаты жерде елген нешстщ автоматы жен. Bipaic, ora аз болып шыкты. Анда-санда жакындап келген жауды 6ip атып койып, inrepi жылжи женелдж. Сонаша ызындаран октар ай- наламыздагы карарайларра Kipm-Kipm кадалып жатыр. Б1зд| коррап, 6i3gi ecipaen турран буюл элемде тек саз карарайлар рана сиякты. Итпн жетегше ерген яемштер . сонымыздан калар емес. Жадарыдаи коя берсе, екшцп итш жайратып тас- тап, адастырып жасырынар ек, б!раз жатьш тынырар едж те, кутылар ед:к, деймщ 1шшнен. Bipaa од ттлегш кабыл болар емес. Немютер б1з д алдагы 6ip мушсхе карай ырыстырып келедк Ойлары аладра айдап шыкпак. MeHiH дэрмешм алакра жетпей-ак 6iTri. Агашка сокты- рып ушыккан аярым жург!збей, 6Jp 6hik карагайды к?- шактай барып жыгалдым да; — Ок та бит!, Наташа, мен де бгтм. Ж ау казф алыста келед'к сен кашып кутал, — деп ед1м, ол тары да болмады. Судан етерде керек болар деп уйден ала шык- кан арканымыз бар едь Соны жацары бшк карарайдыя басына байлап мен! соран шырарып экетпек болды да, арканды алып араштьщбасына шыкты. Бул сонры ум1т ед1, бул да уз1лд1. Bi3 бшмегппз, жау жакын кед1п калган екеп. Наташа арканды ещй байлай бергенде, алдыдры б(р-екеугоны атып ж1берд'1. Мен кеу- демд1 окка тесей арашка суйене тура келш ем, оттай ыстык 6ip норсе мойныма кел'т орала кегп. Мундай кез- де ойдын адаскыштыры кандай, мойныма келш оралган Наташанын 6Lieri болар деген ум'п-пен устай алып кар!- сам, Наташанын 63i жок, оралган бшек дегенГм соррала-' Fa\" екен- кез— журепмнщ теб!ренбейт1Н *ез1; ед|. Мынаны керген сон, epiKci3 елж1реп кеп-i. Арапка суйент жорары карасем Наташа аса 6ip аянышты уд4' мен: • Д’: — Ара, aFa!—деуге рана шамасы келш, тебемде «ара- лап» тур. Онын казак сезшен бклетта жалрыз осы «aFa» деген сез едь Мен уйлерше жасырынып жаткан кез1мде карт эке-шешеамен ymeyi кезек кезек менщ касыма ке- лт, кызыкты энпмиер айтып, квнл1мда кетерш отыра-

тын. Оондай К0Н1ЛД1- кепгп'н бгршде ол маган: «Сгздг мен не деп атаймын,— дегенде, «ага» деп айт, деп уй- perin ед1м. Сонан берг ол MeHi казакша ага дейтш. Ол, елер алдында да «агалап» жатыр; соны ести тура калай елж1ремесс1н, калай еплмесан.. Ол ж ерге, мешц касыма тусш aorici кел1'п аласурады, мен онын касына жетем'ш деп аласурамын. B ip a K жара- лы аягым агаш басына шырармади да, мешц сорыма бггкендей арбиран аша бутактар оны жерге Ж1бермедь Тек, жорарыдан жауран кан бетгме тамшылап тур. Онын тулаган жаны — зэулгм карарайды тенселт'ш тур, буран караранда ол эзгр елетш емес. Нем1стер казгр келедг де, шала жансар к у й и д е оны да, хеш де устап алып, айуан кермеген азаптар кррсетедь Соны сезд1м де ойланып туруды орынсыз Kepin, езгме арнап калдырран жалрыз о кка карадым. Немгстердщ азабын кайсымыз Kepin, аж а л ракатын кайсымыз алсак екен? Мен бе, Н а­ таша м а? Октан сурап турганым сол! B ipece азапка оны тастап, аж ал ракатын 63iM керпы келед1. Н е icrepiMAi бглмей, сэл юдгрщ калып ем, Ната- шаныц: — А р а, аяр болсан тезгрек ат, эне келе жатыр, тез1- рек!