Әлжаппар Әбішев-Тандамалы шығармалары

ЭАЖАППАР ЗБШЕВ И ^ \\то м д г/д - . ТАЗТдЫ КУ Р *Д(!' 1 АЯ 1 Областная б>.олш' екь | К АЗАК ТЫ Н МЕМЛЕКЕТТ1К 'У С е р к е л я д д е S 'и е *п БАСПАСЫ 'jtfvtjrtambi ■ 1957

Ж А. С Т Г Л Е К Т Е Р Б1Р1Н1Ш ТАРАУ *— О тамаш а, Москванын, аспаны б уп н тым аскак- тап кетшт!, бул нелжтен? Tiirri кун! де бурынрыдай емес, аспаны аскактаран сайын ол нурлана Tyeiirri. Ну- рым, карашы ез.Ы! К ара да айтшы, мэцп аскактайтын осындай аспанд'ы буркей алатын кандай б ул т ?— деп Сэуле езгн колтыктап келе жаткан Нурланра табына ка­ рай калды. Онын буя сезк сол аспаннан д а би!к, сол куннен де жалынды м ахаббат ce3i ед!. ©йткеш ол жан шаттыры, жар кызы рын тунрыш рет еткен жылы, дэл 6yriHri кун! керген-дй ©Mipiaae сол куш ж ар тутып жаным деп тунгыш суйген адамы да осы Нурлан болатын. Сондык- тан да ол кун С эуле ушш сэн-салтанаты коз жанарынан Mauri ешпейтш, барлык лэззэт!мен журекте Mauri сакта- латын ен бакытты кун. Сондыктан д а онын коз!не бугш- п аспан — бшк. бупнг! к у н — шурлалы кершген ед!. Нурлан да сонан 6epri еткен тундердщ 6apiH кундей KopeTin ед!, неге екея! 6earici3 ол сонды .кезде кунн!н оз!н тундей сезш тунеретш болып кетт!. ©cipece дэл Kasip ке- н!л! кек туманданып, дулейленш келед!. Сол кек туман онын кезше Сэулен!н журепндег! мэнг! ешпейтш ража- йып жалынды д а буркеп керсеткен жок. Сол дулей ой Сэулешн ж анагы 6ip елж1‘рей айткан сез!н де женд! ec­ u'рткен жок. Сэулемен 6ipre еляпреудщ орнына, нерур- лым карая, к атая ту ей де: — Ж урттыц коз! сенде, с е т и кез!к аспанда, ал, ме- нщ кез1М — ж ерде,— дед! ол курс куларандай курсше сейлеп. .Сэуле тус!нбегендей тур керсетш кез киырын тастап

eni ол кеудссш кетере туей. Б!рак, бурынрыдаи емес, кеудес'н канша кетерсе де enceci кетер1лген жок. Бурын- ры ойлы жузш K.a3ip ауыр муц басып, бурый унем1 шат- тык. ойнап туратын кезшеи каз1р ыза оты жалтылдаиды. Кец мандайын кере TycKici келгендей KepiHin шалкасы- нан толкындана жататын макпал шашы да бупн кезше карай Tycin кетш-п. BipaK, сезшде булыру жок. Сэулешк — Мен аспаннан вз бакытымнын каншалыкты 6niK екешн керемш, сен жерден не кересщ? — деген сура- уына: — Ен акыры мына журггын саран кадалган кез! де менщ журепме найза болып кадалады. Сол кездерге ке- 3iM тускен сайын мен в31мнен ез1м тущлемш де кушарын ансарандай жерге ушлемш,— деп ine жауап катты. Бул сезге Сэуленщ катты тжсшгеш сондай кеудесш- дег» барлык жалын — жана рана аспандап, аскактап тур- ран махаббат жалыны тастай туйиш де кез жанарына барып yflipuie калды. Сол отты кезш Нурланнын. ауыр мунлы ой баскан жузше кадай Tycin колын акырын 03i- не карай тарта бастады. — Апырау, осыны айтып келе жаткан аиык мен!и Нурланым ба?!— деген дауысы да flipin кара эзер шыкты. BipaK Нурлан жанарыЛай ауыр сез айта тура онын колын босатар емес, езше тарта Tycin екагендей кеюре- пне 6ip кысты да: — Сен тусшбей калдын, бул сен ойларандай кызгану емес, онан да ауыр б1рдене,— дедг. — Enai не? — Ол 03ip айтылмайды. — Неге? — Алдында ж тттердш epKeci кет!п барады. Согаи кулю болрыц келмесе TepreyiHfli токтат!— дед1 Нурлан, киыс алда кетш бара жаткан Перизатты кез киыгымен нускап. Булар Горький атындагы паркке карай лек-лепмен ерсш-карсылы сагымдай кубылып, толкындана арылран сэнд! кептщ орта тусында келе жатыр. Сел кептщ, ocipe- се, карсы келгендердщ буларра кез тастамай еткендер! де аз. Неге олай? Соуленin ай жуздт керю ме кезд! тар- татын? Жок элде, оныц эппак eniне езгеше 6ip ражайып сулулык 6epin туратын мелд!р кара кез]‘ ме?Ж окэлде, ак мандайына жарасымды киылып, кезд1 алыстан тарта- тын макпал касы ма?. Cipo, кез|‘ болар. ©йткеш онын, кез

жанары езге кыздардын кезшен д е сэл улкешрек ед1 де, сол жанары улкен кара кез толы нур едь Сондыктан да оны керген жанньщ 6opi де TinTi осылардын ездер1 оки- тын Тау-кен институтыныи. студенттер! де оны атымен атамай «кара кез», «бота кез», «куралай» деп атай- тын-ды. Б1рак табигатт'ын бул тарткап улкен сыйына маста- нып езш арзандатып журген Сеуле ж ок. Оны Нурлан да жаксы б!лед1, ендеше -онын жанагысы не сез? Мундай сазге Сауленщ жаны ауыратынын б!ле тура ол калай айт- ты? Элде лайык кергенi осы ма? Онда сол сезд1 айта сала .журепм сенщ колында дегендей жабысып Калганы к а­ лай? Сэулеш'н басына уШршген ой туманы осы сураулар еД1, сел туманнан шыра-алмаран куЙ1 ол кете бердк Булардан киыс алга таман 6ip кыз бен ж !пт 6ipine 6ipi жабысып барады. Онын 6ipi жанары Нурлан мензе-- ген Перизат дейтш, кул!м кез1 yneMi суюд1 плсп турран- дай кершетш караторы кыз, eKiHuiici Павел дейтш сук- рак бойлы аккуба ж!г!т. Перизат Сэулеш'н ек жакын досы. Сол досы досынын бар сырын ез сырымен сырлай тусш П авелга жыр етш келед1. Элденеш ракаттана сырлап ауык-ауык мырс ете- д1 де, суйсшгеннеи жутып Ж1'бёрис1 келгендей Павелдщ колтыгына тырыла туседй Сонын осы сэттеп барлык ойын дел сезгендей Нурлан сурлана lycin: — Бону! Бону! Keani алдайтын сен де 6ip сыйкырсын- ау,— дед1 акырын. Bipan ол ез кеудесш деп куйжтт салу- шы сол Перизат екешн сезген жок- Сезбесе де содаи ку- джтенетшш айткысы к е л т Сэулеге карап ед1, ол кез KHbiFUH тунрыш рет осы сапар суы к тастап келед! екен. Онын «Нурлан! Нурлан! Саран не болды?» деп соккан журегше журегшщ унш коскысы келгендей жабыса туст! де, ундеген жок- Сэулешн: « — Сонша кунпрлейтш кеуден куы с емес ед1 рой, ой- ланшы! — деген сезш е де жауап каткан жок- Кыз дегеаде кеюрегш ерге салатын ер кещлд! Нур- ланды ен алгаш женген кудрет С эулеш к керкшен бурын осы dip ойнакы, жайдары мшез> едй Ka3ip кыз сулуы осындай-ак болар д е с т журген С еуле де Нурланды Cor­ fu жылга дейш, кызыктыра алран емес-тк Ол кезде су- лулыкты 6ip рана Перизаттын басынан 1здеп, сонын кер- кше рана табынатын Нурлан сонгы жылдары сол ойынан

api уялгандай, epi жасыгандай ед1. Осы ею кызды кеюл таразысына са'лып байкап, «6ipi— тан сулуы, 6ipi— жан сулуы. Таптым тещмд!, берд!М журег1мд1— жан сулуы сенin колына» дегендей, булай журген кездерде ез журе- riH Сеулешц колымен сипау едет! едр, сол вдеп бупн кеп керше койнан жок. Бугш рана емес, сокры еткен ж еттн . 1шшде, ол не 6ip мезпл жаркылдап кулген де емес, не б1реумен шенп- лш сейлескен де емес. Бурын окып отырран ютабыныи эрб!р epni де Сэуленщ киылган кара касы болып елее- теуш! едк енд1 сол ymiH ©Kiiiin, ©юнген сайын Сеулесшек алыстай тусть Сол жалындай Сеуле сонры жеп боны онын журегше муз болып жатып айран eai, елдекалай бугш кайтадан жалынга айналдыррысы келетш сеюлдк BipaK уялап алран KyniKTi ойлар e3ip Ж1'бггер емес. Онын кеншне улкеи каяу тускенш Сеуле алрашкы кунде-ак сезген-дь Мзшсш сурап жалынумен б!рнешо куши де етюзд!. BipaK, Нурлан дулей ойра бекшп алды да оны бойына дарыткан жок. — Бул калай, мунда кандай сыр бар? Буран не болды? Осыны ойлай-ойлай Сэуленщ басы да катты, журег1 де талды. взше 03i ушле келе бойынан тапкан бар айы- бы Нурланнын тшегш кабылдамай, тойды кеШнге кал- дырраны рана. Ол 6ip тунши. карапрылыры да шапак шашкандай се- з!лген лаззет1 мол кеш едй Нурланнын сол кештепдей жалындаеанын Сеуле ешуакыгта керген емес-ri. Онын табынар,тэшр1а 63i рана екеяш сол кеште ce3in вз! де шалкыра^ едк — Сеулеш, op6ip сарат салмарын баса салып етш жаткан жок па? — Кеюл кезш кашаирЫ сузд1рш коя- сын? Сарат санап тараттан айырылып барам десем, не айтарсыц? Кутер куннщ Mep3iMiH кессеншП — деп, Нур­ лан жалын ата жабыса тускен сайын,— ата-ананык ал- дында дед!м рой,— деп Сауле шепне берген едк Сэуленщ «дед1м foA» деген!: — Сев мен1 ата-анасынын ризалыгып алуды бурын- рынын кыздарындай малра сатылран деп туешетш осы кунг!шн кайсыб1р даракы кыздарына уксатпа! М ети карт еке-шешем- осынша жаска келгеише мунан бурын кыз узатып, келш Tycipin кврмеген жандар. Мен’ш. куаны- шымды олар да кереш, менщ куанышыммен олар да

куансын. Мен олардьщ ризалыгын алайын, сол куш то- йымыз болсын,—- деген ед'1. Муны Нурланнын e3i де ма- кул керген болатын. Ж ан жанасып, кен,!л жараска^ы осыдан баска 6ip ауыз карсы сез айткан да емес, айту- ды ойларан д а емес. Мунын, 6api Нурланнын. езше де аян. Ендеше ол жазыкеыз неге жазалайды? ©ткен 6ip кеште осы ойын Перизатка айтып ед1,- ол: Нурланнын бар дерт1 тойдын Keuiiryi рана. Осы­ дан баска ту к ауруы жокдырына мен кешл! Енд1 былай болсын: мен айтайын, сен тывдай бер! — деп ол суйрен- дей женелдй— Ен улкен тойды елге барран сон жаса'р- сындар. Павел екеум!3 Д онбасса кетin сендердщ тойла- рынды кере алмауымыз мумкш. Сен алдымыздары жи- ырма ekici кунп‘ демалыста кол устатар тойынды втк^з, сол куш Нурланнын курысы таркамаса менщ атымды баска кой. Онан арры демалыста 6i3 той жасаймыз, сез осы,— дедь — Сонда калай, жазыкеыз басыммен мен онын ая- рына жырылмакпын ба? — Ж ырылы п т1зенД1 ауыртпай-ак кой, тек хуп дени озщ,— деп Перизат кадала тустк — Ал хуп,— дед^м, — Хуп десен болды. Мен оный, жынын каз^р-ак ка- рамын. Сонан кейш 03i де сэумендеп босаганнан кет- пес,— дед1 де Перизат шыга женелдЕ Онын бул ce3i Сэу- - л е т катты умггтенд'фген едг, C ohfh кундерде басына уя- лап алган куд1кт! ойлардан да куткарып Перизаттын адалдырына д а сенд!рген едк Албырт кещл алданрыш та, у Ш т ылркш алдамшы рой, ку^пагын жайып турран Нур- ланды да елестетш ед1. Амал не сонык бэр! де, Tinri, осы еэгге шуактанып келе калган т э т ' кыялдардыц бэр! де эпеэтте талкан болды. бйткеш Нурланнын ж урел езш'щ колында туррандай леп!р1п кеткен Перизат жарты сарат- ка жетпестен жер болып кайта келд1 де: — Енд! келсе к ак журектщ басынан кайкайтып ту- рып 6ip сок. Онын тойы сол,— -деп тесеНне кулай Kerri. Сэуле онын жолы болмай кайтканын осы сездершен ce3in, миырынан суык жымиып 6ip мырс erri де: — Ол акылынды езщ ал да, маран Нурланнын не де- reHiH жРсырмай айтшы, сен не дед{д? Ол- не дед1? — Павел eneyi Данконын кала сыртындары дашасына кеткел1 жатыр екен. Мен сендерд1 сондай 6ip кызык той- га шакырралы келдЫ, деп ед)м:

_ Мен ондай тойдан жаназаны Tsyip керемш,— дед! де ол кетш калды. Сэуле мундай сезд1 Нурланнан куткен емес ед1, катты TiKciHin калтырап Kerri. — Анык па? Осыны айткан анык мешн Нурланым оа? — Иэ, анык сешн ешшмшн ортары жок Нурланын,— леп. Перизат ез куанышын жалран ызамен буркей калып сд!. — Бекер, бекер, бекер! — дед1Сэуле ершелене дауыс- тап.— Сен меж алдап отырсыц. — Мен сеш кашан алдаушы ед1м? — Суйгенш алдайтын адамнын алдамайтыны болмас. — Не дейсщ? — деп Перизат от басып алгандай ыр- шып туей.— Мен бе сенщ алдамшы керш отырганыц? — Кез1ме карашы!— дед! Сэуле онын иырынан ус- тай алып. Екеупйн’ коз! де мелд!р кара ед1, сол мелд1р кездер 6ipiHe 6ipi от шаша найзадай кадалысып калды. Бет!нде inipKeyi бар адамнын кез1 уялшак келед1 гой. Cipa 6ip кшэраты болу керек, ГТеризаттыц Ke3i тез жы- пыктап кетп... Нурлан сол барран жер1нде ек'| кун болып кешке жа- кын келдь Онын, бурынры 6ip эдет1 осындай сапардан кайтканда ез белмссше жрместен Сэулеге келуш'1 едк Бул жолы оны да 1стемед1. Оны келер деген ум тген Сэуле узак уакыт сабырсыздана кутп де, акыры кудерЫ y3in: — Ертен оны суйген куж'м. Мешн. тойлап етшзер ту- ран кушм сол. Мен оны ертен сол туран кугпме шакыра- мын. Егер оран да келмесе KepicnecniH,—■ дед! де танга жакыи жатып калды. BipaK, уйкы mipKin де куй тандай- ды екен, килы-килы киялдар билеп керер такды кезбен аткызды. Кун де шырып, ел де тура бастады, Нурлан oai жок. Тек осыдан 6ip сагат бурын рана келт: — Сэуле бупнп кун оешн туиан кунщ екеш рас па?— дед! Нурлан Сэуленщ YHci3 муцлана кадалган ойлы ке- зшен жасканрандай имене сейлеп. — Бше 61'лсен рл мешн рана емёс, сенщ де туран ку- н1н рой. Элде сен ол кунд! умыттын ба? Ж ок элде сен ол кун унйн eKiHiuiTeMicin? Нурлан Сэуленщ журегш енд! рана урып, аскак ойы-

