Әлжаппар Әбішев-Тандамалы шығармалары

ти бес байдан шыкдан эйелден де соракы. Айтпакшы, онан да соракы тары бар. Элп 6ip Сафонов деген ана шалдын орнына осы кызды бригадир еткел1журсе керек. Сонда б^здщ кушшз не болмак? К уре жылдам, келе жа- тыр,— дедь — Байка, ол сешн соракылырычды айтып журме- с1н,— деп Кадиша кем1рд1 науанын, бос жерше сала бас- тап ед1, Кэкима онын KyperiH курепмен баса калды да: — Не дейс1к-ай, мешн, нендеи соракылыгымды Kepin едщ-ей, сен? Кане айтшы! — деп калшылдай женелдк — Байрус ау, он жасыцнан куйеуге тиемш деп жиыр- ма бесвде картайрансьщ-ба,' Осынша неге калшылдай- сын?—деп Кадйша мырс-мырс кулш ед1, Кэкиманын Tici онан сайын шыкырлап Kerri. — Сандалактама, аузына келгешщп тантымасакшы, он жасында тисек езщ тиген шырарсын, ал мен он беске келгенше еркек дегенд! б|'лген емесп1н. — Сен кызыксын-ей, жасывды сурасам, пэшти жиыр- ма бесте дейсщ. Алрашды куйеу1мшн аркасында Туркс- танды кергёшме пэшти он бес жыл болды деп отырран тары езщ. Тантырап отырран кайсымыз осы? Ойлашы! Кадиша соны айткан кезде мандйдары жумысшылар ду кулш ед1, Кэкима сылк erin отыра Kerri. Оран конве- йерд1к салдырлараны да сакылыктап кулш, сыкактаран- дай сезвдк Онын устше Шекер: — Женгей, сен неменеге с'1лейе калдын, сал жыл­ дам!— деп екеушщ аральнынан отыра калып, кем1рд1 KenipTe женелдк Осынын 6api, scipece, Шекердщ «неменеге ш ейе кал­ дын?» деген сез! типы курмеп, колын байлап тастаран- дай Кэкима оран уншз кадалып 6ip орында катып калды. Бойын кернеген ыза дарШ кактырып курекп де кетертер емес. Шекер оны epericin отыр деп тушщц де: — Женгей, шнш-салынып журген б1рл!-жарым Ж1- гтымактарынды безд!р1п аларсын, epericri койып, ки- мылдасач кайтед1? — дедь — Ей, осы кыздын ©31 6ip турл! екен-ай. Ж Мт деген сумдыкты кайдан шыгарды тары? — деп Кэкима алара 6ip карады да ез-езшен куыстанып, Tepic айналып Kerri. Осы кезде Сайранныд каркылдаран кулюа шыкты. Ол езше бершген жердщ KeMipiH салып болранына мэз едь Ол конвейердщ данрырынан сездерш еспмесе де, Кэ- кнманын кабарынан бэрш сезш: 2ira

— Шекер-ay, абусынын емес, кундесщ емес, сен осы женгейд1 неге корлай 6epecin бул? Сенен кай жерг кем? Мурны десен мурны, аузы десен аузы улкен. TinTi ж т т - Tepi де cenin ж птпннен коп. Сен элде жйгггтерш кундей- uiciK? Шекер Сайраннын бул кылырын унатпай акырын ку- рекпен турт1п калып: — Сен ерж ете келе кандай есекгшл болар екенсщ, э?! — деп ед|, долданып отырран Кокима сакылыктап ку- лш яйбердК — ©секпил болганда кандай, пэшти катан болар. Ха-ха-ха! Сайран Ш екердщ нендей ащы c©3i болса да тэгп кв- piHep деупп ед1, олай емес екен, ж ан агы ce3i жанына ба- тып Kerri. B ip an е з ш e3i тежеп, К зки м а мен Шекерге ке- зек карап алды да: — Мен 6ip сез айтсам рой, е кеущ ел бетше караура зар боласындар, э ?1— деп ед1, Кэкиманын журег! зу етв тЛ'ст!. Онын К,адишага жакындап: — Бол, тез1рек, баскага мазак болиэнымыз да жетер, мына 6ip аусарра мазак болмайык,— деген куб1рш С а й ­ ран ecrin калды. BipaK осыларра с©зд1 HeciHe кор кыла- мын дегендей мурнын niyftipin, тумсыгын 6ip- котерд1 де VHдеген ж ок. Т е к Кэкиманын KOMip тастасына танырка- на карап: — Карай гер мына дала ауызды,— деп кунк етш ед1, жакынырак ж ерде, калдык квм1рд! жиыстарып отырран Олжай ecTin калды. — Эй, шырарым-ай, сен тым болмаса мен курлы бол- мадын-ау, енд1 сол дала ауыс катыннан да калып ж ур- месе ип едщ ? — дед:. Сайран е й колымен жер Tipeft тенш, Олжайдын бе- т!не ун1лд! де: — • Кайсымыз катанная калып койран, мен бе, сен бе? — дедь — 9 , Ш екерден алрыс естш, жарайсын ага, жарай- сыд депеш аркасынан каккысып журген им? Мен емей сен бе? Кадам баскан сайын каррыс ecrin журген Kiw? Сен емес мен бе? Ойландым, толгандым, намыска тырыс- тым, Mine енд! Олжабай емес О лж еке аталдым. Сен уш ш Шекерден c eric еспрмш. Аулак ж урил ecin! Сайран мундай сезд1 баскалардан кушне мын к аб ат 201

ес!тсе де елемеупп eni, дэл Олжайдан ест!гешне катты корланып тупгш Kerri. Намысына тигеа сезд1 бегке ти- ген тегабдей ce3iHin колындагы курепн де лактырып ни- бердк Ондагы ойы Олжайдын жарасынан ала тусу едц акылы келш apaFa тусп де, KyperiH кайта алды. Ойлап караса Олжайдын насатганып Сайранра булай аскак сойлейтш ж е т де бар екен. Ойткеш ол e3iHiH замандасы Кэкимадан бупн озып шыкты. Ал, Сайран болса, езшн аамандасы Шекерге эл1 итесе алмай келед!. Соны ойлап ол Олжайдын бетше тесше караран куй! огырып калды. 6 шиш енбеказ жастыкта жалын жок. Ол бар оты сенген кэршкиен тец екен1н енд1 рана сездь УН Электр сэулеамен жайнап турран кед пгтректе 6ip топ адам келе жатыр. Бэршщ де жумыстан жана кайткан бег болу керек, куйеден тек кездер1 рана жылтырайды. Kenmiairi Тайман карттыч бригадасындарылар. Ен ал- дары Сафонов пен Сэуле Тайманнын колтырынан демеп келед1. К екш нщ бугш шат екешн керуппге айтпай сез- Aiprici келгендей Сэуле былгары кепкасын шалкайта KHinfi. ©згеше б'ф ыстык сез^ммен ауык-ауык Тайман­ нын бетше карап кояды. Сезд1 Сафонов бастап, Сэуле костап, баскалар тын- дап келе жатыр ед'1. Bip кезде бэр: де тым-тырыс бола калды. Бэршщ де куткеш Тайман к артой жауабы. Ол Сафоновтын ойы ашык айтылмаран сон, eweyipme кез1н жетшзе алмай, сэл ойланды да: — IIIipKiH, дуние-ай, 6ip кун бурк-сарк erin несерлет- кен жауынын, 6ip кун жайдары шуак, шурлан мол-ау, сеш'н,— дед!. — Ата, бул сездазге тусше алмадык,— дед: Сэуле. — Тусшбейтш ештеце жок, балам. Мен вз!мнщ ет- кен ©MipiMfli рана елестетш келем!н. Мен жас кез!мде карт адамдарды баладай керетш сендер секирн ед!м. — Ата, олай десешз мен екпелеймш,— деп Сэуле наздана карап ед!, Тайман калпын езгерте койран жок. — 9 pi вз!мд1 бала керш алдарын келед!, эр! ол упнн ез!ме екпелейсщ, э? — Юм ci3fli бала керген? Юм с!зд! алдаран? — деген Сэулешн даусы катты шыкты. — Алдагын келмесе шынынды айт, екеущ неге буг!н 202

карт б1здерд'1 шелите мактай калдындар? Мен болсам жоспарымды б ф д е орындап, б1рде орындай алмай тэл- т'фектеп ж урсем, комбайннын, нускасын эл1 кунге дейш жасай алмай Мирон мен Казыбектщ xaai мулдем муш- ш . Сонда б1здац мактарлык нем!з бар? ©TipiK макта- ганда мзз болатын 6i3 баламыз ба, ж ок элде есаланбыз ба? Жок, б^здер оньщ ешкайсысы д а еместз. Сеуле Тайманнан мундай сезд1 куткен жок ед!, сон- дыктан ол не дер in бкпмей муд1рш калды да, сезд1 С а ­ фонов ба«тап Kerri. — Bi3 т д е н , ci3 сиякты анау Мирон Павлович, К.а- зыбек карттардан кэршкке калай бойсунбауды, кайрыра калай мойымауды, киындыкпен к алай куресуд!, кайсар шыдамдылыкты, алрыр тапкырлыкты уйренднс. Сол уш ш мактаймыз с 1здердь Сол ушш айтамыз алрысты,— дед! Сафонов.— Жан-жарынызра ойлана карасадаз, таска салса таймайтын, жауиа салса кайтпайтын осынау ер жа- уынгерлер ездер1ндз ecipreH ерендер. Сол ymiH айтамыз алрысты, сол уш ш мактан етем4з шздердь Сондыктан 6i3 ci3Ai« бейнетпцзд! азайтып, курметнизд! молайткы- мыз келед1. — Ол емеур!ндерще де тусш ем,— дед1 Таймаи.— Егер осыдан б аск а жумыс менщ колымнан келмесе кай- тесвдер? — дед1 Сафоновка тес!ле карап. — Асыра айтсам айып етпешз, колыкыздан кандай жумыс келетшш азден Kepi 6i3 ж аксы бшем1з, — дед1 С а ­ фонов кул5мшреп. Тайман «сен in де айтарын осы ма? — дегендей Сэулеге карап ед1, ол «Нурлан аман келш, дэл осы куйд! шертетш кунд1 керем!з бе, жок па?» деген ойдьщ куш а- рында келе ж атып, Тайманнын кезш деп сурауды байка- FaH жок. Сол ею арада арт жактан б]реуд1н: — Экейд! эйелдердш, участкесше opi орынбасар, opi акылшы ет'ш койыаыздаршы. Кандай буркыратар екен? — деген даусы шырып ед1, С эуле сол дауыс шык- кан жакка ж алт карап: — Ойнап айтылса да, тауып айтылран акылды сез. Мэселе былай, ата! — дед1‘ Сэуле Тай манга туран кы- зындай Kepine сейлеп,— б!з айелдер участкеан уйымдас- тырамыз. Kenuiw iri казак эйелдерй Оларды баскару ушш командирлштен repi экелж кымб jt. Сондыктан Сафонов ж олдас сол участкеш с!з екеум:зге баскарыц- дар дейдь Буран не дейаз?

Тайман айтар сезш-сайлап алтанша болтан жой. — Ал, сонда 6i3 кайтем1з! Б13 де эйелдер есеб'1не Kipe- Mi3 бе?— деген Сайраннык сез! ойын белш ж1берд1. Антал байрус касында Шекердщ келе жатканын сезбеген екен, атат сейлегенш Шекердщ: — Сен сияктылар эйелдерд1н.; мен сияктылар еркек- тердщ есебше Kipefli,— деген даусы шыкдан кезде тана сезш екшгендеп эдеймен астынты ернш катгы Ticren калды. Шекерд1н сезше мэз болып каркылдаган жумысшы- лардын, арасынан уздж шыкдан дауыс Олжайдын: — Ха-ха-ха, жеткжен екенак, - папшым-папшым— деген кулиш болды. — Шынында 6i3 кайтем|'з, баска участкеге кетешз бе? — дед1 6ip кара муртты жумысшы Сэулемен катар- ласа 6epin. — Я, баска участкедеп эйелдер мунда кешед1 де, cis- дер солардын орнына барасыздар. — Е, мунын аты жап-жаксы айырбас десещзш!. — Не дейд!-ай, айырбас дей ме, ей? — деп артта ке­ ле жаткандар да дуылдай бастап едЕ — Я, аксарбас,— дед1Сайраа кепкасын жулып алып. — Я, бозкаска, Сайраннан4 кутылтанымызта,— деп Шекер оны тары кашп тустк Сол кезде алдынты жактан Тайманнык: — Мыналарта жол бервдер!— деген даусы шыкты. Буларта карсы eni эйел вруб машинасынын арканын суйретш келед1. Онын 6ipi ер мшез1 эр жерде кезге тусе берет1н Кадиша екен. Ол жумыс 1стей журш, Кдзыбек карттан уйренген енерш бупн тукгыш рет керсетбеиш ед!. — Бул не суйретш келе жатканын?— деп Сафонов карсы алдына тура калып едь Кадиша тандана карал: — Сэлеметшз бе? Бул аркан той,— дед!. — Аркан екенш б1лемш, мунын, баска 6ip аты бар той?.. Кадиша ойланып калды. Арканнын жайын Сафонов бшмейтш адам емес. ©з! бш етт нэрсеш сураудык кереп не? Егер кекетш сураса отан жауап катудын керег! не? инын ойлап туртаны сол. Кеп ойланып туртан жок, биь генш сол-ак дегендей: . —* 204

— Кекемше айтканда ем!рдщ аркауы, техниканын Ti3riHi бул,— дед: де кете бердь Сафонов С эулеге карап: — Кеке дегеш им? — деп ед1. — Кеке дегеш езшщ уйретуппс!. Э л л б!р Казыбек дейтш Kapi сайтан,— деп жауапты Тайм ак кайтарды. Сол кезде арт жактан: — Ау, келш! Сен енд1 керги берме, бшдщ бе? Мен енд1 бупннен бастап Сайран баскаратын жалкаулар уйымынан шыктым. Сенен арак, сурамайтын халге де жегпм. Ол, е с т д е болсын, бшдщ бе? — деген Олжайдын даусы шыкты. — Р ас болса кутгыктаймын. — Н аибасан ана бригадирден сур а. Мен бугш 6ip жарым ю сш щ жумысын 1стед1м. — Bip ж арым дегешн не пэле тары да? — Э, мысалы eciM 6ip Kiei де. Сайран сиякты нормз- сынык ж артысын рана орындайтындар жарты Kici. 'Еке- yiH косшы, 6ip жарым болып шыра келсга. Алда келе ж аткан Сайран щыдай алмай Олжайра жетш барып: — К екек-ау, ез атынды мен ж ок жерде шакырсак ед!. Ж уре рой, бригадирден сурайык. Кайсымыз бутгн, кайсымыз ж арты екенб^з,— дед!. — Ж ур сец журе род,— деп Олж ай да ершеленш, Сайраннын. колынан жетектей женелш , Таймзннык ка- тарына келдь Шекер онын куларына куб1рлеп: — Ж ещ лш каласыз, таласпаныз,— деп едг,' Олжай оран тусшген жок. — А к сак ал, кудайшылырын дэл айтыкызшы, осы екеум!стщ кайсымыс артык 6epin ж ур м к? Тайман Олжайдын бетше кул!мс1рей карады да: — Опык ж еран , 6ip сапарра Шекердщ тш н ал,— дед!. — Ж ок, бул кыс тук те бшмейд!, eciftfc айтыкыс,— деп Олжай ершелене TycTi. — ©3iM айтсам: сен!н 6yriHri шыккан белще, Сайран ыунан 6ip ай бурын шыккан-ды. Мен OFaH кеШсем Ол- жайдан рана оздыц, баскалардан калдык деп кеимш. Олжай аузьш анкыйта ашып, турып калды. Сайран онын бетше ею рет ущ лт, eKi рет тамарын кенедд де: — 1ш щ куйсе туз жала! — дедк 205