— деген ащы даусы тары шыкды, С ондай асыл жанды аж алра калай кыярсын, кима- ранмсн амал жок, ажалра кимай нёмknee кисам, адам деп м е т шм айтар? Жок, б ар азабын немгспц жалрыз ез1м корсем де кенейш, деген ой келдг. Ендап арманьгм мандайынан 6ip cyfiin, кош айтысу ед1, ол тьлекке де жетер болмадым. — Н аташ а!— дед1м айкайлап, сол кезде бутанын. ара- сынан кезш е кезгм тусш ед1, айтамын деген cesiMAi де айта алмай, жаудын, жакындап калганын ceain, наганым- ды кезей бердгм. Ол: «К,ош, ара, кош! Кош!»— дед! де кезш ж ум а бердг, мен атып жгбердш. Аткан орымнын, даусына шесе жан-жарымнан нем1стердщ бакаш а ба- кылдаран кулюс! де есплд!. Мен ецш оларды елейтш емеспгн, ею кезгм араштыц басындары Наташада. Онын ыстык каны сорралап келш маадайыма тамшылап тур. Маггдайдай аккан кан ж урепм е кек болып орнайын де- рендей кеудеме карай жосылады. Оны да ёлейтш ёмес- пiгг. Екг кез1М зл1 Наташада. Немгстер кел!п темгр найзамен меш туртюлей баста- ды. М енде a-ii ун жок Оларра карайтын да емесшн. Ею

K63iM эл1 Наташада. BipaK кеп туррызбады, мойныма аркан салып суйрей женелдК — М1не, мен сондай кымбат досымнан осылай айрыл- дым,— дед1 де, ол жаска булыгып калды. Мен езмд{ вз1м sopFa тежеп ГуджаИанга карап ед1м, онын кез1 жаска ыулдем кемйпп кегкен екен. Саржан кезше ipKtoreH жасты 6ip мелт етюзш кай- тадан кайраттанып алды да: — Bipas Наташаньщ кепи жаура ж1бергем жок, со- ныма рана ризамындед!. Мынау дэл сорыс басталган куннен 6epi сакталып журген Шырыс Пруссиянын картасы. Tipi болсам, сол шекаранын шебш тары 6ip узермш, деген умилён wii сактап келем!н» Mi де сактай бермекпш. Осы езеншн 6epri кабаеында — 6i3, ар жарында немктер туратын,— дедГ де, ол ойланып калды. Bi3 6ipece алдымызда жайылып жаткан картага, 6i- ресе оттай жайнаран Саржаннын кезше карап, унйз отырмыз. — Жасыратыны жок, бул апатты туЫм1зде де коре- Mi3 деген жок шырармыз. Маужыраган тэгп уйкыда жатыр едж, снарядтын, гурсшмен шошып оянып, таню- HiH даусын ecrin турегелдж. Жупрш далра шыксак, ракат таннын сэулесш кара тунек басып кет'шт'и Жасыратыны жрк, кандай кушт1болса да б1зд1н жер!- Mi3re басып Kipe алатын жау бар деп мен ешуакытта ой- лаган емеспш. Юмде-юм 6i3re соктыкса, бурктен ойна- ран ажалды карганын Ke6iH киедд деген ceHiM-кеиректе куит ед!. Кашан сол KyHi барлык жолдасымнан айрылып ез1м жаралы жэлрыз калганра дейш журепмдеп сол се- шмнщ оты 6ip элареген емес-Ti. 0з отанымды осындай аса бшк шыц кврет!н сегам кеудевде каулап туртанда корку, шепну деген лас ой басыка кайдан келе койсын. Жаудын Kymi канша еке- HiH де есептегетм!з жок, жер1м1зге тускен снаряд намы- сымызра тепюдей тид! де, буйрык кутпестен 6i3 де окты Terin ж|берд1‘к. Сол-ак екен, октыдем!—ок деген ,foA, аитып п л жетюзе алмастай кыррын сорыс басталып, жерд!н 6eTi, кектщ жуз1Кызыл жалын, кара тунек болды да Kerri. Кара дажалдарын бетке устап шепртке Tycri немк- тер кара курттай каптап, автоматтан окты жаудырып келедк ©лжтерш таптап та келедк BipaK кырылранына 292