на кез1 енд! FaHa жетт!. Оиыц тураи кун дегенi не кун екенше де енд1 гана тусшдь Ол уппн Сэулеге айтар ал- гысын imiHeii айтты да сыр 6eprici келмей: — Мен екшсем осы айдын он тертп куш мезгшаз журген^ме екшермш. Баска кун ymiH екшбеспш,— дедк — Осы айдын он T©pTi?l Ол кун! кайда барып едщ? — Тойыцды етк!з. Сонсон ,бэр!н де айтып iuiTeri шер- д| таркатармын. Сэулеге кан ат болган куаныш Нурланньщ осы c©3i болатын. Сондыктан ол тойдын болып етш шер таркатар сырдын шерт!лер caTiH асыга кутш келед!. Жасыраты- ны жок кушырлана суюд1 де ацсап недель BipaK, мунын ешкайсысы да осы келген тэтп умгггщ, умггтщ Рана емес-ау бакытты ем!рлершщ болашагына да. канды канжардыц сермелгел! турганын сезген жок едь Дэл epTeitri куш елге жаны суйген Нурланымен 6ipre ойнап-кулш кайтамын, деп журген Сэуле езшщ жылап кайтатынын д а сезген жок-ты. BiafliH. заманныц бакыты мол. Оны ала алмайтын кол бурынрыдай бураулы емес, ендеше ем1рде барды ала-ал- май арман етсем айып ез1мде, деген оймен келешегше кез Mci6epin, кулашты алыска сермейтш Нурлан да кун! ер- теннен бастап алуан турл! арманра кездесет!н!н сезген жок. Булар Крым кешр!не жете бере кершген эйелге 6ip жымын, eTin бара жаткан буйра шашты, шепр кез Белек- басты керд1: Онын сырт денес1 сулулау келген 6ip Кызыл кейлект! эйелге жетш барып уакытты сураганын да бу­ лар керш келедi. — Белекбас-ау, анауын к!м? Сенен мулдем ypKin кет- т! foh, — деген Перизаттыц дауысы шыккан кезде. Белек- бас селк ете ту ей де, енешше октау тыры п койгандай ба- сын кекжитш cipece калды. — Ана 6ip мурты бар эйел, саратты тара б1лед1 екен де нетед1 екен, Пер1м, ез!н нетш ж!берш!, уакыт кан- ша? — дедь : Павел онын сез!не мырс етш кулд1 де: ' — Ж олдас Булд1'ргенов, ci3 байканыз, бупнп кун эйелдерге сакал шыратын кун,— дед!. Онын бул сезше Белекбастын ашуы келдь Ашуы кел- се болганы кез1 euiKi кезденш, кабактары кыбырлап ке- тет!н едь Амал канша, кыздардын алдында езш-ез! тыйып устайтын эдет1 аш уга Ж1берген жок. Tirni Перизаттын: 9

— Кез! кунге шашлысып квре алыараннын neci кул- Ki, егер вз кезщ сондай luerip болса керер ем,— деген сыкагына да шамдана койган жок. Тек iiirrefl булырып ашуы коксыкты кетерген куйындай тез кетер1лд1 де кеп кулюмен кайта кемшп калды. Оран баскалар кулсе де Нурлан кулген жок. К.ын- жылгандай кабак шытып, сызды жуз Kepcerri. Сэуле «ypiciH баяулатып алдыедарылардан кейшдей бере: — Сен осы бугелекке уксаган досына керпекд] бойы- на шактап жамыл десендл. Кеше мае болып келш Павел- дын кезшше Перизатка жала жауып, маскарасын шыга- рыпты, — дедь — KiMHia? — Перизаттык. — Не деп? «Сен шокынды кыз мен!' неге алдайсын? Суйемш де, куйемш, куйемш де тиемш, деп мешмен загске бармак болганык кайда? Орыс пен казакты кабатынан емуд1‘ сен кыз кашан коясын осы?» — деп аузына келген жынын кусыпты. Перизат директорра-бармакшы болтан екен, сен ренж1р деп Павел ж 1бермепУй — Мен куанатын ед[м, бекер Ж1бермеген. BipaK eneyi араз юсщей емес, шуЙ1ркелесш барады рой. — ¥ятсыз адамда кек бола ма. Ол, уйлмастан бугш ез1 келш: мен кеше мае ед1М Пер1М, кеше кер жаным! — деп Перизаттык аягына жырылыпты. — Неткен мисыз, неткен кунсыз едк — Юмд'1 айтасыц? — Акылы аракпен араласып, миы шалап сиякты 6ip- деме больш кеткен Белекбасгы айтамын. Акылы аракпен 6ipre келш 6ipre кеткен осындайлар рой нэрыз бакытсыз. — Сешнше онык мае кезiHдеп c©3i акылдылык па? — Сау кезгндепешен сэл Toyipaey. Сэуле OFaH карай калып ед5, Нурланнык eni тым ыз- рарланып кеткен екен. — TyciH6eflMiH,— дегеннен баска ештене айткан жок. — Тусшесщ, бэрш де тусшесщ,— дед! Нурлан эр се- зш ныгарлай сейлеп,— сулулыпя бушл элемдi табындыр- са да, ар-уятын нэпаге билеткен эйелдерГе ез1м тугш , ' душпанымды да кимаймын. Сен оны да туеш п ал! — дедй Мундай улы сезд1 Сэуле тугалы еепмеген -едк ю

— L£h не дедЫ, мен не естш м , к'шге айттын осы сез- д1? — дед1 ол дауысы калтырап. — Ол бакытсыз еркектерге кездесетш эйелдерге ар- налFaн сез. — Ашып айт,— деп Сэуле шаншыла тусть — Юмге арналганын ез'щ де б!лш келе ждткан жок- бысын? Сен Перизатка айт, Белекбастан кол узбесш. — Бул не сез, та га да? — Бакытсыз болса, болатын жалгыз сол Белекбас кана. Ал, Павел секиш бакытты ада мдар ондай кыздын KyuiaFHHa сыймайды. Сэуле аз уакыт уно'з 'карап: — Не дер1мд! де бйшей калдым-ау. Осыншама жерле- гендей Перизатсаган не жазып ед|\"? Мундай сумдык сез- Д| ертен маган да айтамысыд? — дед! ттркен1п. — Ащы Т1лд!ц OMipuiici бар, эрк1мш'к юнэсына карай yKiM айткызады. Лайыкты айыбыц болса, айтпаймын деп ант бере алмаймьш. Сэуле басын изеп: — Айтарсык, айтарсык, мен саган енд! ун катпас- пын,— дед! де тунжырай калды. Эз1р сейлеспеске шын беюнгендей ед1, Нурланнык ен тупке сактап келе жаткан ызбарлы ce3i осы арада аузынан шыгып дегп де ержаз* сейлеттГ. — Сен сезд1 a3ip коймайсык-ау деймш Сэуле. вйтке- Hi мен сенщ юм екешщц б1лмёй коймаспын бугш. Сэуле 'жалт етш 6ip карады да т1т!ркенш Kerri. Дау- сы да зшпрек шыкты. — Менщ к!м ёкен1МД1‘ ал1 б!лмей*жур ме едщ? — дед! де ширыгып адды.— Жарайды, меш б!лш ал, езщнщ юм екеж'кд! де умытпа. Жалгызак айтарым, адалдыкты атып та, шауып- та жоя алмайсык, сол еанде болсын. Нурлан суык туспен тага мырс етп де: — Адалдык журекте емес, тек Т1ЛД|'н, ушында Fana болса оныц жок болуы оп-окай. — Рас, кезэдздерге талгау киын да, жок ету оцай, сен оны да ойла! — Сэулеш!— дед1 Нурлан сонга жел'нщ irniaae тук- гаш рет осы сапар жылы сейлеп,— тапканым аз болса Да жет! кун бойы ойлаганым 6ip гана жай. Айтпай азап шеккенше соны айтып елейт: — Сен б)р сурауга жауап бершП ©ткед 'жексенб! кун! Павел екеум1з Галицинада II

туратын жолдастарга кеткен тун! сен Перизаттык алда- уына тускен жоксьщ ба? — Алдауына? Бул не сез? — дед1 Сэуле анырып. — Ол сол туш ж1птгерд1Н кызыидн ез! керш, к'шэсш саран аударатып кулык. icTereH жок па? Ойлашы! — Сенщше алдайтын Перизат, алданатын менмш, э? — дед1 Сеуле мыскыл кулммен куле сейлеп.— Жок жаным, олай адаспа! Перизат ондай жалган дос емес. Ол сен ойлагандай жшйкумар да емес, жазыксыз жазалама оны. — Мен адасканым жок, сен ойлан эл1 де. — Ойлансам да айтарым сол: менin сенен Kefiinri се- HeTiHiM де, cepiriM де сол Перизат. — Мумкш бул менщ актык ттлепм болар. Ойнасак да ойланып айт Сэуле! — деп Нурлан катулана Tycin ед1, Сэуле именбестен: — Сезгенщ болса айт,— деп жайдарылана туст':. — Мен сезгешмд! емес, кергсшмд! айтып келем'ш. — Егер меш езще кущкп етш кукпрт карсетсе акты кара дейтщ ондай кезд1 ойып таста. Ал, егер сеш суйген журеп’м элдеюмнщ колына THin шрленген болса жулып ал да итке таста. — Бул не жумбак? К,анша ущлсем де ез1МД1 суйген журекп рана керемш, бул калай? Элде мен соншалыкты сокырмын ба? Онда сонау 6ip тунп кергендер1М Йеме­ не?— дед1 Нурлан езще ёз1 куб'флеп. Жанары 6ip сураулар Сэулетн 6yri«ri куннен куткен YMiTiH тары да алыстатып ж1бердт Ол, Нурланнын жум­ бак сыры онайлыкпен ашылмайтынын енд1 сез;и де не ic- TepiH бишей ойын эр киялра 6ip шарыктатты. BipaK, Бе- лекбасты алдаудан баска штене табалмады. ©йткеш ол кеше мае болып журш: «Нурланга опа бермеген сендер eniii KiMre опа береенщер» деп Сэулеге де 6ip туШлген бо- латын. Оран мундай сезд1 айткызран Нурланнын осы жумбак кылыры болар деген оймен алда кетш бара жаткан Белекбасты шакырып алды. — Мен бугш 6ip той жасамакпын, ешкайда кетш кал- ыа! — дед1. Сэуленщ бул ce3i манадан 6epi коррасыидай салмак- танып келе жаткан Белекбасты квбшше кешртш Ж1бер- fli. Ол cipifleft арескен калпын тастай сала елбелектей ушып келш Сэуленщ колын устай алды. 12

■— Приветствую и поздравляю Сэулеш! Жан-тэшм- ыен. Иэ, ал, тойды «.айда нетесш? — Осы парктеп ресторанда. — ©те прекрасно, ©те хорошо,— деп, Болекбас басын 6ip-exi рет изед1 де, кшмдерш жендеп кайтадан с!рескен калпына кешт'и Сэуленш. Б елекбас туралы не ойларанын езшен бас­ ка ешюм сезген -жок. Онып жана тана жшркенген ада- мына eimi булай жылы шырай 6epyi Нурланра унаран жок. BipaK, ол ундемед1. Тек Бвлекбастын жанары сезде- pine шыдай алмай: — Ей, сен сейлейтш болсак казак тйнн койыртпакта- ыай cвйлeшi осы,— дед! З1'лдент. — Койыртпак!— дед1- Белекбас кез1 еж1рейш,— се- тщие казак свзщ европаландыруым койыртпак па? — Ез малтаады!.. и Кун кызран сайын коголана тускен сэнд! топ мын бу- ралып, жуз кубыла толкып парктщ шлн кулпырта ,туст1. Кек жасыл кен аллеялардып <5api де каз!р сарым аккан арна сеюлдк Сонын, 6opi езше курмст корсету ушш жи- налрандай шалкып Белекбас отыр. Мундай кез онык ен батыр да, шешен де кезь BipaK. ол канша шешен болга- нымен: . — Пер1м, ананы нетш Ж1берип, Нурланым ушш бэр- лерще мен 6ip нетш кетертейш. Д абай жолдастар, да- бай! — деген сез1 быткырап шыкты да, батыр болраны- мен шарап куйган колы калтылдай бастады. — Колын ерте билей бастаран екен, байка!— деп Павел эз1л тастап ед!, ол: — Молчать! — деп столды койып калды. Егер Нурлан мен Павел шапшац кимылдап устай*ал- маранда стол устшдег! ыдыстар ушып тусетш ед!. EKeyi- Н1Дде колы столда, отты коздер! Белекбаста. Ун шырару- га дэрмен жок, айналада журт отыр. — Сен гезшен ж енел!— дед1 Нурлан тютене сыбыр- лап. Бвлекбастын шашы урпшп, K03i еж!рейш Kerri. BipaK e3i козгалар емес. — Менщ адал махаббатымды осындай кор еркектер де 13

сез етед!, неткен корлык,— дед! Сэуле !штей кынжылып. — Белеке-ау, столдын жазыгы не?— деп Перизат ты- рылган KyradciH сезбен таркаткысы келш ед!, онын кулк! оралган узын Kipniri буй!р!не найза болып кадалгандай: — CeHift. мына б!р петухын, мен! столмен тебелеспр- ген, — дед1 Белекбас кынжыла дауыстап. — Сен imeriH болсан арак ira, уятынды 1шпе, — дед1 Нурлан зйлденш. Белекбас ундей алмай, тукиып темей карады. Перизат Сэулеш акырын туртш калды да: — Сэуле, Белекбастык ана жылры саган арнап шы- FapFaH елен1 калай ед1? ТуFaH кушннщ курметше соны б!р айтып Ж1'берш(, — дед1 сыкылыктап, Ол Сэулешн: — ©3i кашайын деп турран коянды урю'тпей жййыиа отыр,— дегешие караран жок.— Бекед yiiiiH ез!м айта- мын,— деп жайнакы мжезбен акырын эндетш коя бердй Атандым жаксы поэт бала жастан, Нет такой поэт,— дейтш кызяар сенен аская. Поэтт!к талаитымиыц аркасында, КеаШм калган емес вай сендей кнгаш кастан вай. вай..— деп пе ед1, калай ед1 ек акыргы 6ip ауызы, — деп Пери­ зат езжен сурагандай болып, кул!м кез!мен журекп кы- тыктай Белекбаска карап efli, ол столды тары урып Ж1- бере жаздады. Касында отырран Сэуле онын колын устай алып: — Сабыр ет, мен ез1ме осындай елец арналран суду кыз екешмд! жаца б!лд1М,— дей 6epin ед!; Белекбас оны сейлетпестен колын сер'меп: — Жэ, жэ, жаланды аулак экет, — дед! де тары 6ip кярып салды. Онын «жала» деген сез! Сэулешн езше жабыскан жа­ ла жетндеп ойын тутатып ж!бердн Ол Ka3ip Нурлан мен Белекбаска 6ipHeuie сураулар берш куШнгеп кещлдеп сыр туйшш шешпекпп едь Кенеттен кездескен 6ip кесел ол ойына тары жетшзбей y3in кетп. Дэл сол мезгшде узын бойлы 6ip карасур жМт же- Tin келд! де: > — Нурлан, Павел, 6ip сараггын !шжде ез‘1М13дщ ди- ректорра жетшдер! — дед! ол. — Жайшылык па? — Сендерд! Нарком шакырткан кер!нед!, тез жетщ- дер, — дед1 де ол жалт бурылды.