ТОГЫЗЫНШЫ ТАРАУ Ауыр кундер акырын жылжып е т т жатты. Суык ха­ бар сумандап кен далага' удай таран, кезда жас, журекп мук басты. Боздагынан айрылып талай аналар анырау- да, талай арулар зарлауда. BipaK 6ipiUH кайрысы— мын- иын KeriH кайрагандай, б1рдщ зары мыннын каЬарын кайнаткандай едй Сонымен 6ipre бул кез кызыл армия- нын Москва тубшдег! жауды кан жосылтып, туре куып талай белден асырып тастаран да кез еда. Сондыктан ел- дщ 6yriHri кун1ауыр болса да, ертецнен Kyrepi кеп, esiaiR келешегше 6epiK сенгеядштен кайры-каарет топан суындай басса да, енсесш 6ip TycipreH жок еда. Тек Кул* тайдыц рана жаны жапа шегуде. ©йткеш Шалтай майдан- Fa кеткеннен 6epi онын кенл1 6ipAe-6ip орныккан емес. Сонан 6epi майданнан ел1мнен де ауыр хабар кугш езн нен e3i урейленетш де журетш. ©ткен Tyai тусшде Шал- тайды коян туршде кергея едг, сондыктан ба 6yriH жаны жай таппай аласуруда. — Бул неменеге шакырды екен, элде Шалтай туралы 6ip суык хабар келд1ме екен? — дед1 шшен,— eni болса, уйге келш айтар ед1 кеншда, коркактык жасап менщ бе- пме такба болып басылды ма екен элде? Онын жол бойы бар ойлаганы осы рана. Оны асырыс шакырткан Сэуле едо. Култай келгев кезде онын алды толран жумысшы эйелдер екен. Эркай- сысы эртурл1 арызбен келсе де, кэртаймарыш Кокимадан баскасынын 6opi эп-сэтте сап болды. Ал, кэртэймарыш Кэкима жанаша жаза бшмей, Сэулеге беретш арызыв 6ipeyre жаздырган екен. Арызын жазган адам, онын ке- ршгенге кез сузш журетшш, кешеп KyHi шахтада уйктав калранын айтыпты да, ен акырына 6ip унамсыз кылык* тарын жазыпты. Сэуле api бул кунге дей'ш сауатсыз жур- ген Кэкиманыд езше, api 'онын арызын жазган Kicire ыза* ланып: — Саган бул арызды жазып берген юм? — дел октай кадалып ед1, уры кещп езшен esi куыстанып Кэкиманын туе! бузылып Kerri. Кабарын кайта-кайта Kepin, аузын да бурандатып кердь BipaK улкен аузына жуйел1 сездш кннкентайы да туспей. — Пажалста айтайын, муны жазган осындары 6ip, я пэшти 6ip жа!шн Kici,— дедй

— Сол жакын юс1нд1 маган K.a3ip шакырып кел, ары- зын сонан сон. каралады. — he-hel— деп Кэкима «TipiK кулген кпеттенд! де:— Апырай, ол Kid ешшмге айтпа деген ед!, мен айтпаска, я, айтпаска пэшти узде берген ед1м,— деда — Сен алдымен маган берген уэденда. орында1 Сезд! кой да айт жылдам, муны жазган к'ш? — деп Сэуле тусш суытып алып едк Кэкима кас-кабагымен 6ipre аузын да кере сейлеп: — Пажалста, cis ашуланбанызшы, пажалста, муны жазган халык жауы Foft дейаз бе, ез1м!здщ Шекер,— дед!. — Шекер? —я. — Сен онын мына арызда не жазганын б!лемк!н? — Бшем, магазинге келген шайдан шай берпзулер!- шзд! сураганмын. — Сураганын шай емсс, кызуы шайдын буындай ж 1‘ - riT кершед! foA. Егер ж т т тауып бермесендер шахтага келген сайын жынданамын,—деп (мзд! коркыткан да ке- piHeciu. Кэкима езш Шекердш, алдап сокканын бшмей: — П ажалста, меш уйтш мазйктамакыз, мен TinTi Ж1- пт дегенд1 аузыма тупл, ойыма да алган жан емесшн,— дсп долдана бастап ед!, Сэуле сейлей турегелдк — Арызынды ал да кезвд жоиалт! Егер де сауатсыз адамнын керген куш — тун, шкен дэм1 — у екенш бш­ мей ездерте арнап ашылган мектептен окымай арызын­ ды баскага жаздыратын болсад екпелеме. Еюншщен... Кэкима оны мунан opi сейлеткен жок, арызын Сэуле- niu колынан жулып ала сала, как белin лактырды да, тук айтпастан шыга женелш. — Рафу ет! — дед! Сэуле Култаймен енд|' рана кол алысып. — Хал1н калай? — Шалтайымнан хат болмай шаршатып тур-ау, жа- ным,— дед] Култай акырын KypciHin. Сэуленщ бет!не сурау сала карай калды. — Жуырда рана емес ije б э р т з д щ онан хат алганы- мыз? — Аз болса да сол хаттын келгешне б!р айдан асты. Сорыс кезшдеп 6ip ай жайшылыктары 6ip жылдай екен FOft. — Онын рас,— деп Сэулен!н e3i де б!р муцлы ойра Tycin Kerri.

— Хат жазран сайын актык сезш айтып елетш Kici- дей коштасушы ед1, коркак байгус колды болды ма де­ ген ой жегщей жеп барады. Кейде rinTi шатастырып онан безд!рш те экетедк Жэ, оны кой да не ушш шацырга- нынды айтш'ы. Шалтай жайында бул кудж Сэуледе де бар ед1, б!рак ол Култайды костап шесе женелген жок, Жосыры жок жубаныш сезш де айткан жок, ейткеш Култай карапа- йым эйел емес, алдагы жазда 6iTiperiH тау-кен технику- мын ем!рдш ен бит сатысындай Kepin бул шахтадагы эй- елдерд'ш. Сэуледен баскасынан бойын аскак устайтын. — Кулаш! — дедд Сауле ойлана сейлеп,— манданта кеткен жумысшылардын. орнын мундагы эйелдер1 жок- таткан жок. Ал, б1здер Шалтайдын, орнын кунде жоктау- дамыз, сен осыны 6ip ойласак кайтедь — Ойлаганда окуымды калай тастаймын? — Эрине, окуды тастау киын. Б!рак, тастамаска бол- ыайтын тары 6ip жай болып отыр. Эйелдерд1 топ-тобы- мен экелш'жумыска салсак та дурыс жолра эл1 сала ал- ранымыз жок. Еркек бригадир сыпайылык icren оларра катты айта алмайды, катты айтса «мен сеи!к катыныя емесшн» деп эйелдер шап ете туседь Сондыктан оларды катты да, тэгп де айта алатын Kici баскармаса 6i3AiK барлык жаксы ниетйз далара кететш, ceHi шакырган- дары ойым осы женшде кекесу едк — Менщ айтарым сол: окуымды бицл 6iiipeMiH, 6i- TipreH KyHi келш шахтара TyceMiH. . Егер осы кезде Мирон Павлович Klpin келмегенде Сэуле салмак сала сейлеп оны ез айтканына Keaaipyi мумии ед!, Мирон Павловичтьщ: — Таста кызым, таста бэрш де,— деген ащы даусы ол ойына жетюзген жок. Сэуле онык журепндег! куйнсй кез!нен кере калып, урейлене турегелдк Ею K03i Мирон Павловнчте, ал Ми­ рой Павловичтын жасаураган кездер! комбайннын ма- кетанде. Ол соран жете бере отыра Kerri. — Култай, сен бара туршы,— дед! де, Сэуле Мирон Павловичтщ касына жетш барды.— Тез айтыкызшы,- осыншама куйшгендей ci3re не болды? Култай жылысып шырып кегп, Мирон Павлович оны- мен амандаскан да, коштаскан да жок, 03iH e3i штей cerin MaKerri уррылап отыр. — Ex, алжаскан басым, алжаскан басым. Нем бар

ед1 осы комбайнда? Нем бар ед1? — дед: де, кезш б'фте- б’фте кетерш Сэулеге карады,— Солай, кызым! Мен жу- мыстан куылып сотка берьлетш болдым, сотка1 — KiM ? Ш м cfesi жумыстан куатын? KiM ci3fli сотка беретш?! Сэуленщ бул сезп керсет кез1ме KiM болса д а , сен ушш мен алысамын дегендей кайрат шашып, жалын ата шыккан efli, Мирон Павлович: — ©а1м1зд1н, бастык Мыркал Тайманов,— дегенде ол анырып калды . бйткеш ол куш кеше FaHa: «Карагым Сэуле-ай, корегенсщ-ау сен. Мен бул кунге дейш таны- май келш пш . Донбастын, ана 6ip Мирон дейт1н карты б|'здщ ш ахтар а келген бакыт екен рой»,— деп Kenipren едь Енд1 онын арара кун салмастан буг!н булай сабын- ша бузыла калуы Сэулеш шошытып яббердь — Н еткен кубылмалы ед1, ол мундай кубылмалы болса зымияндыры да мол, сактанбаса болмас. С эуле imiHeH осыны айтыгт улпргенше болган жок, касына ерткен Белекбасы бар Мыркал жетш келдй Не Сэулеге тенген 6ip катер бар, ол не соны сезген, не езше 6ip дес тиген, afrreyip онын. eaceci кетернда, сын кермей турран к ездеп эде^мен алшактай басып, аскак сейлеп келед!. — К омбайн, комбайн деп ж урш кем1р шабатын ма- шинанын езш курттындар ма акыры? Белекбас, цехка Kip де К азы бекп шакыр,— деп Белекбасты жумсап Ж1- берд1 де, Мирон Павловичке TinTi кез де салмастан С эу­ леге ж акындады. — Мидары машинаны журпземш деп журш, колдагы машинаны курткандарын мынау, аласу- рып ж урш шахтаны кайтадан катарра коса бастап ед1м, бук!л Карарандыныд камкоршысы боламыз, комбайн ат- ты канат байлап, Кдрарандыны алыска ушырамыз деп журш, е н мол ешм 6epin турран лаваны токтатып койран- дарын мынау, coFbic болса анау, бул не? — Бэсе, бул не? Т усад р Ы з и п , не боп калды? — дед1 Сэуле салмакпен. — С ур а мына устазыднан! — деп Мыркал 3ipK етт!,— * 4-лавадары KeMip шабатын машина булнпп калды. Онын орнына сал а коятын колда машина жок. EcKi машина- ларды тез жендевдер, Э31'р турсын деп мына Kicire мунан бес кун бурый каксадым, куш' 6yriHre дейш 6ipfle-6ipeyi женделмепть Осы да совет адамынык кылыгы ма? 14 Э. ЭбН 203

— Слэше калай? — дед1 Сэуле имене сейлеп. — Оран 6ip рана Мирон Павлович иналы ма? — Я, ол FaHa емес, сен де кшалысьщ, сен де, так. — С 1з оны маган кашан айткан едМз? — Айтпасам да 6uiyiH керек едк — Ci3 03iHi3 берген буйрыктын калай орындалып жатканын бакылауьщыз керек едь Сез таба алмаса auiyFa басу Мыркалдын ежелп аде- Ti, см эдетке тары басып: — 9 , болды. Юмнщкшалы, шмшн кшасызын сот ка- ка шешед1,— дед1 де, журш Kerri. — Соттын, YKiMi ci3re машина болмас, сондыктан бул ланды тезшен токтатканыныз жен бмар. — Жок, токтатпакыз, -меш . соттата бер|шз,— дед! Мирон Павлович,— тек комбайннын жасалуына кесел келгрмендз. Мыркал барлык ашуымен тепс!нш, оган жетш барды: — Йемене, ci3 ушш сонда ез!м кетейш бе сотка? Казыбек Мыркалдын cohfu сез1'н eain калган екен, есжтен сейлей шрдг — Пай-пай, шырарым, Мыркал-ай1 Сез|'н ылрый от­ тай, соттан келедрау, сети. — Оттын ортасына туссещз, езвдз де смай сейлераз. Мэселе былай, Кдзеке! Мен жана треспен де келкгйм, ла- йыкты Kici тапсак пожалуйста дедй Сол тапкан адамым ci3ci3. Каз1рден бастап мехцехты cis баскарасыз. — Мен бе?1 — Я, ci3. Ен алдымен icreflTiH 1с1н.!з осында жендеуге бершген 5-6 машина бар, смарды тез жендещздер, так. Екшинден... — Токта!— дед! Казыбек он колын кетерт. — Мирон Павлович неге баскармайды? Бул Kici менен кем бе? — Жок, ол азден кем емес. BipaK, enaipicKe келт!р- ген кеселi де кем емес. «Кесел» деген сез Мирон Павлович™ ыршытып жЬ- бердк . — Курмегпм, соцры сез1нд1 кайтып ал тезшен, кай- тып ал! — дед1 ол атып турып. Мыркал тштене жакындай тусш, карнымен Tipen тура калды да: — Ешуакытта, никогда! ¥кты« ба? — дедк — Мыркал aFa, айта берсе сез деген айтыла береш гоя. кесел деген сезд: адамына карай жумсайык та. 210

Мыркалдын.: «Эрине, сен жаулардын 6 ipi келш шах- таны тугел ертеп наберсе де ризасы ц»,— деп а келд1 де, 011Ы айта алиан жок. Ойын аш ык aflxyFa батылы жетпесе де, айбат merin, KeKipefle дарап: — C e 3iHHiH TepKini жаксы ем ес екен, ашыгырак айт- шы,— деп ед:, Сауле оный, ойын сезсе де сескенген жок. — Ашык айтсам, ондай лас сездд бул Kicire айтпа- кыз, — дедь — О н д а берйяген буйрыкты орындамай, бутшдей 6ip лаваны токтатып койранды не дейм1з? — Орындаймын деген жок, бул Kici сонры кезде кун- д1з-туш комбайнмен айналысып к етп foA — Мен кашан буюл Караганды ymiH азаптан, тыным таппа деп ед^м? Мен кашан: аягынды елшемей к еал , элвд! бш мей электен деп ед^м? — деп Мыркал даусын б1р турл1 эдем! ыргактатып Ж1бердк М ыркалдьщ мундай ектем кезшдеп даусы Белекбас- ка булбулды ц уншдей сезшетш едк Бул сапар ол мул- дем балкып Kerri. Эаресе, жанары 6ip 31рюлдей шыккан ыргакты дауыстык балкытканы сонша ол езше Кудайдай кершетш Сэулеш де бул сапар елеген жок Буйра басын кушык алаканымен 6 ip сыйпап тастап алга таман шык- ты да: — Ж олдастар-ау, тусшсендерпп,— дед: ол, 83i 6opiH TyciHeTiH адамш а мацгаздана сейлеп, — мэселе комбайн жайында емес, Мырекещпк айтып турраны KOMip шаба- тын машина жайында болып тур foA. Алдымен соны нет- сендергш. — Булш генд1 жендейтш де, арттарыны алFa бастыра- тын да сен емессщ. Буралкыланбай женел эр!, — деп С эу- лс сезбен урып, кезбен атып, Белекбастын. yHiH енпрд! де, Мыркалга карап. — Жумыстын кептюнен, уакыттын жоктыгынан тугаи бул кемнплшт! тез жендеу тек Мирон Павловичтщ рана колынан келед!. Екшниден, менщ не­ кем мундай жумысты баскара алмайды, — дед!. — Я, маран ауре болмандар, — деп Казыбек кете бе- pin ед1‘. — К азеке, Сэулен!д балалыгына epin кайтешз, онан да тезшен iCKe Kipicim'3. Егер де м’оторы тозган болса, мы- налардыд эл п комбайнсымагына салынбакшы 6ip-eKi ж а- на мотор болатын, соны алып салыныз. — Ол не сез? — дед1 Соуле. — Ол комбайн атты ертеп осымен 6irri деген сез.