карап 6eTi кайтар емес. ¥р ган сайын ершеленетш кутыр- ран каскы рдай, ©лiri кебейген сайын ершелешп келедк Б1зд1'ц карсы алдымызда 6ip та с кешр болатын, (мына Кызыл найза турран жерде.) Ауы р танюлер сол кешр- ден ете бер е окты да тепп Ж1бердк 0 здер1 де 6 i3re тап бердй С он ан кейш-ак жанымыз кысылып, ажал алкымра кеп калды . B ip ' емес 6ipneuie жерден жау б1здщ алдыцры iue6iMi3re келш жетть Ж ауынгерлерге берген буйрыгым ете кыска! «Bip адым да шспнбецдер!»— деген 6ip-aK сез. Эр жауынгердщ ез ж ур еп д е соны айтып соки.ан се­ кций, кимылдары тым кесек, шегшген тупл, тайсалран 6ipeyi ж ок . Журекпн, шайлыкпаган кез|, ел!м дегеннщ не екен!н еске алчастан, келсен кел деп урып жатыр. Дегенмен, уакы т етш, сорыс кызран сайын ж ауды н тум- сыиы бузы лса да, шуйдеа к у ж 1рейе тусть Алдыцрылары кан к уса ж ср кушып сирегенмен, арт жары коюланып, улкен таскы н кейш келедь К атты 6ip толкыса басып ке- тетш Typi бар, туйдек-туйдепмен туйипп келедк Д эл с а г а т жет1жарымда, б1зд1Н кейшп' мол куш кел in жетш е д 1, дуниенщ не болып кеткеиш бишед!м. Е ю тау 6ipi мен 6ipi соктырыскандай аспан жакрырырып, жер шайкалып Kerri. Жасыратыны ж ок, сол KyHi сондай куш керсеткен б1здщ оскердщ кал ай шепнгенше kq3im эл1 жетпёйдк Б о л а т тонын сыпырып ал сан , нем!стер де 6ip, коян да 6ip екен. Та нюлерi талканданраннан кейш кеп карсы- ласа ал га н жок, зыта женелдк 6i3 уран сала куып бер- Д1К. К аи ж оса болган нем!стер кашып келед1, 6i3 ерттей каулап куып келем1з. «Отан ушш!» деген айбынды уш- Mi3 улы жыланнын ордасы болган Шырыс Пруссияны AipuipeTin ж 1бердй Пруссия — Пруссия болып жауыздык- тыц ж алм ауыз куртын еккел! казак даусын тунгыш ес- Tireni сол KyHi болар. Ж у р т анау кызык, мынау кызык дейдк егескен жауды екш елете куганнан кызык ж о к екен. Ол онымен тура турсын, ж ауды сол куганнан к уа отырып, он ею кило­ метр ж ердей 6ip каласына де б ш кудык. Biрак, ж а у же- Р1'нде тур деген буйрык ж ок, кеп турура болмады, е з ор- нымызга кайта келдж. Батальоннын командир! Егоров дейтш капитан еди ол Kici езш е карайтын команд1рлсрд|‘ жиып алды д а , ко- лымызга Ш ырыс Пруссиянын осы картасын бердь — А н ы к емес мэл1меттерге Караганда, ж а у б1здж 293

шекаранын б!рсыпыра жершен мана такертеНгЯ* .©та кеткен сиякты. Сорысындар деген буйрык 6i3re Ы р кел- ген жок, 6ipaK бупнп. курбан болгандарымыздыи каны ушш нем!стерд1н канын текпей б!здщ ел тыныш жата алмас. Кешшпей буйрык та келш калар. OFaH дейш мЫна картамен танысып, шабуылра a3ip турындар!— деда. - Жасыратыны жок, немютердш манары каласына бугнг кешке дейш кайтып бармаймьш деген ой менде жок ед1 Келе эз!рлене бастадык. Epirin жаткан б1здерге бул эз!р- л'ж онша кещлшз болган жок,. Tiirri, тойра баратындай, куанышты журм1з. Кешлде бурынры epiry болса, 6yriHri жауды KyFaH жел'ну тары бар, куанбай кайтем1з. BipaK куткенТьбз болмады! А~рада 6ip caFaT втпестен? ак Егоровтан: — Жардай ауыр, жау 6i3re каз1р шабуыл жасайды. Алдындары Kenipre ие бол, жаудын 6ipfle-6ip танюа етпесш, 6ip адым да шегшбендер!