Нурлан мен Павел онын енднен элденеш анраррандаи болып асырыс тура бастады. — Bi3 кайтып келем!з, сендер отыра бер1ндер, — де- fli Павел. у — Апырай, ж ур епм неге тулап Kerri б у л ? — деп С ау­ ле он колымен кекрегш басты да у н а з отырып калды. Осы сезд! П еризат та айткысы келд! де, ундеген жок. Тек олар рана емес, неге екен! белг!с13 Нурлан мен Павелдын да ендер! езгере калыпты. Элденеш сезгендей болып Нурлан Сэулеге карап ед1, онын ©Hi бозара тус!п, узын к!ршгшдеп бак.ыт сэулес1 6ip жанып, 6ip сен in жыпылыктап тур екен. Ж уреп ел- Ж1реп б]'рден артык карай алмай: — Паша к е г п к !— дед/ де. ол тура женелдь Нурланнын кеш лш дёп сырын аш а алмай калганына Сауле жылап » i6 ep e жаздап, езш-ез1 кушпен азар ток- татгы. Булардын ойынан тук тусшбеген Белекбас: — Я думаю, жолдастар, буларды неткен ез1М1’эд1н Нарком емес, сорыстын Наркомы болу керек,— дед1 де тары 6ipri кагып Ж1‘берд( — Не дейсщ , калайш а?— деген урейлг сурау еш кыздын аузынан б iрдей шыкты. — Калайша екенш откуда знаю, ойыма кайдан кел- генш де незнаю, я думаю так, просто так. — Ой сеш ц сезщ де курысын, езщ де куры. Ж олдас официантка! Акшанызды алынызшы,— деп Сэуле акша- сын эз1рлей бастап едг, Белекбас атып тура келд1 де: — Нет Сэулетай, нет! Мен отырранда стздщ акша нетуin13 позор, — деп калтасына кол сала бастады. — Бул мешц тойым, мацайымыздарылардан уят бо- лады таласпа ендП — деп Сэуле туж ыра сейлеп ед1, ол тебесшен 6ipey урып ж^бергендей болып отыра Kerri де: — Онда ертенп .выходной менщ мойнымда болсын,— — Акшацды олжа ет те, жацарынын жайын айтшы, сен бны нелжтен айтып отырсыц, — деп Перизат ежштей бастап ед1, Белекбас «просто так» двгеннен баска мар- дымды ештене айта алган жок. Ь1за болгаи Перизат ко- лын сермеп: — Сеш'мен сейлесш отырран б 1зде де ес жок. ^Перизаггын бул ce3i Белекбастын кезш тары да еж1- рейтш, шашын урпитш Ж1'берд1‘. BipaK кыздардыц ешкай- сысы оны бул сапар елеген жок.

— Оларсыз мунда не кызык бар, 6i3 де кетпк,— дед1 Соуле 03 ойымен алыса орнынан атып турып. Оныц Белекбас аркылы Нурланнын сырын б!лмек болтан манаты ойы эл1 арылып кеткен жок ед1, соны eci- не алып: > — Бекеа, б1збен 6ipre кайтура калайсык? — ©те занят ед1м, дегенмен амал жок, сулулар ка- ласа ж1глтер жумысы турсын, eMipin де кыймай ма? — деп Белекбас еши манраздана бастады. — BiafliH, сенен калайтынымыз коп екенш бьлмсй журген езщ рой. Тек еанде болсын, сырымыз да, сыпы- мыз да кеп, сынымыздан ете алмай, сырымызды Kexipin журме,— деп Соуле кармак тастап K©pin ед1, Белекбас- тын кезкарасынын eai-ак буйдаланган тайлактай ере 6epeTiHiH сезд1рд1. — Сынашы жаным, сынашы. От дариясынан вт десен де етейш, ете алмасам ез сорымнан KepefliH,— деп Белек­ бас есе женелдй EKi кыздын iiUTcfl култ отырранын ол сезген де жок. Булардын ортасында отырранымды баскалар да керсе иг! ед1 деген нлекпен жан-жарына карап ед1, эршм ез Сэулеамен отыр екен, буран ешк1М карай коймады. Сон- сон ол Tyci екен1, eni екеш ез1не де белг1С136ip тэта киял- дын кушарына Kipin кета. Бул кезде Соуле акшасын телеп, кетуге эз!р болран едь Белекбастын ойындэрысын сезгендей eKeyi 6ipiHe-6ipi кез кысты да: — Бекеа кетпейлпз бе? — дед!. — А, пошли, пошли. Парки 6ip айналып етейж те, со- нан прямо театрра жетейж. Ертерек бармасак, билет кал- мас — деп Белекбас та тэлпректеп тура бастады. BipaK онын ойлаганы болмады. Павел мен Нурланнын жайын б|луге асыккан ек! кыз паркий алдында турран машинеге жуйpin келд1 де отыра бастады. — Сулулар, куда куда? — Уйге кайтпаймыз ба? Кел ана шофердын касына отыр. Ертен осында тары келем1з, сонда сешмен жаксы- лап сырласамын. Белекбас не icrepiH де, не дврш де бйлмей, шофердыц касына келд1 де, сылк епп отыра кета. Мунан кешн булар 6ipiHe-6ipi ун катыскан жок. Эр- KiM ез журепмен алысып келедн Эс'фесе Белекбастын журег! астан-кестен. Mine Крым Kenipi, ол жана рана

Сэуле мен П еризатты колтыктап, осы кеп1рдТн усйнде келе жатпакш ы ед1. Мына ж аткан М осква езеш де Бо- лекбастын. тэтт! кыялынан орын алран ж ер. Ол Сэулемен 6ipre осы езенд! ж аралап Кремль жактары сонау кек му- iiicKe карай серуендемекпп е д га у . М ундай тэ тп кыялдын керген тустей жоралраны Heci екён? Кыял деген де шы- бын жанды ж аралам ай кинайтын кыянатшыл екен рой бул. ' « 1 — Кур кыялдан к удер узген Б елекбас ешн Сэулен!к сод- ры сезш дем еу т у п ы . Ол ж ан а рана куле карап: «Бекеш, ертед осында тары келем!з7 сонда сен1мен жаксылап сыр- ласамын» д е д ь а у . Неткен бакыттылык деседшП Мен ер- тед Сэулемен сырласамын, сонда мен оран рашыктык де­ ген 6ip дертке душ ар болдым С эулетай. © лп'рседде езщ 61л, емдесед д е е зщ 6Ш — деп былайша 6ip куш актасам,— деп андамай ш оферды куш актай алып ед1, машина к!лт токтай калды... — Ci3re не керек осы, массыз ба немене? — дед! шо­ фер ашуланып. Сэуле кулейш деп ед1, куле алмады. Белекбасда api ыза болды, api оны д ойын танып {дпнен аяды. — ©3iMi3 д е келген екенб13 рой, тусеЙ1К,— дед! Пери- зат. Б елекбас ш оферден Kepicci3 кутылранына куанып кет- TL де, машинадан каррып туей. — Бул неткен хулиган шофер ей, э! ©тш бара жаткан сод токтатайын деп эдеШ колынан нетсем, ол MeHi мае кермекпл, ой ахмак... Ол уятыныд 1з1н осылай буркемек болып едй оран се- нетш кыздар керш бедь — Кушагынды толтырып-ад куш актап едщ, суйе ал- май капы калд ы д-ау деймш,— деп С эул е эзммен шым- шыпедк — Сешмен 6ipre журудщ ез! коркыныш екен. Мунан былай сак танбасак болмас,— деп П еризат зил керсетп де ж у р т кетп'. Белекбас не дерш бйшей мелшшп eciK алдында турып калды. Сэуле мен П еризат келе Н урлан мен Павелды су- растырып ед1, к а й д а кеткенш ешюм б!лмед1. Тек деж ур­ ный Сэулегс 6ip-eKi х а т экеп тапсырды. Х аттыд 6ipimui- ciH Kepin нурланран С эуленщ жуз1, екш ппеш кергенде сурланып ’ кетп. — TeMip! Б ул MeHi кайдан бш еей?— деп хатты ашып 17

xri6epin efli, ушкыш туршде кшнген 6ip сулу « irirria cy- peri uibiFa келдь— Бул KiM? Анык Teinip ме осы?.. Ол ай- дауда емес пе еД1?— деп суретке кадалып калган Сэуле касына жетш келген Белекбасты aitpapFan жок. — Сэулеш, кто это? Серкеше секиген 6ipey рой ез|. — Бул маран рашык болып журген жпчтпд серкесь С е т жекпе-жекхе шакырыпты, эз!рлене бер! — дед! де, сылан жур1амен жылысып .кете бердь Белекбас Сэуле кеткен жакка узак карап турды да, басына eui6ip ой кед- иеген сод: — Подумаешь, жМттш, cepKeci, посмотрим,— деп сук колын шошайта 6ip ею cepMefli де, еЫк алдындагы ска- мейкага барып отыра Kerri. Кенетген ойына бгрдеде тускендей калталарын адта- рып езшщ суретш тауып алды. 0з сурепке G3i кумар- лана карап: — Мен де хат жазып cyperiMfli коса нетш керсем кай- тед1, э? Мумюн менщ сурепмд! де кеудесше нетер! Кап, жадагы сурет кандай жштпю екенш адрармаранымды карашы... Сол кыздыд жацары жекпе-жеп не сумдыд осы? Элде езшен барып мэн-жайын сурасам ба екен, э!.. Жок, кэз1р баруга нельзя! Ол кэз1р мешмен сейлеспей- дд, суретпен нетедь • Оныц ойлаганы рас. Дэл бул мезплде Сэуле стол ба- сында Тем1рд!д сулу кесюнше тушле карап отыр едк — Иэ, сыртыд сулу, 6ipaK шпд кандай? Журген же- р!д лад, колыд кан, сен 6ip жырткыш ад сёюлд! eMccciu бе? — дед1де yHcia тунерш калды. Алдында буктесш эл1 жазылмаган хат жатыр. Ад саусактарымен акырын соны ашты. «Жаным Сэуле! БЬзем «жан» деген бул сез>м журепде жайлы тимес. Шрак, ойлан! Мен еткен аз кунг1 сург!н ом!- р!мде сендей талай кыздарды керд!м, олар меш жаным ле­ генде, мен оларды 1ш1мнен «жауым» дейгшмш. ©йткеш ол кезде менщ журепм ер!мейп'н муз, Ж1б1мейтш тас сек!лд| ед1. Сол тас журекп ж1б!ткен 6ip Fana сенс!д. Соддыктан «жан» деген сез 6ipiHini рет саган рана айты- лып отыр. Оран мейлщсен, мейлщ сенбе. Оны сенен дэл K83ip Kyrin отырран мен жокпын. Менщ вМ1рден куткен арманым не? Оны айтура TiaiM кедей, жетюзе алатын емйсш'н. 0зщ ашып, езщ актар деп журепмд1 алдыда

жайып салар ем, амалым ж ок алыстасьщ. Бул ансаган кенишн арнаулы назы. Оран мейлщ сен, мейлщ сенбе. Тек есще мынаны мыкты уста, м е н т жаным саран бёрш- ген, менщ тас ж ур епм сол себеггп epireH. Кашан болса да 6ip кездесем!3, ол сезаз! Сонда я журепм женер, я бшепм женер1 Осыны есще мыкты -сакта. К.удалыктыц курыры емес саран тастап отырраным, журепмнщ буй- рыры арыз е т т айтканым. К,ыз алдында уялш ак болмасам да, сезге олакпын. Оран рафу ет!> • Т е м i р. 10.6— 194** ж. Сэуле хатты окый сала eiu6ip ойланбастан, ойлана калса байланып калатындай тез кимылдап жыртьш- жыртып лактырып ж1бердь — Бш егщ болмаса, журегщ жекбес менП Ол соны’ айттьг д а екшхш хатты окый бастады. Бул КарагандыдарЫ 6ip немере жекгеЫ ж асаган ж тт ге р д 1ч TisiMi. Ол Сэулеге рашык жМттердщ Ti3iMiH Ti3inTi де эр- кайсысына эртурЛ1' мшездеме жазыпты. Онын б1реулерд1 су Miрейте жамандап, енд! б1реулерд1 аспандата мактаган создер! Сэуленщ кулюсш келпрдь Б ф’ ак, ол хатты мыс- кыл кулк'тен жымия отырып окыранымен, кенет ауыр ойра да xycin к етп , — Мендег1 махаббаттын, эр жаганы 6ip уратын тол- кындай толкымалы емес, тем1р казыктай м!з бакпайтын, ез1мд! мыч адам суйсе де, •мешн ем1рде cyflepiM 6ip-aK адам екенш ол ж ш ттер кайдан Шлсш. Олар тупл! 6ip езш мынта балап суйгешм Нурлан д а ал! бьл м егт,— де- fli ол imiHeH. Сол 6ip ауыр оймен, 6ip нысанага кадалып калган Сэуле б'ф кезде шошып оянгандай селк етт! де: — Апыр-ау, Нурлан кайда Kerri екен бул? — дед!. Осы ойы 6ipTe-6ipTe’ терендеп хаттан аль^статып экеттй Жецгесшщ хаты стол усНнде калып койды да, Тешрдщ сурепн устаган куй! тесегше беттедй Ke3i тумбочканын устшде турран Нурланнын сурепне туст!. Акырын соны алып, тесегше жантая кетп'. Нурлан сур ет!тн орнына Те- м1рдщ, суретш коя салганын e3i де байкаган жок. — Сен ж аксы жшггсщ, 6ipaK кейде онай лапылдай- тынын бар! — дед1 Нурланнын суретше кул1мдей карап. Etci суретке кезек карап жатып Сэуле екеуше де кат- 19