Сэуле Мыркалды тунгыш рет осы арада кезбен атып: — KiM айтты?! деген даусы д а катты шыкты. — Мен! Мен! Мен!— деп Мыркал екьлене айгайлап едк Сэуле eKi кулагын баса калып, тжсше дарады да: — Мыркал ага, мен ШД1 дэл мундай деп ешуакытта ойламаган ем. Жок, ол айтканыныз ешуакытта болмай- ды, Мыреке! — дед!. — Болганда кандай! Свзд1 кой да каз1рден бастап учаскеце бар, так. Маган мидагы машина емес, K9Mip бе- радер, KeMip, так. 0 з!м тудан айрылып жаным куйш жургенде сендердак ертектерше жол бере алмаймын,— деп Мыркал кете берш едк — Токта, курмегпм, токта! — деда Мирон Павлович орнынан атып турып, — сен меш колыннан келсе сотгат ttefolit, айдат мейл1н, тек комбайнга соктыкпа. Ол мешн урпагым, онын моторын алгаиша мешн журепмд! ал, ал журепмда, аяма! Мыркал ту сыртынан Kipin келген Абзал мен Сафо- новты байкаган жок, Мирон Павловичке тепсше жетш келд! де: — Отан ушш мен ci3 ту ш ез1'мд! де аямаймын, так. Енд! TyciHiKTi ме?— деда. — Bapi де TyciHiKTi! — дед! Абзал жагалай кол алыса амандасып. — Я, бул не айгай? Айгайдык Heci Мыркал ундемеген сок баскалар кда- pin калып едк сезд1Казыбек бастап Kerri. — Ай, Абзал тырагам-ай, айгайдык кандайы болса да жаксылыгы аз-ау, — дед1 ол. — Мирон Павлович Мыр- калдын 6ip тапсырмасын умытып кетш, сонын салдары- нан 6ip лава токтап калган екен. Сол ушш бул Kici орны­ нан алынып, сотка да бершетш болды, жасап жаткан комбайны да токталатын Typi бар. Бул сонын айгайы. — Айгайга Tayip болсаныздар, кой бакдандарыкыз жен емес пе!— дед! Абзал кул1мареп, — айгайдан кой- Fa шапкан каскыр Fana каймыгады гой. Солай емес пе КарЫНмЗС Э'>— деп ^®зал Сэулеге бурылып еда, ол: Мен айгайды да эртурл1деп бьчемш, — дед! каба- гынын кфбедш де жаза алмай самаркаулана сейлеп,— oipeynepi ез1 корыкканнан айгайласа, енд! 6ipey.iepi езге- Н1 коркыту ушш айгайлайды. — Дурыс айтасын. Б}рак. сендер басканы коркыту ушш емес, ездерщ корыкканнан айгайлай бересвдер ме, деимш. Солай емес пе Мирон Павлович?. 212

— Мен б1зде FaHa емес, б ую л ел1м!зде ешкандай ай- рай, шу болмай тек кана тыныштык ракат болса екен, деп тшейтш адаммын. — Там аш а, тамаша жаксы т 1лек муньщыз, — дед! Аб- зал оны 6ip колымен капсыра кушактай. — С1зд1 б!здж шалдардьж «жузден аскан ж уй р ж емес, мыднан озгаи тулпар» д е у 1 тегш емес-ау осы. — Е , курм етпм !— дед1 Мирон Павлович басын изей сейлеп, — каншалыкты жуйрж екен!м1зда соттыц алдын- да байкарсы з енд1 — Е гер С1зд! соттай алатын со т букш Совет Одагында жок болса калай байкаймыз?— деп Абзал Мирон Пав- ловичтщ бетш е кул1марей карап ед1, ол Абзалдын он бо- йына кез салып, ой жупртш e rr i де, оныц туыстыкка бур- майтын тураш ыл адам екенш танып: — Мырк.ал Тайманович сияктылар бар жерде ондай соттар д а табылар, — деп ойындагысын ашык айтып салды. Саф онов онын бул сезш ынгайсыздау Kepin, энг!менж бетш тез бурып Ж1берд1.‘ — К ане енд1 iacc KipiceftiK, — дед! ол Мыркалиа к а ­ рап, — ci3 6 ipiHini шахтага Kici ж^берт KOMip шабатын ек1 машина алдырыиызшы. М ыркалдын езгере калган тусш д е кекесга бар едк — М умк!н.олар 6i3flin квм!р1м!зд1 де казып б ер ер ?— деген сез! д е кекей шыкты. — ©3iMi3 уялмасак, олар оиан да дайын,— деп С а ­ фонов оны б!р тукыртып тастады да, Казыбекке карады,— ез машинамыздык ремонты каш ан 6iTep екен? — Ертекнен калмас. — Е ртен т у г ш енд! 6ip ж еп'де бггер ме екен. Сакал- ды басынызбен неге eripiK айтасыз? — деп Мыркал тары да е зж ж томырыктыгына басып ед1, Абзалдын: «Бастык басынызбен в зж 13 не айтып турсы з?»— flerici келд1 де, ундеген жок. Тек. — Е ш кайда кетш калмакыз, Ka3ip осында комиссия келмекш!, — дедк Ашуды imKe 6yrin жай айта салган осы сездж ©3i Мыркалды шошытып Ж1'берд!. — Комиссия? Ол кайдан, не уш!н келген комиссия?— дед! ол урейлене сейлеп. — Алматыдан, эдей! Мирон Павловичей комбайнын керуге келген. 213

Казыбек муртынан куле мырс erri. — Bi3 мунда бул KiciHi соттаткалы жатырмыз fob. Мыркал, сен ecrin турсын ба? — деп еда. , — Не мен тук тусшбеймш, не осылар тук тусшбейд!. Белекбас-ей, ж ур 6epi, — деп Мыркал шыга женелдь оныц соцынан Белекбас та женелдь — Мирон Павлович! Баска жумысты кей'ш сейлесер- . м|'з, ci3 маран комбайн жасайтын цехыкыздын турш кер- сепндзни, — деда Абзал. — Абзал Тайманович, — деда Мирон Павлович OFaH шаттана карап, — бул сезЫзден мен оздан алдагы кун- дерде б13бен 6ipre болатыныцызды кердам-ау. Куантты- кыз-ау, журвдзпп, кертазш!. Абзал OFaH epin цехка беттей бере: — Сэулеш, сен де жур,—деп еда, Сэуле алдында жат- кан KaFa3Fa acuFa ундле тусш: _ — Оздер бара берщ1здер, мен мына 6ipeyiU 6iTipin тастап, каз1р барайын, — дед!. Абзал: — Сдздер бара берйцздер, — деп Сафоновтарды цех­ ка женелтш, e3i Сэуленш жазып отырган кагазына алыс- тан кез Ж1бере жакындады. — Бул не? — Шахтамыздын, жаца каркыны жайында калалык жиналыста жасалатын баяндама ед5. Керд1шз бе, уакыт- тыц жоктыиынан созып алганымды? — А, онда сен ертен обкомга — жолдас Орловка кел. Сол жерде сейлесерм1з. — Орловка? Не ушш? — Осы шахтанын каркынын удете тусу ушш енд1 не . 1стеу керек екенш кеше айткан ед1М fo8, сол ушш. Уакыт erin барады, коп бегелме, — деп Абзал кете берщ едк — Абзал aFa! — дед1 Сэуле атып турып, — ертен ол •detain алдында с!збен айтысып отырраным унамас. Онан да т!лег1мд! ез1Ц13 тындай кет]щз. — Бастык бола алмаймын дегел! турганынды сеземш, олай деуге дэлелщнщ жорын тары да бшемш. Сондыктан таласты кой, 6api6ip мен тыцдамаймын. • _ Абзал соны айтарыи айтса да отыра кеткен Сэулеге ойлы квз!мен карай калды. Онда уайымнын, жаца 6ip ту- pi барын кабагынан рана ашарган едц соныц не екенш 6uirici келш: — Осы сенщ кабагыцнын ашылар куш бар ма бул. 214

жок п а ? — деп ед1, Сэуле муцайып, кезш темен ту а р - ai де: — Аспанды кара булт торлаган кезде куннщ кезш кв- руге болмайды Foft, — дед1 курсш е свйлеп. — CeHin кабагыда тары 6ip кара булт жакадан пай- да болыпты, мен соны б!лпм келедй Абзал соны айтты да кадала карап турып калды. Б 1- рак ол канш а ущлсе де, Сэулеиш жанына тускен жана 6ip ж ара барын сезсе де не екенш таба алган жок. Ал, езшщ ж анына тускен жара TeMip екенш Сэуле ешшмге айтар емес. Ол TeMip yniifl неге жаралы? Ж арасынан жазылып майданна кайткалы журген Те- nip мурнары куш эке-шешеЫмен ушеуше 61'рдей салмак салып, акты к арызын айтыпты. Opi TeMipre кызырып, opi Темфдщ SKeci Сайдакка берген антын бузрысы келмей экеа мен uiemeci сонан 6epi Сэулеш уйде керер ракаты- лан айырран болатын. Сол уш ш ол киналуда ед|', сол ушш онын кецл! каяу- лы едь ©ЗШ1Н, Mauri суйер Нурынын алдында да осы ата-ана- нын ризалырын алуды карыз еткен жок па ед1? С ол к5 - рыздар ата-ананыд 6eTi Тем1рден баскага бурылар емес, eHfliri ам ал не? Ашу керек пе сырды, айту керек пе Нур­ лан жайын? Бфак, дэл казф оны кал ай айтар? Ел ардак- Тысы Тем!рд1 суймей, Нурланды суйемш десе, не демек журт? Е н алдымен сол эке-шешенщ ©3i каргыс ofhh ат- пай ма? BipaK онан каймыгып eMipime cyflepi 6ip рана Нурлан екенш калай жасырар? Жасырмай айта калган кунде калай айтар? Ю'мге айтар? Bip айтса, айтатын ада- мы осы А бзал ед1, оран да батылы жетер емес. С онры рет осы oftFa б е к ш т алды да: !_ — ©тшемш, сол кара бултты ci3 эзф сурамай-ак койыкыз,— дед!. — М акул, ал, хал-жайынды бьлуге бола ма? — дед! Абзал енд1 екшнп жактан орарытпак болып. Ол Сэуле езшщ болаш ак келМ екенш 61'лмей, эзшмен де шалгалы тур, ондары максаты ертен e3i усынатын болашак бас- тыктын бар сырын бLain алу. Сэуле езу тартып сэл юдфд! де: — Х ал1м жаман емес, тек а’здерге айтар азды-кеггп вкпем бар, — дед!. — Бьлем, б 1лем вкпеннщ не екенш. Колымнан келмей-

тш жумыска коймаксындар д е й ст рой. Ол екпен, кулак- ка юре коймас, сондыктан айтпасан да болар, — деп Аб- зал алдын орап, тужыра сейлеп едк Сэуле кайыса койган жок, кайта ширыга тусш: — MeHi кинайтын бастык болу емес. Абзал aFal ©3i- Н!з бшеЫз, б1здщ казак эйелдерше тендж ерте беригеш- мен тэрбие кеш беркяген рой, олармен жалвыз жумыс ic- тесу азап секшдь — Неге жалрызсыц? — Менщ гздеп отырраным Сафонов сиякты саяси басшы да, ез экелер1кпз сек1лд1 тэжрибел1 жумысшылар да, Мирон Павлович сиякты мамандар да, Барабанов сиякты жас комиссар да емес. С 1зд!н уйдеп женгей се- шдд! бшмдк беделд1 айелдер менщ !здеген cepiriM. Абзал да не айтарын бшмей ацырып сэл ю'дард! де мырс етш: — Кайдагы бедел ондагы, — деп еда, енд1Сэуле мырс erri. — Онык бедел! Обком секретары аздщ алдынызда да кунт екешн бкпемш. ••— Сен онык декретный демалыста екенш бшупп ме едщ? — дед1 Абзал. «Муны не ушш айтып отыр?» — дегендей ойлана сейлеп. — Бмемш, ол демалыстын кешеп кун'1 бпкенш де биюмш. — Бшсек онык ертеннен бастап езшщ бурынгы кыз- метше шыратынын да 61л. — Оны да бшемш,— деп Сэуле кул!мс1реген са- йын Абзал оныц ойына тусше алмай тандана тусп. — Егер MeHi бастык етсещ’здер 6ip рана шартым бар. Сол женгейщ осы шахтага ауыстырып, менщ Kaeipri орны- ма учаске началышп етмздер. Абзал Сэуленщ ойына енд1 иана ту с в д де, туан- ген сайын оран суйсше туст1. BipaK, ризалыгын айтып улпре алган жок. ©йткеш Сайран мен Шекер келш калды. Абзал ез колында ескен Сайранды кандай таныса, Шекердщ де сондай енерл1екенш таныган-ды. Сол енер- да жарыкка шысару ушш оларды озишен карсы алды. Ес1ктен Kipe аярын сэндене баскан Сайранныц ен бо- йына кез жупртш: — Сен, немене, жас боташа маймия калганын? Элде- 216

KiMre керсеткен сэшк бе бул? — деп ед1, Шекер Сайран- нын мурнынан устай алып: — Ш ок ботаданым, шек! — дед!. Шекердщ бул ойнады мш езш е Абзал мен Сэулеге ере Сайранныц ез! де кулш: — Т ура тур, сен кыз, мен д е ceHi 6ip швгерермЫ,— дедн — Ш екер-ay, мынау не дейд1? — деп Абзал ол екеуш epericripe TycKici келд1де, С эул еш д тез тодтаткысы келдк — А гай , бул елш де кулд1ретш шаншар. ©З1н.1зд1 де шаншып кетер, отына май куйманыз. Б'фад ол Сайрандай емес, арасыныц алдында уят сез свйлемейд1,— деп Шекер- ге басын шайдап, дабагын дадты. — М ен 1д тшегешм сол,— дед! Абзал Шекерге дарап,— дане дарындас, сен 6i3re Ш аншар елшщ б!р эш м есш ай- тып бер. Сайран, саган буйрыд сол — сен ашыдауыздан- бай Шедерден к-унше 6ip дызыд энлме уйренесщ де, де­ нем екеум1зге айтып беретш бол асын. Кане, Шекер, сей- леп Ж1'бер. Шекер уя ла турып, кез дырын Сэулеге тастап ед1, ол жайдары далпына дайта тусш, кул:м дагып отыр екен. ©nine уд ш е дарап ашу жорын сезд1 де, Сайранды тары туртш далды. — Ж ап аузынды, шыбын wipin' кетер! — Ж ынданба, жынданба! К,ане, аузымнын ашыд тур- раны? — Байрус-ай, онын рас екен рой. Kernip, жануарым, кеннр. М ен мына KiciHiH сезш е сенш далдым. К удай 6i- лед|, бул KiciHiH улкен басымен мундай кшкене eTipiKTi айтатынын бшгешм жод. Шекердщ бул сезше Абзал кулгешмен Сэуле кулген жод. Кайта TyciH суытып: — Ш екер! Жешщц бьл! — дед! столды тыдылдатып. Осы кезде хатшы дыз Kipin келд1 де: — А б зал ага, азд! телефонга шадырады, — дед!. — Юм? — Обкомнан. Абзалдыц Шекер эцпмесше дызыруында мэн бар екен. Кетуге асырып турегелсе де, элдене айтдысы кел!п тод- тай далды. — Сэуле, осы шахтадагы ж ур т алыссынып театрга бармайтын квршед|'. К епш ш гш щ жан куйер жадыны майданга кетш , кецл! даяулы. С ол даяулы кетилдерш но­ га

терш, куйзелген жанына азык беретш ойын-сауык кё- рек. Керкем онер дэл каз!р кендлдщ Kyfii де, жаннын азыгы. Ол Mine, мына тур. Севдер осылардан 6ip керкем- енер уШрмесш уйымдастырсандар кандай жаксы болар ед1? — Ондай ушрме б1зде бар, — дед! Сэуле насаттана сейлеп. Алдагы жексенб! кун1 келсещз, неше турл! ойын- еауыкты кереаз. С!зд1 телефон кутш тур рой. — Онда даз!р келем,— дед! де Абзал шырып Kerri. Сэуле Шекерге !штей ашулы екен. Абзал кедамен ту- сга суытып сала берд!. — Шекер, есщде болсын, жайдарылыктын да жа- распайтын жер1 бар. Кыз екенсщ, мШезщ кылдай нэз!к болсын. Ашык, бол, OTKip бол, 6ipaK даракы болма. Жа- сы улкенд! сыйлай (Ил де, замандастарына сыйлана б!л. Дерек! мшезд1 керсетпе маран. Бул сез ананын кызына урысканындай 6ip турл! сал- макты, з!лд1 шыкдан ед!. Шекерге де солай сез!лд!. Cipa, Сэуледен мундай сез естнм!н, демеген болу керек, Шекер кысылраннан жылап Ж1'бере жаздап: — Койдым, тэтетай, койдым,— д е д epHi д!р1'лдетт. Сэуле оны CaftpaHFa табалаткысы келмей, 61'раз мак- тап алды да: — Екеущ бугш косарлана калган екенсвдер, айта- тын тшектерщ де 6ipey болар, 6epi кел Сайран. Я, не жу- мыслен келген едвдер? — деп создщ беги де бурды, ашудын !зш де буркеп ж!бердк Шекер сейле дегендей Сайранга карап еда, ол сен айт дегендей козш 6ip тенкерд1де, томен карады. — ©й, эукеа тускен жануар-ай,— дед1 де Шекер Сэу- леге жакындады,— Тэте, жолдас Барабанов мына серш! eaai комсомолдар бригадасына барсын дей®. Бул еш- кайда бармаймын, басыма кимешек кисем де осы эйел- дер бригадасында каламын, елеем де осылардын касын- да елемш дейд!. Басына кимешек кипзш, елее еле бер- сш дейм!з бе, кайтем!з муны? — ©зщ не дейсщ? ©3IM бе, o3iM, C13 муны адам етш шырар деген сон. не дершд! бишей турмын. — 9, енд! сен де кимайын дедщ бе муны. Жок, сен- дерд1Н келекелер!не енд! бермейм!н Сайрапымды. Бул ей® сол комсомолдар бригадасына бригадир болады. Се­ ти бригйдирщмен жарыска туседй