— деген буйр.ык алдым. Бул буйрыдта мешн. коргайтын жер1м белгшенген екен. Жер келем1 онша улкен емес, 6ipaK бул тешректеп ек жауапты жер осы, жауапты жерд)'к Kayni де улкен рой! Мен бвл1мшелерд1 Kenipre жакынырак апарып орналас- тырдым. Егоровтын айтканы рас екен. Буйрыкты жауынгер- лерге TyciHflipin, эз1рлжт1 аяктап болганым да сол едь мана танертен 6ipfle-6ipi кершбеген жау самолет! енд1 кара булттай каптап бомбаны буршактай жаудырып »i-. бердй Сонынан бвдк, жау танертен-алраш шабуыл бас- таранда барлык самолетш б1здщ калаларымызды капы- лыста бассалып.молара айналдырура ж1берген екен.Ендг 6i3re экел!п тект1. Кэздг ашып-жумранша болран'жок, кара тутшнен тук кершбей, гурсшдегей уннен тук ест)Л- мей, жер тары да шайкалып Kerri. Кешрдщ eKi жарындары колайлы жерге бекшген еюн-, Ш|. yuiiHini взводтын командирше: 6ip адым да шепнбек-. дер, елсек осы жерде влем1з дед1м де, жарылган снаряд- тардын астына жуг!р!п отырып, 6ipiHmi взвод жаткан жерге келд]‘м. Олардык орналаскан жер! кешрдщ на*, шыра 6epic аузы болатын. Ен Kayiirri жер осы. Егер осы Kenip.ri бермесек, жау raHKici ететш жер жок, айналамыэ терен сазды батпак. Bi3AiH кешрд1 wiicnefi бермейтш1м‘1зд1 сезген болуы керек, немштер бул мацра снарядты тым калын тегш тур. оенбфектердщ орынан кекке кетерше 6epin, кайта тускен 294

тас-топырактын арасынан элдынры жакка карасам, ж ау­ дын уйдей 6ip TaHKici кеш рдщ устш е шырып капты. TaF- дырды 6ip-aK минут уакыт ш еш етш болды. вйткен!, оиан 1лесе улкенд1-к1ш1Л1 танкшер каптал келедк Б улар Teric етсе б!'зд1 таптап, журе беред1, ол 6ip. Екшнп'ден: ж ау­ дын, бом басы мен ауыр снаряды б1'здщ танюлер мен танк ататын зецб1ректерд! э л а р е т т тастады, осыны сезш дан- дайсыган ж аудык жацагы улкен TaHKici кешрдщ ycTiHe шыга бере жалын шашып, от буркш 6i3re карай умтыл- ды. Д э л сол сэтте к отр дщ он жак бурышынан взвод командир! Таранныц жайдай ж арк-ж урт eTin еш рет сер- меген кол ын Kepin калдым. К езд! ашып-жумранша болган жок ж алы н бурк eTin, Tyrim аспан кушты да, жанагы улкен танкы кешрдщ 6epri nieTine жете бере келденевдеп барып туры п калды. «Уп!» дед!м , тарылРан дунием кай- та кеш'гендей болып. ©л!м мен ем!рдщ мундай арпалыскан ауыр шагында коркыныш пен куаныштын итжьщыс тусел ш кандай, тары д а ол агып еткен ж улдыздай вте тез. Ж ан а Faна коркыныштын кулы болып турран журенмд! енд! куа- ныш кернедь ©йтке'ш, ж аудын ез TaHKici взше какпан болып, к е т р д е н енД1 вте алмасын бьлген кейшп таик1- лер буры лып алды да, aFarn ф й н е Kipin жок болды. — Керд1ндер ме, 6ip B3i отыз танюнщ бетш кайтар- FaH командирд!н epjiiriH! Ток, теге туе!— деп жаудын жаяу эскерш е ок жаудырып жатк.ан он жарымдагы пуле- метчикке карасам, ол кулап барады екен. Ж уреп м муз- дай калы п, куаныш оты кайта сенд!. Мактан да жогал- ды. Т ауд ай куШкл жудырыктай Fana журепммен суй- peTin, елген жауынгердщ касына барсам, ок мандайынан тиген екен, жузшдеп сенш бар а жаткан eMip сэулесше б1рден арты к карай алмадым. Онын cipecin каты п кал­ ган колынан пулеметп босатып алдым да, окты ж ау­ дырып ж!