ты екпелегендей -repic айналып жатты. Кшэспз жэб!рд! кэтермеске бул да бел байларан сеюлдь Бул кезде eciK алдындагы Белекбас ез сурепке e3i рашык болып ЭЛ1 карап отыр едь Кв31 шшш Kerri де 6ip ыезг1лде: — Ке-лш! жа-ным, С-э-з-у-л-е-ш! Ке-лшп — деп ку- uiaFHH жая умтыла 6epin скамейкадан жалп етш кулап Tycri. Онысы туе болранына капаланып, орнынан тура 6epin efli, касына келш машина ток,тай калды. — Перизатгар келд! ме? — деген Павелдык дауысын есп'генде рана онык уйкысы йгайдай ашылды. ' — Е, мен1кыз кузетш отыр рой деп пе едщ? ©здерщ Нарком болганнан саусындар ма? Машинелегш кетшап- дер foh, — дед1 eKeyiHe тандана карап. — Нарком eMecni3, Наркомнан кем де емесшз,— деп Павел уйге Kipin кето' де, Нурлан Белекбаска бурылып: — 5i3 Донбасца кететш болдык, K,a3ip ушамыз, сен мына машинемен барып Сэулеш тауып экелсен, кайте- Д1? — деп ед1, Белекбас мурнын myfiipin: — Сэулен, ешкайда кеткен жок, осында! Аспандагы жулдызга колы жетсе, жердег1 сен! кайтеш ол. Бар кер- uii езщ? >KiriTTin серкеЫн... Нурлан eui6ip ойга келген жок, кимылына кез де 1лескен жок, тебе шашынан 6ip cumin калып Белекбас- ты скамейкага сылк етк1зд1 де ештеце айтпастан тура женелд). ч 1П Нурлан келгенде Сэуле тер!с карап, кезш жумып жа- тыр еД1. Ол есж алдында 6ipa3 турды да, калтасынан 6ip хатгы алып, кезш Сэуледен алмастан акырын басып столга жакындады. Ke3i ез суретшщ орнында турран Тем!рд1к сурет1не тусе кетш едК селк erri. ©зген! кешее де тап муны кешу Нурлакнын. колынан келер емес. Tyci куан тартып, еш квз1мен Сэулеге от шаша есжке карай шег'не жылжыды. BipaK кимады, кайта кайтты да тесек- ке жакындады. Акырры рет кушактап, акырры рет суй- rid де келдй Сэуленщ колак кара шашын акырры рет сипагысы келт колын усына бере жылан шарып алган- дай кайта жулып алды. Сол кезде сырттан машинанын гудоп де естьидь Ол ез! м!нш келген машинасы екенш б!лсе де алдында жаткан Сэуленщ сэулетше журег! бай-

ланрандай с!лей!п турып калды. Кез!н к а п ы 6ip жумып кайта ашты да, Сэулен'щ мандайынан сонры per 6ip суй- rici келin тенш кеп кайта шалкайды. Сонан кайтып ол бой урран жок. Колындары хатты стол устш е тастай са- лып, С эулеш к еркелж ндзы кысып жатканын сезбестеы шыра женелд!. Сэуле 03iHiK назданар шары eTin кеткешн ес!к сарт еткенде рана сезш басын кетерш алды... — Сэуле кай да, кощтастын. ба? — дед! Павел' тунере шыккан Н урланга сез!ктене карап. Нурлан ж ауап каткан жок. Перизатпен кош айтыс- пастан машинага отыра бере: — Кеш1‘гем1з. Тездет! — дед1 зам ен ен . • Павелдын кезш е онын кабары та с кияра шеккен кою кара булттай, K©3i сол б ул п ы жалынымен жара жар- кылдаган нажагайра уксап Kerri. Соны ойлап ол Нур- ланнын, касына тез жетюс! келген!мен Перизат ж!берер емес, узын KipniKTepin П авелдын. ж урегш е кадай тусе- fliH, умытпасын дегендей аз уакыт ун с13, телм!ре карап турды да аузынан cyfiin алды. Ол Павел д а мунын ececiH кайтарар, ен болмаранда мыктап exi рет суйер, деп ойлап тур ед1, олай болмады. — Кеп уакы т KepicneyiMi3 мумюн, кош! Сэулеге сэ- лем айт! — дед! де Павел ж алт бурылып журш кетть Перизат онын кеп уакыт K0picneyiMi3 мумк1н, деген сез'шде айтылмай кетга бара жаткан 6ip сыр барын тез- ак сезд!, амал не, ол сурауын сайлап алранша машина сыррый женелд!. Олар женеле берген кезде Сэуле де уйден ж упре шыккан ед!, машина б1р бурыштан бурылды да ж ок бол- ды. Сэуле не icTepiH б!лмей кэзшщ жасын мелт-мелт те- rin Нурландар кеткен жакка карап турып калды да: — Перизат, машина, машина!— дед! аласура да- уыстап. • ... Нурлан мен Павел мшген машина аэродромра ба- ратын жолдын уст!нде жулдыздай агып келедк Машина- нын екп!н1’мен 6ipre Нурланнын ойы да жуйпйп, эр та- рапты шарлап келед1. — Нурлан, саган не болды? — дед! Павел онын ойын белмек болып. Ештене шыкпады. О л канша кажаранмен Р!урлан: — Кейш айтармын, — дегеннен баска ун каткан жок, Бул кезде осы жолмен алыста б!р машина келе жат- ZI

ты. Пэрмешмен агызып келе жаткан машина мылтык атылгандай 6ip рет таре erri де, шикылдап барып токтай калды. Сэуле сол машинадан тусе ж упрд! де тэллректеп барып жолдып жиепндеп кегалта кулай кетп. Муныд сонынан шыккан Перизат, шоферды асыкдыра бастады. — Ka3ip-K93ip, бес минутта даяр болады, — деп шо­ фер арткы депгелекке жупрдк Булар келед1деген ой Павел мен Нурланда жок. Еке- yi изшген самолеттерге ойлана карап eciK алдында ок- шау тур. Сол самолеттешй кергел! Павелды 6ip Kayinii ойлар билеп алган едк Opi 63i сол к ауш л ойлардан ку- тылиасы, api Нурланныд кендлш серптпек болып: — Осы сен Сэулеш суйе алмай кеткеннен саумы- сын? — деп калжыцдап ед1, Нурлан ундеместен, Tepic ай- налып кетг1. Сол кезде «посадка!» деген дауыс санк erri. Булар самолетке барып юрген кезде, Сэулелер де ке- лш жеткен едь Олар машинадан тусе жупргешмен, ул- ripe алган жок. Гур!лдеп турган мотор самолегп ала же- нелд1 де, тунып турган жумсак ауаны сыр етюзе тш п аспандай женелдь Сэуле самолетик аэродромнын уетшен 6ip айналып ету!н тшеп, тым болмаса Нурланга кол булгауын ум!т еткен ед1, ол ойы тагы болмады, самолет сол белмен aFun, онтуспкке карай тартып отырды. Кеп кеш1кпей-ак самолет кезден де гайып болды. Самолеттщ карасы узшгенше Сэуле де 6ip орында козгалмай турып калды. Ол кунд! Сэуле жылаумен етюздк Багана аэродромная кайтканнан жылауда едп эл! жылауда. Басын орамалмен танып алып, терезеге суйе- Hin зорра тур. i Ke3i де б 1леудей болып icin кетшп. Тек еэ-езжен куб!рлеп « KiM, юм?»дей бередь Оны кушактай мунайып Перизат тур. Ол Сэуленщ «нм, юм?» деп !здеп турганы KiM екен!н б1лсе де бьлмегенеш: — Е, бул еркек дегендер мё, булар ракаты минугпк. азабы 6ip кундж жандар гой, — деп ед1, Сэуле ©кеш коя 0ерд1 де, тесегше барып кулай .Kerri. Перизат касына жантайып, онын мойнынын. астына колын салды да: a 'ld

— Ес1л кез, ес!л кез! Воска булауланып кор болран! Олар жынды кебелек емес пе, онын, несше жылайсыц? Ертек-ак езж ен e3i отка тускел! келер. С ол кезде сен. Mi­ ne саран арзан м ахаббат де де мандайра 6ip сал да xd- бер, — дедк Ол, С эулен1 ыза, намыс кысып жатканын урына -ал- ран ж ок ед1. — Енд! ол келмей-ак койсын д а , кершбесж кез1ме, сен енд1 ж ата б ер 1— Дед! Сэуле. — М умюн сен тары жыларсын. д а уйктамассын, мен касыда жата кетейж. — Уйктамаганда сол ушш елер деЙм1сж, 6ipan, жа- зыксыздан ж азыксыз осынша корлаганы ем ip бойы ти- ыш уйктата коймас мен!. — Ундеме, ертец-ак умытасыд. — Ж ок еш уакы тта, ешуакытта умытпаспын, — деп Сэуле Tepic карап Kerri. — Ж арайды, оны кезшде кврерм13. А л кайырлы тун болсын, ж аксылап уйкта. Сарат мше 6ip болды. Bia кел- гел! алты сараттан д а асып KeTri. Сонан 6epi жылауда- сын, бул не? С ум ды к кой бул! ©лерсщ сен кыз мунымен. Кой уйкта. Тиыш уйктайсын. рой, э? — Басты ауыртпашЫ. — Сейт жаным1 Павелдыц бутш кететжш б1лгендей< тушмен уйкы кермеп еД1м, куларалы отырмын, — деп ■ Перизат Сэулешн. бетшен 6ip суйд! де ез тесепне барып кулай кеттй Оны уйкы ж енгеш рас екен. Басы ж астыкка тиер- тиместен тына калды. BipaK, Сэуле оран берген уэдесш орындай алран ж ок. Ойына элде не тускендей атып тура келд1 де, элденеш 1здей столга, онан терезен1'к алдына кез ж 16ердк Аузы нан манаты «им, и м ? » ani тускен жок. Столдын тартпасын, ютаптардыд арасын актарып, та- балмады. — Тым болмаса суретш де тастап кетпеген, тас жу- рек,— деуге рана шамасы келд!, кёзш щ жасын булыра тегш Ж1бердк Юм бар ж азыксыз сулудыд от болып жанран басын суй^йтш, юм бар оныч кара шашынан сыйпайтын? Еш- KiM жок. Ол алуан турл1 ойга Tycin, бар бакыты Ke3iHiK жасы-. мен 6ipre теплгендей куйшш 6ipa3 отырды да, шамды сещ ррт жатып калды. BipaK жаны ж ай табалмады, бар 23

депеш жанып бара жаткандай керпес!н cepnin тас- ТЯП1_ Мен бе екенмш адамшылыктан айырылран арсыз, мен бе екенмш махаббаты кадырсыз сайкал, — дед! де тары да ексш коя бердй Оный, жалындай лапылдап, аласурган журегш тере- зеден сыналаган ай рана аймалады. адал журекпк со- руын сол ай рана тындады. Керер танды кез1меи аткызран Соуле Пернзатты epfin алды да ертемен кешеп паркке барды. Ондагы ойы ке­ шеп куншн тым болмаса елесш K9pin, кошл алапатын аз да болса баспакшы ед1, мше кешеп Нурланмен кол- тыктасып еткен Крым Kenipi. Mine кеше ужмактай ке- р'нген санд! жер. Bopi де каз калпында. DipaK Сэуленщ кезше кешеп ужмак та бугш тозактай кершетш ед|. Сондыктан халк,ы кешепден де калын парктщ iuii онын кез1ие кулазыран елшз дала сек1лд1' кершдк Бул парктщ Горькийдщ атымен аталрандырынан ба, Соуле «Дауылпазды» кезшщ алдына жш келт1рш,_ кек канатты квбелектерге де узак уакыт суйсше карайтын. Кейде 03i: — етегш тещздщ кек буйра толкыны кебш шаша сорып жаткан жакпар тасты бшк куздын. басында турып, теменде толкынды тещз бетшде взше карай сам- ran келе жаткан дауылпазды колына кондыргалы тур- рандай шарыктаган ойда отыратын. Неге екеш белпшз, сол елестщ 6opi бугш сагымдай булдырап барып калын тумзнра араласып жок болды. Ой туманын сертлтерл1К ешкандай эсер алмаран Соу- ленщ кещл! бурынгыдан да жудей тускен сеюлдь Ол ет­ кен кундерде серуендеген жерлерд!, кымбатты мезплде айтылган тэта\" сырларды веке Tycipren сайын капалана Tycin ауык-ауык отыра кетш, кеп отырса мет\"реу кайгы туррызбай коятындай, ушып турегелш бет] ayFan жакка кете бердп ByriHri елдщ кезкарасында бурынрыдай та- ныркау емес, «суйген ж н т талак етш тастап кеткен мы- на сулу ма» деп сыкактау бардай сез1лд]. Нажагайдын жаркылдарап отынан елердей коркатын Перизат куншн алыстары куршресшен сескен!п: — Кун жауралы келедг, кайтайыкшы — де п \"ед1 ас панды булт торлаганын, жерде шурла калмаганын Соу-

ле сонда FaHa сездь Кекжнектсн кетерьлген манаты кек- ала булттар 6ipTe-6ipTe тутаскан к ара бултка айналып салмакпен кетерйпп тунерш келед1 екен. Сэуле ундеген жок. Перизат онык наразы K63i езш 6ip жанап еткенш байкап калды да: — М аган айтатын б!рдеменд! ipKin калгандайсыц Foft. Мен осыны квптен андап журмш , айтсан екен, — Дед1. Сэуле сол ундемеген бойы П еризатка кешеп Нурлан тастап кеткен хатты усына бере: — Сен мына колды таныйсын ба? Муны жазган kim болса да сен екеум!зд1 жаксы бш етш адам, — деп тесьде карады. — Бул не хат? — дед1 Перизат сезжтене колына алып. — Бул х а т емес — мешн, кеудеме куйылган у. Б!рак, адал ж урекп ешкандай у улай алмайды. Тек кандай к а ­ ра ниети ж а н д М екенщ бшпм келедк Тапшы, осы KiM- нщ колы? Перизат хатты алып iniiHeH оки бастады. О сы дЛ он кун бурын студенттердщ 6ip жиылысында Нурлан совет жастарынын. адамгершигип жайында баян- дама жасаган едк Бул хатты ж азган адам сол баянда- маныц махаббат ж енш деп багпмше катты карсылык 61л- flipinii. Нурлан езш щ баяндамасында тунгыш махаббат- ты дэрштеп ж астарга керсе кызарлыкка салынып, кез келгенге урынбай тандап журш 6ipni суй де мэнп суй- деген едк Х а т neci, acipece, осыган байланысып: «бетпн сулулыры адал махаббатгын ж ауы . Тунгыш суйген ада- мын мэн.п' сую упп'н керш аз болу керек. Егер KepiKTi болсан канша акылды болсад да махаббатын юрленед!» дептй Оран келт+рген дэлелдер1де толык. Сол кеп дэлел- дщ 6ipi етш атын атамай сулу сымбатын суреттей кел!п Сэулеш де KipriainTi. Керк!не акылы сай осы кыз- ды керсе кызар деп кайсымыз ойлап ек. Баяндамашы жолдас та ойламаран болар-ау. Басканы бйшеймш сол кыздьщ нак тесш де буршактай рана кара Meni барын керген осы жиылыстыд езшде 6ipep Ж1пт отырмыз,— дептк Нурланнын ж урепне кара туйнемедей кадалган дерт осы кара мен едк Хаттын ен аярында: •— Сол сулу карындастын «осы менд1 сеней баска 25

жанга т1ршЫкте керсетпеспш* деп неше adrirri алда- ранын бшер ме ед1— депть Бул калай? Осы тектес 6ip сездердш Сэуледен ерте- рек кезде 6ip шыкканы рас. Шрак, оны Нурланнык жа- рия eTin елге жаюы мумкш емес кой. ©зшщ Нурланынан баска жанра айтпараны айдан да анык. Ендеше, мына хаттык Heci муны юмнен естйо? Бул не жумбак? Сэуле киялын канша шарыктатканымен бул жум- бактык шешуш таба алран жок. Ол рана емес, Нурлан- ды езшен алыстатып бара жаткан мынандай 6ip зулым- дыкты да ол эл1 ацрарран жок: ©ткен демалыс куш Нурлан мен Павел кала сырты- нан сарат уштщ кезшде кайткан ед1. Ж атакханара мез- п лс13 келгендерше кысылрандай ж урпы н уйкысын буз- бас уиин коридорда екеут де аяктарынык ушынан басып келедк Олар узын корндордын орта тусына жеткен кез­ де Сэуле мен Перизаттын белмесшен ездерше белпл! 6ip сайкал ж т т шыра бердк Ол Нурландарды байкараи -жок. Кайта бурылып аржактары б^реудщ бетшен шеп етюзш суйе сала женеле бердь Нурлан мен Павел ан- тан. Eneyi ез кездерше ездер! сене алмай: — Сен ештене кердщ бе? — Сен ше? — десп exeyi 6ipiHe-6ipi аныра карап. «E ki кыздык кайсысы опасыз?» деген сурау екеушщ де кезшде тур. — КайсымыздМ екенш бшмеймш, эйтеу'ф 6ipiMi3flin намысымыз тапталыпты. Мен соны керш турмын, — де- Ai Нурлан. v_ — MeHiK де кергешм сол. Сонда кайсымыздын? — дед1 Павел сезг!ш журеп элденен! сезгендей Д1р ете ка- лып, — кыздардыц сырын бшуге сен мамансын, жасыр- май айтшы — Жасырма десен айтайын, мешмше тапталран се- нш намысыд. Калтасында белпаз б1реудщ Сэулеш «опасыз> eTin керсеткен хаты журсе де, мына сайкал ж Ы ттщ суык жу- pici ол куджтт коюландыра туссе де Нурлан Сэулеш жамандыкка эл1 де кирысы келмей, юнэлшщ KiM екенш айтып улпргенше болран жок, сыргган Перизат жетш “ ° Л Павел^ы келе куш актай алып. — Перизат!— деген сез ею жнтгпн аузынан vpefi ала шыкты.— Сен мезплс!з нерып журсш? Сэуле аманба?