Сайран насаттангандай алаканына туюрш Ш екерге б1рдеце айтуга оцтайлана 6epin ед!, уиге TeMip Kipin кел- рл де, айта алмай калды. II Cipa, Сэулешн, Keiueri кайтарран жауабы канын кай- иаткан болу керек, Тем1рдщ Kasipri тур'1 тым суып кетш- Ti. Есжтен Kipreniren Сэуледен кез алмай унс13 туш лш келш, Сайран мен Шекерге карамастан: — CyftiKTi iHi, карындас! К е й т амандасармыд. Жу- мыстарына бегет болсам Fany етпщер де, шыга турын- дар! — дед». Сэуле кысылран кеудесш азар кетерш, TeMipre TinciHe карап ун катты. — Кадалуыныз тым катал, тани алмай турсыз-ау, cipa,— деп эзшмен тартып керш ед1, даусы д!р1лдеп шыкты д а , журепнде коркынйш барын сезд»рш калды. — С еш д кездерin де семсерден кем кадалып турган жок. Юрш'гщнщ ap6ip талы жауыздыктын, найзасы де- сем де болатын. Keineri жауабыннан кейш кермей-ак, кош айтыспай-ак нетлении ед1м, майданра. Бул кунге де- йш мен бшмейтш сенде 6ip сыр бар екен, сонын ызасы айдап келд'1 осында. Енд1 ук»мгмд1 тындай бер! Сэуле ызалы кескшмен суык жымиып: — М ен, yniMi алдакашан айтылран Kici едам, сондык- тан а з д щ ук1мпизге енд» орын калмаран да болар. Осы- ран ci3 де тусш ш , токтасандз, кайтед»? — Ж ок , сулу кыз, жан сулуы болмаса, тан сулуын ешуакытга сыйлап керген емеспш Жасырынбак ойна- май ашык кел де, ашып айт о н а » да. Егер естшешм рас болып, Тайманнын Нурланы болса суйгешн, жасырмай- ыын, тары айдалып кетсем де аямаймын сен кызды. Сэуле мыскыл кулшмен тары мырс еят» де: — Б аска тарар айыбыныз ж ок па, aflTeyip? Ал, ашык- ак сейлесей1‘к, а'зге оны айткан юм, алдымен соны айты- нызшы? — дедк — EcrireHiM рас болса, ш м ш н айтканын кайтесщ . 0TipiK болса арыцмен ант ет, мен е з жайыма кетеШн. — Ж ок , айтушыны сурауым д а арат екен. Ол рас, eTipiK емес. Суйгешм де, куткешм д е сол Нурлан! K,a3ip керге туссем де осы сезд: айтып тусемш. Осы ма ед1 б!л- Merini3? 219

Сэуле соны айткан кезде TeMipain у м т домбыранын mipireH шепндой 6ip т р а у р а да келген жок, узшп кет- Ti де, ещ ж ауар булттай тунере TycTi. — Елд1 саткан езд'1 суйгенше, елдщ итш суйсен ед!, лагнат! — дед1 TeMip. Сэуле Тем1рдщ аскак ойына кез1 ешц жета, еси кек- пен емес, жауда ececi кеткендей ызалы намыспен келге- н!н енд1 сезд1 де, ащы сезге оиша барран жок. — Егер менщ суйгешм елш саткан ез емес, ел1 ушш туран езвдей ер болса не дер едщ? — деп сэл езу тартып ед!: — Садага, садара кетсш, ез1м тупл баскан i3iMHeH садага кетсш. Не деп уксан да айтарым сол,— деп TeMip аласурып Kerri. — Олай деуге далел!н кайсы? Бар ерлш 6ip рана са­ ран бершп койып па? — Кытырыма тиме, сулу кыз, швдамым таусылып барады, я тез актал, я сактан! Сэуле енд1‘ коркайын дед! ме, узын Kipniri жш кары- лып, eHi каша бастады. — Неден акталмакшымын, жазыгым не?— дед1 дау- сы .щршдеп. \" — Жауды суйгеннен артык нендей жазык керек efli? Сэуленщ eeririct келмейтш ен ащы сез осы едк Амал- сыздан ест1'д{, ашына Tycin; ашумен TeMipre кадалып калды. — Бойын кекке жетсе де, ойын эл1 кыска екен. Тын­ да ендеше, аяр мшездщ арбауы емес, адал кещлдщ аки- каты ак yKiMiH айтайын. Адаскан болсам, алданран бол- сам ол жазамды ез1'м тартамын. BipaK сенщ айткан уюмщмен емес, езше М м айткан ук!м бар, сонымен тар­ тамын. Оныма emaiM де ортак емес, ешюмге есеп те бере алман, ешк1м маран yidM де кесе алмайды. Мен 63iMHiH журепме кандай сенсем, Нурланра да сондай сенемш. Журепмде сондай сеш'м турранда ешк!мге де бас урман. Нурлан азган жок! Шынымды айтамын деп сырымды айттым, енд1 айтарым да калган жок. Селдей каптап, таскындай тасыган Тем!рдщ тугонз те- рен оиынын токыраган жер! осы болды. Ол, не айтарын да битей алай-тулей куйде отыр едк гул-гул жайнап Пе- ризат кфш келдй Ол соцры кезде TeMip десе Keai мунарланып, допей- 220

жемей мае болатын 6ip купыя дертке ушыраган ед1. Сон- дыгынан б а, Сэуледен жасканатын ecxi эдетш тастап: — А у, буларын. калай, мен сендердщ балдай оралыс- кан кызыктарынды керешн деп келсем, арбасып калып- сындар рой,— дед! ойнакы кезш екеуше кезек тендере, мыекылдай кулш. Нарыз келг!рл1кт!н сыйкырлы cesi, нарыз куниплд!к- т!н мыекыл к ултей Адамнын. iuiKi сарайын кере бшетш Сэуле онын кен- Л1 келенкес1з емес екенш б1лсе де, дэл мынадай ту п с 13 тунек екенш сезген жок-ты. Нурлан жайын Тем!рге айт- кан осы екенш ещц сезш, TiKciHe карап, туйийп калды. Ал, П еризатта e3repic жок, келп рси кул'шдеген жузшен зулымдык уы тегш п тур. М умкш ол жазасыз болар, 61- рак, осы арада Сэулешн кезше ол сондай жи!ркен!шт!, сондай зымиян кершд!. — Ех, опасыз, Павелра она бермеген сен к!мге опа бермекс!н?1 — дед1 кыска рана акырын курешш. Перизаттын ©Hi бузылып Kerri. «Сен неге айтып кой- дын.?» дегендей суранак кез! ж ар к етш TeMipre 6ip ж алт erri де, кайтадан Сэулеге кадалып: — С ен не деп отырсын осы? — дед1 Tyci сурланып. — Cipa, сенщ сыйынран тэ н д р т — пэпещ болар. Ол TOHpin сеш опасыз етш шыгарар, деп отырмын. Сэуле соны айткан кезде Перизаттын екд кызара сур ­ ланып бары п xerepin Kerri. TeMip С эуледеп мундай каталды к шындыктан тура- нын сезш калды да, Перизатка отты кез^мен карап: — Мен ceHi шакырран ж ок адДм Fofi? — дед! ызбар- лы унмен. Тем!рд1н бул ce3i Перизатка октан кем тиген жок. Аскактап келген асау квнл! аякка басылгандай, не !сте- р!н де, не дерш де б!лмей сэл кдард! де, Сэулеге кайтып карай алмастан шыга женелд!. С!рэ, inimen TeMipre де айткан лагнаты болар, катты ашумен eciKTi сарт ет- юзд). TeMip с ар т еткен еснске караган Kyfli ойда отырып ка- лып ед1‘, С эуле оран 6ip-eKi рет кез тастап алды да: — Мунын ез1 аздаган сабырсыздау, болмаса шакыру- Fa туратын жаксы кыз,— дедк Оны не уш ш айтканын соцынан e 3i де ойлап таба ал- FaH жок. — Я, жаксы кыз квржедй BipaK, жаманшылыгы жа- 221

нывда да, жаксылыры кезшде болар. взш!к Kyfieyi май- данда ма? — Куйеу!м бар деп пе еда? — Бар демесё де бар гой. — Барлырына кез>н жеткен бсхлса менен несше су- p.айсыд? — Дэр1герлер адамныд ауруын бихуге кандай кумар болса, мен кыздардыд сырын бшуге сондай кумармын, сондыктан сураймын. — Жаксы дэрдер дергпн кайда екешн эрхбмнен су- рап б1лмейд1 рой? — Онык жен свз. BipaK, дэл осы кызрэ келгенде ме- HiH дэр1герл1пм баксыныд сандырагы болып барады,— дед1 де, TeMip Сэулеге унш жакындап,— Сэуле1 Актык сезвд! айтшы, сен сол Нурлан дегенге aai де сенесш бе?— дед1курсше сейлеп. Уншде жалыну бар ма калай? Сэуле квзш 6ip жалт егазш оныц дэл na3ip кандай куйде турранын сезд1 де, езш оны карындасы туткан калпына кайта тусш: — Оран сенбесем, азбен мундай катты сезге келме- ген де болар ед1м рой,— дед1. — Егер де ол сен ойларандай адам емес, азрын бо­ лып шыкса кайтеан.? — Онда ci3 нендей уюм айтсацыз да ризамын. — Анык ризасын. foA? — дед» TeMip сездх кеудесшев жулып алрандай сейлёп. — Ризамын. — Уэде рой? — Уэде. — Экел кодцы, — деп Сэуленщ колынан устай алды да,— серт осы болсын. Сенен тшер енд!П тшепм, 6ip жа- пырак караз бен 6ip ек'| ауыз жылы сез1нд! аяма, хат жа- зып тур. — 0 aiHi3 де жазып турыныз1 — Кош! TeMip соны айтьш жевеле берген кезде карсы алды- нан Абзал Kipin келд1. Ол Тем1рд1 кептен 6epi кермеген болу керек, еактен Ripe сейлеп, Темгрмен колдаса Kerri. — Ьатырым-ау, аманбысыц, кайда журсщ керш- бей? — дед1 Тем1рд1ц ен бойына кез жупртш,— Кане, жарац жазылды ма эбден, таяктан кутылранбысын? — Ел жак;;а барып жадада келд!м. Жаудыд салран

жарасынан д а жазылып, таякты д а тастадым. Енд1 кыз- дар салкан жарам жазылмаса д а ертен майданга ж ур- мекшн,— дед! TeMip кез киырын Сэулеге жш тастап. — Сэуле, мына тентек не дегг отыр? — дед! Абзал стол устш д еп кагаздарды жиыстырып отырган С эулеге KyaiMcipefr карап. Сэуленщ ещн муц басып кетт!. — Б аты р шнцз казаннын. к ар а дауылы сегалд! foh, Абзал ага. С ен куздщ семе б астаган гулюн, ушырамын да туарем ш дейд! маган. — Эттен, дауыл бола алмай кор болдым рой,— дегг T e ­ Mip ен алгаш кы ашулы кескгнше кайта тусш кетш ед1, Абзалдын басында турган ой, ешш ш жарына тенкерш п Tycri. — TeM ip, сезд!м сырларынды. Сен б1здщ уйге бара бер. Каз!р мен де барамын. TeMip С эулеге узак, кадалып: — Кош бол, ад Сэуле! — дед! д е шырып Kerri. Абзалдын не айткысы келш калранын TeMip де, С э у­ ле до сезд1. BipaK, TeMip Сэуленщ гам айтса да шлмейтТ niiie сеш'п KeiTi. Ал, Абзалдын ойы Сэулеге аралык c©3iH айту ед1, калай бастауды ойлап сэл к!д!рд! де: — С эулеш ! Бул мешн жумысым емес, тек жаман ат- ка сеш кимагандыктан б!р нэрсеш катты ескертк!м ке- ледк Осындагы журтгын ул п erin бетке устары ceHciH. Осы Т ем1рмен араларындагы кесел сол cyfiiKTi атына Kip Kwmpe м е деп коркамын. вйткеш ж урт ceHi кандай ж ак- сы керсе, оны да сондай кередк— деп свзщ эрщен козга- мак болып ед1, Сэуленщ д!piлдеп шыккан уш оньщ де- гегане ж етга'зген жок. — AFa, асыл ара! Айтушылар адасып айтады, алда- иып айтады. Алты айлык куш мде атастырылраныма мен айыпты емесшн. Мен буран ешуакытта свз берген де емесшн. Ж ур е п м гамге бершсе, свз1м соран бер^лген. Егер мен елдщ есепнен каймыгып, не болмаса данкына кызырып буран бершсем, онда не болраным?. ш Б!реулер «Шахта басшыларынын бэр! ауысатьш бо- лыпты», «Мыркал орнынан алынып сотка тартылатын болыпты», «Б!здщ бас механик Мирон карт жорралап .треске баратын болыпты> деп, енд{ б1реулер «Бул ш ах- 223

тара Русаков бастык болып келетш болыпты», «Машина жасаймыз деп казнанын мулган булд'фгет ymiH Мирон мен Сауле сотталатын болыпты» деген сиякты кауесет- тер сон.ры кезде мулдем гулеп кетш efli, кешеден 6epi сонын 6api де су сепкендей басыла калды. вйткеш, Сэу- лешц осы шахта Fa бугш бастык, болып бслпленетшш ке­ ше бшп койгандар да бар. Онан бихабар тек Белекбас Кана. Онын участкеа Сэуле баскаратын эйелдер участ- кеамен жарыста ед1, Белекбастып, езшен бурынгы бас- тыктын. icineH тапкан м>т, эйелдер жарысы болды. Ол жумысты осы катет жендеуден бастамак болып, бупн Сэулеге келд! де: — Кейб1реулср мен! «баска участкемен жарысудан коркып, эйелдермен жарысты» деп мазактайтын керше- д!. Сондыктан мен сешмен жасаскан шартты бузып, ту- па-тура комсомол участкеамен жарысамын,— дед!. Сэуле жумбак жымиыспен оран куле карап, комсо­ мол участкесшщ бастыры Перизат емес, енд1 Култай бо- латынын, Перизаттын бас инженерге орынбасар болуы ыумкш екен!н айтып ед!, Белекбастып еш бузылып Kerri. Егер бас инженерд!ц орынбасары болса Перизат бу­ ран карай ма? Атак деген ондай кыздарды кутыртып ж1- 6eperiH эзэзш емес пе. Белекбастып ойлап отырганы сол. Ол ойлай-ойлай, ойлаган сайын кинала-кинала 6ip тэт- Ti кыялга да жеткен ед!, Култай келд1 де, белш ж!берд!. — Суйш1ш, сушнци,— дед: ол есжтеи кГре дауыстап, буйректей бултиган кызыл бетт кызара бертш, гулдей жайнап KeTinji. Сэуле Нурлан мен Ержаннын 6ipi келген екен, деп ушып тура келд! де, куанганнан аузына баска сез туспей: — Анык па, жаным-ау?— дед!. Онын езше тэн куаныш !здеп турранын сезш, «агат- тык кпедм-ау» дегендей Култай сэл кщрш калып ед!: . ~ Айтсаншы нетпей, Нурланнан келсе мен cyfiiHmire ез!мд| берейш caFan,— деп Белекбас юшге Kerri. — Жок,— деп Култай калтасына кол апара 6epin едг. Нурланнан кайдан болсын,— дед: де Сэуле кайта- дан отыра ке-пт. Осы кезде eciK жактан Сафоновтын: Сэлем, жолдас шахта бастыры,— деген кещлд! даусы шырып ед!. Белекбастып кабагы туйЫп барып каитадан жазылып кетть Ол, ез куларына ез! сенбей, он