берд!м. Бар айтканым:— Сен ушш, баурым,— дед1м окты жаудырып жатып. Айткан иманым д а , елЬ гше керсеткен .курмелм де сол FaHa болды. Бул менщ ёл!кл тукгыш рет ,KepyiM едИ Б ул мен!н eipiumi рет куйшу!м ед1. Ол соны ай-гты да, сэл бегелш калды: Bi3 ушеум1зде ун ж ок, ек'1 K63tMi3 онын ауызында. Bi3 OFan жалмауыз- дардын уясы Шырыс Пруссияга Совет солдатынын ушн есп'рткеж' ушш мактаныш сез!ммен караймыз. Мактаныш сез!ммен аякты да ерйш KecLnin, жатырмыз. Иш TuicTipe

жантайып жаткан ГуджаИаннын шашы желмен желпшп келш, кейде мешн мавдайымнан сипаган бакыт кусыныи канаты секшд! сезиедо. Ж ат ойдан аулак бол, окушым! Мен бул жерде Hand- re epin, кызра кызыРып отырраным жок. Мешн алдымда Саржан жайып тастаган немю жершщ жакагы картасы жатыр. Ол картанын бедней батыска карай шаншылган найзанын жебесш керш отырмын. Ол жиырма егашш июль куш немк жерше карай еткен Саржандардын i3i— Кызыл карындашпен салынган белп FaHa. BipaK, сол Кызыл карындашпен салынган найзанын белпа мешн еаме бткен бабалардын мунан ек! жуз* жыл бурын Вер- линге кадаган найзасын-rycipin тур. Meni билеген шат- тык сол. — Жалыккан жоксыздар ма?— дед1 Саржан аздан сон ауыр ойдан сершлш. — Жок, 6i3 келеш кунп майдан жырын естуге де saipMis. Ол жымиып кулд! де: — Мен тан атканша сол dip куннщ жырын жырлап берсем жарар едь Я, сонымен есш ер елше сэлем де ай- та алмай кете барды. Мен жауга ок жаудырып жатып, ауык-ауык оран кез кырын тастаймын. Ол ел1мге куле KapaFaH Kyfii батар кунге т>етш 6epin, шалкасынан жа­ тыр. Bip рет аныктап карап ед1м, мавдайынан аккан кан журепме кек каЬарын куйып ж1бергендей болды . да, бар даусыммен айгай салдым: Не дегеюмд бшмейимн, aiiTeyip ок удей туст1. Жолдастарымды б1рте-б1рте жулып экетш жаткан ажал оры MeHi де !здеп айналамда TiMicKuen жур. Уа- кыт еткен сайын ел1м жакындай TycTi. EciM барда eMip- мен коштаскым келш, батып бара жаткан кунге карав ед1м; куннщ Tyci канмен боялгандай кып-кызыл болып тур екен, кайта караура дэт1м шыдамады. Сатыр-гурсш- Думпу1мен не болганын бклгешм жок, eciM ауып кетп. Аздан сон ес1мд1 жиып, кезiмд! ашсам дуниеш б!р меюреу тыныштык басыпты. Снарядтын копарран то- пырагы бексемд! Teric басып калган екен, ез!мн!н сонав калай Tipi калгаиыма таныркана орнымнан турегелШ карасам, кез жетюаз жердщ бэр! ертенш кеткендей кап- кара. Копарылмаган, ертенбеген, топырак баспаган ала- кандай жер жок. Нелер кэрг емендер де туб1мен копа-