— Сэуле уйктап жатыр. Мен 6ip жутым дем таба ал­ май тушмен д алад а журд1м. Сонда д а болар емес журе- пм. Tinri жарылгалы барады. Паш а тыддашы!— дед1 ол дем1ге сейлеп, ж урепн Павелдын, кулагына тосты. Шынында онын. журеН тулап тур. BipaK, аурудаи емес, ж упруден. ©йткеш жадагы сайкал ждггпен табал- дырык y e n нде суйшкен осы кыз болатын. Сол лаптпен суй1скен кезде коридорда келе жаткан буларды керш калган ед1 де терезеден аткып сыртка шыккан едь Енд! келш пак жан бола калды да ею ж гп тп б1рдей алдап Kerri. ©31Н1н кезше де, кулагына д а сене алмай ой тоЛ- кынымен тенселш барып Нурлан ecitcri аша сала шамды жарып Ж1'берш ед1, Сэуле ешкандай аярлыры жок, таза жаннын сэби уйкысында балцып жатыр екен. Нурлан ез ойынан e3i уялгандай куйге туссе.д е, кергендершщ кай- сысына cenepiH бшмей шыра женелдк Сонан 6epi Сэулемен тьпдескеш кеше тана едк Онда да «сол туш сен Перизаттыд алдауына тускен жоксыд ба?» деген сураудан api бара алмай ж умбак куйiнде тас- тап Kerri. Муныд акыры улкен екни'шке соктыратынын ол сезген жок. Ал , Сэуле болса Пёризаттыд бул зулымды- гынан мулдем хабарсыз. Оныд тунш ен «KiM, ш » деп ой кезд1ршдздегеш де тек осы хатгыд neci FaHa. Перизат хатты окып шырып: 1 — Е, солай де. Нурланныд екпелейтш де жен! бар екен Fofl. Кергешн журтка жаятын мундай сауысканга кайдан кездесш едщ, ол юм ез>? — деп ед1, Сэуле оныд колындагы хатты жулып алды да: — Мен мундайларра кездескен болсам, сен енд1г! ке­ ше кезш кеткен болар едщ,— дедк Перизаттыд 6eri ду ете тусп. BipaK,— кездеспесед, кершпесед, мынаны жазран адам...— деп келе жатты да токтап калды. Аржагын айткызбастан Сэуле де атыптур- ды. Эггед буран кайтарар Сэулешд дауы да жок. Канша адал болса д а осы тырнактай карага жабысдан жала ау- зына кум боп куйылды. Yhci's тунерш кайта отыра Kerri дё: — Сен езгеш айтпа маран, тек осы ж азу ш мдш еке- HiH тауып бер,— дедк Перизат хатты колына кайта алып, канша удшгенмен euiKiMHin жазуына уксата алмай: — Мён кермеген ж аз у— дедк — Ендеще сен юынаны жасырмай айт. Менде сондай 27

мен барын б!лет!н сен ранасын, баскалар еслсе сенен ес- rifli. Неге айттык демеймш, тек KiMre айтканынды жа- сырма! Перизат сэл ойланды да: — Б'ф рет кергешм рас. BipaK, еишмге оны аиткан емесп1н...— дед!. Сэуле OFaH жалт карады. — Перизат! — дед! ол заменен.— Банде болсын, мен жаланын курбаны бола алмаймын. Егер, к1мге айтка- нынды жасырсан жауым деп б!л мен!! — Жаным-ау, мешк сенен жасырар сырым бар ма едь Бекерден бекер KiMre жала жап дейст?.. Сен ана Белекбастан сезжгенш жур ед!н рой, соны байкадын ба? — Сен соган айткан ба ед1н? Перизат тары ойланьш калды. — Жок, буран айтуым мумкш емес. — OftTeyip 6ipeyre айтуым анык кой,— деп Сэуле ка- дала Tycin едл, Перизат куб'окжтеп: — Bipeyre айткан сек!лд!мш, 6ipait, KiMre, кашан айт- тым? Соны eciMe Tycipe алмай сорлап отырмын. Жатсам да, турсам да ойлайтыным сол болсыц, ертецге дейш мурсатана 6epmi,— дед!. Осы кезде ман.-мац басып Белекбас келди Byrinri кун онын 6ip мамразданып журей!н деген кун! екен. Журйн кандай мак бблса, сез! де сондай пак. — Амансыздар ма суй'ит', суду карындастар! — деп ол ар сез!н салмактай сейлеп колын усынып ед!, Сэуле колын берген жок. — Опасыз адамнык колын устамай-ак кой. Белекбас Сэуленщ мундай м!незд! каз!р не оймен кер- ceTin отырганын сезбей, калбалактап езшщ жака FaHa ci- pecin турран калпынан тагы да айырылып калды. — Ой, Сэулетай-ау! Ол 6ip кызу успнде ауыздан шы- гып кеткен не рой. Оран бола екпелесек мен катты рен- жимш. 0з!к ойлашы, сен опасыз болранда мына Перизат екеум1з к1м болмакпыз? — Олай куланба! Сэулемен Нурланды шатыстырып мынадай хат жазган сенсщ.— деп Перизат кепе кернеу жала жауып ед!, Белекбастык кез! еж1рейш Kerri. — Сен кыз осы мен! неткенд! коясын ба, жок па?_ деп атып туре келд! де, айбарынан кыздар сескене кой- маран сок кайта отырды. Перизат унс!з кул!п Tepic ка-

pan Kerri де, С эул е ойнаран болып Белекбастын дуды- раган шашынан устай алды. — Мына х а т т м д и и , айт жанынныц барында1— деп ол хаггы кезш щ алдына тосып ед1, Белекбастын бет-ау- зы жиырылып, кез! жумылып Kerri де, ойбайларан боп басын Сэуленга. езш е карай TUFa TycTi. Осы кезде буларды д сырт жактарынан б1реудш мырс- мырс кулш: - — Кайда керсем жаман тайлакша жунделш жаткан Белекбасты керемш . Апыр-ау, осынын жаны d p i ме, Йе­ мене бул? — дедь Булар окитын институтта Ш алтай атты exi ж !пт бар­ ды. Жолдастары. олардын 6ipiH бала Шалтай, eKiHiiiiciH шала Шалтай дейтш. Ал, Нурлан ш ала Шалтайды шал Шалтай дейтш. ©йткеш, ол eKeyi курдас. Бул келin тур- FaH сол Нурланнык курдасы шал Ш алтай екен. Нурлан- ныч муны ш ал дейтш жеш де бар, ейткеш жастыктыц eni6ip нышаны онын бойынан кершбейтш. TyciHiH жас- тыры болмаса анкылдаран аккешл, кейде андамай ка- лып, андай калса мыскылмен алып тусетш жаркын Mi- незд1 шалга уксайтын. Ол, ойын-сауыкты да аз суйетш. Кшмд1де ете жупыны кшнетш, кезшде кезшд^рш, 6ip кб- лында таяк, екшнй колында ютап болатын. Кайда ,жур- се де бул уш еуш тастаран емес. B yrin де сол салтымен келген екен. i Сауле Перизатпен exi арасынан орын усынып: : — Сез1шз дуры с Шэке! Мунын жаны cipi екенш с!з де байкаган екеншз. Келвдз, мунда отырыныз,— дед!. Шалтай келш отырранша болтан ж ок Сэуленщ уысы- нан кутылран Б елекбас орнынан атып турды да: — Мунда отыр Шалтеке, мунда отыр. Бул кегшик жанды кыздар с е т умаждагалы отыр,— дедк — Е, кыздардын'кысканы кайтер дейсщ, Култайдыц умажын да керген Шалтай рой бул. Бар, с е т директор {здетш жатыр,— деп Шалтай Сэуле усынран орынра оты- ра бере Белекбаска иек кетерш ед1, кетуге сылтау таба алмай турран болу керек Белекбас: *' — Кош, былгары жанды булш кыздар,— дед! де тура женелд1. Шынында ол мундай сезд! айтайын деген жок eni, андаусызда аузынан шырып кеткенше ез’| де exiHin, булардын кезшен таса болранша асыкты. Сэуле Шалтайра жалт карады.

_ Нурлан кетерде не деп Kerri? Саган елге журе бер дед! ме? — дед1. — Нурланыиыз e.MipfliH, ондай узак жолын нускамак тупл мешмен коштаспастан кегп. — Неге?— дед! Шалтай, «неге» екенш бэршен ез! жаксы б1ле тура, шошына калып. — 03i сокыр б1реулер оны да адастырыпты. Сэулешц бул сез1 Шалтайдын жаньша батып кегп. Ан- кылдаган байгус не icTepin бьлмей калбалактап: — Апыр-ай, Сэулетай-ай, енд! к ай ти м ?— дед! тыпыр- лап. Оны не yinin айтканын e3i де ангарган жок. Тек Сау­ ле гана бул сезден оныц юнэл1 екенш сезш xiKcinin ка;:ды. Сурлана Tycin барып кайтадан сэл жадырады да: — С1зд|д бупнг) ap6ip C03i«i3де, ap6ip кимылыныз да жат, бул калай? Элде Нурланды адастырган а з бе ед1Н13? — Еспгде болсын, ондай акылды адамдар адаспайды. — Бул сезпиздт шындыгына да куд1пм бар. Сондык- тан ci3 Нурланда кеткен есешзд!, ei<i жылдык эз1р'л1ПК13- д‘1 айтсаныз екен? — деп Соуле катая ту сн . — Оныц маган не ютегешн, менщ не корген1МД1 сен есимей-ак кой шырагым,— дед! Шалтай ес!не элдене тус- кендей кенет езгере калып. Мумкш ол антурган енд!г! са- Fan айткан да болар-ау? — дед!. — HeHi? — Ол мен! сыкактап бурын-сонды !штсме айтты ма ез!н.е? — Курдас болран соц арнэрсен! айтатын, 6ipaK ешкай- сысы ес!мде жок. — Meni Култайдын. калай туткындаганын айткан жок па? — ©3ini3KiR эйелгаз Култай ма, с!зд! туткындап жур- ген? — дед1Соуле кулаге тырыл а сейлеп. — Иэ, сол.1 — Ондай корлыкты ест!ген де емеспш. — EuiKiMre айтпаска ант-су iuiin ед!, сезшде турган екен сабазым. — Ол не ед! сонша? Шалтай езш Соуленщ алдында улкен кшэл! санап, манадан 6epi сонан акталудыц жолын 1здеп отыр ед!’ осы тустан 6ip саклау табылеандай кер]нд!. ’ — Соулетай-ай, оны айту да, айтпау да уят болып отыр-ау. Айтпасам сешц квц!л!ц калады. Айтсам ез!М елге

— Естш отырсыз ба, ipiree ауыздан mipiген свзд!я калай шыгатьшын? Осыны да окыран, совет мектеб1нде ескен дейм!3-ау? — Кайтесщ Сэулетай! Анда-санда кулу уцйн Де сон- дай 6ipey керек кой. BipaK, сендер оны кеинте бермендер. Б1зд!н облыстык газетке онык мынандай елею басы- лыпты. — Рас айтасыз б а ? — деп Перизат тандана калды. — Ахмак адам да акын болады екен-ау. Кэне, оки- ыкшы,— деп Сэуле Шалтайдык кггабынык сыртындагы газетт! алды. Карай кор «Алыстагы карындаска» детт. — Кэне окышы. L.ifi.'Krvn МЖеунр! исеек. — Бурынры заман болса, жарапазаншы болатын тур! бар екен, оки бер тагы. — Мэ, imiHHCH езш. окы!— дед! де Сэуле газеп-i Пе- ризатка лактырып ж!берд1. Шалтай Сэулешн. ешне кайта-кайта кез тастап, элде- HCHi уккандай болды да: — _Мына бгр а к т а булттын кулпыруын'-ай,— дед! тэ- бедег! мактадай улб1‘реген акша булттарра карап. Bipeyre соктыккысы келсе оныц осылай орарытдтынын б!летш Сэуле кул!мс1рей карап: се,— деКду1.лпырраны жаман емес, кубылып KeTin ж1укрме- Шалтай енД! алыстагы кара бултка карады. 0 °j Ц“ “ а Сэ^ еш- курк!рей ме, кайтед! eai? ,,!« ci™ £ и “АГ ШУЬ“1°*р \"• « \" « — « « « I «е- S2 с“ » «— Куннщ курк!реген1нен шайтан мен шайтаны мол « 7 '5 3 ^ .“мий— Мысалы KiMHin?. СЕ2Е,?£ЗГ“ “ “ о-

— Мысалы антурран Нурланнын. Айтпадшы ол кайда? — Йемене, с1зднг мен! сыдад етер ойыдыз бар ма? — дед1 Сэуле TyciH суытып. — Сыдарыд не? — Нурлан менен кеткен-дк ---- Кайда? — Донбасда. — Донбасда! Кашан? — Кеше. — Кеше?! Неге е д е т б елп аз Шалтайдын кесюнд! жуз! лезде- бузылып сала бердк Сэуленщ мун басса да нур шашдан жузшен K03iH ала алмай таягына суйенш тура бере етеН- нен 6ipey тартып далгандай дайта сылд erri. —• Ci3re не болды? — дед1 Сэуле онын беДйе шошына дарап — элде олар жайында б!р жайсыз хабар естйиндз бе? Жасырмай айтынызшы, самолеттер1 аман ба екен? Сэуленщ осы аз сезшен Шалтай онын. кеш’лше тускен даяу жорын анрарып, дайтадан жадырай тустт. BipaK, шешшп кетшс! келмей, эр бултадда 6ip салып: — Ол антурганнын 63i тым жадсы foA, дауып-датер де, суйгендтнен оран тимес, дорыдпай-ад.дой. Кеткенш жана рана естш отырмын, енд1 не естуш! ед1м,— дедк Сэуле енд1 оныд дул1мс1рей далдан квзше кудштене карап: — Дегенмен де Нурланнын кеткеш ci3re бататын се- К1лд!,— дед). ‘ — Иэ, онын кете далганына екшеДшм рас. — Не yuiiH? — Ол антурран мурнары жылы меш дурдастыд жен!- яен 6ip тарынын дауызына сирызрэн ед1, сонын дыса- сын бугш дайтармадшы ед!м, кердщ бе ем жылры ецбег пмнщ далага кеткешн. — Е м жалды енбепщз не? — Мен сонын дысасын дайтару уш!н ею жыл Э31рлен- ген еда'м. — Ол не «дысас!» — дед! Сэуле хат нес! осы ма деген ойда келе далып. BipaK, ол Шалтайды улкен тутып, дур- мет ететш ед1, сондыдтан мундай ойга дня алмады. Ойда отырган Шалтай Сэуленщ сурауына жауап бер- ген жод. Сэуле мен Нурланнын ^расындары энпменщ не­ мей тынранын б ш п а келш: i