жак Кулагин сук колымен шукып-шукып ж 1берд1 де: — Максим Максимович, агат болса кеийршз, кула- гым нелеу ед1, Timi ecriceM д е ура алмай калдым. Ж ол- дас бастык деп туррапыдыз юм? 0 з1м1здщ. Сэулетай ма? — Я, 03iMi3Ain Сауле. Бул бассешнде шахта бастыры болган кыз д а жалрыз осы рана, кане, тары 6ip рет кут- тыктаура руксат ет,— деп Сафонов куанышын эл1 де есе- лей TycK ici келгендей кол усынып ед1, Сэуле оныц колын ж1берместен, не дерш бйшей жымия караран куш у н аз турып калды. Алаканын 6ip шарт етшзш, Белекбас та ырсия туре- гелд1. Bipaic ол не деп куттыктарын бшмей, Сэулеге сук- тана карап тур. Сэуленщ eKi кв31 эл1 Сафоновта. ©нл ми- нутында сан кубыла кулпырып тур. Онык Сафоновтын алдында булай балбул жанатын жеш де бар, ейткеш 63in ш ахтара бастык ету мэселе© алраш кетерщген кезде кейб1реулердщ Нурланды куйе кып жакпак болган эре- кетт С эуленщ жанына жара салран-ды. Ауыр жаралы адам езш емдеуппш кандай суйсе, Сауле де сонан 6epi Сафоновты дэл сондай суйетш. Сол ymiH каз1р оны ку- шактай алып, бетшен cyftrici д е келш тур. BipaK журегш кернеген шаттык жуйе-п сезд1 дэл каз1р ауызра Tycipep емес. Оныц кещлшдеп сол 6ip толкынра кез1 тускендей, Сафонов та ун аз жымия карап тур ед1, Белекбас акы- рын басып Kenin Сэуленщ колын устай алды. TinTi онык кушактарысы келд1 ме калай: — Апырай, Сэулетай-ай! Б ул неткен не ед1? Тамаша Fofl тштен. Тамаша болган тамаш а. Мен еткен туш сен туралы 6ip тамаша туе керш ед!м, сонын айнымай келге- нш кердщ бе? Сэуле онык кушактарысы Kenin турранын сезд! ме кайгп, акырын колын тартып алды. — М аксим Максимович!.. Т уу, не айтарымды д а бпа- мед1м-ау. Сафонов та манадан онык сейлей алмаранына кызы- ра карап тур ед1, ол жымия кулш: — Меи не айтарьщды урып та болдым, киналмай-ак кой. Жумысынды icrefi бер,— д е д 1 де, шырып Kerri. Култай алып келген куанышты хабарын айта алма- FaH Kyiii э л 1 отырран-ды. Сафонов шыгып кегс'ш ен, ол атып турып, он колымен Сэуленщ колын устап куттык- тады да, сол колымен 6ip-CKi хатты усынып: — Б асты к болраныка байразым Шалтайымнык ерл1г1 болсын,— дед!. Ол да куанраннан еркш сейлей алмай. IS е. эбк 225

— Шалтай!.. Ерлж! — дед! Сэуле танданган niiuifl* ыен даусын узш-.узш сейлеп. Шалтайдыд ез хаты ете дысда екен. Амандыктан_бас­ ка айтканы «сендер меш алдасавдар, мен нем!стерд! ал- дадым. BipaK сендердщ алдауларынмен елген мен жод, мешк алдауыма тускен отыз ueMic кырылып Kerri. Оны мен айтпай-ад дояйын, жалгыз меш доршап жатдан отыз немкгпц ел!пн ез квз1мен корт, санатан полк командир! полковник пен в31м'1здщ батальонный командир! майор ангар»,— депть Сэулен!н куанышты кез! енд! газетт!н б!р улкен киыгана туей. Ол газетте Тарасов деген майордын «уйде коркак, тузде батыр» деген макаласы бар екен. BipaK, кутгы болсын айтуга жиналган журт каптап кет-. Ti де, Сэуле оны оди алган жод. Елд!д ен, алдымен келгеш езш щ aneci Казыбек пен Ми­ рон Павлович ед!, 0 з экес! данша дуанса да таси доймай, сабырлыд eTin: — Кайырлы болсын, карагым,— дегеннен баска еш- кандай мезрет керсеткен жод. Ал, Мирон Павлович Сэу- леш келе кушактап, мандайьгаан суйд1 де: — Асыгыстыд erri деп айып етпе, дурмегпм. Айта келген арызым бар. Егер маган уй беретш болсацыздар, бес белмел! емес, алты белмел! уй бервдздер. BipeyfliH ауыз уй!нде отырып, мына шалдын, енд! дутыруын дара деме. Онын. ececiHe 6i3 Ыздерге терт белмел! уй берем!з,— дед!. Орловтыд усынысы бойынша, Мирон дартда бес бел­ мел! уй бершмекпн ед!, сол уй женшде ею карт бугш бу­ рый em6ip жерде, еш(пр елде болмаган 6ip улкен келюмге кел!пт1. Сэуле олардын, ойын толыд сезбесе де арала- рында достыдтыч жапа 6ip турш керш кешл таси тус? Ti де: — Жарайды, бес белмел! уй табу 6i3re диын болып отыр ед1, жадсы болды, енд! 6ip-eKi белмел! уй тауып бе- рейж, ездеродздеп бармен алты белме болсын. Белекбас солай деп жаз буйрыдты, тез! — деп Сэуле де жарасым- ды азы тастап ед!. — Жод, дурметпм, ез!м!здег! терт белмеге жэне терт белме коссан да керег! жод Bi3re мынадай тутас уй кег рек, населен мынаган кара,— деп Мирон карт долы калт- култ erin кагазды сыза бастады,— К.ад ортада ас iuieTiH улкен бф белме болсын. Енд! калган тертеуш белейж. Б,Р белмес! алдымен саган, бастыдсын гой, тавдаганын- 228

ды ал. B ip белмес1 Шекер мен мешн, немерелер1ме. К ал ­ ган eKi белм е eKi экене. Мш е, калган eMipiH 6ip сем ья бо- лып етю зетш б1здерге осындай уй керек. С э ул е бул е й карттыц ж ур егш Kepin куанып Kerri де, эттен, ■ плектернци тез орындап нбберер ме ед1м, дегендей екеуше кезек карап: — О н дай уй табылар д а табармын. Бар кунпмд! 6ip С1здерд1 емес» шахтадагы бар адамды б!р семьядай етуге жумсармыв. С эулеш ц езже ез1 бергенг сертшдей болып шык- кан б ул сезш е разы болып алгы с айтты да, карттар шы- Fun Kerri. Б ул кезде комсомол уйымыныц секретары Б а­ рабанов, Сайран, Шекерлер д е келш тур ед1, Белекбас о л а р д ы . сейлетпестен: — Токтандар, жолдастар. Сэулетай, берген буйры- гыннык булжымай орындалуына жаксы ырым болсын, буйрык ж аз дедщ гой. K,a3ip 6 ip буйрыкты 6epin ж!бер- iui, мен жазып ж1берейш,— дедь — Сен соны ойнап айтсан, мен шын айткалы отыр- мын,— дед! Сэуле Барабановка карап.— Жолдас Б а р а б а ­ нов! Комсомол участиес! мен эйелдер участкесше ею жаксы комсомолец бер. Ертеннен бастап мына Култай дейтш кэр! комсомолка да б^зге келедк Мына Б елекбас та каз‘1р ж аман емес. Егер комсомол уйымы карсы бол- маса осыны ез!мн!н. бурынгы орным, эйелдер участкесш е бастык етпекпш. — Комсомол уйымы карсы емес,— дед1 Барабанов. — М ен бе, мен бе эйелдерге бастык болатын? — деп Б елекбас о т басып алгандай безектеп едь — Я, сен! Жаз буйрыкты! — дед! Сэуле. ОНМЫШЫ ТАРАУ Кессель коменданттыктан алыныл, Марект1ц орнына шахта директоры болганнан баска, «Кек> шахтасында ею жыл бойы женд! езгер!с болга н жок. Канша дуниеконыз- данып, арын акшага сатканымен Марек те орынбасар- лык орнынан ерлеп кете алмай, осы шахтада калып койды. Буры игы зэул1м би!К у й л е р д щ орнын те б е-т еб е к ул- ’ 227

топырак басып, кайсы 6ip Te6eci ортасына тускен уйлер сол кадкиган куйшде тур. «Кек» шахтасы алгаш ашылран кезде немю газеттер1 «Большевиктер талдандап кеткен Донбастын, шахталары аз уакыттыд шИнде reric калпына келттршщ болды» деп шуласкан едь BipaK, онын 6api аш тауыктын тусше Kip* ген жалгыз тушр тарыга айналып кетп. - Бурын суткасына бес мын тонна KOMip беретш шахта- нын Ka3ipri беретш KOMipi ез асханасынан асып ani еш- кайда кеткен жок. Bip кезде алтын сарайдай жаркырап туратын шахта- нык ion Ka3ip каракил зындан сеюлд1 тебеден соррала- ран су, гаеден батпак. Бурынгы ленталы трансформа­ тор, электровоздардын мшдетш лаваларда енд1 кол шана, штректерде улкен суйреталер аткарып жур. Булардын эркайсысьгаа лайыкталып орнатылиан жэшжгермен 6ip- ге суйретуге белшген Kicinep бар. Лавадан кобдидай жэ- шштермен суйреп экелшген KOMip штректе Т1зшп турран суйреткшщ устшдег1 улкен тактай жэшшке салынады. Бурын механизмшк алуан rypiH алаканында ойната- тын Захар карт та каз1р осы улкен суйреткшн 6ipiHe ие болыпты. Касында жетегше жеНлетш жиырма шакты се- piicrepi бар, 6api де балалар мен эйелдер. Бул солардык api экес1, эр! устазы сиякты. Захар карт муртын сипап койып: — Мунан жетп1с жыл бурын б1здщ аталарымь?з ке- Mipfli осындай кол шанамен-ак суйрейтш еда, бул не? Куш бойы HHdFapFaH K6MipiMi3 к!с! басьгаа болгенде он килодан келмейд1, бул не маскара? Мырзалардын уйшде 6yriH 6ip жагым отын жок, шшдешд кушнде тонып калса кайтпк? ¥ят емес пе? Ей, тездетсддер!— деп салыниан KOMipfli жэпп'кке жайластырран болып манындагыларра акырып Ky6ip ете Tycri. Мырзалардыц бупн шахтага 613- дер сиякты кшед KaycaFan карттарды рана ж1беру! 6ip улкен сумдыктык 6e.irici сеюлдь «Сак болындар, сак бо- лындар!..» Захар карт осы сезд1 бугш жш айтып жур. BipaK се- 6e6iH ез! де бше алмай жур. Ол ауыз жактан жылт еип кайта сенген бфеущ'н отын керш калып: онын тын- шы екенш сезген еде Олар лавадан жана экелшген ке- М1рда жабыла кетерш жэшшке сала бергенде, устгаде шолак дамбалынан баска тук лыпасы жок, жасы он ею— он уш шамасындагы Саша дейтш бала арара сып 6epin

Kipe бере, Захар карттыд колына 6ip кагазды кыстыра койды. — Кетер'шдер, кездериге к аран дар !— дед1 ол, онын «кездерте карандар» деген сезш ен жакын ж ерде тык- шылар барын Захар карт сезд! де: — Тары б 1р-еш шана экелш ж 1берсендер, ж арты тон­ на болайын деп тур. Тез1рек-тез1рек!— деп шашылран кем!рд1 жинастырып сала бастады . Оныд iniKi сырына тус!нд1 ме, жок, тусшбей- куйшгенджтер'шен бе кейб!р эйелдер ш у кетердь — О сы шалдын, колын. байлайтын екен. — К олы емес, тш н байлайтын екен. — Жарамсактанып жан сактам ак кой. — © 3i барып туриан ку шал. — Ж епл ген болады да, салмакты 6i3re салады. — С уй р етк ш суйрете алмай соккы кореек 613 квре- Mi3, муны д Heci KerinTi,— деген зэрл1 сездер тус-тусынан жауып ед!, Захар карт eKi кулагын катты басып ал- ды да: — Ж етер! Жетер!— дед! айгайлап, 6ipaK ед!нде ашу- дыц мезет! д е жок, кайта муртынан кулиг туррандай. Ею куларын баскан куй: топтын imiHCH. Сашаны 1здеп ед'1, ол желке жарында тур екен. З ах ар карт онын. бетше ундле карап муртын ойнактатып ед!, Саш а кезга 6ip кысып калды д а , каранрыга сунгш ж о к болды. Керек десе ко- лында лам па да .жок. в зш щ к ос квашен лауларан оттын сэулес!мен карадрыны как жарып кете барды. З ах ар карттын муртын ойнактатуы оиан берген белп- ci екен. Анды дегеш— К арадулей. Саша онын кай туста турранын б1ле алмай карадры куыска юре тыд-тындап eai, алдындары туста 6ip калтарыста турран К арадулей атанран узын кара немютш анда-санда. 6ip пыс етш , мур- нынан шыккан дыбысты ecTiAi де, жаралап отырып соиын желке жагьшан шыкты. К арадулей колындары лампасын етепмен буркеп алыпты. Сашадан баска жанра кврщер емес. Д емш imiHe тартып, eni куларын делите тыд-тындап тур. Оныд б ар ес- TireHi эйелдердщ 3 axapFa айткан содры сездер1 рада. М у- нан ол З ахар картты вздерше дос санады да, суйретю ге байланган арканныд 6ip шгегш взшщ мойнына салгалы жаткан оран суйсше карады. Ж етегш е жеплгендердш 6opi де бул суйретюге твсе- Л1'п алган болу керек, эркайсысы езше арналран камыт

арканды мойындарына ш я алды. Bepi б1рдей кимылдап, 6api 6ip унмен дауыстап суйреткш жылжыта берш еда, уйеме болып салынран кемip жерпе гуу-гуу тусе бастады. Слрэ, Захар карттын жэыпкп толтыра салуында 6ip есеп бар тэрЬдЕ Кара жердей ауыр жуки тарта алмай 6ipiHe 6ipi ай- гаймен куат коскандай шуласып келе жатханда: — Ех, менin осы Kapi мэстег1м-ай, шабан болеа да жаксы-ау е з !? — деп Карадулей карангы куыстан шыга келдк Онын кеда пар-парымен ж егш п келе жаткан эйел- дерге туст) де: ей, узын шашты мегежшдер, неге сендер тартпайсывдар?.. Мына 6ip кемй1рд!н кербезш караты. А ярын келбей баса ма кайтед! 6 3i?.. 9 й, сенщ арканын не уппн ip K u iin бос келед!. Ол арканных тузакталып мой- ныка T ycin калуы мумкш екенш сезесщ бе? Ей, табанык- нан таспа алсын демесен бас деймш мен саган аягык- ды,— деп 6 ip кемшрд1 желкеден нукып калды. Карадулейдщ нукысынын езыак. оны етбетшен Tycipe- TiH ед!, мойнындагы аркан кейш тартып устап калды. — Тартындар тез!'рек, мырзалар тонып калар. Тым Ke6ipeK салып ж1бергенб1з бе, немене езг? — деп Захар карт эр! Карадулейдщ сезш костаган болып, api кем1рдщ кепнпмен онын кезш алдап, opi ез кгалерше epericneyfli ecKepTTi. Карадулей жмшкпн уйеме болып салынганын енда ангарып: — JKiriTciH, Kapi мэстепм. Мше, елдЫ бэр! де 1шкен асын осылай адалдауы керек,— дед1 де кейшп жактагы- ларга карай Kerri. Захар карт оны кез!мен узатып салды да; — BipeyiH мынаны тез окындар! Ешкайсыкнан ун шыкпасын. Куансавдар да, кайгырсандар да, !шке сак- тандар,— дед! жана Саша 6epin кеткен кагазды хезшен сэл жастау 6ip кемшрге усына бере куб1рлеп. Бул «Кектщ» ундеу1екен. Немштердт шахтага бупн к!лен. карггарды яйберш жаСтардын бэрш не уш!н устап калганы осы ундеуден белгш болды. Олар Курск тубж- деп' улы жещ'стен кейш Кызыл Армиянын жаппай ша- буылга шыкканын, немнггердЬг Донбастан енд1 кудер узт, халыкты кулдыкка айдап экету ymiH бупн ашына KipicKeHiH. Шахтаны да кулатып, карттарды соган кемin кететш Kayni барын ecKepTinTi д е , мунан кутылудын жо- лын да далтепт!.

II CoFbic басталгалы бул мандаты немктерге аж алдай Tuin, еркен1н еармёй дойган «Кек» партизандарыныц 6ip штабы осы шахтада болатын. Ж ердщ дай дабатында, кай тусьгада екеш белпЫз. А уасы кед, твбеа биш кэд1м- ri терт бурышты уй сек)лд1, тек eciri мен терезес! рана жок 6ip ундтр. Муны бшетш адамдар езар а сейлескенде Данконын yfti деп сейлесетш. Данко деген осы жер астындары штабты ен. алгаш оряатушы. K,a3ip сол ущйрде eKi адам отыр, онын. 6ipi ж асы ды- рыктын кыркасынан алдакашан'аскандыры самай шаш- тарынан айкын кершетш кец мандайлы аксур адам, Д ан ­ ко дегеш м!з осы. Ещннпс!, кайда екеш 6i3re б е л п а з бо- ■ яып кеткен Нурлан, вндерш де 6ip тамшы дан калмай eKeyi д е Tipi аруадда удсап кетшт!. Екеуш н! алдында eKi ш ахтер лампасы тур. Сэулес! езш1к тубш е тана тусетш сол лампаныд жарырымен бу- лар талай ундеулер жазып, талай шабуылдыд жоспарын жасаган-ды. Були ед содры рет болар. Сондыдтан да олар даз1р квД1‘лд1. Нурланныд жазып отырраны манаты ундеу. Ол соиы ед соцры сагаттары майдан хабарларымен толыдтыра тус'ш, данасын да.кебейтт отыр. Ал Данконын жасап отырраны Германияга айдалгалы жатдан журтты дутда- рудыд жоспары. — E xi жылга созылран ж ер астыныд майданы осы- мен б1тт1, достым,— дед! Д ан к о жоспарын ж асап бо- лып,— енд! ашыд майданра осы туннен калмай шырамыз. — Е гер кемекке келетш партнзандар буп'н улг!р- месе!.. Нурлан, соны айтып улпргенш ё болтан жок, басдыш турран бурыш жадтан садшыныд: — К еле жатыр,— деген сыбыры естшдь Буларды д куткен! Павел ед!, басдыштан Tycin келе жатдан белпа'з еш адамды керш: — Т одтандар!— дед1 Д ан ко наганын кезей турегелш , сейткенше болтан жок, элг!- екеу! 61'рден Нурланра карай жарыса умтылды. Булар Ерж ан мен Зоя екен. EKeyi aFa- лап келш бассалса да Нурланныд уш шыддан ж од, тек eKeyiH eKi долымен душадтай бергенде, кез!нен ж ас ыр- шып K erri. 231

Бул келгендер партизандар болатын. Буларды осында бастап окелген Павел ец совдарынан KipreH еда. Ол, Дав­ но мен Нурлаота жакындап: — Танысыцыздар, б1зд!н ертецп шабуылымызра кв- мектесуге келген партизандар, мына Kici осы группанын командир! Парамонов деген жолдас,— деп дембелше бойлы, двнгелек сакалдыны нускады. — Жолдастар, отырындар! Партизандар оншакты адам екен, 6api де автоматта- рын шке тыккан колдарынан туарместен жерге отыра- отыра Kerri. — Жер астындагы севдер жэне жаудыц ш ндеп мен жург!зген ауыр куреспн кундер1 осы тунмен 6irri. Енд! б1здер жаумен мыналар сеюлда ашык майданда алыса- мыз,— деда Павел Данконыц жоспарымен танысып бол* ганнан кейш,— мен Германияра «кулдар» апаратын эше- лонды басдарып баратын болдым. Бурагуш кешы сепзде 1 осы жерден шыгамыз. Сендер мына партизандар эке- тет!н адамдармен 6ipre каз!р кет!цдер де, «булбул орма- цына» KipreH кезде б1зд!ц эшелонга шабуыл жасандар. Шабуылга ол орманныгГ кай жер! колайлы екешн Данко бьлед!. — К,олайлы жерд'1 табармыз-ау, 61рак. немютер 6i3re колайлы кезде орманнан ете кояр ма екен? — деп Данко баскыншылардын тунге карай орманга кадам баспай- тынын ескерт1п еда, Павел оны елеген жок. — Бул эшелондагылар тугел дырылып кетсе де бас­ кыншылардын он шактысынан баскасьгнык жаны.ауыра коймайды. ©йткен! он шакты кузетпиден баскасы совет адамдары. Мён енд16ip сагатта Кессель мырзанын уйше барамын, соныц осы мезпла'з шакыртуы бузып кетпесе, айтканым айткан. Ал егер 93repic бола калса, ертен кеш- ке дейт хабар жетюзшедк Corn сапар мен бакытты кун- ге жетуд1 борще де тшедам, кош болындар. Павел соны айтып шыгып Kerri... ... Ол туш'мен Кессель досынын ушнде конак болып, 03 уйше карай тан ата келе жатты. Не ушш екен! 6enri- ci3, Кессель оны бупн кеб]'рек сыйлаган еда, соныц салда- рынан K63i ауык-ауык булдырап кете берда. BipaK ол eci- нсн жацылран жок, Кессель оран аракпен 6ipre отанга деген ешпендшк уын канша жуткызса да оныц бойына дарыган жок, кайта отанга деген махаббаты бурынгыдан кушеие тускен секшд1 Сондыктан да кекжиектен кулан

иектенш б ел п бере бастаран та н шапары онын кезш е ез отанынын аспан кушкан нурындай кершд]. Онын дуние- деп ен суйетш де, ец курметтсйтш де, Tinri ец коркатын да адамы e3iniH memeci ед1, сондыктан ол езшш ар ак ка кызран кезш оран керсетпеуге тырысатын. Ka3ip е д э у 1р кызу екешн баскыштан кетер1ле бере сезд)' де: — Е гер eciKTi мамамнын e 3i ашса кайтпм? — дед! Ы нен. K e n ойланып турран ж ок, ес'жтен ата ж енелш , баскыштан темен туст1 де, ©3i ж ататын белмен!и терезе- сше ж акындады. Ондары ойы iuiKi iareri салынбаса сол терезедея Tycin, шешесше кершбестен жатып калу ед1, ол карсы алдында, нендей кзйры кутш турранын терезенщ кэсегше деЙ1н кирап, уц!рейш турранын, аяк астында ша- шылып ж аткан шынысын бытырлата басып калган да рана бары п сезд1 де, flip erri. Н е сумдыктыд болганын дэл сезгендей «ма-ма!..» деп т е калды. Б1рак кемейш де тас туррандай даусы шыккан ж ок , 6ip колымен наганын, eKiHmi колымен калта фонарын устай жупрш ecirace ке- лш ед1, ол бер!к екен, канша тепш'лесе де eiu6ip ж ауа п ала алмаран сон кайта ж упр ш жацары ашык терезеден imne 6ip-aK сеш'рдк Дэл Kaaip ол ар ак емес, у ж уткандай аласурып, жолында канжар кезелш турса да елейтш емес, ез белмесш щ ойраны ш ы ры п жаткан дуниесш е де кез сал м астан ек'шш! белмеге Kipin барып едк к а к терде кан-кан болы п сулап жаткан ш еш есш керд1 де, тэлп рек- теп бары п кулап тустЬ Колындагы наганы да, фонары да Tycin Kerri. BipaK ол бар куш ш ен айрылса да eciHen ай- рылран ж ок , карадрыны карм алап келш, канды елж т! куш актай алып, кетере турегелд!. Ж ер емес, сеш н кабы- рыд— MeHin кеудем д е п а келгендей шешесш кеш репн е кысып у з а к турып калды. К езде жасы, кетректе жалы н. Жалын кушейген сайын кездщ ж асы тепле Tycefli, ж уба- тар ж ан ж ок. Бул уйдеп eHfliri б а р жан, кызметкер эйел ед1, ол дары кан-кан болып сенекте жатыр. Енд! еш юм жок. Т ек та н самалы гана аймалап, кайрыны сол рана жслшп тур. Тан сэулеЫ уйге мол тусе бастаран efli, П авелдын кез1 ш еш есш щ шашында кыстырулы турран 6ip ж апы рак каразга туст1. — Б у л не? — дед: шешесш тесепн е жаткыза 6epin, ек! кез1'н ж анагы кагаздан алмай. «Б1здер отанымызды саткан опасыздыц езш рана

емес, оны ecipreH шешеш де осылай жазалаймыз. Бар- лык опасыздарга шм!» 0л1 ананын шашынав алынран караздары бар сез осы рана. Павел соны окып шыкты да, жерде жаткан нагаиын ала сала терезеден сыртка карай атып-атып ж!берд!. Мылтык даусын ести сала жеткендердщ алды кешедег! сакшылар ед1, олар елгкп кере сала кайта жвнел!'п, ко- мендатурадарыларды ере туррызды. Б э р т д аузында «партизандар» деген 6ip-aK сез. — Партизандар! — дед1 Павел куйшпт култмен мырс етгн.— Мунын кандай партизан екен1 белгш. Тек канжар нес! юм? Соны рана бшсем екен. Тан атып кун де кетериге бастады. Павел терезешк жактауына суйенген куЙ1 алыска тел*«ре карап ani тур. Ауык-ауык TiciH 6ip шыкыр етшзш: — Ех, Кессель мырза! Сен м е т тунде тым курметтеп едщ сондары тарткан сыйыц осы екен рой,— дед! щйнен. Иэ, бул сонын Павелды ез елше ешнтре тусу ушш тарткан сыйы болатын. Павел сонын бэрш сезсе де сыр сезд1рген жок. Кайрысына ортактаскан болып кабаганан кан жауа отырып, Кессель де, басдалар да оны арбап бакты. BipaK, Павел ешкайсысына шалдырран жок. Em6ip сыр сезд1р- местен шешесш сол кун1 жерлед'1 де, келеа куш «кул- дарды» бастап Германияра журш кетп. III V- Сорыс басталгалы Берлинге дэл бугжгдей улкен ша- буыл жасалган емес едк Талканы шыккан канды ордаеы- нын ececiH ж!бергМ келмеген ж ау жорыктан кайткан б1здщ-самолеттерге карсы жол бойындагы бар кунин те- rin ж!берди - Берлинге жасалган шабуылга TeMip тунрыш рет осы сапар рана катыскан-ды. Онын будан жарты ай бурьш Курск тубшдеп сорыста эуе сорысыныд ражайып маневр- лер!н керсетш, 6ip кунде жаудыд тогыз самолет!н атып ту- cipreni барлык газеггерде жазылран ед!, бул canapFbi кимылы да онан кем болтан жок. ©зшщ кузетшдеп бом- бовоздарына кауш тещйрген ж ау кузрындарыныд бесе- У1Н атьш туарди BipaK esi де бул сапар жетер жерше жете алар емес, содры шайкаста ауыр жараланган само- 234

лей канш а куш, салса. да, бой бермей, жалрыз канаты калт-култ етш , куларалы келед!. TeMipfliH. кексегеш алдары к ек орман. Сол орманра 6ip жетсе, п.арашютпен сеюрмек. А кы ры ол тшегше дв ж еттк Алыстан квр1нген орманра 1л1ге бере жаралы самолетш . безмен к оя берд! де, ©3i аспан асылып кала бердь Ол 6ipTe-6ipTe твмендеп келед!, тун пердеа ж ав д ра­ на катер и в бастаран даланы кез!мен шолып та келедЬ Кез ж етер жерде кыбыр еткен ж ан жок. Тек алыстан ас­ пан сарылы есттлед!, сарыл 6ipTe-6ipxe жакындап келед!. Гур1л1мен аспанды сарылдатып келе жаткан сол 6ip с а ­ молет Тем1рд1 жерге жетюзбестен tain экетша келгендей зу eTin к а к касынан вте шыкты д а , кезден райып болды. Тем1рдщ келш тускен жер! калын агаштын орта тусы ед1, бутактарды кирата.келш тустГ де,.б1р жуан карарай- ра суйешп тура калды. Ай нала жым-жырт. Тылсым бу- иандай менреу орман мынк етер емес. Бар сырын буркеп мулэЙ1мсш тур. TeMip жерден кайыр болмаран сон отты кез1менквк аспанды сузе бастады. — З адрар аспан жана рана кушарымда ед!, енд! ол тебеме шыкты. MiHe мен енд! тары да жаралы, тары да жалрызбын. Канаты сынран сункардай тары да жерд1 ку- шып, вм1рд1 тары адсадым. К ен аспаныд тарылар болса, канатыммен серпермш дейтш кайдасын, мен'щ Тарасым. Кайдасындар, жай отындай ойнайтын Вера, мен Алеш а! Кайдасьшдар, канатгас достары м !— деп аспан элемше телMiре карап, Te6ipeHe сейлеп тур, — муныд 6api вл!мшн рана хабары — дем бггерде ауызра'кеп тусепн сандырак кой. Е н дМ бар тшепм: жапан тузде жалрыз калдым де- мейш, керс!з, K©Mvci3 калдым демешн, жар кызырын квр- местен ж астай кетам демейш, елд1 суйген, жерд{ суйген ыахаббаттын жалыны — дем1м каш ан бггкенше сене кер- ме, кеудемнен. Ол соны айтып отыра кетт1 де, алыста келе жаткан элдекш дердш дыбысын ecTin, атып турды. — КеЛе жатыр. Ажал ма, элде азап па? Сендерге бе- р!п азапты, ажалды ез>м алармын, — дед1 де, пистолетше окты атап-атап сала бастады. ...Ал сен, содры о к — ез1М yuriH... Ол ел1спей 6epicnecKe осылай 6eKiHin алып, шырыска карай беттеп кете 6epin ед1, агаш арасынан 6ipey: TeMip!— деп сыбыр еткендей болды. TeMip ад-тад. ©з куларына e3i сене алмай, арашка жа- 235

бысып тура к.алып еда. Жанары 6ip ун тары шыкты, бул сапар Tinri «Тем!р» деген сез1 де айкын ест!лд!. — О, ражап, бул не? Адам ба, сайтан ба? Дауысы Сэулешк даусына уксайды. Бул KiM?.. Cipa, мен eciMHeH адаскан болармын, кайдагы Сеуле айтып турганым? Ол ш шен соны айтып дауыс шыкдан жакты кез!мен сузш тур ед!, кауш туш баскан кещл кегше кун болардай жаркырап aFam арасынан 6ip таныс кез жалт e n i BipaK ол TeMipAi эл1 кере алган жок. Ауык-ауык тын-тындап, пистолет!н кезей устаган к у й акырын журш келеда. Бул, аспаннан кулап тускен алгашкы ауыр минуттар- да аты TeMipflin аузына б!рден тускен Вера дейтш кыз едк Мана TeMip аспанда калыктап келе жаткан кезде как касынан жанаса еткен де осы кыз болатын. Майдандас досы ушш ол езш ел1мге киып жерге тусп' де, енд1 иеаз орманды Keein келедь TeMip езшщ жау жер!нде, ажал ортасында, турганын елеген жок, бар даусымен: — Вера! — деп тура умтылды. Вера э дегенде сескенш корыкса да, енд|‘ оны керш катты куанса да, сабыр тауып: — Сактаныныз! — дед1 акырын.' TeMip оны тындаган жок: — Енд1 маган ажал да коркынышты емес, — деп ба­ ра кушактай алды. — Баурым-ай, сети, де канатын кыр- кылган ба efli? — Самолелмнщ канаты аман, 6ipaK ез канатам сау емес. О здщ жерге аман тускенвдздГ кезГм шалып калды да, e3iM келш кондым, журвдз, тез,— деп Вера Тем1рда жетектей женелд|’. Ол орманньщ 6ip тар MyfliciHe тырыла конып, ycTiHe 6ypniiri мол 6ip-eKi бутаны тастай салран ед1, булар са- молетке жакындай берген кезде он жак буйip тустаоьшан б!реулерд1н: — Токта! Мынау не самолет? — Bi3AiKi сек в д рой. — Ия, (мздш,— дескен Ky6ipi ееплд!. Булар KiM? «Б1здйо» деген! адалы ма, жок элде ар- бауы ма? Мумк1н, б!зд! сыртымыздан Kepin самолетке ке- лу1М1зда андып турран жау болар. Осы кудж п ой TeMip мен Веранын басына Арден ке­ ле калды. Eni жак та дыбыс шырармастан 6ip орында ка- тып тур, 6ipaK, 6ipiH 6ipi ani керген жок.

Алыстан аяк дыбысы ест1л едь BipfliH, емес, квпт!н, тш - Ti орманнын 6ip жак ©HipiH алып, калыц кол каптап келв жаткан секш дк жакындаган сайын аяк дыбысы коюлана туей. — Б улар юм? Элде шепнген нелпстер ме? Осы ойдыц ушырына жеткенше болган жок, жанагы- лардын 6 ip eyi кезге кершбестен ж уг!ре женелдь C ip a, ол жеткпмен командирлер1 буйрык. еткен болу керек, ж ак а- ры кеп аяктынын, дыбысы да тез оше калды. Онык ececi- не б1рнеше адам самолетке ж етш келд1 де, айналдыра бас- тады. Кшмдерш е карап айыру киын, 6ipi эскери адамра уксаса, енд1 6ipi кызу науканнын. устшде купд1з-туш ты- ным таппай журген партия кызметкерге уксайды. Bapi де тас туйшдей жинакы. Cipa, командирлершщ 6ipi болу ке­ рек, устш де былгары курткасы бар, 6ipey айналага квз wi6epe свйлеп тур. — С ам олет 6i3KiKi, тек мунын. булшбестен конуы жум- бак. Самолет! сау болганымен ,©3i жараланраи болса, ка- ны тамар ед1, талыксыран болса, самолетш бурней алмас ед1. Орманра кеткен i3i мше, сайрап жатыр,— деп ол ко- 3iH 1ЗД1 к уал ата орманра карап ед1, бинокльды кезшен ал- ыай турран Вера: — П аш а1— деп тура жуг1рд'1 де, кайтадан ж ал т бу- рылып, Тем1рд1н колынан тарта женелд!. — К,оркпан,ыз, TeMip aFa! Ол м ент корпим— П авел Громов. Веранын айтканы рас, буд. сол Павел Громов едк Оныц Германияга айдалран «кулдарды» куткарып экеле жаткан бет1 болатын. Вера тараты жер тарпып шыдай ал- май ж у п р ш барып Павелды куш актай алды. Павел д а оны таный кетт: — Карлырашым-ау, сен кайдан журсщ? — деп оны тш кетерш алды. — С урауьщ ыз сез емес, — деп Вера буларра тандана жакындап келе жаткан Тем1р д1 иускады, — онан д а ме- шн. баты р командир1ммен танысыцыздар,.. Капитан Сай- даковты естулер^щз бар шыгар? — Капитан Сайдаков?! — дед! Павел келе жаткан Те- м!рден кез алмастан, Вераны ж ерге коя бастап, — Keuieri указда батыр атарын алган Сайдаков осы ма? — Н а к сол. — Б !з он ы ц будан жарты ай бурын 6ip кунде ж ау д ы н торыз са м о л е т !н атып туе ipгенin д е 6iaeMis. TeMip пистолет устаган он колын омырауынаи а л м а й . 237

сак келе жатыр ед'1, Павелдык куанышты жуз1нен шыа достыктык шурласын керда де, кудйтн тез умытый кета Timi кудакт! умыту FaHa емес, Павелдык: — Хош келдниз, Отанымыздын данкты батыры! — дел жайкан кушары оны мулдем шатгандырып Ж1берд1 BipaK онык бул куанышы узакка барран жок, Павел ай- каскан кушарын кайта жаза бере — Нурлан-ей! Мунда туысын келД1, бас аярынды! — дел дауыстап efli, TeMipaiK тулабайы муздап сала бёрдь Пистолетш калай тез суы- рып алганын ез'| де сезген жок, жайдай жалт етш, окшау шыкты да: ' — Юм аздщ Нуланыныз?— дед! барлык айбатыв Кайта жинап алып. Павел онык бар сырын сезгендей куш'мЫреп тур. — Менщ айтып турраным: мына 6ip топтык алдында каскайып келе жаткан казак, б^зддк комнссарымыз — Нурлан Тайманов. — Нурлан Тайманов! — деп TeMip онан сайын ширы- Fa тусп, — Вера, сактан! Егер ол мен бшетш Нурлан Тай­ манов болса, туысым емес, кас жуым. Онык бул сезш жакындап келген Нурлан да ecrin кал* FaH едк — К,ас жауыц болсам жазалай бер соныиан, ел'шнш KiMi болсак да кушарыма 6ip келий, аражан! Нурлан соны айтып кушарын жайды, б!рак Тем1рд!н ж1битш Typi жок, агалап алкына соккан журекке ofhh кезей жакындады. — Сендер кеп, 6i3 екеу. BipaK азбын деп табына ал- маспын. Аралап турып алдар болсак, Отаныи саткан аз- рын аталып, Абзалдай асыл аранын, Сэуледей адал жар- дык бетше басылган такба екенщ рас болса, ашык айта- йын, елеем де сеш ала елемга. Нурлан лгуны куткен жок еда, e3i 61летш седин бэр1 кемейше кептетшп калды да, кеудесш тесел: . ~ Д эл солай деп ел|‘м айтса, дэл солай деп Сэулем айтса, дэл солай деп осы турран арам айтса, т1рл1кт{к мз- F3Hкереп аз. Теге бер канымды, тек мше! Тем1РД>К кезелген колы 6ipTe-6ipTe -темендеп, ешве кан жупре бастады. — Мундай батылдык адамдыктан туады. Адамдык пен азрындык 6ip денеге сыймайды, енд! сеадпм. Сонда да ол Нурлапмен кушактаскан жок, кол алысып: — Мен TeMip Сайдаков деген боламын, — дед1 де,

Нурланнын тж сш е калганын K e p in ,— калай, TeMip деген атты е сп ген д е журегщ талай м уздаган болар, э? — де д ь — Р а с , бурын талай муздаган ед{, кешеден 6epi ж а- лынра айналды; — Кеш еден 6epi?! — К еш е радиодан С1зге С оветгер Одарынын, Батыры атары бер!л ген!н 6ia де естшенб1з. — Ж ол д ас капитан, колыцызды дайта экелдаз, — де- д! Павел к.олын кулшарей усы н ы п .— Мунан да зсф ба- кытты болуьщызра кайда ж урсек те тшектесшз. TeMip„щ ат кешлдщ кулш а ойнай бастаран кезш Н ур- ланра тастап: — М ынаны суйген 6ip ta c ж ур ек кыз: бэр1м1здег1 6ip Т1лек, О тан TUieri болсын, дейтш eai, сол сез менin c i3re берер ж ауабы м, — дед!. — Ю мнщ, KiM деген кыздын, ce3i дейаз?— дед! П авел Сэулеш eciHe алып. — С э ул е дейтш кыздын, сез!. Оньщ атын буп’н осы ну орман д а ест!дк Мана сонын мынаны анеап салран б!р эш eciMe Tycin ед!, ез!мнщ жаралы екешмда де, кайда ж урге- шмд! де умытып KerinniH. — О л нелйстен?— дед! П авел кулщареп. — Он, жылдан 6epi рашыкдын, — деп папирос тарта бастады. — О л ше? — Ол енд1 он гасырдан кей'ш рашык болатын. — TeMip apal — дед1 Нурлан -Оны 6ip колымен кушак,- тап, — шздщ. эр сез1щз маран сол Сэулешк эн!идей ce3i- лш тур. Ты м болмаса амандырын айтыдызшы. — С ен елден ол! хабарсыз ба ед!н? — С орыс басталралы хабары м жок, сол себепт! сабы- рым таусы лы п барады. в лген! болса да жасырмай айты- нызшы. — М ен елген жанды к ер гетм жок. Кергендер!м: ж у- peri мдран дегендетас, саган дегенде жалын Сэуле дейтш сулу кыз. ©зшн!к кандай бакытты екетщ и сонан-ак бай- кай бер. Тары шмдерд! керд1М? А бзал, Мыркал дейтш ага- ларынды керд1м. Оныд 6ipf Обкомнын ега'шш секретары, ол кай агац екен!н ез!ч таба бер. — О л Абзал рой. — Д уры с. Мыркал дейтш арак былтыр мен б арган да шахта бастыры едк Ka3ipri бастык Сэуле де, арак орынба- сар.

— Карт экем бар ед>, соны рана айтын.ызшы. Анык Tipi ме ез1? — Ол Kici Карарандынын каз1р еп атацаы адамы. — Абыржып калдым-ау, енд1 шмда сурасам екен? , — Бэрш сурап эуре болма, мети бшетгадер1м онша кэп емес. Евд!п б!лет!шм: Обком секретары Орлов. — Ж ок, (Издан шахтадан бшетшдервдзд! айтыныз. — Слздщ шахтадан енд1п бшер1м— Сайран, Шекер дейтш гул-гул жайнап rypFaH 6ip жастар гана. — Оларынызды мен бйшед1м. — Басканы мен де бишед!м. \" — Сэулемен 6ipre окыган 6ip кыз бар ед5, оны бм- мейаз бе? — дед1Павел элде неден кеудей кысылрандай KypciHe свйлеп. — Я, аты Перизат, — деп Нурлан да костады. — Перизат? — деда Тем ip суык жымыйыспен.— Оран Рашык кайсын. едак? — Мен ед1м, — дед1Павел. — Ол да аман. Деш сау, кещлда куйде журш жаткан сек1лд|. — Жолдас капитан! Алыстан жау самолетшш сарыны еепледа, ксткешкнз жен болар, — дед! Вера. TeMip тартып отырран папиросын сендарда де, сойлей турегелд'к — Жолдас партизандар1 Айтыныздаршы! — дед1 6ip колымен Вераны кушактай турып. — взге ушш ез1'н ел1мге киран мынадай ражап достыкты кай Расырда, кай елдщ тарихынан кердвдер? Кормек турсын естшщздер ме, айтындаршы? — Ж ок, бул жака тарихтын б^здан елге тарткан сыйы, — дед! Павел. — Нарыз дос Павел екеум1з десем, свдер екенс1здер. Сен меш дуниеде ешб'ф -тсвдеа жок бакытка жетшздан. ракмет жан баурым, — деп Веранын макдайынан суйд'- — Иэ, 6i3 жиырма ceri3 ай сыртта журш артга калып- пыз, — дед1 Павел. — Нурлан хатыдды Э31рле. Мен демалыска елге бар- макшы ед!'м. 0з колыммен тапсырып, куанышын ©з K03iM- мен керейш Сэулешк. — Ж аз, екеуийздщ атымыздан жаз, — деп Павел ез1 де элденеш жаза бастады да, кенет токтай калды, — Нурлан, маран 6ip ой келга отыр. — Ол не? 240

— B ip кун болса да «рте ж а с а л а берсш, 6ip комбайн- нын проектюш осы ккзден С э ул е ге ж 1берсек кайтед1? Н урлан ж азуга асырып: — Табылран акыл, — дегеннен баска сез айта алган жок. TeMip биноюпмен алые аспан га карап, 6ipece кулагын алыска Tirin тур ед1, 6ip кезде онын; — Ж олдастар, тездетпшер! — деген даусы сан к e rr i. — K a 3ip, aFaft, Ka3ip, — деп Нурлан жазганын Па- волга усынып, — окып шык т а колынды кой. Нурланнын асыккан Тем1рд1 сэзге алавдаткысы келд1 ме, калай, екшнп 6ip хатты ж аз а отырып: — TeMip ага, с!з 6iaeci3 бе? С огы с басталгалы б 1здщ жер1м!зге неше миллион тонна бом ба мен снаряд твпл/и екен? — дедь — Ол ci3AiH шахтанын мен бьлетш адамдарынан кеб'фек, сондыктан бше алмадым. — Д ур ы с, сурауыца ж ауабы да сай,— дед1 П авел кулш. \" '\" . — Мундары б|здер: ок пен о т канша теплее де, кай- FH-KacipeT канша басса да совет адамдарынын, келешекке деген ceHiMiHe тырнактай да к ая у Tycipe алган ж ок, деп журм1з. Осымыз дурыс па? — Б ул шындык, сондыктан дурыс. — Е ндеш е.с!зге артатын 6ip улкен аманатымыз бар. Соны С13 б у п н п б1здер ушш рана емес, сол келешектеп урпактар уш ш тшетп 'ж ертв жетюзодз. — О л ме? — О л мынау, — дед! Нурлан комбайннын. жобасын усынып. Б ул адам баласын ауыр бейнеттен куткаратын 6ip ж ар а мащинанын, K.eMip комбайнынык проекпек . — О к пей оттык ортасында журш муны калай ж аса- дындар? — О т пен октык келешекке деген ceHiMiMi3re к ая у ту- cipe алмаганы рой. — Б улары н ерлжтт 6ip Жака Typi екен. Ал, муны гам- ге тапсырайын? — С ол жанагы e3inia айткан тас журек кызга тап- сырсаныз болраны. — Токта! — дед1 TeMip ойлана калып. — Оны ездерщ барып неге жасамайсындар? — Алдымен Донбасты ж аудап тазартып алайык, сон- сон б!з д е KipiceMi3, — деген Н урлан сезш. 16 э. Э01ШС8. 241

— С орыс бпкеннен кешн б!з-муны б у ш шахтада гу- р'|лдетем1з,— деп Павел да к остады М ьш а 6ip хатты да ала кет!щз. — Бул комбайннын сол Донбасты жаудан тез тазар- ту ушш де кереп бар емес пе? — Бар. А, онда мен елге бармастан бурый Москвара тар- татын болдым. — Не ушш? — Сендер сешлд1 мамандарды ещпркке кайтару же- кшде ук^меттщ кйулысы бар. Екшшщен, бул комбайнды б1здщ карарандылыктар да колга алып жаткан кершедь Егер мундай маман екевдер1нд1 бшсе ук1метт1н. сендёрд'1 енд1place кайтаруы мумюн, — дед1 де, кетуге асырып кол алыса бастады. — Кузрындар жакындап калды. Жогары штабпен байланыстарын, бар ма? • \"v- — ByriiiHeH бастап болады. — Болды ендсше. Мумкш мен сендерд1Москвада то- самый да' елге 6ipre барармыз, кош болындар! — 'К еч дуниеге тепе сэлем айтыныздар, — деп партн- зандар кала бердь TeMip мен Вера эп-сэтте кезден гайып болды. ч ОН Б1Р1НШ1 ТАРАУ — Канга кан, жанра жан! Yui жыл бойы халыктын аузынан туспеген' осы кй*: ураны колдагы куралра айналран кеЫ.едЬ Жумыска тускел1 эз!рлешл, езшщ. бригадасына жу- мыс жайын айтып турган Шекер де сезш осымен бастй* ран eai, осымен аяктаура айналды. Бугш рана емес, буД евзд! ол кептен бер! мэтел етш алран-ды. Ен акыры СЩ', ранды аркага кэрып калса да, «канга кан, жанра щШ- деп сарт етюзетш. „ . ;-т Ол, касында турран Кадишаны аркага катты карын­ калып: - • Jr ~ Каира кан, жанга жан! Ол ушш, калайда буг!я Сайраннын бригадасынан озуымыз керек, — деп едк .<Я- реу ыекырып коя бердь Ол шахтадан жана шыккан Сай- ран екен, манадан Шекердщ сезш тындап тура бершть 242

Шекер оран ж алт карады да, к уйеден жылтырап тур Faн кезше, ак си га н TiCTepiHe к ул !м с!р ей карап: — Неменеге ырсыя калдын? ©зш айткандайын, iuiiK куйсе туз ж ала да денбекши бер, 6i3 бугш сенен кайтсек те озамыз — дедь — Ес1л жастык, шак, осы кызиа кор болган,— деп Сайран енд'1 де-мен т е н т е м е с т н бе, дегендей теллйре к а­ рап, Ш екерге жакындай туеш ед ц Шекер онык «е&л ж ас­ тык шак.» деуш ш аржаплнда не жаткайын сезсй де сезбе- ген болып, суз!ле карап, т е н т турран Сайранды кез1мен !штей 6ip суйд! де, к ан ат карыскандай кеудес1- мен рана кэрып: — К ез!н тым тунжырап кеткен екен. Кейж таман тур да ж еш ндг айтшы, бугГн канш а тонна берд!н? — дедь — М ен бугш б!р сараттын шйнде алпые тонна кем1р 6epin, с аган жетер жолды таптым. — А лпы е тонна?— деп Ш екер мазактаган тур кер- сетп. - — 1ш!н, куйсе тузды езщ ж ал а , ертек мунан да зорын кересш. — Алпые деп турранын тонна ма, кило ма? — Ж о к , алты айдан 6epri шьтарран KeMipiH айтып тур бул, — деп Кадиша Шекерд1н. эзш не эзш косып ед'1, сол-ак скен, турран эйелдердт б1реулер! сыпайы эзшмен, енд! б|реулер1 мазак кулк1С1мен, Кэкима сияктылар де­ р е т с ез 5мен келемеждеп Сайраннын ызасын келт!рд!. — Е гер осы айтканым рас болса, — деп Сайран Ш е­ керге колын усына омыраулай Tycin, элденрш айткалы октайлапып едь шахтанын ш ш ен Сэуле, Барабанов, Кул- тай, О л ж ай тертеу1 шыга келдь Сэуле эйелдердш орта- сында турран Сайранра гул-гул жайнаган кешлд! кесктн- мен кул1мс1рей карап: . ' • — Аспанра кетершдер оны, аспанра! — дед! айрайлап. С эулеш н соны айтуы-ак мун. екен, эйелдер анырып калды д а , Сайран 6ip колын Шекердщ мойнына арта салып: — Эне, бастыктын ©3i де айтты foS, — дед!, мае Kici- ше былк-сылк етш. Сайранра конган 6ip бакыт барын Шекер де енд! сезш калды. BipaK 0FaH aai де сене алмай, Сайраннын колын мойнынан Kepi cepnin тастап, С эулеге карай журд!. — Т эте, мЫнау рас айта ма? B ip сагаттын iiuiime ал­ пые тонна KQMip берд!м деп сорып тур. 243

— Алпыс тонна екен! eTipiK, елу торыз тонна екен1 рас. — Елу торыз тонна! — Ия, оган жалрыз сен рана емес, ертен букш ел так- данар. ByriHrici тек езш вз! байкау рана. Нарыз кулаш сермейтш кун ертен. Шекер Сайраннап кара уз!п калганына катты камы- fhh тур ед1, Сэулешц сонры сезшен бэрш.тусшд1 де, ею кайтадан жайнап Kerri. Сайранга карай жалт еткен ден- гелек кара кезшен сыкак оты да жарк erri. — Е, бэсе, мундай ерл!к жетшстеп Мирон атайдык колынан келмесе, жиырмадары Сайранныц колынан кай- дан келсш-ау. Сайранга Шекердщ бул сезшен де манайдагы эйел- дердш сыкылыктап мазактай кулгеш батып Kerri. BipaK, таласарра дэрмеш, айтысариа дэлел1жок. бйткеш Шекер дэл тауып, тап басып тур, сондыктан ол жаутандап Сэу- леге карай бердй — Онын дурыс емес, Шекер, — дед! Соуле, Сайранды кыспактан куткаррысы к елт, — бурын епюм кермеген мундай техниканы 61'рден менгерш экетудщ e3i аскан ерлш. * — Тэте-ay, оны ец алдымен маран беремш,— дегеш- Hi3 кайда? — Менде ешкандай жазык жок, жаным, комбайннын жасалуына керсеткен кеп кемектер1 уш'ш б'вдш комсо- молдарра 6epeciH, дел болмаган мына езшнщ секретарын. Саша мен Култай. : — TyciH6efiMiH, Сайран комсомол болранда, мен ком­ сомол емес пе екенмш, Сайраннан мен кем кемек керсет- кен бе екенмш? Жумыстан бос уакытымнын 6opiH сол шалиа кемектесумен етюзген жок па ед!м? Соуле онын аркасынан кагып, шашынан сыйпа- ды да: — Bopi рас. Bopi рас. 0 кпен орынды. BipaK, сен жеке кемектесоен олар уйымдаскан турде, букш комсомолдар . бшып кемектееп. Жэне комбайн сендердщ участкелерё не емес, комсомол участкесше орнап калды. Шекер Сэулеш мунан opf свйлеткен жок, екпелеген тур кврсетт колын 6ip сермед1 де, шахтата карай тура жвнелдк — Неменеге турсындар?— дед! кейщ калган тобына зек1ре дауыстап. 244

Сэуле мен Барабанов онын. с о л мшез!не де суйсш - гендей. Олжай манадан Кадишанын онашалануын андып тур екен, Ш екердщ сонынан тура жуг1ргеи Кадишанын б1ле- пнен устай алды да: — Ж анары алпыстын {шшде мен in де улеом б ар, ен- д! rapi меш мен таласушы болм а, б а р ,— деп куйры кка 6ip салды. Осы к езде шашы жалп-жалп етш Бвлекбас ж уп р ш келдь — Ж о л д а с директор, Сэулеш , с1зд1 ана жакта щакы- рып жатыр. — Юм? — О йбай сураманыз, онкей нэн. Батырдыц вз! де ке- л|‘пт1. Обкомньщ eKiHmi секретары Абзал агай да б ар. , — Баты ры KiM? — дед-i К ултай. — TeMip ше! Ол, Совегтер Одаеынын Батыры дегеи атак алып келген жок па? Сэуле Тем1рд1н батыр атарын алганын да, бугга май­ данная келгенш де, оны аэродромнан б утл кала халкы болып карсы алганын да бш етш едк Сондыктан ол еш- кандай селт етш елей койран ж ок. Култай Fa бурылып ка- рады да: — Сен кайтадан участкене бар . Олар, алдымен сен- дерд1н. участкелерже баруы м у м к ш ,— дед!. II С эуле келгенде Тем'флер Сафоновтын кабинет!нде отыр едь Ш ахтаныц Сэуледен б аска басшылары жиналып келген екен. Шахта комитет! Русаков та, шахта басты- гынын шаруашылык женгндеп орынбасары Мыркал да осында отыр екен. Бул екеу! бул бассейн б1рнеше треске белшш, комбинат болып улкейген сайын Kimipeflin 61'рсы- пыра уакы ттан 6epi осы ш ахтада 1'стейтш. Ka3ip екеуш ш де жумысы жаман емес, Мыркал шаруашылык жумысын кандай ж аксы журпзсе, Русаков профсоюздын жумы- сьгн, эЫресе соц и али ст жарысты жаксы журпздк Б)рак, соцры кезде ол Донбастын ж ауд ан босай бастаканын к е­ рш кету К0ц!лшде бар да, ж ум ы ска кещлаз жур. Квцш де жеке турран адамныц квзге тусюш келет!ш кандай, С эулекщ квз1 есштен шргеннен TeMipre Tycri. А б - 245

зал екеу) езара энпмелесш отырран Тем'1рд‘щ кез1Де Сэу- леге тез тусш, орньгаан турегелдп Онын каз'фп тулгасы да, тур1 де имнщ болса да кеншн аударарлык едь Сэу- лен! (Ирден тартып Kerri де, Сэуле оран-Фрден артык ка­ рай алган жоК. Абзал мен Тешрге epin каладан, облые- тан, трестен, комбинаттан келгендер кеп екен. Сэуле ул- кен. деп Абзалга, сыйлы деп TeMipre тура жуг1рген жоК. Шегге отыргандардан бастап амандасып барып. Тек#- мен колдасып ед1, ол Сэуленщ колын ж1берместен: — Eopi дс кутгы болсын, эаресе женю туын кутгы болсын, — дедп Онын «женю туы» деген свзше Сэуле тусшген жок. кутты болсын айтудын жен) e 3iHiKi екеш eciHe TyCTi де*. — Рафу erini3, купы болсынды мен с!зге айтуым ке- рек едд бакытыныз арта берсш, — дед1_сэл езу тартып. — Рахмет. — Осы бастыгымыз хабарсыз ба калай ез1. Кызыл туынмен куттыктаймын жолдас бастык, — дед1 Абзал. жайдарлана Tycin. — Кандай ту? — Сезд1 орнына жумсай бшу керек жолдас шахт» бастыры. Кандай десен «Кызыл» деймп!— деп Абзал кул- pi де:.— Отан кориау Халык Комиссарынын екшпп шах- тадары кешпел1 Кызыл туы кайтадан Ыздщ шахтара 6epi- ■ летш болыпты. Ертец калалык жиылыста алатын болар- сыз. Жолдас Орлов с!зге солай деп сэлем айтты. — Онда мен юмд! купыктасам екен, с5зд1 куттыктау-.. ра болмайды. бйткеш, 6ip шахтаныз.алса, eKiurni шахта-, дыз айрылып жатыр. Максим Максимович мен азд| кут-. тыктаймын, — деп барып Сафоновтын колын уетай. ллып ед|, ол: , N .. — Б13 эл1 осындары барлык шахтанын Кызыл тулИ болуына кемектесем1з, — дедй Сэуле TeMipre карай кайта оралып келе жатыр. едк Экеспнк Сэуле мен Нурлан жайында куюре'не отырып айткан 6ip сезш eciHe туардь Абзалдын ©Hi кенет взгерш кетп. Ол, TeMip батыр атарын алып келгел1 НурландЫ. катты^ойлауда болатын. Осы уакытка дейш 6ip хабары болмаи кеткен Нурланнан кудерш узуге де жакынадь Ы‘1 ®3 жайы осы болса, 'Сэуленщ жайы кандай бол- мак1* Жэне ол Те?.прдщ Соуледен эл1 кудер узбеГенш де 01летш. Онын устше, бупн Тем!р осылай журер алдында: Абзал ага, есвдзде ме, мунан ек« жыл бурын 6i3AiK 246

6ip э н п м е т з б!тпей калган ед1-ау, сонын уакыты жеткен сиякты,— дегбн болатын. О нын ойы не екенш сон да-ак сезш, кен1Л1 туйтккренген ед1. K a3ip Сэулеш кврген сон калай киярын бшмей журег! к а н жылап кетп. — Кимаганмен амалтге? — дед1 1шшен. Ол осы ндай ойда отырып сырттан келгендердщ 6api ш ахтага тускел1, жумыс кшмдерш кие бастаганын д а сез- ген ж ок. T u r n Сэулешн TeMipre, «— стз туспей-ак койы- ныз, ш ахтан ы н ауасы ауыр келер» дегенш, «жок, ж ер ас- тын ©Mip бойы 6ip кврген емеспш , керейш» деген TeMip- д1ц де с езш еепген жок. Т ек Сэулешн: — А б з а л ага, шахтага тусп ей с13 бе? — деген даусы шыккан кезде барып онын ойы белшдй BipaK, ол ауыр ойдан с е р т л ш кете алмай к урсш е турегелш: — С эулеш , маган 6ip кш м берпй, — дед1 де сырын буркеп Ж 1бер у упнн тез жайдарыланЫп, — тым болмаса комбайнды керш шыгайын, — дедк С э ул е онын ойындагысын сезд 1 де муная карап турып калды... ... Б ая гы Сэулешц юшкене кабинеп'нде туратын пла­ кат. к а з 1р улкейтшп, eciK алдында турушы едй Ш ахтага карай беттеп келе жаткан Т ем 1рдщ Ke3i соган туст! де токтай калды. — М ы нау Мыркал агайдын дэу'фшен калран мура екен, — деп, кулд'1 де, — М ы ркал aFa, осыдан ею ж ыл б у ­ рый сур ай алмай' кеткен 6ip сурауым бар ед1, соны енд! сурайын б а ? — дедн — Т ак , сура шырагым; сур а. — Эй, вз1н>здщ сурарлык ш тенеш з де калм аган ке- ршедк ж у р т квзшше уялтпай-ак кояйыншы. Ж олд ас.ж а- ца басты к,— деп, Сэулеге элденеш айткысы -келд1 д е ,— жок, шахтанызды кврген сон барып айтайын, — дедк — Айтарыныз мына суреттер жайында бблса Ka3ip антып калыныз, ейткеш ш ахтадан кайта шыкканымыз- ша б ул ж о к болады, — дед! С эул е кул!мс!рей, карап. — Неге? — Кызыл тулы шахтанын алдында жешсп гана бей- нелейтш сур ет туру керек. — М енщ айтайын дегешмнщ ©3i сол еди С)здер муны Кызыл туынан айрылып калган сол 2-шахтага берщ'шдер. Буларды ц карсы алдынан карны шермшп П еризат шыга келд1 де, Te.Mipai кере салы п жалт бурылды. 247

— Тамаша-ау, жакарц Перизат емес пе? — дед1 Те- м'ф манындарыларра таадана карап. Кезше кез1 кездескен сон, жэне бккалар жауап ката коймаган сон Сэуле ун катты. — Перизатыныз сол. — О л Kici б1зден неге кашты? — Bip ce6e6i болган да. Оны Белекбастан сураныз,— деп Сэуле е н д т жауапты Белекбаска аудара салды. — Ол Kici былтыр куйеуге шыккан, биыл нелеу, каз'ф декреты демалыста жур, — дед! Белекбас. — Э, солай ма. Бул ен жаксы демалыс екен. Юмге шырып ед1? — Маган. — Солай ма, онда бул cofuc саган онша зиян болма- FaH екен. TeMip.niH бул сезшде нендей астар барын Белекбас сезген жок. Ол Сэулешн: — Белекбас та мунан ею жыл бурынрысындай емес, ол, Ka3ip ек элдынры участкем1'здщ бастыры, — деген св- з1не де толык тусше алган жок. — Ей алдынгы участке эйелдер участкеа деген жок па едмздер? — Я, эйелдер участкеск — Сонда бул эйелдер участкесшн, бастыры ма? — Болса ше? — Койдым... Жолдастар, юшкене токтаныздаршы, мына б'ф тамашаны кара, бэр! 6ip KiciHin баласы ма жа- ным-ау,— деп Тем5р токтай калды да, немере-шебереле- piH каздын балапанЛарындай epri3in келе жаткан Кулеш эжейге карай бурылды... — Лрмысыз шеше? — Бар бол балам. Ушц мелд1р тунык екен. Бул кай баласын? — Юм екешмд'1 б'|лмейаз шеше. Майданная келген кеп баланыздык 6ipiMiH. Калай, халыныз жаксы ма? Кулеш эжей кезше таман тускен ак шашын 6ip жиыс- тырып тастады да TeMipre теале карап: Балам, уят болмаса, атынды айтшы? — дед!. — Атым Тем!р. — TeMip! — дегеннен баска штене дей алмай калган эжесшщ женшен тарткылап: — Э ж е, эж е, анау кунп баты р атарын алран осы Kici,— дед! казан бас neMepeci сыбырлап. KyflciH эжейдщ туперген Tyci’ жадырап, кайгымен 248

каткан кабаил кетсршп кетт!. Акырын басып кеп TeMip- дщ мавдайынан аналык, меЙ1р1ммен 6ip суйд! де: —ж К еп ж аса балам. Ж улды зы н бшк тугаи ж ан екен- cin. С еш eciprcH ата-ананын д а , ceHi суйген ж ас жаннын да арманы болмас,— дедь Ол соны айткан кезде Тем 'ф дщ де,Сэулеш н д е ж ур еп катты т у л ап Kerri. BipaK, eKi ж уректщ сорысы ею белек Ш О рталы к штректе колтыктасып келе жаткан Мирон, Казыбек, Тайман yiueyi узак. ем1рлерш ц жемкпн 6yriH гана кергендей тым аскактап, тым кец‘|лд1 келе жатыр сд1, дэл о рта жолга келгенде Тайманныц кещлш к ара т у ­ ман басы п Kerri. ©йткеш, ол куш бупнге дейш С эулсш кезппн ары мен карасындай Kepin, Нурланымнын K63i деп iuiiHOH Нурланды кандай суйсе, Сэулен! дэл сондай суйетш д е , ол не айтса да кенс кететш. BipaK, сырын еш- KiMre сезд!рмейтш. Былтыр бригадирл1кп де Ш екерге Сэуле айткан сон бердь Р усак о в кудрей ж урш турран кезде оны б аска 6ip uiaxTaFa участкен'щ бастыры етш ж1бсрмекип болтан ед!, CF3H д а бармай, Сэуле айткан сон Мирон карттын кара- уында калы п койды. Онын акыры жаман болFan жок. Данкы буг!н жер жангырыктырып, елд!н enceciH кетер- ген комбайнды 6ipre жасасты. B yriH ri тунрыш байкауда комбайн кекшдепдсй болып шыккан с о н баскалар кандай куанса, ол да сондай куан- FaH едк Ойламаган жерден барл ы к куанышын кайры б а­ сып Kerri. Оран себеп мынау болды. М ироннын он жарында келе жаткан Казыбек манадан ойда келе жатыр ед!, 6ip кезде кеудесш кере Kypcinin алып: — Тайман, сен екеумнз 6ip жыл туран курбы едж. Курбы болсан да келщд! менен бурын Tycipin, кызды ме- нен бурын узатып кызырын керген едщ. Ж алганнын жа- зымы кеп кой, Ержаным олай-булай болып кетсе, менщ Сэулетайдан баска KiMiM бар? Мен оны белек уй еткеи- ше, TeMipfli колыма алсам деймш . Осыран сен не дей- ciH? — де д ь 249