рылып, нелер боздактар д а кан топыракпен араласып жатыр. Б1зд1н успм13ден ете алмаган жау баска жердей тесж тауы п еткешн сонынан 61лд1м. Айналара кулак Tirin. ем, сорыстын салмагы желке жагымызга карай ауып' б ара жатканы, он жарымызды ала артта турран калык араштын шшде кесюлескен катты coFbic журш жатканы сезшдк Dip KiciHi тез штаб- ка ж]берд1М. Байланысымыз мана уз1лген-дк ешкандай хабарым жок. Батальон кайда, полк кайда, баскалары- нык куш ненпк, керш! б©л!мдер не куйде? Онын 6api маган каранры. EciMfli жинатаннан кейш жауангерлер1МН1Н. жайын б1ЛГ1М келш журе бастап ед1м, кадам баскан сайын кай- рырэ кездеспм де, талт!ректеп женд! журе алмадым. Ж асыратыны жок, взвод командирлершен Tipici тек Таран рана екен. Сол екеум 1з ©лген жолдастарымыздын эркайсысынын басына 6ip барып, не icTepiMi3fli бммей сенделш тур ед^к, штабка ж!берген KiciM ж е т т келд!. С ум ды кты н суренш, онын кезшен кере кегли де: «Тез айт!» дед1м. Онын корккандыры сондай, не айтып не койранын б1лген жок. Онан MeniH бар укканым: нем'стер б:‘здщ дивизиянын он жагынан да, сод жарынан д а ©Tin, ту сыртымызга шырып кетш тк Сол жаРымызда араш 1Ш1нде coFHCbin жаткан б1зд1Н батальоннын калдыктары коршедь Егоров маран:— Б 1з ге ‘ карай тез шепшндер! Корш ауда каласындар!— депть О нын айтканы рас екен, 6ipaK шепнуге ул п р е алмай калдык. Bi3 дайындалып, ш е п н т болганша, ж ау желке жагымыздан келщ окты жаудырып ж1берД1. Алдымыз ©зен, езеннен api HeMicTin ©з ел!, артымызда шегшер жер жок, жолымызды жау Kecin алыпты. Енд: не icre y керек? Не 6 ep ijiy, не ёлу,— еюш'н 6 ip i. Отан алдында 6ip ант етсек, ажал аузында турып екший рет ант еттш. Нем1стер ок жаудыруын кенет ток- тата койды да, 6i3re жакындай тусл. Ж анагыдай емес, эдктерш езгерлпл. Араштарды бетке устап, 6ipTe-6ipre ж акындап келед1. Ондары ойлары б1зд1 колра л р щ е й ту- cipy екен. — Е й, русь бершндер!— деп айкай салды. М унан улкен корлык болм ас, мундай маскараны ест THMiH дсп , бурын Kim ойларан. Э легенде мен жакында- тып алып жастырымды ала елмекпл едам, мына жексу- рын с ез жаныма батып к еттл д е, шыдай алмай окты тек- 297

Ki3in ж>берд1м. BipaK онымнан ештене шыкпады, агашка далдаланып турран немютердщ екеушен баскасына огы- мыз дарыран жок. — Енд1 ок шырармандар, 6ip-eKeyin елген жауынгер- лерд!ц оры мен гранатын тез жиындар! Буйрыксыэ ат- пандар!— деген сыякты кыска сездер айтгым да, жау жакка кез TiicriM. Олардыд элденеш айтып кулкженде* piH ecxin ыза кайнап кетп. Амал жок, акылды шага женпзш, арзан ел1ммен олуге болмады. Ей пулемет шоктай уйшген аз рана тобымнын eKi шетше койып, ажалды карсы алура эз1рленд1м. Bi3AiH ел1спей 6epicnefl* TiHiMi3ai сезд1 ме калай, ueMicrep окты боратып ж1берд1 де, тура умтылды. Не отгап келе жатканын укданьш жок, Ордене десш шулап келедк Автоматган окты тепа те келедь 0л1мнщ езшен де ypefii жаман екен, жанымда жаткан жауынгерлврге кез салсам, TyCTepi жан шойшр- лык болып KeTinTi. Tinri кейб1реулерш тани алмадым, Мумк1н сол кезде ез1мнщ ещм де бузылып кеткен болар. Мундайда журек токтатып, сейлеу де киын екен. Егер де тез от ашкызбасам, коркыныш билеген денеге куат Kip* мей калатын, соны ce3in, бар даусыммен айгай салдым; — Жолдастар, коян болып Tipi жургеннен, арыстан болып елген артык. Kwrea Tycin корлык кергенше, ер* KiMi36eH вл1мге кеней1к. Тек окты, журек орын тепцдер. Оган ушш, тепндер!