кулк! болам. Scipece, мын'а карагер кербез мазак. етед!. ке- йш окашада айтармын, эз1рше коя тур. _ Жок, маран кандай сенсещз, оран да сондай сен1ндз де каз1р айтыныз. — Нажагайы жаркылдаран кара булттан да 613 ка- yiirriMia, сактаныныз,— деп ез1н кара деген'ше шамдан- ган Перизат та Шалтайды 6ip шалып калды. — Эне кердЫ бе, булттанбастан-ак шатырлап TypFa- — Осы aFaft тусшде болса да эйел кауымынан 6ip шо- шынран болу керек,— деп Перизат тары да эзш тастап ед1. — Оныц рас шырак, тушмде емес ещмде-ак шошын- ганмын,— дед1 Шалтай да кул1мЫреп. Bipait, сендер ма­ ран киянат жасап ездМнд! айт деп отырсындар. Амал жок, айтпаска болмас, ойыннаи от шырып кетсе сенд^ру- ге шамам келмей калар, тындай бер1ндер. — Ал тындадык! — деп ек1 кыз ек! жарынан ентелей калды. — Шайтан азрырды ма бшмеймш, Нурландармен кер- mi туратын 6ip кызрд мурнагы жылы кеидл1мнщ катты ау- раны. Култайды алралы бе^таныс кызбен сейлесуд! умы- тып кеткен басым, ез»м тшдесуге бата алмай осы кыздын кеадлш бШп бер деп Нурланра жалынып ед1м, ол, э, ле­ генде: эйелш. бар, балан. бар, сенщ мунцн керсе кызар, диуаналык дегендд айтып журдг де, 6ip кун: мен курбы- льныиды айтып елердей жалыниан сон кимады ма кайт- Т!, кеидь Кенгеш бар болсын, талтусте, кыздын уМне ба- рып келд! де: «кешк1 сагат сепзде парктщ алдында тос, кыз сол жерде кездесед!»,— дед1. Екеум1з отыра калып кызбен кездесудш планын жасадык. Нурлан Култайды кешке театрра ертш KereriH болды. Ол театрда отырган кезде мен кызды алып, Каланын ен шет!ндеп 6ip таныс саудагерд'ш уйше кететш болдым. Окудан жаца барран кез!м, awuaFa да онша бай емес ед|'м, эрю'мнен карыз акша алдым да айдап отырып базар- Fa бардым. Канша зат алатынымды ез1м бшгешм жок, акша бшдк Акшанын жеткеншше к е п т н жабдырын алып каланын шепндеп элп таныс саудагердщ уйше бардым. Ондары ойым — Култайдыд кезше туспейтш алыска ба- рып бекшу.. Ол танысым баска 6ip калага кеткен едк Кылымсыран кер|'м иек кербез келшшеп болатын. Ол, менщ кызбен ке-

летшмд! куттыктап куанышпен карсы алды. Жолшыбай б1реуден карызга шай жабдырын толтыру учли алран ак,- шаны тары берд1м, оны да куанышпен карсы алды. Онын ыкласы маран тым-ак унап тур едй дэл кетер!мде ол кы- лымсып турып: — Шэке, кещл KeTepin отырура жаксы бо- лады, сомпиып екеуден екеу келмей 6ipeyfli ерте келт- дер. Онын шыгынын вз1м-ак кетерем,— дедь Эрине, оны- сы M3F3H унаган жок. ©лмей касыма бетен Kici ертермш бе, жарайды дей салдым да уйге женелд1м. Жолшыбай соныра кызды ертш барранымда кырын кабактанып отырса тары киын-ау, деген oiiFa да келд'ш. Акыры, бетен адам ертпеске бел байладым. BipaK, ойым кешке жакын тары бузылды. Ж упрш Нурланга келд1м, оран: «дуниеде жок 6ip сулу келшшект1 керд1м, ол саран сырттан рашык екен, 6i36eH epin барасын ба, деп ед1м, о л — «м ета кв- 31мше кызбен cyflice алмай кор боларсын, жеке бар» деп кенген жок. Сонымен не керек, кун де батура айн алды. KeuiKi caFaT сепзге жакындаранда Нурланды epTin Култай театрра Kerri. Колхозра барамын, Ka3ip машина келед1, деген сылтаумен уйде калдым да, олар KeTiciMen мен де женел- Д>м. «Мен урлык кылранда ай жарык болды»,— дегендей менщ сорыма кара жанбыр куйып тур. Жолда канша жургешмд: бшмеймш, парктщ алдына барып турраныма бфсыпыра уакыт erri. Кыбыр еткен жан коршбейд1, дэл 6ipey кузетке койгандай какиып aai турмын, эл! турмын. 9 ai келед! кыз жок, ani келед1 кыз жок. Жаздай жаума- FaH ececiH бугш трлтырайын дегендей кара жанбыр те- геген устше тепеп тур. Ж урт анау ауыр, мынау ауыр дей- Д|, дуниедеп ек ауыр — жауынныи астында турып кыз куту екенш сонда быдом. Сэуле мен Перизат кулш ж!бере жаздап барып токта- ды да, exeyi ек! жактан Шалтайдыц ку.-пмдеген кезше ка- далып калды. Сонымен не керек, айдын. карангылыры ма жок элде кун жауын болран сок уйден шырарда кшкене карып алып ем, сонын acepi ме, ауык-ауык кез1м де булдырай берд,. Эл. турмын, ал! кыз «од. Уакыт откен саОын- бул антурр.н кыз алдап н е т ме, деген кудш те кушейе то т) Жок. алдаган жок екен сатат тогыздая он м и Ь утТ си щ а кыа да келга же-гл-ау Сонымен не керек кыз да S n лекке жетпм. Буран талай керкнм1н, кдидык YCT\" ™ Cy.

дыраран сур платы болатын. Ай канша к а р а м и болса да сол аксур плашты тани Кегпм. — Сэламатсыз б а карындас,— дед1М мен куанганнан алкынып. бздерщ де мундай халды талай керген болар- сындар, сондыктаи дэл сол сэтте журектш. калай тулара- вын айтпай-ак. кояйын. Кыз колындары зонтигш сал кетерд! де артына карай бере сыбырлаккырап: — Ундеугш болманыз. Артымызда андушы бар. Бастай берщз,— дед1. Мен колтыктап алайын деп ед1М, кыз оран конбедь — Ci3 алдыдры жакты байкап отырыныз,— дед! тары да сыбырлап. Андушы бар деген сез менщ уреШмд! ушырды Да тай- ганактай женелд!м. Кыз артта келед!, мен алда келем!н. Жолдык ортасы батпак болган сок жиег!мен жагалап 6ip 1збен келе жатырмыз. Колтыктасып журем^з десек те жу- ре алатын ем естз. Корккандш ме, жок элде к уам ан д ш ме, элде ■ буы- нымды арак, алып калган ба, тэлттректеп колымдагы зон- тикп 6ipece таяк кусатып жерге Т1реймш, 6ipece тебеме кетерем. BipaK бегелу жок, ауык-ауык. кызды 6ip тосып алып манары уйге карай салып келем'щ. B ip Tayipi баратын уйд'1н кыр жарындагы шахтанык стакатында TypFaH элек- трдык сэулес! алыстан этой 6epin тур. Соны нЫсана рьш алдым да айдай бердзм. Кейде iniiMHeH ез1ме-ез1м кейт: «кудай-ау, осы азапта нем бар еда, э. Эй мунан кейш кыз- бен журсем кылтам киылсын» деймш imiMHen. Койшы, сонымен не керек ел!п-талып жетп'к-ау. Уй neci эйел барынша эз1рлешп, б!зд! асыра кутш отыр екен. Жауынды елемей келген1м!зге куанып жаксы карсы алгандай еда,сомпиыпекеуден-екеу барранымызды кергеннен кейш кабагы тус!п кетп. Ауызгы белмеа каран- ры екен, кызым галошын шеше алмай сонда бегелш кал­ лы. 6 м1'р1мде кыздык галошын memin кермеген басым он- да жумысым болган жок, терп бвлмеге Кфд1м де KerriM. — Баска и'ш'леродз бар ма келетш ?— дед1 уй neci эйел даусы энтек Д1р1лдеп. — Айып етпен!з, 6 ip Ж1ггг келем деп ед1, жауыннан корралап келе алмады,— дед1м. Неге екенш бишеймш, жу- репм кобалжып, менщ де дауысым д1р!лдеп шыкты. — Жауыннан корраларан ж1гтк»з ж1ггг емес, euiKi бо- лаР.— деген эйелдщ дауысы ашулы шыкты.

Осы кезде м ен т кызым да ауыз уйден Kipin кеде жат- ты. ©зшен бурын зонтипн к1рг1зд1 де бетш келенкелей eciK алдында турып калды. Уй иес! эйел кызды карсы алу- Fa беттей бере: — Су еткен жок па, 1'гатене етпейдь Михнатпен кер- ген рахат бэршен де тэтл болады,— дедТ Соны айтып аузын жиранта болран жок, кызымнын колындары зонтик уй neci эйелдщ йырына барып сарт erri. Кезд1 ашып-жумранша болган жок менщ мандайым да тыз ете тусп. — С 1ЗД1 де урып жур ме? — дед1 Сэуле кулюден жен- fli сейлей алмай. — ¥рранда меш урсын, бетш жешмен келенкелей бере как мандайдан кайкайып турып перш ж1берш ед! басым как бвлше жаздады. Не болганымды бшмей eciM шырып кетть Ондайда кайдары жок ойдын, сап ете тусетнн кан- дай. Устамалы жыны бар кызра кездесш, кутылмас пэле- HiH колына тускен еКенмш, деген коркыныш ой сап етш зорем калган жок. Бала кез1'мде жыны устаран 6ip адам- нын туршен шошып, 6ip aSFa дейш уйктай алмаганым бар ед1. Тары сондай болады екенмш деп кызымнын суй- мекш! болып келген бетше кайтып карай алайыншы. К,о- рыкканым сондай, ауыз уйге калай тез аткып шыкканым- ды да бшгешм жок, Кызым уй neci эйелд! сартылдатып столды айиалдыра куып жур. Калш-калш етш ауыз уйде мен турмын. Енд! кайтпм? Кой, керцплерге хабар бере- fiiH, жыны кушейш кетсе анау эйелд1 влттрш тастар да, пэлесше калармын деп 6ip турдым да, оган'батцлым та­ ры бармады. Суйтш турранымда уй neci эйелдщ: — Жаным Култай-ау, 6ip ауыз т!лге келсенпп. Менщ жазырым жок кой,— деп зарлаганы есплд!. Не болраным- ды бшгешм жок, Tepri уйге кайта Kipin барсам, столдык берп жаганда уй neci эйел тур да, арры басында ез1мн'щ Култайым тур. Мэ саран кыз! Шалтайдыц: «токтандар, тындавдар! Болса да айткыз- дындар, енд1 тугел тындавдар»,— дегенше Сэуле мен Пе- ризаттын кулк!с1 ерхк бере коймады. Шектер! катып квз- дершен домалаган жаспен 6ipre ездер! де домалап ба­ рып жер кушысты. — Жэ, койыпдар енд!. Exi кыз ею жакта Mi кулш жатыр. жо|ГпаЛ? еН е\"Д‘ айтпай KeTin каламын. Коясындар ма,

— Айта бер агатай, айта бервдз! Кептен куле алмай кеншм к'фленш ж ур ед1, mepiMfli 6ip таркатгьщыз гой. Кеп жасаныз,— деп Сэуле басын кетере бере кулшсш тыя алмай кайта кулап Kerri. — Ал мен кетт!м, кош болындар! Сэуле ушып тура калып устай алды. — А л койдым агатай, койдым. EKi кыз кулк!сш басып кайтадан орындарына отырды да кулюден аккаи кез жасын cyp iri. Шалтай кезшщ ал- дынан от'ш б ара жаткан кек кебелекй капли алды да: — Сонымен не керек, шыбын жаным дэл осы кебелек- Tin жанындай-ак болып кегп-ау деймш. Нурланнын ал- дап урганын енд! быдам, бшгенмен курдастыкка не icreft- ciH. Азаптанып келген кызым ез!мнщ кунде Kepin жур- ген Култайым екенш елге кайтш айтармын. Айтпакшы, кызыгы бар, мен Kipin барарын барсам да, э, дегенде ез кез1ме 63iM сенбей, кайга-кайта караймын кел1п, карай- мын кел!п. Кдраган сайын бойым калтырай тусед!. Апыр- ау, анык осы ез Култайым ба деймш 1п‘ пмнен. К,ойшы, акы- рында Култай екен1‘не кез1м ж етп, жеткен1 бар болсын, екд!- манагы жынды деп корыкканым тук емес екен, жа- нымнын кысылганы сондай Култай деген сезд1 айта ал- ыай: — Ку-ку-ку-ку-кул-кул-тай,— деп он минут турыппын гой. Кудайдып 6ip дес берген1, менщ корыккандагы ту- piM 6ip турл1 аянышты болып кетсе керек, ол беттме ка- - pan т.урып кулш ж1берд1 де: — Нурланга берген уэдем бар ед1‘, саган енд1 6ip ауыз сез де айгпаймын. Ал саудага салмайтыны жок мыпа саудагердщ. Бул катынды ма, yfiiH бузыктардын ойнагы еткен бул бузык катынды,— деп терезен1н- алдын- да турган жуан октауды ала салып столдьщ успндег! ыдыс-аяктарды сатырлатып ала женел!п ед1, уй iuri жай тускеидей болып Kerri. Сонымен не керек,. стол устшде турган графина талкан болып 6ipi кекке ушып, 6ipi жер- ге TycTi. Тарелкелер жатЫр кул болып, рюмкалар, бакал- дар Kerri ушып. Ец соцында калган жалгыз стакан ед1, оны допша кагып Ж1’бер1п терезеден кешеге 6ipaK шыгар- ды. Еттен бастап стол устшде он шакты турл1 дэм тур efli, бэр! де жерге шашылып жатыр. Уйдщ inii арак са- сып Kerri. Соларга карап тырп ете алмай мен турмын. I й neci бейшаранын eci шыгып кетсе керек, безектеп 6i- ресе e3i eciHeH адасып турган маган ж упред!, 6ipece ки- 37

раран ыдыстарына жупред!. Не icrepiH де, не дерш де 61пмей калш-калш eTin Heri иегше тимей жур. Култай барлык нэрсен1 киратып, барлык тамакты шашып бо- лып эйелге падала карап: — Байын келсш, сешмен сонсок сейлесемш. Кираран нэрселерщнщ кунына мынаны берд1м. Байын. келгенше бай ет1 — дед! де uibiFa женелдь Енд1 мен бул уйде 6ip минут тура алармын ба, уй не­ он е «кош» деген 6ip ауыз жылы сез де айта алмастан мен де женелд'ш. Ауыз уйге inuFa бергешмде: «кудай-ау, еркек емес, езд1 кайдан экелш едщ?» — деп жылаган уй несши дау- сын куларым шалып калды. Не езше, не дуниесше ара- шашы бола алмай, ез эйел1м' е ез1'м карсы тура алмай icreren кылырым жанары болтан сон езд1кп мойындамас- ка амалым не? Не icrepiMfli де, не сылтау айтарымды да бммей аз турдым да суйектен еткен сезд! зорра квтерш cyMipeftin уйден шыктым. Куншн манагы жауганы жауран ба, несерлетш тур. Ой-шукырдык 6api квл-Kecip болып кетшть Култайды жалрыз кетуге коркып eciK алдында турран болар деген ед1м, кырсык шалганда ол ум т м тары да алдапты. Манадан 6epri корккан корккан ба, мундай корлык,-' ты кермей ескен ерке неме, ызара шыдамай шахтынын 6ip шункырына кулап елед! екен деп шыбын жанымды коярра жер таппадым. ¥ятты былай койып айкай дасал- дым, бурын нажарайдын жаркылдаранынан елердей кор- катын ед1м, енш онын жш жаркылдауын да п'лед1'м. На- жарай жш-ак жаркылдап, дауысым да каттырак шырып тур. BipaK онын 6api де даЛага Kerri. К.ойшы, сонымен не керек, жауынды даланы тушмен кезш тан ата уйге келсем, Култай эл1 жок. Туш бойры корыкканым корыккан ба, оны влд1ге багыштап, не icre- piMfli, елге не. деп жарияларымды бьлмей сандалып отыр едш, TiaeyiHHi 6epripaiH аман-есен жетш келгеш рой. Сейтсем ол, тундег1 уйдщ касындаяы 6ip таныс уйге ту- неп калган екен. Кеше кешке парктын алдында кызбен кездескешмде туралы мундай куанран жок шырармын деп ед!м, жок, ол кате екен, Култай есжтен nipin келген- де куанганым сондай — кез!мнен жас ыршып Kerri Ол мешк TypiMe ызалы мыскылмен куле карап аз турды да- — Эттен, эттен Нурланга берген cepriM бар. Эйтпесе сен! кебелек кып ж1берер ем,— дедк

— К.ОЙШЫ, сонымен не керек, тодсан ауыз свзд1 то- быктай етга туйгенде сонан 6epi 6ip кызра кенш м ауса болганы кенетген тебе дуйдам шымырлап журепм муз- дап сала беред1. Енд1 ездерщ-ад айтсавдаршы, осындай куйге ушы- ражан Нурланра не icrece де рауа емес пе, э? — Сез жод, не !стесен13 де рауа! Из, онын дысасын Нурланнан далай кайтардыныз, енд1 соны айтыдыз! — дед1 Сэуле. — Ой щырарым-ай, ол кысасты езшдей дып далай кайтаруды ойламаран сонан 6epi 6 ip куш и болды ма екен менш, EKi жрш бойы алдаудын, алуан д а ш жаса- дым, онын ез! ез алдына жатдан 6 ip хикая. Мундай-мун- дай кулгал! жайлар дурдастардын арасында бола бере- Д1 рой. Бул ушш мен сешн алдында улкен айыптымын Сэулетай. Keiuipe гер кшэмд!! — деп 6 ip Нзесш буге калды. Сэуле онан муны кугкен жод ед1, сенерш бишей аны- ра дарап сэл кщ!рд1 де: — Ci3 маран соншама не жазып еднцз? Элде мына хатты жазр’ан ci3 б е ед1щз? — дед» кезше кезш дадап. — Иэ, мен ед1м Сэулетай. Сэуле бул ж ауапты т1пт! куткен емес-Ti. Сондыдтан ол шошынрандай селт erri де тшпне карай шегше бере: — Перизат, осы отырран аныд е з 1м1здж Шалтай ма? — дед!. Дауысы д а жещй шыддан жок, — Нурланныд ж урен сенсщ рой Сэулетай. Оны ди- нау ушш осылай ж урепн жаралау керек болды. Эр тас- кынныд 6ip тосдыны бар, кеше солай тасып ед1м, бупн алдына келш бас урдым. Не ушш? Сен ymiH? CeHi дапа- ландырмау ymiH елеем iiure кететш сырымды, сырымды рана емес-ау еспген елдщ бэр! де кулк1 ететш ездшме дейш айтып отырмын. Енд! не ютесен де езщ 61л1 Сэуле онын кезше дадалран квз1н алмастан, e 3iH-e3i кушпен тежеп алды да: — Курдастырыцыз дастыд болып шыдты. Адалдыгы- кыз уцпн сонда д а кешешн. BipaK, ci36eH Нурлан рана емес, енд! мен де дурдас болдым Foft, егер мунын кыса­ сын дайтара далсам екпелемещз— дед!. — Сэулетай-ау, бауырым-ау, кысасты дайтарса Нурланнын ©3i кайтарсын да, сен Kipicneceitmi. — Йемене! Сонда мен бе екенм!н а з д щ должаулык

етернцз, — деп Сэуле туйше тускен сайын Шалтай 6ypice туей. — Эй ангал басым-ай, ойнаймын деп от бастым-ау,— деп Шалтай назалана бастап еди— ci3 мешн. 6ip сурауы- ма жауап берсендз, эл1 де кеш емес. Отты басканынызбен 33ip куйген жоксыз,— ДСД1 Сэуле жылы шырай керсетш. Перизат Шалтайдын сезшен канша шошынса да жал- тан тацданумен буркеп сыр сезд1рмей отыр ед1, Сэуле жа- нэры сурауды берген кезде ол сасканынан не icTepiH 6ia- мей: — Журепм кобалжып отыр. Уйге кайтайыкшы,— дед! тиышсызданып. — БшеТпн не сурайтынынды,— дед! Шалтай уяла ку- niMcipen. BipaK мен оны эз|‘р айта алмаймын. Нурлан кел- ген KyHi 6api де айтылады. Оран деЙ1'н MeHi кинама. Ол ертецл кун! езшщ бурынрысынан бетер алданаты- нын сезген жок та, мунык кысасын Сэуле кайтара алады деген ой онык басына келген де жок, Сэуле айтыкыз деп жалынран сайын, ол шалкая туей. Осы кезде радиодаи шыккан элденендей 6ip сурен! суык ун булардын назарын езше аударып экетп. — Бул не? Елдщ бэр! радиога жупрш бгграды рой. — Журвдер, 6i3 де барып тывдайык. Булар аланта шыра келга efli, тешздей тутаскан ка- лынтоптынкабактарытастайтуйшп, тустер! жауар булт- тай тунерш кеткен екен. Bapi де кулактарын радиога й- rin, гркайсысы турран-турран жерлер!нде кнмылсыз, уназ катып калыпты. Топтын meriHe wire бере булар да тындай калып ед!, аскактаган айбынды ун денеш шымыр етк!зд! де журекй езте тартып экетт!. Бул Отан атынан, халык атынан сейленген ундеу ед!. — Сорыс! Аттан! — деген сездер буюл элем копне жазылып жаткандай сезшп тур. Сэулешн мелд!реген кара кездершен енд! жас орнына от шашырап, улб1реген денес! ширай тускен сеюлдендБ Онык журепне тускен от, желд! кунп кальщ ерттей Kahap шашып турран осы елдщ журепнен туган кек отынын 6io ушкыны рана едь ¥щкын ергке айналып онык бар тул- расын тепе билеп алды. Жакары 6ip кезде кещлд!н коленке жершен жалт еткен YMiT оты да кайта сенд! де канды таекыннык бейнде кал-

кып бара жаткандай жаны шошып Kerri, ©йткеш оный ойында Нурлан эл1 тур ед1 Радио токтап елдщ бэр! тасы- ган селдей каптап, уйдКуйше агалган кезде, ол сол орнын- да козралмастан турып калды. Жауыннын. екшшмен соккан жел желпш кеэше тус'ф- ген шашын да жиган жок. Перизаттын: — Кетпейм13 бе? — деген мудлы у н т де ест!ген жок. Кезш 6ip нысанага кадап, катып калыпты. Аздан сод ба- рып: — Сен байкадыд-ба Перизат! Адамныд кедш ндеп Кун мен Айы — Отаны мен Ж ары екен гой. Кун мен Айымныд к абат тутылрандай болып кеткенш карашы?— дед1' де Перизатка. ж алт карады.— Мен Нурланды енд! кермейд! екенмш,— деп курсш п барып токтады. — Ж э, ж ок сумдыкты айтпай,— дед1 Перизат TiKciHe карап. — Сод сумдыгыд журепме орнап алса, колыммен алып тастай алармын ба? Элденеш сезгендей, сен оны кермейад,— дейд1 журепм. Соны айтканда оныд журеп Д1ршдеп, eai боп-боз болып Kerri. Манагы калыд елден екеу! рана калган екен, жадбырдыд тамшысы оныд кезшен аккан жасты Перизатка да сезд1рген жок. Кара жадбыр куйып тур, кун куршреп, нажарай жар- кылдай тусп. EKIHUII ТАРА У Кеше бары буп'н жок, бупн бары ертец жоктай Kayin купп, кайры жутып, xacipeT шеккен азалы елдщ осы туста намысынан ерт каулап, кек камалына бекшген де ш ага едк Каланыд устшде аспан сорысы кы зу ж урш жатыр. Кеше толы тутш, кеуде толы жалын. С ол жалынды лау- -лата TycKici келгендей аждаЬаша ысылдап келin ауык- ауык бомбалар гурс-гурс етед!. CoFaH карамастан «Кек» шахтасыныд жумысшылары меп инженер-техникетер! шахтаныд асыл буйымдарын шыгыска карай жэнелтуде. Поезга тиелген машина, KOMip, TeMip сыякты дуние мул!ктерд'1д ycTi толран адам. Б эр М д де ypefii ушкан, кездер! тебеде болып жаткан согыста. 41

Туйдек-туйдек шоктай туйшген снарядтын, тунДей ка­ ра т у т ш — жанып куларан самолеттер'шен сек1рген жау ушкыштарынын, ак парашюлмен араласып кек аспан- ныц ашык белн ала-шубарландырып тур. Алдынры эшелон шырыска карай жол тартты. Сайран еткен жерш кимарандай кинала курсыщеп паравоз да жай козгалып барады. TyFaH жерш кимай зарланыпжер Kynipeiuipe ел де кетш барады. Ауыр ексу, ащы зар- дын imiHeH тек «кош-кош-кош!> деген ancia ун рана тун- шыккандай, талып еслледь Кара жер кайрыдан кайыскандай аса 6ip сурыксыз турге Kipin тур. Шахтадан шыкканнан осыларды керш жаны туршЬ rin ауыр ойда келе жаткан Нурлан алдьщры жарынан 6i- реудщ рояльга косылып шыркаран дауысын естгп тура калды да басын шайкады. TiKciHe тындап сазара тусл. Ж удеу тарткан ашан, жузшен: ел кайрысына куанран бул неткен жан ед1? — деп 11шнен лагнат айтып турран се- юлдк BipaK, куй-сандык ненщ куйш ойнап тур, кайрыны ма, куаиышты ма — оны Нурлан адрарран жок.— Осын- дай кезде куй тартып, елен айтып отырран кай арсыз екен! — дед1 imiHeH. ...Кешеден шубырран елге терезеден карап турран Анна Петровна кезше !рюлген жасын суртл де, рояльдщ ыррагымен 6ipre былк-сылк етш отырран кызы Зояра жа- кындады. — Аспан элег! алыстады бйлем, жинал тез!рек! — дет eni шешеа, — Алыстамай жакындаса екен кайта сол aneri,— деп Зоя рояльдщ тш н катты басып калды да улкен кез- дершен ыстык жасын Terin коя бердк Анна онын кезш- Дег1 жасты керген жок, ce3iH ecrin кабак шытга. — Таста ондай свзд1, мен больницара барып келемш, Павел келсе енд1 ешкайда кетпесш, солай деп айтга де. Конак балара ас эз!рлеп койдым, келюмен бергейан. Еслп отырмысын,? Баска ойда отырран Зоя шешесшщ сез«н толык ести алран жок. — Heni? Анна басын изеп аэ турды да уйден шырып баоа жатып: и --- ------ «v пелермш,— ДеД1 Зоя шешесшщ кеткенш де, уйге Нурланнын, келгешн

де сезген жок, Ж у р е п калтырарандай даусы д!р!лдеп шыркай туей. Нурлан колындары фонарын 6ocaFapa койды да акы- рын басып Зояга жакындады. — Еспгеш м ж урен зары, кергешм кездщ Жасы. Бу- и л Доннын, даласынан 6yriHri бар кергешм де, еспгешм де осы болды-ау Зоя1 Тым болмаса сен 'Зарланбасан, к.ай- тед1? Зоя нурлы улкен кездершдеп мелтшдеген жасты ора- малымен сур тп де сагатына 6ip карап езгеше 6ip жалын- даран ыстык сез'шмен Н урлан а карай бурылды. — A, ci3 ЭЛ1 мунда ма ед1щз. Мен азд 1 к,ашып кеткен болар деп ед1-м. Нурлан гурнигш кегп. — Не дейсщ? Назыд ба бул, шынын. ба? — Назым емес шыным. Мше сагатка наранызшы, с5з шахтыра кеткел1 жиырма сеп з сагаттан жиырма минут асты. ©шшзде 6ip тамшы кан калмапты. Отырынызшы, мен ас эз1рлейш,— деп тура бастап ед1, Нурлан оны кай- та отыррызды да: — Отыра тур, жиырма сепз сагат ж ер астында журу жиырма минуттай кершген жок ед1, мына сезщ керден шыккандай етг! рой. Жасырмай айтшы, меш кашып Kerri деп ойлаган жалрыз сен бе, жок, элде осы уйдГн, iuii тугел ме? — дед!. Зоя сэл жымиып езу тартты да орнынан турды. — Шындыкты сурадыныз, енд1 алдамайын, олай деп ойлаган ешшм де жок. Слзге екГ рет ас апарып т а б а а л - май келген сон ез1'м айтып отырмын. Мен ас эз1рлегенше мунда жатып дем ала турыныз,— деп ол диваннын уетше жастык экелш салды. Неге екеш б е л п а з осы кыз сонры кезде Нурланды езшн, аса 6ip кимас адамындай жакын тартып, Нурлан­ ды керсе элдек!м1 eciH e тускендей жаны KypciHin коя бе­ регши шыгарды. Оны Нурлан да сезетш , 6ipaK, нендей сыр екенш б1ле адмай киялын эр книга б 1'ц салы п: «Антурран, керсе кызар ма екен е з Ь деп шпнен Зояга ренжш те алатын. Сол кудш б уп н тары келш едй тенш турран Kayin ойын белш ж|'бердй — Апыр-ай, б1зд1-н таласымыз не болды екен? Павел кайда жур бул? — деп кенет баска ойра туеш Kerri. Сол кезде 6ipey eciK кагып, почта тасушы келш бул ойын т а ­ ры белin ж1берд1. Ой белшген сон айтылралы турран сез 43

де уз1лдк Зоя еакке барып почта тасушыдан 6ip хат экелш берш ед!, Нурланнын кез1 жайнап, кан орнына ка- ыырудын, кара колеккеа б>ткен ©ш кайта нурланып сала берд!. Ол как касында турран Зояны да, ез!н де умытты. Сэулеш кврместей болраны да есшен шырып, саусактары отты айнала ушкан кебелектщ канатындай елбелектеп хаттын. эр жерше 6ip жупрдк Неге сонша сабырсыздан- ранын e3i де сезген жок: — Сэуле, Сэулеппм! Кештщ бе, элде жок п а?— дед) езше езк Дауысында жалыну, дол Сэулеге алгаш кездес- кен кундеп жалынудык ез1 бар. «Нурлан, куте-куте кез де талды, кен!л де саргайды. Em6ip хабар болмады. Kasip кур сулдер1м Карагандыга кетш барады. Барлык ойым жаска айналып, квз!м келге айналды. OFan сенщ журепкшц селт етпейтжш бьлемш. Тек 6ip гана арманым бар, сен «актык денпм 6iTep шакта сейлеуге тш м 6ip келсе, Сэулеппм деп елермш» деупл едщ. Сол 61р сез1к кайда калды екен? Сол 6ip создер ай- тылран кызыкты кундерд! калай умытгык екен? — Соны Faiia б!ле алмадым, амалым не? Жарайды, эз!рше умыта тур. Сэуленщ табынатын TOKipici — e3iniR ары. Кош бол, кайда журсен де жадымдасын., жанымда- сын,. Сэуле». Бурын Сэуле хат аярын будан repi жылырак б тр ш — «Сэулен» деп б тр етш едк Нурланга бул ен. ыстык жа- зылган хат кершсе де «н» эрпшщ жок болып шыгуы катты батты. Соны 1‘здеп хаттыД екшпй бетш де 6ip ау- дарып калды. BipaK Сэуле коймаран «к» apni табылран жок. Сол 6ip санырау эрште каншалыкты лэззот жатка- нын, мундай сарынышты кезде уншз айтылран жалынды сэздер де муз сеюлд! сез1летшш Нурлан еийршде тун- гыш рет осы арада байкады. — Ех, Шалтай, Шалтай! Бурынрыныц тэтп курдас- тыры да бул заманга уйлеспейтшш екеум!3 де ойламап- пыз-ау. Scipece сен ойламапсык, достым. Егер ойлайбьт- сен кысаска кысас кана емес, кастыкка кастык етпек болсан да дэл мундай icne Сэулен! кимас едщ рой. Шалтайдык Павелдын адресше жазран хаты осыдан бес-ак кун бурын келген ед! де, Нурлан ез!н!ц алданра- нын сонда б1р-ак б ш а санын соккан едк

Зоянын eKi кез! манадан Нурланда тур, кул!мс!ре& карап, бурыштаты afiiraFa карай келбен ете TycTi де: — С!зд! осынша ансаткан Ержаннын апасын керер ме ед1м? — дед!. Оны не ушш айтканын ©3i де ангарма- F3H болу керек, «неге айттым» дегендей ернш т1степ кал- ды да терк айналып кетп. — Ержан! Сен оны кайдан бшесщ ? — дед1 Нурлан тацыркана карап. Зоя жауап катпастан сытыла женелш ед!, карсы ал- дынан Павелдын: — Нурлан келд! ме? — деген даусы шыкты. Нурлан унеMi Зоянын не ушш жакын тартып жургешн енд! сезд! де ойын б ел п а з 6ip куаныш билеп: — Мен мундамын, — дед1 кен!лд1‘ дауыстап. Павел iuiKe Kipe бере KefliH бурылды да: — Зоя, сен 6epi кел! — дед1 Keflicri турде кабарыя шытып, — кала шет!ндег! ак кеп!рдщ астында 6ip жа- ралы жауынгер ж аткан кершедн Соны сен ен болмаган- да сол шеттег! Захар карттын уйше жепп'з. — Ол KiM екен? — KiM болса д а 6i3flin yftai жаксы бшетш адам ке- ршед1. Bip жаралыдан сэлем айтыпты, тез бар! Ал, Нур­ лан сенга, халын калай? — Ол юм болды екен. ©3iMi3flin Алеша емес пе екен? — деп Зоя олардын сезш бел in ж'1бердг — Жок, Алеш а емес, айтушынын ' cyperreyiH e кара- ганда кара кезд1 казак кершедк — Казак! — деп Зоя селк ете калды. Неге екеш бел- ric/з туш' де бузылып кетп’. Элденен! айткысы келсе де айта алмай аз турды да шыга женелд!. Нурланнын «Зоя токташы> дегенше де караган жок. — Ол жаралынын и м екенш мен бйцп'м,— дед! Нур­ лан алденет ойларандай терезеден алыска кез ж!берш турган Павелга карап. — Ол к!м? — Ол Сэуленщ жалгыз !н!с! Ержан болуы мумк!н. Мен де барсам кайтед!? — Сэулеш’н iHici. Ол бул уйД1 кайдан бьлед!? — Ол осындары эскери мектепте окыран ед!. Сонда осы уймен таныс болган сыякты. — С п а й ма? Павел соны айтты да тез атылып барып терезеш ашып Ж1берд1. Ондары ойы Зояны шакыру ед!. Аласурран жу-

peri Зояны угнырып экетшть Павел оны кеше бойынан кере алмай, кайта кайтты да: — Жаралы жанды да аямаган неткен жауыздык бул? Майданнан келе жаткан 6ip машина жаралыдан сол Kenipre келгенде ею-ак. адам калыпты. Жанагы 6ip келген HeMic ушкыштары олардык машинасын да кира- гып кетшп. — Мен барайыншы,— деп Нурлан орнынан атып ту- рып ед1, Павел саратына карай салып: —<Б1з 6ip улкен туйыкка т1релд1к, алдымен соны ке- несш алайык,— дедй — Не болды, обкомдегшермен сейлеспн бе? — Жок, ешнлмд1 кездеспре алмадым. Bopi де елд1 копиру ymiH жан-жакка шабуылдап KerinTi. Русаковтын нускауын e3iMi3 бузбасак болмайды. ©йткеш, немютер мундай улкен шахтаны аз енбекпен тез ашып алса б1здщ бул к1нэм!зд1 тарих кешпейдь Шахтаныц кымбат затта- ры тепе алынып болды ма? — Егер Русаковтын нускауына кенбей шахтаны ту- гел талкандайтын болсак онда эл1 кеп жумыстары бар. — Шахтаны кулатып улпрерм!3-ау, елд1 кайтпк? Ертенп кунд1 ойламай, туган жерш кимаран ел калып барады. Немштер айуандыкпен елдщ мын,ын азаптап кыррынра ушыратса, мынын кулдыкка айдайды, онан калганын арсыздык пен азрындыкка салады. Сонда сол елге: жок, сен адамсын, адаспа, алданба, адамдык жо- лын мунда жатыр, дейтш, сол кулдыкка айдалгандар- дын бурауын узетш юм бар. Соны 6ip ойласак кайтед1? Нурлан онын бетше тепле карап аз отырды да: — 0?щ б1лесщ, мен букпелемей ашык айтканды уна- тамын. Айтарынды не болса да букпелемей ашык айтшы. Сондары ойын не? Осында партизан болып калу ма? — дед1. Павелдын 6ip нысанара кадалганы мана ед1, эл1 сол калпында отыр, TinTi KipniriH де кагар емес. Жок, партизан емес. Егер 6ipey маран Ka3ip: «Нур­ лан досынды кайда жумсайсын?» десе «ел1мге» дер ед‘ш. Саган ашып айтарым сол; партия маран api ауыр, эр! аброилы мшдет жуктед1, соны орындау уипн мен осында каламын. Шешем мен карындасымды саган тап- сырдым. Шешемд! ез шешендей, карындасымды Сэулен- дей кврепн бол. Содры поезд тунг! б!рде кетед'и Сонан калмай женелшдер.

— Оны коя туршы, сонда сен партизандарра косыл- максык ба? — Ж ок, мешн, жолым сэл баскарак, ашык айтканда мен... — Б аскарак болРанда кандай? — Оны айтура болмайды. Нурлан езш е сешмшздш керсеткешне зэб1рленгендей болып сэл шытынып калды. — Содан сок? — Осыдан баска берер мэл1мет!м жок. Сенен т1лер тшепм эли рана. — Паша! Анык па осы айтып отырранын? — Бул 6epiK байлауым. Сен муны ен акыры мешн шешеме де сездфме. Павел ani сол калпы, эл1 бол 6ip нысанага кадалган куЙ1 отыр. Онын элп айткан тшегш орындаран куншн езшде достык карызды етегеу бола ма? Ж олдасын жаура тас- таран адамды, жан деп санамайтын туран елшщ салты тары бар. Елге не деп бармак, ел не демек? Нурланнын ойлап отырраны сол. B ip кезде ол ©з ойынан в31 шошы- нып, уйкысынан оянран арыстандай атып турды да: — Ж ок достым, онын болмайды. Кетсек 6ipre кете- Mi3, калсак 6ipre каламыэ, менщ бер!к байлауым осы,— Дед1. Павел oFaH тесйле карап басын шайкады. — Мунык т!птен болмайды. Р ас, оен 6ipre калсак мен куанар ед1'м , амал не сенщ калуына болмайды. — Себеп? — Ce6e6i, сен api жаудык квзше онай тусесщ де, кар- марына онай ш н есщ ! ©йткеш олар ceni ж ай журген ази- яг демейд)', api сен Карарандыра ©те керек адамсын. Нурлан аз ойланып отырды да: — Катер екеш рас; 6ipaK Отанды шын суйген жу- peKTi каймыктыратын ешкандай катер жок. ©леек 6ipre влем1'з. Байлауым да, серим де осы, — дед!. II Куншн кезш мунар басып, Доннын бойын кара тут!н Каптаганына бугга торызыншы кун. Сонан 6epi бул кала кара тутшнен 6 ip айыккан емес. Эл! сол жалын атып, Кара тунек баскан калпында. Эл! сол м ук мен зардынку- 47

шагында. Тек сол кушренген ел зарына мойын сунбай кек- т! кеудесш жогары устап аскактар турран «Кек» шахтасы- нын кызыл турбасы рана сиякты. Айдындана атой 6epin туррандай кершетш сол турба да тутш мен жалыннын кушагында. Бауырында куйреп елдщ сэш жатыр, сэш кеткен ел жатыр, 6ipaK, ол болашарына сенгендей аскак карап, айдындана туседк Осы каланын шеткер1рек 6ip кен кешеанде 6ip топ немютщ айдауында Захар карт пен Ержан келе жатыр. Жаралы Ержан аягын суйрете басып зорра келедь Онын exi кезшш кыры сол жагында калып бара жаткан Павел- дын, уйшде едк Кез1 6ip жалт еткенде, терезеден Зоянын ак жуз1 де жарк erri. Bipan, онын дэл сол кезде Ержан- нын андалып бара жатканын керш, кандай куйге туе- KeniH, шырылдап барып шешесш кушактай алранын, шешесше бой бермей «куткарамын оны, куткарамын, куткармасам 6ipre елемш> деп уйден ата женелгенш ке- шеде кетш бара жаткан Ержан туг1л касында турран шешес! де сезген жок. Осы кезде HeMicine кишген езшщ нарашысы Ненашев пен арасы Павел Kipin келш едй оларды да елеген жок, олар мойнын бурып караранша сырткы есжтен б!р-ак шыкты. Зоянын уЙ1 артта калган сои Ержан карсы алдында жанып жаткан эдем1 улкен ак уйге карай калды. Уйд1н терезелершен тутш будактап, жалактаран жыланша су- мандаран кызыл жалын жалт-жулт етедь Сол жалын­ нын астыида, сол каптаган калын тутшн'ш арасынан уй- дщ орта тусындары 6ip балконда шырылдап турран exi балага кезг Tycin ед1, e3iHin не балга нын, кандай куйде келе жатканын умытып Kerri де тура умтылды. Сол-ак екен, «халт, халт!» деген немштердш дауысымен 6ipre 6ipHeme автоматтар да алдын бегеп сатырлап коя бердп Сол кезде булардын касынан колында кундактаулы жаца туран жас нэрестес! бар 6ip узын бойлы ак-сары эйел ете шыкты. Ержаннын K63i 63iHin кеудесше теселin турран автоматтарра емес, жанары эйелд!н бепне тусе жайылран кою кара шашынын арасынан жаркырап ке- ршген улкен кездерше тустй Эйелдщ «куткар, куткар», деп айкайлагысы келед1, дауысы шыкпайды. }Kyriprici келед1, жуп'ре алмай тэл-пректеп барады. Кираган уйлердщ бурыш-бурышынан, сау уйлердщ терезесшен сыгалаган ypefini кездер ажал тырнарында келе жаткан Ержанда. Ержаннын кез1 балалы эйелде.

Балалы эйел ж ацары ертенш жаткан уйдщ алдыиа ко- лыпдары баласын коя салып, калын тутгаге сунгш жок болды. Уйдщ бурышына таман екшпй кабаттан «куткар!» деген немк уш келд\\. Офицер де тура калды, айдалып ба. ра жаткандар д а токтады. Ержан осынын. бэрш Kepin кеяедд. Балконда шырыл- дап турран е й бала да, олардыц анасы да тутшнен кершбей кетт1. ©рттщ етшде шырылдап жерде жаткан нэрестенщ даусы Кулагина келгенде оныц жаны коса шырылдап, ж ур еп тулап сала бердь Е ю баланыц жалын- Fa оралган eniri ею колтыгында, туда бойын жалын бас- кан жадагы эйел балконга шыра келди Дуние OFaH сол кебде сондайлык ащы да, тэтт! де KepiHren болар, улы тутщ канша ашкызбаса да сорлы ана жумылран кезж кайта-кайта ашып ем 1рд1 актык рет керуге жанталасты. Оран HeMic офицер! мырс-мырс кулш тур. Ананы ораган жалын жалап кеткендей Ержанныц ко- зшде тамшыдай ж ас калмапты. Тек сол каулаган жалын- ра оныц ж урегш деп ызалы кек кайнай тускен сеюлд!. Аумагы, улкен тудай кесек 6ip жалын канат кара шалки ушып, аса 6ip ауыр екпшмен арып кеп жерге тустк Жалын канша калыц каптаранмен томен карай оеюрген- де ананыц колтырындэры ею баланын дидары оттыц ара- сынан Ержанра айкын кершдь Аспаннан от болып тускен ана жанары нэрестесшщ жанына келш кулады. — Айуандар! Азрындар1 — дед! Ерж ан немк офице­ рше. HeMic офицер! Ержанды жактан салып-салып ж1берд1. Элденеш айтып барк-барк erin жатыр. Онысына Ержан тусшген жок, батып бара жаткан кунге 6ip карады да ун- CJ3 турып калды. Уш баласымен 6ipre жанып, yHci3, ки- мылсыз ана д а жатыр. 9лг1 6ip дауы с тары да шыкты. Б ул жолы «елНрд!, еяттрдП» деген HeMic ce3i анык есп лдь Офицер касында- ры солдаттарына «бш ндер, умтылындар!» дедь Ержан carri кезд1Ц секунтш санап тур екен, арыстандай атылып келш жалрыз калган офицерд1 отка карай суйрей женел- Дь Квзд1 ашып-жумранша болган ж ок, eneyi де тутшнщ imiHe Kipin жок болды. Сол кезде ж упр ш келе жаткан Зояныц: — Ержан! — деген дауысы шырып ед1, тутшнщ iuii- нен: > — Кош, Зоя'кош! — дегеи Ержанныц дауысы да шык- 4 а общ 49