— деуге рана шамам келд1 ызамеи жагым да карысып калды. Тек колымнан от теплш, жу- periMHiH тулап жатканын сезддм. Жок, жанагыдай емес, от шашылран сок жауынгерле- pin жайнап Kerri. Жас ем1рд1 киып елу де, колга тусГп корлывда кену де киын екен. Денесшен саулап аккан канды елеген 6ipey жок, елерше K93i жетсе де еюнетш де тур! жок. Тек анда-санда б!р курсшещ де, окты теге туседк Сонан 6epi талай сорысты кердш, дэл сол он жауынгерд1н еяер алдында керсеткен кимылындай кй* мылды мен ол'\\ керген емесшн. Акыл-eciH аракка билет* , кен жаудын бул сапарында да жолы болмай, кырылраны кырылып, кырылмараны жартаска соктыЧкан толкындай кеиш сертлдь BipaK, б1здщ уепм|'зге енд1 мина жауып кетп. Окоптын imi канга толып, эр тустан ауыр ыккыл шыра бастады. Соны еслгенде денем турппгш, eciMHea адаса бастап едам, йреудщ 1'ркшген канды шалпылдата жылжып касыма келгенш сезш, селк ете TycriM. Келген

— Ж олдас лейтенант, менен хал Kerri, — дед! ол. — Х алщ 6iTce, Kenipre к арай жылжи бер! ©з мина* сыньЛй аст ьт д а далгысы келмеген жау даз1р алы ста тур. Ж ардын астымен жахалап , барып, ез1М1‘здщ юсьлерге мумкш косылармыз, сед ойга тускенше 6i3 ж ауд ы бегей турайык. Егер 613 жете алмай калсак, долга T ipi туспе, cyFa баты п елеен дб ел! — дедгм. Мандайымнан аддан кан кез!мд1 жауып KetTi ме, онан б а с к а ешк!мд1 кере алмадым. Щшкенеден с о д арт жагымнан Таранный: — Ж олдас командир, ci3 жалилз далдыдыз, тез жу- piHi3!— деген алаз ym шыкгы. — Ж у р е бер, даз!р барамын!— дед1м де, кез!ме ipKui- ген к ан ды cypTin тастап, екщш! пулеметке умтылдым. Минаныц жаддасы аягымды жаралап кеткен екен, оган к арауга д а шамам келмед!, суйрете басып пулеметке жет- TiM. О ндагы пулеметчик те ауыр жаралы екен, ол Таран екеум13Д1Н ж а н а т сез1м1зд1 еепген болу керек, жанта- ласкан д ай аласурып: — Ж олдас командир, ж олдас командир, Meni Tipi тас­ тап кете кврмешз,— деп куш актай алды. — Ж о к , Саша, сеш тастамаймын,— дед1м. Ж урепм м уздап, даусым Д1'ритдеп Kerri. Д егем ей , бурынрыдай емес, ел1мге бойым уйренген секш дд жыланша ысылдаран октын унше кулагым да yiipeHin алды. BipaK ем1рден у м т и аз, тек кайтсем жас- тыгымды ала елем?— Енд1П ойым сол рана. И ес!з калган eKi пулеметт^ катар дойып алып, екеуЬ мен кезек-кезек ата бастадым. O fum жаура т и т жатыр ма, ж о к па, бшмеймш. Акырында ок та 6rrri, кез де бай- ланып тун каранрылыры д а ту се бастады. Жасыратыны жок, сол сэтге eciM орнындд болмау керек, аласурып ж у р т , елгендерден ок карай бастадым. Бар тапканым жалрыз гранат. Муны ж аура лактырсам в31'м Tipi кала- мын. T ip i калсам колга тусем , онда юм болдым? HeMic- тер ещи менщ жалгыз калганымды ce3in, аж алга карсы келе койран жод, ойлары тек колра Tipi Tycipy. О сы Tipluefi долга ту су eciMe туссе-ад болганы, esiM- д1 63iM билей алмай кетем. ©3iMAi ез1м билей алмараным емес пе, TapaHFa берген уэдемд!, TinTi онын езш де умы- тып кетшпш. Гранатты устап турып Сашара карап ед1м, ол меш н енд! неге беюнгешмд: сезда де: