Әлжаппар Әбішев-Тандамалы шығармалары

ты. BipaK Зоянык коштасып калгысы келмедк жулдызша агып барып, Ержан KipreH тутшге ол да cynrin Kerri. — Ержан, Ержан! — дед! орган нише Kipe бере бетш буркеп. Бул кезде Ержан жанагы немю офицерш алкымиан сырып, кабыргара жаныштап жатыр едц Зоя келдт де офицердщ жабарыдай- жалбыраран шашына жармаса кето. v — Bepi, 6epi суйрешз иттП— деп ол тукшрге карай ^ Остене тартып еда, Ержан офицердш белшдеп канжарды суырып-ак алган екен, онын ез канжарын озше салып Либерд! де: — Ал каруын!— дедк Булардын KipreH жер1 ен шетю еа’к ед1. Онын кора жары тагы есйс болатын. Зоя жалма-жан Ержанды устай алып озше карай тартты да баскыштан томен туардь Кайтадан жорары котершетш 6ip баскышка алып келш efli, аржарынан ала-келенке дала кершдк BipaK, тун ка- рацрылыгын буркенб бастаран даланы булттай кошкен кою тутш кара тунектей басып тур. Ж ак а Рана ем1рмен кош айтысып, ел1мге басын байларан Ержап erwi сол ка­ ра тунекпн iuiineH ум1т erri. t ©рт уйд!н астынры катарына эл‘1 жегпеген болу керек, кара тумандай каптаран TyriHi болмаса жалыны керш- бейдк Тек, ыкка карай жер бауырлай кошкен калын, ту- т1нге сэулес1н рана Tycipin тур. Зоянык элденеш айткысы келш ед1, Ержан шыгар жол барын бшген сон оны сейлеткен жок: — Экел жакагы иттщ кшмш,— дед!. Ещй б!раздан кейш Ержан офицердщ KHiMiH к и т ал -. ды да, ыкка карай жылжыран кою тупнмен 6ipre жыл- жып кете барды. Онын сонынан Зоя да жылжыды. Ill - Бурынры Павелдщ кабинетшде ею немю, солар сияк- ты тары 6ip сумырай отыр. Онын 6ipi мунан сепз жыл бурый Германиянын 6ip каласында кунд1з комендантгык ет1пн тазалап, тунде Kici тонап журетш Кессель дейтш eKi урты йшне KipreH шушрек коз узын нем1'с. Енд! ол осы калара комендант болып ©3i 6ipeyre eTiriH тазалататын оолыпты. BipaK, жасынан жулык жалаура шеберлешп

алран немеге етж тазалаушынын ешкайсысы унар емес. Журт мактаган талайды кабинетше алдырып, талайын тепюлеп айдап шыгып жатыр. Ал оныц катарында отырран селд1р муртын гитлерше танауынын астына yftipin койтан, жуан карын, тапал Сары сарандыгымен де, урлырымен де данкы шыккан атакты Бегмердщ бал'асы Марек дейтш немш. Мунын, e3i де эке- ciHe тартк,ан некие. Ещн ол'Донбастьщ 6ip улкен шахта- сын немденш, ата-бабасына бггпеген мол казыиата не болу саудасында жур. Булардан баска eciK жакта 1лмиген 6ipey отыр. Бул кара шыбыннан баскамен дос болып кермеген Ненашев дейтш маскунем. Ол, осы Кессельдердщ жумсауымен мунан он кун бурын, ел жана шегше бастаран кезде па- рашютпен тускен болатын. Сонан 6epi ол, немютердщ ен сетмдй ен кадырлы адамы болып алды. ©йткеш, 6ipiH- ннден: Павел сиякты совет инженер1н осында «алыпкал- са», екшппден — шахтанын кеп жерш аман алып калды. ■ Бул yiueyi элденен! кецесГп отыр ед1, ауыз уйден эдде- KiMHiH ашулы даусы шыкты. Соларды тэртшке шакыррысы келд! ме, Ненашев уры итше зып 6epin ауыз уйге шыкты да, еш куп-ку бо­ лып кайта келдй — Зор мэртэбалы мырзалар, менщ жиешм Павел Громов жараланып калыпты. — «Жараланып калыпты!» Келттрщз, тез келт1р!- щ'з,— деп КессеЛь ушып турды да кайта отыра Kerri. Ол кеткеннен кейш кеп кеш!ккен жок, басы жаралы Павел да жан алушылардын алдына келш турды. Бурын •Нурлан exeyi отырып талай сырласкан жерде немштердш отырранын керген соц кенш босап Kerri ме, жок элде миы козралып Kerri ме, ол кезш жумып басын устай алды. Кессель карсысындары орындыкты нускап: — Инженер мырза, мунда келш отырьщыз! — дед!. Павел басын. ycraFaH Kyfli орындыкка отыра бере Кессельге кез тастады. Ею жары да аз уакыт уншз отыр- Ды да, аздан сон Кессель 6ip-eKi рет ырралып барып ун катты: — Я! Инженер мырза, сейлешз. Турпиз тозран етш- TiH жулыры сек!лд! болып KeTinTi, басынызра не болтан? — Сдздерге шлгеш ушш алран сыйы рой басымныц. 61

Кессель Павелдык бул сезше ойланып калды. Сэл кш- ре ойын туйд! де звонокты басып: — Я, оберлейтенант БиттектН — дед!, кез1 еябрейген кек-тукыл ефрейторра тура карамастан туйшп. Биттек дегеш ефрейтордан да кек тукыл офицер екен. Агаш табанды еппнен тактайды тарсылдата Kipin келш ед‘1, Кессель оны сейлетпестен: — Оздер етштщ конышы мен остерЩ1зд‘1 кашан жия- сыздар осы? Бул не маскаралык? С!здер мына KiciHiH инженер екенш б!леаздер ме, жок па? — деп ак,ыра же- нелдь — Бьлем1'з, мэртэбасы бшк мырзам. — Я. бшсеш'з бул не? Мэдениегп адамды зэб!рлейтш ауру аздерге кайдан жуккан? Мен а'здерге кеше не айт- тым? — деД1 Кессель бурынтыдан бетер катулана тусш. Совет адамдарынын басын жарып, кезш шытарраны yrnin алрыстан басканы ecTin кермеген Биттекпц кез1 жыпылыктап Kerri де, Кессельдщ мунысы нендей суркия- лык екенш тусше алмай: — Гафу етйЦз зор мэртэбалы нем. Б1зди Фолькерс' мырзаныц осы KyHri эйелшщ бурынгы тастап кеткен ба- йынан калган баласын орыстын 6ip KeMnipi Teyin елт!р- ген екен. Сонын, KecipineH капитан Миллердш кайда екен! де белпаз,— деп мщпрлей бастап ед1, Кессель столды сарт етюздй — Teyin елт1рд1?.. Тепкен орыс KeMnipi, елген немк солдаты ма? — Тук катес1 жок, нак солай зор курметп нем. — Ci3 езшздщ не деп турраньщызды сезеа'з бе? Бул корлык, мазак, — дед1‘ де Кессель вз1т’ц жанралактык icren отырранын тез сезш Павелга жалт карады. — Мен. мына Kicini не ушш зэб1-рлегендерщ!зд1 сурап отырмын. — Сол кезде б!здщ батырлардыц колы байкамай бул Kicire т-ит кетсе керек. «Байкамапты!» Бул не сез? Калайша байкамай- сыздар? 0йел мен еркекп айыра алмайсыздар ма? — дед| де зымияндыкпен сылк-сылк кул!п: — Рафу етвдз, инженер мырза, ахмактарра ci3 KeMnip болып кершш- аз!.. — дед! де, ез адамына карап,— жазаны сол эйелдщ езше салу керек емес пе ед!?—дед!. — Жанжал дал содан шырып кеттть — Калайша? — Ол былай курметт! нем. Б1здщ батырлар сол эйел-

д!к ызасы уннн елу эйелд! он минутге-ак. жиып алран екен. Олар катеден мына инженердщ шешесш де косып ж!берштк Мен келд1М де, босатып Ж1берд!м. Ал, инженер­ дщ басы мен келместен бурын жарылып калыпты. — Бэрш де босатып ж1бердщ!з бе? — Ж ок, тек, мына инженердщ шешесш рана. — Д уры с еткенс1з. Буки! Россиядан мыннан 6ipey гана кездесетш бул сешлд! адамдарра епктщ екш еа ту- гьп тумсыры д а тиетш болмасын. TyciHiKTi ме? Онын. не уш ш мунша кубылып отырранына Биттек ту- сшген жок, тусш бесе де: — 0те TyciHiKTi! — деп басын изедй — Барыныз! Биттек шырып кеткеннен кейш Кессель кагаздарын ын- еайлай бастады. Ал, Маректщ .ек! K63i жемтж керген куз- рынныц K03i секищенш Павелдыц еншен элденеш анды- рандай кадалып калыпты. — Я, ашуынызды басып болдыныз ба мырза? Болса- ныз жумыс жайын сейлесешк,— дедь — Мен ешкандай жумыс жайын бшмеймш. Сондыктан менен ештене кутпендздер. — Калайша бш м ейаз, калайша кутпейм1з? — Мен с!здерге жумыс icrey уш ш калраным жок. — Я, еид1 не ушш? — Донбаста тудым, Донбаста елу1м керек. Баска жер- де ©Mip де, ел1М де маран керек емес. Мен ушш Донбас— Павел да, П авел— Донбас. Мен сол ушш калдым. Кессель онын, бэрш Ka3ipri ашу устшде айтылып отыр- FaH сездер деп укты да: — Ашумен айткан артык сездерщ1зд1 6i3 кеш!рем1з де. мынадай кецес берем:з: Ыз бурын б1зден не кутсещз, соны ani де куте 6epini3. Ci3 алыстарыны кере бшетш адамсыз, олай адаспакыз. Слздей Kicire мундай кикарлык ешкандай пайда эпермейдк Б1з юмнщ KiM екешн б ш п болганбыз. Басыныздан аккан 6ipep тамшы кан ymiH кай- рырудын тук каж ет! жок. Tepic жауаптыц Ty6i Tepic ша­ рага соратыны есвдзде болсын... Павел мырс етП де Кессельге ж алт карады. — Дара арашында асылып турран Kicire жер козралса да 6api6ip, Tepic каратып Kaeip атсан да оран менщ жу- periM eiifli тебренбес. Керд(м турлер1ндй кврд1М елд1 ка- лай куйреткендервдь Керд1м адам баласын прщей комш, кара жерд1 калай к ук1ренд!ргендер{цдь Керд1м де узд1м

кудер1мд1. Енд! тек осы тутан жерге квмшсем болтаны, кандай жазамен елеем де 6api6ip. Кессель ашуга булытып, столды сарт етюзд! де ушып тура келдь Б!рак, Павелды тэты да арбап Keprici келш, ецше сэл жылы шырай 6epai де: — Слзге акырры рет KeiuipiM erin, акыргы рет ескерте- м!н. Егер, елпщз келмесе, женге келщ!з... Алдымен шздш бул кунге дейшп б1здер туралы ойлатан ойьщыз бен 6ia- ден куткен ум тш зд! бйппм келедн Кэне соны айтыныз!— дед!. , — Мен ел1мнен коркып жалран eMip суре алмаймын. Ойлатан ойым да, куткен yMiTiM де жок менщ. Кессель сылк етш отыра кета де звонокты ею рет ба- сып калды. Онын звонокты ею рет басканы ею жендегш шакырган белпа екен. Звонок бердлмен жанары кек-ту- кыл ефрейтормен жэне 6ip немш жетш келдк Кессель ойда отыр. Онын журеп толы адамды калай елт‘фуд1ц жолы болатын. Адам баласын эртурл1 катего- рияра болш, сол категорията белплеп алран жазасы бар. Онын бэрш сонау шекарадан 6epi жумсап бгпрген. Bipan, ол енд: ойлап караса, бул кунге дейш колына совет ниже- нер!нщ б1рде 6ipi туспеген екен. Тунгыш рет тускен осы Павел; OFan бершетш жаза ол категорияга KipMefl калып- ты. Колданылып журген жазанын кайсысы болсын буран жешл. вйткеш, «советтщ 6ip улкен инженер! б1зге берш- Д1» деп осыдан ёю-ак сарат бурын мэл1мет ж!берген бола­ тын. Сондыктан Павел унпн жазанын жана турш— ауыр TypiH табу керек. Кессельдin ойлап отырганы сол. — Ату да, асу да, жару да, т!р!дей нему де, тас бай- лап ттршей сура тастау да, кылышпен шабу да, журегше танба басу да — 6api жею'л -буран. Енд1 кайтпм? — дед! шшен. Аныры тапты. Тапты да жендеттерше карады. Б!рак, ол уюмш айтып улпргенше болтан жок, дэл сол кезде ра­ дио самбырлап коя берд!. «Тывдацыздар, тынданыздар! «Кек» станциясынан' сейлеп турмыз. «Кек» станциясынан сейлеп турмыз» — де­ ген Нурлайныц даусын Павел тани кёгп. Кессель мен Маректщ кез1 шыраннан сорралап келе жаткан бурюта керген кояннын кез!не уксап кеткен екен. Радиола езшщ де аты аталатыныи сезгендей Павел да' солардын куйше туею урёйленген болып TyciH суытып алды. 64

«Bi3 бул уранымызды 6yriHri «Кек» шахтасынын ту- бше ш ала-жансар кемшген ад шашты аналар мен аяулы ала, дарындастардын елше арнаймыз. Ардадты ата-аналар, aFa-бауыр, апа-дарындастар! К,апы далдын, дайгы жуттын. Ф аш истер журген жер хасрет пен шер, ел1м мен дерт екенш енд! бwren болар- сын. Торыз куннен 6epri тарткан азабьщ таудай, торыз куннен 6epri аддан дез жасын, тегйпген данын келдей бо- лып, ар-намысын, тапталып, ел'шнш елд1п — фашистер- дш, ец арсыз, ен азрын айуандардын табанында жатда- нын керген боларсын. Ендеше тында, дедке толы журед- пен тында! ■ Егер адамдыд атымды адтаймын десен, ед алдымен арынды KopFa! Арынды доргаймын десен, елт1р фашис- терд|. ©лп'р оларра ел!к сатдаи Павел Громов, Ненашев сыядты опасыздарды. Егер тарих алдыида 6exine дара танба басылып, езш туг1л урпагына адам баласы ж ау болып кетсш демесен, намысынды корра! Намысынды доргаймын десен — ел- т!р фашисты! ©лт!р опасыздарды! Оран сенщ кунпн же- тедд саган д у а т беретш б!з бармыз. О ган бар». Барлыд шыдамын салып, басда сездщ барлырына да шыдап багып ед!, Отан деген сез Кессельдщ кеудесше одтай дадалды. ©imp ушн,- euiip, дуртындар, табындар. Ж аудын мынау станциясын!— ш о л . далш-далш exin бар дау- сымен айрай салды. Марек б!ресе есшке дарай, 6ipece радиора дарай жугррд!. Кессель телефонра жармасты. Eipan, олар радионын унш епнргешмен, ел ушш ку- pecin журген ерлердщ ун!н emipe алган жод. Сол куннен бастап Гестапонын efci аядты уры Hrrepi тыным кермей TiMicKinen-aK бадты. Eipan ездер1м' ен 6ipre журген Па- велд!д к!м екенш тани алган жод. У1ПШШ1 ТАРАУ — О жасаган! Бебепм жатдан бесжке сарбас жылан оралгандай журеп'м неге 6yriH д1р!лдей беред1 бул? Эл- де Москвага тенген датердщ думпу! ме мен!н дарт журе- riMfli тенселткен?.. Иэ, сол болар, онын 6e6eriMiiin 6eci- гшдей кёршетш ж е т де бар-ау. ©йткеш ол Абзалым мен

Нурланымнын ушкан уясы рой... Ей, балалар! Бупнп радиодан Москванын cofwc жардайында екенш ecrifli шздер ме?.. Ендеше, бугшп куш сол Москва ушш тепл- ciH, салындар кимылды! Сакал-шашын кырау шалса да жаны эл'1 жалын ат* кан сом денел1 карт бригадир осыны айтып айрай сала алдында yioai жаткан кем1рД1 буркырата жвнелд!. Бул Нурланнык экес1, 6ip кезде бук!л Карарандынын ек, атакты шахтер! аталган Тайман дейтш карт жумысшы ед1. Жасы да енбеп де улкен. Сол улкен енбеп эперген бедел1 де улкен ед!. Сондыктан карауындары жумысшы- лардын. 6opi де онын айтканын зац керетш-дь Сол эдет- TepiMCH олар бригадирдщ жацары салган уранына wiece катты кимылдап кем1рден дария агыза бастап едь Жай соккандай сарт етш элденеа сынды да конвейер кенет токтап калды. — Ау не болды? — Тары да бул1НД1ме? Тайман бул сураудын ешкайсысына да жауап каткан жок. Рештакты жагалай жуг!ре отырып конвейердщ бу- л!нген жерш тауып алды да, онын механика'з жендел- мейтшш кергеннен кейш штрек жактарыларра айкай салды. — Ей! Телефон coFbin механики, Мироннын ез!н ша- кырындар, Миронды! Аздан соц тары да дауыстады. — Е-й! ЕшТбм Keiri ме? — Кет-Ti, кет-тН — Ей Белекбас бар ма? Белекбас! — Жо-о-к1 Жо-о-к! — Жогалсын бар болрыр — деумен Тайманнын aftFa- йы да 6iiTi. Конвейермен 6ipre бар ирнплж токтаран- дай айналаныц 6spi де мещреулене калды. Тайман не болды дегендей узын лабанын енбойына кез Ж1берш ель eHceci кенет сылк Tycri де, укш жаткан кем1рге жантая кетп. Мундай бегеттер бурын да талай болран-ды. Му- нан бурын да дол осылай жантайып талай жаткан-ды. BipaK онын кызыкты Ke3i де болатйш едк Сол карангы тар тукшрлерден бойды балкытатып балрын ундерд^ц алуан турлер!, сынкылдаран эдем! кулюлер, журекнн езш епкендёй езгеше суду сезшетш cyflicTep де еспленн едк Tirrri кайсьНИр кездерде кос^Журекпц б1рдей каккан лупии де Тайманнын K9pi куларына шалынатын. Byrin 68

онын 6ipi де ж ок. Бэрш де cofhc жалмап кеткендей, тек, устшде су ж ак а 6ipaK eKi Ti3eci бiрдей пара-парасы шыкдан костюм! бар, дембелше бойлы бала ж ш т кон­ вейер токтасымен у к ш KeMipre шалкасыиан жата кеткен едь сэлден кейш шыркдп коя бердй Ж ай басталып барып аскактай кетер1лген сол эдем1 энге кулагын Tire Тайман ман,айындагыларга кез тастап ед1, 6api де сол энге уйи калган екен. — Бул ю м , жаным-ау! — Б!зде мундай эшш жок ед1 гой. — Элп 6ip Сайран дейтш колхозшы бала сеюлдь — Сол, сол ж алкау бала. Лаба деген аты бар.-бш ктш мен eHi жарты метрден аспайтын, узындыгы ею ж уз елу метрден , асатын осы узьга тар куыс Сайраннык кезше будан 6ip ай бурын ал- Faui келген кезде кврдей кершетш едь K,a3ip e3iHin уйш- дей болып кеп -i. Tirrri ол кей тундер1 шахта imiHe туней кететш-дк BipaK, жумыска эл: твселе алмай жалкау аталып жур. Колхоздан онымен б!р кезде келш, каз1р жумысты онымен 6ipre' 1стейтш Шекер дейтш кыз: — Мынаныц барлык Kyiui кемейшде екен-ау,— деп озьч тастап ед1, Сайран эщй аяктамастан: — О, керемет, керсмет, меш керсе болганы кыз атау- лынык бэр'1 де cyfirici келш киядан тшседь бул нелжтен екен? — дед! кул1МС!реп. — Шекер-ay, мынау не деп отыр. К,ай кияда кагы- сып кай уяда cyfiicin едй бул сешмен? — деп epirin отыр- гандардык 6ipi оларды жани тустй Шекер Сайраннаи да ашык, жайдары, кез[ кандай eTKip болса 03i де сондай етюр едь Ж ауапка ipKiflren жок. Аласыз кара, квзш Сайран ж акка 6ip жалт ет- юзш: ' — Мен емес, жалкаулык дейтш суду онын cyfticepi,—j дед| де ду еткен бетш баса койды. BipaK алма бепшн дэл осы сэтте шиедей болып кызара калганын жер астынын карадгылыгы буркеп, епш'мнщ кезше туарген жок. — Ш екер!— дед1 Сайран наз дауыспен,— мею аяй- тын буюл дуниеде жалгыз сен гана деунп ед1м, алданым- паз акмак екенмш гой мен. — АкЫлды болу колынан келмейтш адамды юмдер аясын. — K im? Мен бе акылды болу колымнан келмейтш? — Б7

деп Сайран тап 6epin ед1. Шекер жанына жылжып келш . калган Тайманды устай алды. — Ата! — Бул не ойын? — дед! Тайман Сайранга зеки карап. -г- Жэй, оншейш, ержкен сон,— деп Сайран кайтадан жантая кетп. \" — Жумыс барда epiHin, жумыс жокда epireriH эдепц- ау сешн. — Менен бурын мынаны жвндеп алыныз. Таймаинын кез1 алыста келе жаткан б!реуд1Ч колын- дарыфапарына Tycin ед!, Сайраннын свзш елеген жок. — Ей, KiM болсан да бас аягынды,— деп айрай салды. Бул келе жаткан участке начальнип Сэуленщ орынба- сары, e3iMi3re бурыннан таныс Белекбас екен. Ол елбе- лектеп жетш келд! де, emire свйлеп отыра кетп. — Уй, журег!м нетш кетп гой. — Мирон кайда? — дед! Тайман оран зйпдене карап. — K,a3ip аксакал, каз1р. Карт адам рой жупрсе де жете алмай келе жаткан болар. Yh, менin. ез!м зорра жетт!м. — Агай, мынаны журпзер енервдз бар ма? — Жок, Шекержан, ол мен сиякты инженерд!н емес, механиктердщ жумысы. — Онда екпеадзд! несше внпрдвдз? Белекбас Шекерд!н бул сезше не дер!н б!лмей той курмелш калып eni, e3iHiH ecd эдеи бойынша мандайы- нан тер сорралап коя берд!. Сасканынан энпмен!н бетш баска жакка тез аударура асырып, мандайынан соррала- FaH тер несерш орамалымен 6ip-eKi рет кеалте сурл'п тас- тады да: — Ал, Жолдастар, б!зд!ц шахтаны енд! 6ip жылдан KefiiH барлык шахтанын алды дей 6epinaep,— дед!. — Bip жылга дейш арты болсак жет!скен екенб!з,— дед! Тайман жактырмагандай тур керсете б!р козгалып калып. Сайран Тайман мен Белекбаска кезек карап алды да: Арай, сорыстын кашан 6iTeriHiH айтыцызшы,— дед1 Ьелекбастыд бетше ущле Tycin. Е. мен оны кайдан бьпейш? — Шахтанын 6ip жылдан кейт кандай болатынын 01лгенде оны калай бшмейаз? Белекбастыц кекпп’л кез: ашу аязымен мулдем шакы- райып кетп. 58

— Ширак, сен шырак, мен с е т и курдасьщ емеспш, байка. Ато мен сеш нетш ж!берермш,— деп дауысымен 6ipre кушык кеудесш де кетере бастап едц Тайманнын: I — Курдас болмасан арасысын, айт туснш рш ,— де­ ген зекшд! сезшен кейш кайтадан басылып калды. — ТусшД1рсем мынау,— дед! ол енд! дауысын да бап- пен шырарып,— Донбастан кедген ана 6ip Мирон дейтш шал KOMip комбайнынын .жана турш ойлап тауыпты. Сол жайында Сэулемен 6api кекесш отыр екен, олар, маеан ci3 мунЫ калай дейс1з, осы реальни ма деп ед», мен ге- ниялышй дед1м... -Тары не деп сд1М... 9 , иэ, мен де кемек- TecepMiH, тез1рек долга алыныздар, дед1М. Енд! тусш- дщ бе? — Ж ок,— дед1 Сайран басын шайкап,— «тусшд1рсем мынау» дегеннен баска сезвдзге TyciHe алмадым. — Ей, 63iH саныраумысык, эй? — Жок, барж де естш отырмын. — EcTicen былай, олардын жасайтын комбайны ic болып шыкса бар рой, дэл сендей еду ж!г!т беретш ке- Mipfli онын жалрыз вз! береди — Квм1рд1 д е ез1 каза ма? — ©31 казады. ©зь усактайды, науара д а eai салады. Совда сен сеюлдГ жМттер бар рой кайла, курек деген- дерге пыскырып f a карамайды. — Е, эттен ондай машинеге кол жетпейд! рой. Егер колым оран ж ете калса мен кайла, курек кана емес мы­ нау Шекердей кыздарра да пыскырмас ед1м. Тайман Белекбастыц бул сезше сенерш де, сенбес!н де бишей ойлана кадалып отыр едй \" — Айтпакшы, cyfiimni аксакал,— деп Бвлекбас онын колынан устай алды. — Белеилм-ау, буйра басым-ау, не айткалы келесш?. Элде, Нурланым келд! ме? — дед1 Тайман иегш кемсен- детш. — Жо-о-к, кария, менin айтып отырраным Нурлан емес. — Енд1 Йемене, cyfiimni деп куйсеп отырранык? — деп Тайман Бвлекбастык колын Kepi cepnin Ж1берд1 де Tepic айналып кетп. -— Абзалыныз обкомныц eKiHmi секретары болыпты. Ол аз ба? OFan куанбайсыз ба? — Оны взiM де бьлемш,— дед! Тайман иегш кете- pin,— Мыркал не болыпты?

— Оны б1лмед!м. 0 з ойымша Мыркалынызды бастык ете коймас. — Е неге? — Б^здщ Мырзекен кай бастыктан кем? — деп бф-ею ашыкауыз жагымпаз дурсе коя бер'ш ед1, нагыз жумыс- шылар оларра сыздана карады. Белекбас ез'шщ андамай сейлегенш енд1 рана сезш, ек'1 жактан б1рдей кысылып, кыпылыктап отыр. Мыркал- дык бастык бола алмайтын себебш айтайын десе мына отырран жарымпаздар оран каз1р-ак жетюзед'1, ©TipiK мактайын десе жумысшылардан именедк Енд1 не дер'ш бшмей, эрюмге 6ip жаутандап отыр едк штрек жактан келе жаткан б1реуд1 коре сала куанып Kerri. — Зне, 6i3fliH Мирон Павлович та жегп, эне! — дед! KiM екенш колындагы фонарынан тани кет1П. Кед кеудесш тар лабара сигыза алмай 6ip колымен жылжып дембелше бойлы 6ip адам келе жатыр. Басын- дагы былрары кепкеа де кем1р журанасы жуккан май- лы бет1 де жылт-жылт етедь Кэршпн тек самай шашта- ры рана жариялап тур, эйтпесе Typi, дамылы эл! жас. . Ол жакындай берген кезде Тайман кеныда дауыспен: — Ойбай, достым-ау, мына буйен кусаган мундарын токтап калып жуйкеш кескешн кордщ бе? Ею сараттан 6epi cni туйip кемip бере алганымыз жок,— дедь — Токтап калса неге журпзбейандер? Механиктер'ш. Кайда? — Оны военкомат шакыртып кетштг, жур тез'фек,— деп Тайман лабаныд ерше карай беттеп ед1, Мирон Пав­ лович оныд иырынан- устай алды да басына басын ryfiic- Tipe турып: — Ceiiin анау бастык балан трестке неге бармайды?— дед! куб!рлеп,— барып турып жауды жену ушш курал ке- рек, курал жасау ушш кем1р керек екенш неге айтпайды? Эй, оны айту ушш де улкен журек керек-ау. Ол соны айтты да Тайманнын жауабын кутпестен алга Tycin кете бердй Сайран Мыркалды шахтанын ен улкен кудайы коре- тш, Мирон Павловичей сол «улкен кудай» жайында жа- карыдай ектем сездер айтуы оран 6ip ражап Kepiimi де, касында отырран жумысшынын 6ipeyin акырын нукып калды. — Лрай, анау шал юм? — Ол Мирон дейен карт. Элп керемет машинаны жа­ бо

сайтын сол. Онын колы тисе мына тем1р науа каз1р ора- малдай желшлдеп безек карады, эз1рлен! — Жок,— дед1 Сайран катуланып,— мен ен эуел!сол Мыркал бастыктын взамен майдандасамын. Онсыз жайым келер емес. . — Не уппн? — Не ушш екешн кермей ж ур аз бе? Келгешме 6ip ай он кун болды, ж атар орын, жумыска киер KHiM эл1 жок. Жанра пана жалрыз костюм1м мынау, осында келгенде су жана ед'1, Т1зерлей-т1зерлей тебен шаншар жер1 калмай жаман кыздардын шашына уксап кеткен. Муны бшгенде уйден KHiMfli yfiin келетш ед1М Fofi. Каранызшы, осынын KecipiHeH ен акыры мына 6ip Шекер дейтш кыз да жеиоД карамабды. — Кайтесщ шырак,— дед1 онын сырласы,— каз1р со-. fhc уакыты рой, niipKiH б1здщ жумысшылар сорыстан бурын тамаша турушы ед1-ау, амал не? — Сорыс, сорыс! — дед1 Сайран онан сайын кызула- на тусш,— баска шахталарда неге осындай емес. Кеше мен ез|'ммен 6ipre келген 6ip Ж1П'гй керд1'м. BipiHiiii шах- тада ктейд1 екен, муздай KHiHinTi. Онда 6api бар, мол ке- ршедг Ал, б1зде неге ондай емес?. Ол 6ipflin емес, кептш аузында Журген осы сурауды айтып улпргенше болтан жок: — Шекер, Шекер1 Т ур шырагым, тура рой! — деген Тайманнын даусы шыкты. Шекер курег!н колтырына кы- са кисайып, ой тунриырына баткан едВ Колындары фона- ры да, басындагы кепкасы да жерге тусш Kerri. Оны e3i сезген жок. Тайманнын даусы шыккан кезде рана ойын тежеп, бойын жиып алды. BipaK ауыр ойдан эл! де айыра алмай, айнадай жаркыраган улкен кара кезш Tynepin турран KapaHFH тунриыкка кадап алды да, узын кара шашына жабыскан квм!рдщ угш дкш алаканымен акы- рын карып Tycipe бастады. KeMipMeH 6ipre жулынып тус- кен шашына квзг тусш ед1, улкен кара кезшен кос там- шы косарлана сорралай женелдь Ол калтасынан орамалын алып кезш сурте берген кезде конвейер салдыр-гулд!р ышкына ыррала солкыл- дап, ауыр алып унше басты. Шекердш кезд1 6ip суртуге де шамасы келген жок, орамал устаран колы курекке ба- рып жармасты. Сол алып уи майдан дабылындай, жумысшылардын дэл кэз1рп кимылы ж ау камалына ж асалган шабуыл-

дай ед!. Шекер солардыц нак ортасында кемфд! тешр науага (рештак) буркырата салып жатыр ед1, Мирон Павлович жакындап келш токтай калды. — О, бэрекелдй мынау кандай ер ед!? Бул к!м ©з5?— деп ол фонарын Шекердщ бетше жакындатты. — Бул менщ Шекер дебтш кызым... Кдррашым, онан тез шаршап каласык, былай сал,— дёп Тайман Шекерд1н. курегш алды да, KeMipfli ©3i сала бастады. — Балам-ау, мынауын, жумыска киетш кшм емес кой, мунын калай? Кейлекшен де тонбайсын, пенжепшй шешш тастап, тыиысын тарылмас ушш былай атытып кой,— деп Мирон Павлович омырау туймесш агатып *i- 6epin ед1, аржарынан ак тамак жарк erri. Шекер ызбарлана туй!ле карап, онын колын кей!н се- pimi де: — Ол акылынызды бастыкка барып айтыныз,— дед!. Мирон Павлович Шекердщ.. енегелг кызрэ лайыксыз шырт мшезш унаткан жок. TiKciHe карап, туйшп кал­ ды да: — Тым тентек екенс!к, кызым, э? Келгежце канща болды? — дед!, Шекер онык сурауына жауап катпастан: — ТуЫщпм, ата, енд1 ез1ме бервдз,— деп Тайманныд колындары KyperiH алып, кем!рд1 к ап ы ызалы кайрат- пен тастап-тастап ж1бер!п еди ею шалдыц кез!не тем»Р науа сонын думпу!мен рана солк-солк еткендей квр'ш- fli де: — Бэрекелд],— де/Н Мирон Павлович жанары ойы- нан лезде кайтып. TeMip науанын канрырларан даусы лаваны басына ке- Tepin, Шекерд!к куларына тук еспрткён жок, онын естЬ rici де келген жок. — Эттен, тентек. Бойындары бар Mini сол-ак. Эйтпесе, мен)’н бул кызым ба, менщ бул кызым Tipi болса талайды тавдандырар эл!,— деген Тайманныд суйсше айткаи жылы сез! де оны жубата койран жок. Ею карт ©зара шуй!ркелесш темен карай жылжып барады. Шекер ызаланрандай ауыр ексш, K©3iHiH жасын мсншактата тепп, кем!рд! салып жатыр. Туйеге мшгендей !лгер!-кей!нд! ырралып, курект! анда- санда 6ip квтерш койып отырран Сайранды Мирон Пав­ ловичей коз! шалып калды.

— Па, сабаз-айЕ Согыска барсан окка кандай тез ушар екенснс, а? — деп едй Сайран ж алт карады да: — Бул кандай эулие едртары? Э, с'1з беедшдз?-Я, сей- лещз, эулие. Ci3iue кайту:м керек? — дед1 кабагын туйе, курегш neMipre т'фей TiaecmeH отыра калып. — Бере тур, курепндд, ез емес, ер жшпгпн калай ки- мылдайтынын керсетейш,— деп Мирон Павлович фона- рын Tipeyre ше салып, кол созып ёдк Сайран курепн те- Mip науанын аржарына лактырып ж1берд1 де: — Бар, керек болса езщ барып ал! —■ деде Осы кезде жогарры жактан Тайман да келш калган ед|, Сайранныц кылыгына ызаланып, не icxepiH бшмей отырран Мирон Павлович Тайманга туй!лд!. — Осы ма, С1‘зд1н уйреткен енеген!з, осы ма берген ТЭЛ1МЩ13? , Мирон Павловичттн ce3i жанына батып Kerri ме ка­ лай, Тайманнын кез1 Сайранра октай кадалып калды. Ол конвейердп! дантырынан Мирон Павловичтщ сез|'н есл'ген жок. Курекп'ц лактырылуынан бэрш укты да: — Кайтем1'н, не icreftMiH сен мундарга, кеше не айт- тым саган! Анау, взам ен 6ipre тускен Шекерд: карашы, жада онын кем1р тастасын квргенде мына Мирон бес минут талып ж атгы. Кыздан калсан ул болып несше ту- дын,? Сал жылдам, мундай балалыкты мунан былай кер- сетпе маран! — дед! де курепн экелш колына устатты. Сайран басын кетерш алып, Тайманга ала кез1мен 6ip карады да, тук ун катпастан квм1рд1 адырын сала бас- тады. Б]'рак кимылы бурынрысынан эларемесе кушей- ген жок. Онын жогарры жарынан Тайман д а орын алып, белш каттырак б уы н ды да, колына туюрш: — Жорнарды орындамай шахтадан шыкпаймыз. Ки- мылдандар, ■ балалар! — деп ед), Сайран . ызалы кескш- мен мырс етгГде: — Эрине солай, оздер она,н баска не ойлайсыздар? Тамак ток, кейлек кбк, кайры жок. Ал, б!здер ше, б)здер тамакты да ойлаймыз, к!пмд1 де ойлаймыз, жататын орынды да ойлаймыз. Ед акыры кыздарды да ойлай­ мыз, — дед!. — Тек жумысты рана ойламайсын, э? Тайманнын соны айтуы-ак мун екен, Сайран курепн тагы лактырып Ж1берш: — Шауып алсандар да керд!м ендеше, — дедн 63

— Тоба, кайтш калар екенб!з сен екеум13? Эй, сен акмактанбай сез тындашы,— деп Тайман жанына жа- кын келе 6epin ед!, Сайран ею кулагын басып жата кал- ды. — Keperi жок акылыдныд, кереп жок. ©з акылым да жетед1, аулак, аулак! — Жок, балам, мешн акылым саган ете керек, — де- д! Тайман жайымен,— мен саган жумысты рана емес, езшшд туган эке-шешенд1 калай сыйлауды да уйретемш. — Зке-шешеш калай сыйлауды ез1м де бшемш,— деп Сайран кикарлана тусш едь — Жок, сен квргеназ, оны 6uieMiciH, — дещ Тайман акырып, — егер де сен эке сыйлап весен, экеднен де ул- кен мешмен булай сейлеспейсш, квтер басынды шапшан... Ал курепндП Тайманнык осы ектем свздер1 Сайранды капы сес- Kenflipin ж1берд1. 9 cipece, «оке сыйлап кермеген», «квр­ геназ» деген евздер онын 6erin тудрыш рет дуылдатып ж1берди ¥яты женген кезде адамныц жаскангыш келетш одел рой, ол Тайманнык бетше де карай алмай, cyMipe- й'ш барып курегш алды да, кем1рд1 сала бастады. Осы кезде булардык нак касынан Сэулешн: — Кайран ата! Кдндай ауыр кун туса да кайыспаса- ныз екен осылай, — деген даусы шыкты. Тайман дауыс шыккан жакка жалт карай сальт,’ ку­ регш кеудесше прей отыра калды. — Соуленпм-ай! Ун'щде зар, вювде мун бар Fofi, не айткалы келесш, акботам? Элде менin Нурланым жазым болып па? Сэуленщ бакыт шурласы унем1 ойнап туратын нурлы KG3i •Ka3ipri сэп е ауыр мудмен мунарлана калган ед!, баласын ансаган экен!н KeKiperiHeH куд1рене шыккан зарлы уш оны мулдем тенселтш ж1берд1. Б!рак, езш ез1 тез тежеп, жалт етш шыга келген кездш жасын да тек- пестен тез ipKin алды да: — Ондай свзд1 айтпадызшы, атажан! — дедк Оныд бул свзд1 не ушш епле айтканын, не ушш оныд Дф ете калганын Тайман сезген жок. ©йткеш ол Сэулеш ©зшщ болашак квлш екенш бшмейтш-ди Соуле де эз сырын тез 6ypKerici келт, кецшдш дол каз!рп KyfiiriH тез айтып салды. — ByriHri кун б!здщ кызыл тудан айрылып намысы- 64

MbisFa ауыр соккы тиген кун. Уш мдеп зар да. ©н'шдеп мук да сол нам ыстш . Сэуле муны айткан кезде Тайманнын. жылтыраган кшкенс кездер'1 мулдем шатнап, денхелектеу келген б у­ рил сакалы-Д1р1лдеп сала бердк — Не ушш? Н е уиин? — дед1 ол ышкына дауыстап. — Отан алдында борышымызды етей алмаранымыз ушш. — М аскара! Маскара! Жайшылыкта алган тудан со- fuc кезшде калай айрылдык? К алай ?— деп ез'шен ез! кунк1лдед1 де,— канжаурырлар, неменеге акыра кал- дындар, салындар кимылды, сал келпрдй сал !— дед'1 бар даусымен айрайлап. Манадая 6epi Шекердш жаньгна жантайып алып эл- денеш анда-санда 6ip кунк етш жаткан Белекбас та жа- кындап келш, сезге кшнкти — Калай нетпейж, айтындаршы калай айрылмайык.— дед1 ол жыламсырай сейлеп, — ©ткен айда б1зден баска б!рде-б!р участка жоспарын орындаган жок, баска участ- канын басшылары б1зден улг1 алсын деп Сэуле екеумш жиылыс сайып кезек-кезек каксадык, тындады ма 6ipeyi. Айтындаршы кане, тындады ма ешкайсысы? — Белеш! Ол сешн айтсам-ау, деген арман сезщ бо- лар. Ондай енегек бола калса айтарсын кейш, эз1рше ва- гондарды мунда кеб1рек жетиз, бар! — деп Сэуле иек ка- гып еду, Белекбас кайырып жауап каткан жок. Шекердш жанынан ©те бере бой жазамын деп басын тебеге 6ip со- Fun алды да, букшендей жортып кете барды. Жумыс кызу ж у р т жатыр. Соларра ойлана карап тур- ран Сэуленщ касына Мирон Павлович келдь — Жумысшылардыц куннен кунге азайып, забойдык куннен кунге кулазып бара жатканын керд1Н бе, кызым,— дед1 ол. — Kepin те, сезш те журмш-ау, Мирон Павлович, — д е д Сэуле курсше сейлеп,— бар у м т м а з д щ комбайн ®Д>. шахта бастыры курган комиссиянык кортындысы ол у м т м д де узду ещу не ierepiMAi де бшмеймш. — Олар не детч ? — ©здершен естжешндз жен болар. — Оны сен несше жасырасын? — Жасыргым келмесе де айта алатын емеспш. — Солай ма? ¥ктым, кызым, айтпасак да уктым, олар- дык не'дегешн. Анганына ракмет. Тек е ан д е болсын, кы-

зым: табанды куресазбаянды жедаске жету мумк'ш емес. Сендеп бшмда мендеп тэжрибемен уштастыра бшсек, коркатьгн тук те жок. Осы жайында ез1м1з кешке тары да 6ip кенесейжнн. — Макул. — MeHi 1здесен батыс участкеден табасын, — дед! де Мирон Павлович штрекке карай жылжи женелдк ... Мирон Павлович штрекке жете бере токтап, лаваныц ер басына карай кез ж1берш ед1, ей жары 61рдей темip курсаулы TipeyMeH т 1релген eKi жуз метрлж лаванык он бойына созылып жаткан TeMip науанын арнасына сыймай кара орманды как жарып аккан Ертютей толкынданып жаткан KeMip таскыны онын кенлш тасытып Ж1'бердй Кв- Mipre тиген болат тем1рлердщ сыцрыры, болаттын, болат- тан 6epiK жумысшылардьщ тегеуршне шыдамай судай арып, таскындай тасыган кем!рдщ сылдыры — конвейер- дщ алып ушмен тутасып лава inline аса 6ip айдын б т р - гендей ед!. Мирон Павлович осыларды керш, квадй толып imiHeH: — Б|здк комбайн кел!п араласса, жер астындагы OMip мунан да кызыкты болар едьау? — дед! де, лавадан штрекке 6ip-aK сеюрд!. Штректе журген Белекбас та кызу KipicKen болу керек, элеДтровоздык кыйкуы жш еспледа. TeMip науа да 6ip тынбастан тербеЛш тур. Жумысшылардын. да Ka3ipri ки- мылы тым кесек. Тек, Сайран рана баяу кимылдап манау- рап отыр. СэуЛе соны коре сала Шекерге жакындап барып: — Сайран, сен мунда келш!,— дед!. Тайман онын не оймен шакырранын сезе калды да: — Ботам! Егер де бупнп айрылран туды кайтарып алтын келсе, осындайларды женге сал! Баска жол жок,— дедг эр сезш нырарлай сейлеп. Сэуле Сайраннын: — Эй, осы кйздар-ак содымнан калмай койды-ау, — деген кункип'н ecTin калып: — Баурым-ау, соцыкнан калмай журген кыадар ма, жок элде кырсык па? Алдымен соны б!лщ алсац ед1? Bepi, мунда кел! Сен енд1 каз1рден бастап мына Шекердщ ка- рауындасын, бул не айтса да орыидайсык. Кеж>рленбей кеа'рленбей жумысты жен гстейтш бол. ¥ктыц ба? — ¥ктым, тэтетай, уктым,— деда Сайран жеппеле-

Tin,—6ipaK, бул кыз маран мойнымнан кушакта, бет!мнен суй десе кайтейгн, оны да орындай берейш бе? — Не дейещ? — деп Шекер тап 6epin ед1, Сэуле онын жолыиа тура калды да, Сайранга кулЫюрей карап: — Егер багын жанып, Шекер шын солай дей калса, оны да брында, — дедь — Ол ушш алдымен мынаны урып -ал! — деп Шекер Сайраннын бущ рш е курекпен нукып .калды, — осылай ну- кысам жалкауланбай кимылда дегешм. Ал, егер, куда- йын, жарылрап курепм аркана сарт ете калса, онда: жа- райсыц, адам боларсык дегешм, укты а ба? — Е, мен бейбак 6ip мылкаудыд колына тускен екен- MiH Foft, — деда де, Сайран Сэулеге жабыса калды, — жа- лынамын, тэтетай, жалбарынамын, кудай упин мына но- кай кыздан куткарыныз меш, куткарыныз, тэтетай. — Жаксы кыздан кащкан жалкау ж нггп кергешм жок. Кылжакты кой да мьпта жерден_орын ал. Шекер, бе- piK бол! Сэуле соны айтып штрекке карай беттей берш едк кар­ ем алдынан парторг Сафонов кездесе Kerri. Онын акшыл жуз! кукылдана Tycin, ойлы кез1алыска к е т т тур. Уш кун- нен 6epi кырылмаган сакалыныц ap6ip талы да кайла бо- лып KOMipre дадалардай катайып кетсггп. Сэуле онын бар- лык участкеш аралап жургенш шалдыккан ешнен байка-, ды да: — Калай, шахтамызбен тугел танысып болдыныз ба?— Дед!'. .' — Бэр1мен де таныстым. Барлык забойды аралап, бар жумысшымен кечеепм. Егер б1зде намыс болса, егер б!зде отаншылдык ce3iM болса — еюшн 6ipi: не буп'н колдан кеткен туды келеа жылга жетш'збей калай да кайырып аламыз, не касиегп ел1м1зд1н квзгне шыккан суйел болмай ®3iMi3 жогаламыз. Б 1здщ енд1п уранымыз осы, дейд! 6api Де, 6api де сен айткан усыныстын екеуш де колдайды. Сен каз!‘р кайт та, сол езщ айткан эйелдерддн Т131мш ж асаш ы.. Баршы тез!рек1— дед! ол кызулана сейлеп. Ke3i лаванын еР1нде, ойы келес! жылдын Tepinae тур. II Сэуле келген !31'мен кайтып штректе келе жатыр едк карсы алдынан Перизат кездесе Kerri. Ол участке бастыгынын орынбасары болганнан 6epi 67

жабыркау дегенд! жадынан шырарып, бурынрысындай жайнан, кагып журунй едй К,аз1р олай емес, дабары датып, eni сола калыпты. Ал, 6yriHre дейш жанындай квретш Нурлан мен жал- гыз бауры Ержаннан хабар ала алмай шер кенйш болып журген Сэуле жайдары жаркын жузд! сэулетше Kipin тур- ленштп — Бул далай, буран не болды? BipiH 6ipi квргеннен-ак екеуппд де кенлже келген сурау осы болды. Сэуле Перизаттын дайгымен датдан да- багына дадалса, Перлзат Сэуленщ шаттыд шурласы Teri- л т TypFaH кезгае кадалды. «Бул нелжтен решит?» — деген ой Сэулеге келд1 де, «Бул нелжтен дуанышты?»— деген ой Перизатка келдп Екеу'1 осындай оймен сэл Kiflipin далду да, алдымен Сэу­ ле ун даггы. — Сен бул жадта негып журсщ? Белекбасты 1здеп жургеннен саумысыд? — деп эзитдеп едр Перизаттын ойы рас толдып журген болу дерек: — Сабыр ет, Белекбасда да зар болармыз эль — дед1 курсше дем алып. — Вэсе, сабырлыдпен eKeyiRHiH 6ip журулерщ мумкш емес ед1-ау. Б!рад, элден буйтсен бара-бара жынданарсын сен. — Жарайды. Жындансам Белекбасда даддызарсын. Оны дой да, ез жайынды айтшь!, кендлдющ рой езш. Элде ecTireH 6ip жадсылыд хабарын. бар ма? — деп Пернзат арбай бастады. Сэуле датарында деле жатдан Перизатда да рай дал- ды. Bipax, онык ойындарысын сезген жод, сезбеое де сез1к- тене сыр тартты. — MeHiK жайым саран, ceHix жайын маган белгМ емес пе? Сен де, мен де зарыддан кеншд1 алыстагы у м т пен алдап журген жодбыз ба? — деп ед1, бул сез Перизат- тьщ дуларына Kipe добмаган еден, тук еепмеген Kiciuie ойда жод сурауды койып далды. — Сарат данша болды екен, э? Я, айта бер тары не * жаналырыц бар? Сэуле оран тандана дарап: ~ w3FaH нендей жаналыд керек ед1? — деп едг < Г ™ РИ eapiSip. aSreyip жакалык болса болды, мен ,KTPre, \"зраза,

— Мендеп ж акалы к сол: жана келген парторг мен!н усыныстарымды Teric кабыл алды. Ертеннен бастап эйел- дер бригадасын уйымдастыруымыз мумкш. Кдлай, бул хабар саган'унай ма? — Е, сенщ куанышын осы ма едк бул куаныш емес, кайры,— дед1 Перизат. . — Ол не сез? — Эйел атаулыныц 6ipi 63iMi3 рой, сонда да айтайын, эйелдерге караган кун кун емес. Мен оны (Издан участка- дары 6ip-eKi женгейден-ак керд^м. — Сонда калай? Сен!щне эйелдерден бригада куруга болмай ма? — Бригада ту п л бесеушщ басын косура болмайды. — С ез емес онын- — К ай сы м ы зд т сез емес екенш кейш Kepeciu. Кшен ойелдерден армия курган елд! мен eui6ip елдан тарихынан окырэн емесшн. Сэуле езу тартып жымия карап, басьгн шайкады: — Бурын кай казактын кызы сендей инженер ед1? Та- рихтан соны д а 6ip карап eruii. Перизат тусш бедщ дегендей мойнын 6ip булран епбзд! де, упдеген жок. Ал, Сэуле оны тусшда деп укты да, ез кеклшдеп\" 6ip сырды айтып салды. — Ойлан! Тек кыска ойлама! Ер-азаматтын 6api дер- лш майданда. Кайтпай ма деген кауш бар да, кайтады де­ ген умгг бар. Соны ойла! Ол рана емес, б уп н п (Издан ман- дайымызга тиген снарядтын ушкыны, ана курсарындары бебектерге де тиш жатыр. ByriHri б!здщ терезем1зда кират- кан бомбанын ушкыны болашак eMipiMi3.ruH какпасына rain ж ачыр, соны ойла. BipaK, болашак, онымен кирап жаткан жок, кайта шындалып жатыр. Соны ойла да, те- рен бойла! ByriH ri кираган каланын салтанатты сэулетше келш, бупн п ертенген даланын кайтадан жайнаранын, бупнп, халкы ymiH каза болган ара-бауырлардыц каны тамран жерлерге болашак урпактардыи ecin енгенш, сез жок, б!здер керем1'з. Сол кунге ж ету ез!м1зге арман, ке- 3iMi3fli жетю'зу саран да, маран да, бэр1м!зге де карыз. Сол Карыздыц ен ауырын кетеретш б 1здер! Сен оны ойла! Бул кезде П еризат езшщ алгашкы алай-тулей куй!не Tycin калган екен, Сэуленщ жанары сезш тег!с тындаса да тугел туешбеген тур керсетш: — Кецлще келмесш, дэл Ka3ip соны ойлагым да кел- Мейда, — дедк 69

Сэуле онан мундай жауапты куткен жок ед!, катты TiKCiHin, калт тура калды да, иыгынан устай алды. Bipan, онын кещннде 6ip каяу барын ешнен сезд! де, аузына ке- л!п калган ашулы сезд! айткан жок. — Перизат! — дед)' Сэуле TiKciHe тура калып. — Мен бупн с е т тани алмай келемш, не болды, айтшы жаным? Перизат урлана карап, жан-жагын байкап алды да: — Айтарым сол, екеум13 де сорлаппыз, — дед!. — Калай? — Нурлан мен Павел нем!стерд!н колында калыпты. — Немютердт колында?1 Калайша? Не ушш? — де­ ген Сэулешн даусы санк erri. — Не уш'ш екен1н ешюм бйшейд!, б13д1н трест!н жа- на орынбасары Русаков айтып кел'шт!, ол eKeyi Донбаста соныц карауында icrereH екен. Мыркал агайдьщ калшыл- дауына Караганда олар HeMicrepre сатылган секшдь — 0 uiip ушндП — дед! Сэуле езМн омырау туймеЫн • шукылап турган Перизат колыи Kepi кагып ж!берш. — ©uiipciH 6api де. 0 з келецкесшен коркатын коян журек коркактар калшылдамак тугип канбак болып кетсе де мейл!. Мен вз!ме кандай сенсем, Нурланга да сондай сенем. Осы, кашан болса мешн айтарым. — Кайтейш, мен де Павелга ез!мдей сенуш! ед1м,— дед1 Перизат жыламсырай сейлеп, — сонда да коркамын. Жалынамын, Сэулетай, б\\з 93ip занды турде косылган жок ед!к кой, енд'| оларды бшмейт'ш бола турайыкщы. — Калай б!лмейт!н боламыз? Оларды суйген журект! жулып тастаймыз ба? — Кит етсе есте калатынык-ай сешк. Егер де осы ха­ бар анык болып шыкса, ем1‘р бойы ел белне карай алмай еткешмю емес пе? Tinri ерс!з OTyiMi3 де мумкш гой. Сэуле онын, бет!не узак карап алды да: — Мен ceHi жана таныдым, Перизат. С е т и Павелга деген махаббатын жалган, бугш жабысып, ертен кагылып ^ калатын шан сыяКты б!рдеде екен-ау,— дед!. Бул сез Перизаттын намысына rain Kerri. — Eciitae болсын, — дед! ол катуланып, — азгынды сую д т 63i азгындык. Егер суйген Нурланын отанын-сат- кан азгын болып шыкса с е т ешюм де суймейдй TinTi бу­ пн саган елердей гашык болып журген TeMipin де ертен безin кетедг Сэуле енд! гана ыршып туст!. Манадан 6epri еспген 70

кайрылы хабардын. ешкайсысы сескенд1ре алмаран онын журегш TeMipfliH аты селт етшздк у — TeMipik k im ? — дед! ол Перизаггыц кезше када- лып. — С е т ж ас кезшде атастырран TeMip дейтш бар екен^ гой. — Иэ1 — Сол осында келш, сен'1 сурастырып журген керше- дь Сенен басканы кезше шетш емес, — дед1 Перизат эл- денеге ызалана, куйш е сейлеп. Сэуле эл1 сол танданран калпында тур. — Ол айдауда ед1 рой, онан кашан кайтыпты? — Айдаудан емес, майданная келштк — Майданная?!. — Мыркал агай келе жатыр, ол маран Нурланнын жа- йын эз!р ешк!мге айтпа деп едд, кудай ухшн сезддрш ала корме. . Мыркал деген^м^з ещне озгеше мзн 6epeTiH эдем! кара мурты бар, ойнакшыран юшкентай кезшщ оты мол, кам- пиран карны болмаса, сырт денеа де суд у, Кызыл шырай- лы еш' де кеск!'нд1‘ адам ед1. Совдыктан да ол езш жаннан аскан суду керетш-дк К ез токтаткан эйелдердш бэрш ез1- не рашык деп xyciHin, кыз атаулынын бэр1мен де киыла свйлесет1'Н“Д|. Б ул сапар ол эдетш тугелдей умытып KeTTi. , — Так, так, карындастар1 Ею сагат бойы токтаран кай участка? — деп салганнан зшдене женелдь — Б1здщ участка, — деп Сэуле имене Vй катты. — Ол неге токтайды? — Конвейер булш ш ть — . Так, eKi саратка дейш неге жендемегенс!'ндер? _ — Мен кеш естш м . — Так, дер кезшде неге еспмедш? — Мирон Павлович, м эж ш с шакырып, мен сонда ед!м, мунда Б елекбас ед1. — Ол не мэж Ш с? TaFbi да комбайннын epTerici ме? — деп Мыркал даусын кушейте бастап ед1, «ертеп» деген созге шыдай алмай С эуле де катуланып алды. — Б 1зше ертеп емес, Мыркал ага! — Енд! не? . — Б1‘зше, бул, 613Д1К елде рана болатын, б!ЗД1Н адам- «ардыц рана колынан келетш керемет куш. ~~ М етм ш е сендердш керемет деп жургендерщ ке- 71

сел, так, ол женшде рылым адамдары да рылми куэлште- рш айтгы, так, енд1 ж сгп ме? — Bip рана бас инженердщ айтканын рылми куэлш деп бьчейз бе? — Мен саран есеп бергел! турраным жок, так. Елдш ойын сондай сырты жылтыр, iuii кара идеяра аударып, eiuipicxe бегет жасап жургендер1нд], оран енд1 ез!мшн тезбейтшмд! катты ескертемш, так. Перизат, жур 6epi. Ол Перизатты epTin кете барды да, Сэуле ауыр ойда турып калды. Манадам 6epri еспгендершщ бэрш де умы- тып, езшн, «кызыл туды калай етсек кайтарып аламыз?» деген ieri ойына оралып, соныд жауабын !здемек болып efli, ум!т кемес1 тунгиыкка шым баткан екен, кайтып ке- тершмедп Сол тукриыкка баткан умшмен 6ipre Q3i де баткандай 6ip орында Mi3 бакпастан турып калды. Алыстан атой бере кику салып электровоз келедк Сэу­ ле сонык как жолындары рельстщ устшде тур. Аслан ку- лап, жер тецкер!лсе де с&ер емес. «Юм болсан да таптай- мын,- жанын барда жалтарып кал!» дегендей электровоз жш-жш сыбызрыша сызгырады, оны Сэуле ecTip де емес, жолдан к!тер де емес. Колындары фонары да Tycin кётшть Оныц ешкайсысын да, жанына жакындап кеп калган Тайманды да сезген жок. Тундей кара yuripre тел- Mipe карал: — Нурлан! Нурланым! Рас па сен'щ жауга сатылра- нын? Жо-к, жок, мумк1н емес! — дед1 ез-езшен куб1рлеп. BipaK жанына Перизат салып кеткен бул ерт север емес те, оран Нурланнан басканы ойлатар емес. Сэуленщ жакары ce3i тебесшен уррандай Тайман ше- кесшен отыра кетп. Кдлынан ушып тускен фонарына да караран жок, кабыррага суйене турегелш, Сэулеге ум- тыла бере, кайтадан отыра кетп. Жазык жерде зыркырап, кед1р жерде гурЫлдеп, отыз вагонды канбактай ушырып электровоз заулап келедк ©3i артта, вагондар алда, жолында не барын керер емес, жуйткш келед|. _Кайдан лайда болраны белпаз, тулю керген буркгг- тей суктана карап Сэулен1н как касында 6ipey тур. Нен- дей ойы барын им б!лс!н, фонарын етепмен буркеп алып, Сэулеге кершер емес, карангы кабыррага жабысып, тек eKi Ke3i рана жылтырайды. Онын акыл-есш Сауле билеп алган секции, суктана кадалып, тукп сезер емес. - Кауып дабылын каккан ащы дауыс тары сстьвд. 72

Буп ж<уш TinTi ж акы н жердей айкын шыкты. Элп адам соны естцп ме, ж ок элде муШстен uibiFa келген вагондар- Дыч карасын керш калды ма, шошып оянгакдай селк ет- Ti де, Сэуленщ колынан устай алды. BipaK, жацары арада буыны босап кеткен болу керек, С эуленщ тулаган жан толкыны оны ш етке к арай 6ip-aK cepinTi. Eneyi жолдын, eni жагында тур. Е кеуш ш арасынан жулдыздай aFbin состав та ете шыкты. С эул е ж упрш ба- рып жерде ж аткан фонарын алды да, Шошынган пшин- мен: — Сен kimcik? — де д 1 даусы сэл калтырап. — Корыкпакыз, м е н !— деген Барабановтьщ даусы шыкты. Ол осы ш ахтада комсомол уйымынын. секретари болып icTefiTiH, ете 6ip суйюмд! ж ас ж :п т едк Сэуленщ журеп енд1 куанканнан лушл какты. О л касына жепп келген онымен кол алысты да: — Апырай, нендей алгыс айтарымды д а бшмей кал- дым-ау ci3re. Басым айналып кета... Йемене бул, 6i3 кай- Да турмыз осы? — дед1 мандайын Барабановтыц иырына суйей 6epin. Онын колан кара шашына Барабоновтыц колынын тунрыш тигеш осы едь Колга тиген шаш ж ур епне от сал- Ды ма, калай, онын, бойы балкып, кез1 жумылып кета. Сэуле онын ешкайсысын сезбестен басын кайта кетерш алды да: — Сансыз ракмет ci3re. Бара берщ13 ендк Жумысы- Ныздан калмакыз,— дедк Сол кезде булардын арт жарынан элдешмнщ жылам- сырап: — Карарым С эуле, TipUefl керге TycinniH Foft,— деген дауыс шырып ед'1. Барабанов ата жвнелдк Сэуле жалт карал, ед1 каранрыны кармалап келе жаткан Тайманнын кезшдеН ж ас Сэуленщ колындагы фонардын жарырымен шарылыса к ета. С эуле соны кере сала умтылып барып кушактай алды да: — Атажан, ата, неш ce3in, н е т ест1ген еднЦз!— дед1 даусы Д1р‘ 1лдеп. — Сезш келд!м, ecTin келд!м бэрш де. Сен екенсщ мен1'н енд1'п Нурланым,— деп Тайман кемсец карып, ку- uiaFbui жая умтылып ед1, Сэуле кезшен ыстык жастын калай ыршып кеткенш бклген жок, еплш бара жаткан езш ез1 тез тежеп алды да: — Рас, Нурланынмын, жан ата. Болмасам да бола- 73

мын дегенщмш. Боламын эл1де. Тек 6ip рана тмепм: ес- тпгенщГз ecTireH жерде калып, аузыныздан шыкпасын, берМз осы тмгепнд!. — Берд!м, шырарым, берд1м. Аузымнан шыкса ант урсын. Жалрыз-ак. езщ жасырмай айтшы, мумкш бе осы? — Жек, мумкш емес. Нурланнын. журег1 менде. Bopi де бекер, бэр! де жала. Оран мен ант етемш, арыммен ант етем. СениВз маран. Сэуленщ осы соз: журепндеп жараны жулып таста- рандай, Тайман карттын. жаны кайтадан жасарып Kerri. — Ендеше сендеп сол сешм, менin ум тм н щ шамшы- рагы болсын, карагым, карарым,— деп Тайман Сэуленщ бетшдеп куйесше карамастан суйш-суйш алды. Ш Туш кундей жаркырап, жарды сокдан толкындай алуан тур-В, алып yni алыска кулаш урып жаткан Кдра- рандынык тун KepiHiciH Шекердщ тукрыш кергеш осы едк Жумыстан тунп caFaT efciae шыккан ол, коз жетша'з ай- макта шалкып жаткан сэулетп калара ой ж!берш, шах- танын онтустш жатындагы белеске шыра бере турып калды. Кен, далада каулап жанган ерттей жайнап турран ка­ ла KepKiHe kohjii тасырандай, алды-артынан, он-солынан 6ipflefi жуйткиен поезбен 6ipre ойы да жуйтюп, тэта НИ; ядда тур ед1, кепкасын кекжите кнш Сайран жетш келд1 де, 6eTine ущле карап: . — Е, сен бе едщ тун imiaae кобелек куып журген? Жур, 6ipey шанеа аунатьгп кетер, — деп, айт-уйт жок онын колтырынан устай алып, ала женелдг Онымен де койран жок.—Кунд)‘ з-тун1 сети жайынды ойлаймын деп- ак елер болдым-ау,— дед1 OTipiK мунданып. Шекер ‘ онын калпына тез тусе калып, ауыр курсш- Д1 де: - — Ия, онын рас, Сайран. Жугщ ауыр, жолын алые, ТШК шыкты 6ip карыс,— дед:. Урып алсын дегендей эр сезш жеке-жеке салмактап сейлеп, бул сездщ итке айты- латыньш Сайран да 6uiyuii едь сондыктан ол шыдай алмай: — Сен кыз мундай котыр созд! коясын ба, жок па?— дед:', катуланып. 74

Шекер онын бетше кул1мс1рей карады да: — 0з1нде сондай 6ip кшарат бар-ау, э! Котыр ешк! кусЭп суйкенущ ж аман, — дедь — Тфу, сендей -кызды керсем кез1м шыксын! — 031 де мысыктын. кезшдей сыксиран б1рдене екен, шыкса шыксыншы. — Сен кыз океан, бар рой, кудай бшед'1, мурнымды кесш берейж! — 03i де мурын болып жарытпас, кессен. кес1п-ак тас- ташы. — Тфу, сен!мен сейлес1п келе ж аткан мен акмак. — Акылды болу колындан келмесе, акмак болмаган- да кайтесж? Сайран басын шайкады. — Сен K,bi3Fa не !стесем екен, э? — Мойнына MiHri3in ала женелий, сонда кайтер екен- мш, кызык болсын, кане, отыра калшы,— деп Шекер тура калып ед!, Сайран кулёрш де, ашуланарын да бйшей: — Кайтер екенмш, э!— дегеннен баска ештеде айта алмады. — Кайтернда быГмесен, мен айтайын, m eriiui апарып мына 6ip турбанык басына байла д а соран асылып еле кал1Суй-пш, ей, жалкаулык атаулы жес!р калып зар как- сын 6ip... Ойланып калдык, кимай турсын-ау, а, ку! — Нен1, н ет ? — Жалкаулыкты да, онан баска кимайтыи нед бар ед! сети? — Тфу, не деген тиыш жатпарыр кыз ед1, — дед! де Сайран жалт бурылып ез жеш'не Kerri. Оран 1'штей сылк-сылк кул!п ез жешмен Шекер Kerri. Муиан кейшп жерде Шекердщ не ойлап бара жатка- нын him б!лсш, эйтеугр, жалкау деген жакары сёз Сай- ранныц куларынан кеткен жок. ТвРТШПП ТАРА У Ортадары улкен белмен!н он жарындары ак кроватб- t'ih алдында Баян бэйбш е тур. Ж асты к жайлауынан кайтып, кэршк мекен!не беттеген шагы болса да, акша нуры эл! таймаран онын кестнд! euiHe элденендей 6ip ауыр мувдын каракеленкес! гусе бастапты. 75

Ол зр жерше кызыл ж!бектен кесте салынран юшке- не ак, жастыкты кушактап бетше басты да, терец оймен телипре караган к у й турып калды. Уйдш екпшп жагьшдагы алуан турл1 эшекей кете бастаран араш тесектщ устшде уйктап жаткан езшщ ша­ лы Казыбектен баска бул уйде каз1р жан жок. Сырттан келген де ешк!м жок едк BipaK жацары кол ушында, коз алдында турран ак жастыктын бетше элдеюмнщ мелд1- реген кара кездер1 жарк eTin: «апатайым, енд1ceHi корем бе кермсймш бе?» дед1 де кайта жок болды. — Ержаным, ботаканым1„ Кетер куш тацертек осы жастыктын устшде жатып солай деп ен-ау, кулыным... ©зщ тупл 6ip ауыз хабарыца да зар болдым-ау, кулы­ ным. Кайда кегли, кайда журсщ Жэлрызым? Бармысыц бул дуниеде? Баттыц ба элде ай-кушм. Сарындым fo&, зарыктым рой ботам... Жалрыз ботам. Аналык журек егшп, кезшен жасты Terin ж1берд1. Ержанныд жараланып жау жершде eMip мен ел1мнщ арасында калганы булЗрра эл1 белпа'з. Кептен 6epi ха­ бар ала алмай, разиз'ана талай кун мен тундерд! мунлы зармен осылай етшзш келедь Жанына тек жалрызын сарынран ананын саррайган KeiyiiH аулайын дегендей терезе сыртындагы терекпн се­ ме бастаган саргылт жапрактары желмен желюлдеп сыл- дыр какты. Нендей хабар жетизерш kim бшсш дэл сол мезетте корил бвлмедег1 телефон да сылдыр етш, безшдей женелдь Терезеден окыс, уйтки соккан кокыр жел как ортадагы столдын устшде турран гулдерд1 шайкай, шет- Ki 6ip самалы Казыбектщ, узын кара муртын да желпш erri. Телефон ектем унмен эл1 безек карып тур. BipaK тэт- т! уйкыра KipreH Казыбек жср сшкшсе де оянар емес. Кайта телефонный даусы кушейген сайын ол корылдай ТУСТ1. Ал Баян бэйбше не iCTepin бишей 6ipece телефон- Fa, 6ipece шалына карап exi белмешц аралырында алак- тап тур. — Бул шулд1ректщ тш н жощи бьчмеймш, кекесш оятура тары болмайды, енд1 кэйтим? — дед! ол ез-езшен куб1рлеп. Телефон ашулы унмен бурыирыдан да каттыр'ак сыл- дырап ед1, ол селк ете тусш: — Кап, ceni жулып альт шэупм жасатпасам ба? Ый, Тайман кусаран ппркш, бар-бар етш кайтед1? Б1рде-

Heci колымды тартып кетер ме екен, э? Кой, анау кул] осыцен Тайман да сейлесш жатыр ед{ рой, сол рурлы жокпын ба — дед1 де, акырын трубканы алды,— Койсай- шы езеуремей! Б ул и м ©3i? — дед1 де, тыцдар тывдамас- тан. — Эй, балам, мен понимай, сэнимайынды бшмеймш, Kim болсан да казакш а сейле... Ж ок, куш м Белекбас де­ ген ем1р1мде керген KiciM емес. Е, кермесем кайдан бшейш... Е, е, элп буйра бас бала екенсщ рой, енд1 61л- д1м, енд1 б1лд1М, айта бер кушм, айта бер. Хал жаман емес. Кушм-ау, мен мынамен сейлесе бглмеугш ем, ша- руанды тез'фек айтсан кайтед!? Юм дейсщ? TeMip? Ол KiM? Кайдагы куйеу бала? Сайдактын TeMipi?!. Онын к.атты шыккан урейл! даусынан Казыбек те оя- нып Kerri. — Апасы, немене, гудок болган ж ок па эл1?— дед1 уйкы баскан кезш сырырайта карап. — Ойбай, к ек еа, мунда кел. Мына буйра бас бала 6ip сумдыкты айтып тур. Сайдактын бузыгы келin осы уйге барамын, деп айтады, дейдй Келмесш, керсетпесш карасын, мэ, свйлес тезiрек. Тем'фдш аты Казыбектщ ез1н де сескещйрш ж1бердь Б!рак, ол урейге ж енпзе койран жок, жумысшыра тэн кайсар мшезбен шиыршык, атып, айбаттана туей де, бэй- бинеснйн колынан трубканы алып, сейлесе бастады. — Бул к'ш? А , Белеш, саумысык? Калай, забойды та­ ры булд'фш алран жоксын ба? Опын жаксы екен. Ештене етпейд!. Аз сейлеп, квп icTefrriH болсан артта калмайсык. Болды, болды, тым бесе берме... Ал немене, 6ip жактан 6ipey келд1‘ дрй ме? Ол им ? Ег байрус, ол кашан босап- ты? Йэ, сонан 6epi елд>‘ кермей кайда ж у р т й ? Эй, му- ныцнын каншасы ©Tipiк екенш б!ле алмай турмын-ау, балам. Рас болса жаксы екен, e3i кайда? Е, мунын 6ip жаксылыктын нышаны екен. Осында ма? Е, келем десе кет деймш бе, келсш. Макул, макул. Уйдщ iinin жиыстыра телефондары сезге куларын са- лып журген Баян кустай ушып барып Казыбектщ колын устай алды. — Токта, кун1м кекеа, олай деме, келмесш де! Кал­ ган жалрызына жанын ашыса келйре керме оны. Жалы- намын, кекесь Ол мунда жаксы ниетпен келгел! отырран жок. Саулсн! не ел!, не Tipi экетейш деп отыр. — Сабыр, KeMnipiM, сабыр,— деп Казыбек трубканы орнына койды.— Д о с болса кушагыма KipciH, жау болса 77

сырттан торымасын, келсш кайта. Онын айдаудан кай- туына алТуш жыл бар eai, жанарынын айтысына Кара­ ганда ол мунан жет1жыл бурын босап сонан 6epi эскер катарында журген кершедк — Бе-пм-ау, сен сонан сенш отырмысын? — Мен. баскага сенбесем де, дэл Тем1рд1н жазык- сыз екенше сенемш. — Ойбай, алжынан сорлы-ау, жазыксызыц не айтып отырган? Ол ез'ппн, нагашысын ш тргеш ушш сотталган жок па ед1? — Ия, сол ушш сотталды. Bipan. ол Kici елт!рсе де к.насыз ед1. Ол сотта нарашысын не ушш, калай earipre- нш айтканда, ез1ме esiM не бола алмай егш п жылай бер- ген едш,— дед1 де Казыбек домбыраеын ала сала 6ip мунлы куйд1 сарната женелдй Отыз жыл болган екен отаскалы, сонан 6epi онын 6ip ауыз сезш орынсыз деп бшмеген Баян бэйб1ше шалынын сезш Tepic керген жок. Дегенмен бойын билеп алран кор- кыныш сез1мнен айыра алм.ай, тэлт1ректеп барып орын- дыкка отыра Kerri. , — Соныц кара сиыры сен екеулнзд! керде де тыныш . жаткызбас-ау. Тек KecipiMis Сэулетайна тимей кетсе екен, — дед1 ез езшен куб!рлеп. Баян бэйб1шен1Н есше тускен кара сиыр мунан жи- ырма ею жыл бурын дэл Сэуле туран жылы Тем1рд1Н экес1 Сайдак маркумнан KapFH баура алган сиыр еди Сэуленщ Kyfieyi болып белпленген TeMip ол кезде бес ж аста болатын. Б|рак, елдш ecKi салты бойынша кудай дескен куда болып жастайынан атастырран Сэуледей суду калындыры барын ол он сепзге келгенше бшген жок-ты. ©йткеш, ол, эке-шешесшен жет| жасында жет1М калып, Каркаралынын сыртындагы калын карагайлы жакпар кузды мекен еткен Кдйсар дейтш уры нанашысы- нын колында'ескен болатын, — Кара сиыр тукте е^ес-ау, KeMnipiM, Сайдак мар* кумнын ельгнпн. устшде турып айткан антымды айтсан-. шы менщ. Сол ант шемен болып ш те эл! жатыр,— дед! Казыбек куйш 6ip кайырып тастап. — Кайдары ант тары да? — ©лершщ алдында колымды устап: «Жалраннан Ti- лер жалрыз тшепм бар, оны сенея рана тшеймш, Казы­ бек. TeMipiMfli кедей, жет1м деп Сэуленд1‘ бермей кетш журме, бересщ бе, осы Т1лепмд1?» дегенде, мен «беремш» 78

деп ед1'м. Сол минутга онын «ризамын, ризамын, енд!'ар- маным жок» деуге рана шамасы келш, жумран ед1 кезш. Кимас, кымбат достык елер алдында айткан сол 6ip ce3i ес|'ме тускен сайын жазыксыз кеткен ж ас баласын ecip- кеп журег1м эл1 кунге дейш кан жылайды. Баян бзйб1ше жактырмаран кездеп эдетлмен Tepic ай- налып: —■ Беу, байрус-ай. Сайдак, десе сарнай калатынын-ай, сеюн,— деп женеле бергенше болран жок. ен,! аппак, ка- сы, K03i кап-кара, сулу сымбатты 6ip балрын аксандай басып Kipin келдь Казыбек пен Баян OFaH аныра карай Калып ед1, ол:- — И ш п кермеген басымды иш, салем берд1м ата, ана,— дед1, кумГстей сылдыраран эдем! унмен. Казыбек тавданран пшпнмен онын ушкыш формасын- дары гапмдерше к ез ж уп р т ш , домбырасын кабыррага су- йед] де; — С.элемет бол, балам. Аспандйры басынды жердег! 6i3re иетш сен гам едщ ? — дедк — Мен ем1рд!н, б!р егей улымын, атым TeMip! — TeMipl Казыбек соны айтты да, ез кезше e3i сенбей, TeMipre кадала туей. ©НДнде: анык сол ма? деген сурау тур. Баян бэйбние де сол 6ip сезд! ш ш ея 6ip кайталады да, уйден шыга женелдь — КорЫкпаныз, кэрия, атым TeMip болеанмен, 03iM адаммын. Адам деген атымды актау уш1н де алдыка ке- Л1П турмын. Онын елж1реген журегшен еп'ле шыккан жалынды ун! Казыбектщ жуйесш сэл босатып Ж1бердк BipaK, ку- Д1кт1 ойлар келденен туеш, ceHepiH де, ceH6eciH де бьлмей, Тем1рд1н муная караран жанарлы кезше yHCi3 кадалып каллы. - Элг! сездён кейш TeMip де ун аз ёд1, кейшнен келш есш. алдында турран Белекбас Казыбектщ касына жетш барды. — Вот, жолдас карт! С|з бар foh, э, ci3 муны не ке- pin, баягы бузык TeMip екен, деп окымаган надандыгы- нызды бул жерде де керсетпешз,— дед'! ол. Казыбектщ узын мурттары т ш р е й т Kerri де, отты ке- з)'мен жалт карады. — fie дейсщ? 79

— Ci3 маран адыраймацыз, б!лд1н13 бе? — Адыраймаймын. С ет и мундай мэдениеттшпке ри­ за болгандырымнан какырыдрым келш отыр. Белекбас езЫ н ларып кеткенш енд1 рана сезш: — Жо-жок, рафу етвдз. Мен ci3re Тем'фдщ KiM екенш айтып турмын, бкадвдз бе? Бул талай жаудын басын не- Tin ж1берген батыр, мына омырауына карацыз. Вот, жол- дас,— дед1 ез ce3iHe ез! разы болтан шаттыкпен TeMipre масаттана карап. Ол, -ез!н!к мундай шешендтмен оны риза егпм, деген ниетпен карап efli, олай емес, TeMipflin кабары табтай ту- йшп, кездер! ушкын атып тур екен. Оны сезген Белекбас не icrepin бимей кыбыжыктап: — А, мен куанеанымнан юшкене нетш сейлей алма- дым. Вот, eHfliri сезд1 батырдын езше берейш,— деп мщ- прлед1 TeMip еюнгендей болып, басын 6ip шайкады да, Кдзы- бекке карай бурылып кетп. — Кэрия! — Коп «вотгыц» шшен тук тусшбегешщзш ce3in турмын.. Менщ ез кунам да 6ip басыма жетерлж, сондыктан б]реуд1Н кунасына ортак етпеу1щзд1 етшем. Жалрыздыкка icxep шарам болмады, соны ecKepepci3. Онын сезшде нэр барын Казыбек б 1рден сезд1 де: — Тупшн. тузу балам, отшынын жара алмай быксыт- кан отын ез!к маздатып ж1берд!н, отыр! — дедк Бул сездердщ байыбына тусшбеген Белекбас: — Осылардын. кезше кершген шайтанныц оты ма? Кайдагы от, кайдары тутшд1 айтып отыр?— дед1 1ш1вен. Ею жак !штей арбасып, тары ун аз отырып калып ед>. эндчмеш неден бастарын б!лмей отырран Казыбектт ойын кайта келген 6afl6imeci белш ж 1бердй Басын темен салып, терен ойдын тубшен езше керег'га терш отырран Темдрге кез киыгымен 6ip карап алды да: — Апасы, Сайдак досымнын езшдей кез: келд1 рой, казан ас! — дедк TeMip басын квтерш алды. — Мен ушш болса козгаманыз казанды. Асырыс жу- мысым болрандыктан ниеттерщ!зге адал кещлдщ алры- сын айтамын да кетемш. BipaK оныц кеткел1 отырран Typi жок. Соны айтты да, ецшдеп коюлана тускен мунды жас^ррысы келгендей кайтадан темен карады. Ал, Казыбек онын, ещнен элде- ней! окып отыррандай кадалып калды. Аздан сон TeMip

тая™н кушактап, мудайган куш кеудесш кере 6ip курсшш алып, Бвлекбаска карады. — Достым, капалы жаным кш кене сая табар ма екен, сен кез алдымнан кете туршы кш кен е. Белекбас оган кезш еж1рейте 6ip карады да, тук айт- пастай шыра ж енелдь Текмрдщ сез1н де, Бвлекбастын. кеткенш де ойда отыр- ран Казыбек сезе алран жок,- Бвлекбастын, шыра бере eciKTi к апы cepnin с ар т етшзгеншен бе, ж ок элде TeMip- Д1Ц одаша калуды каларынан кауштенд1 ме, ол вз езшен селк ете TycTi де, ещ суп-сур болып Kerri. Оган Тем1рдщ ауыр KypciHreHi д е тенш келе ж аткан кауш тщ думпуш- дей сезмдй — Bip тайпа елден тапкан cepiriM жацаты ед1, мен онан да 6ip сагатта безш шыктым. ©M ip бойы жанымды жеген жалрыздыктан кутылар кунге эл! жетпеген екен- М|’н, айтыдызшы кэрия, бул дертпц eMi не? — Тусшбед1м, балам. — Жок, аздщ тусшбеуниз мумюн емес. Ci3 аспан асты, кец дунисде бардык бэрше де тусшес1з, тек маран .Гана тусш бейаз, вйткеш ci3 маран сенбей отырсыз. Ж ауап куткендей с э л KlnipAi де, К азы б ек ун катпаран сод, вз1 свйлеп K erri. — Ж ок, Казеке! Мен сешмд1 жогалткан жокпын. Жоралтканымды тапкан жанмын. Мен ci3re мунымды шаккалы, мунымды емес, адал журег1мнщ арызын айтка- лы келд'ш. MeHi айыптайтын сотта 63ini3 де болдыныз, мен eKi турл! айыппен он жылра жер аудым. Маран та- рылрэн айыптьщ ек ж е ц ш аз д щ уйдщ epTeHyi едь 0 3 i- nipre белгш мен K id еллрген кылмысты аркалай турып, жещл болса да а з д !д уй жайлы тэры лрэн айыпты мойын- даман касардым. ©йткеш ол жала едк ©лin кетсем де жаланы жаныма жапсыррым келмедк Ол свзш толык айта алмай токтап калды. , — Хош! Айтканьщнын 6api жвн бола-ак койсын. Б1здм УЙД1 сен вртемеген де бол-ак кой. С от сенщ жастырынды еске алранныд езш де, он жылра ж1берш едд сен сол он жылдыд ез1н де толык етеген жоксык, муны не деп Tyci- нем(з, — дед! Казыбек дзл 6ip тергеушщей тексере карал. — Сурауыкызра карсы сурау . берейш, айтыдызшы, корня! М е т д актырыма сол сотта ез кезвдз де жеткен жок па ед1? Мен а з д щ квз жасыкыздан соны кврген ед!м 6 Э. Эб1и 81

рой. Элде мен!н кергешм кезд!н ждсы емес, у ма ед1 жас болып кершген? Ол соны айтты да, «сенin де айтарын осы ма?» деле! келгендей кабыррада турран Сэуленщ суретше султана карап кадалып калды. Онын кезшен ушкан ушкын С эулст суйген журекпк' сыртка сершп шыккан жалыны екенш кэршж ппркш Баян бэйб!шеге сезд1рген жок, сондыктан ол: — Юм бш- ciH, сендей залым, Сэуле ушш осылай жэд1гвйленщ отыр- мысыа. «Саган ceniM жок кой»,— дед1 imiHeH. TeMipflin K63i эл1 Сэуленщ сурет1нде, табына карап тапжылар емес. Казыбек онын сол ан,сай караран кезшен журегш укты да, елж1реп кета. BipaK сыртка сыр шыгар- рысы келмей домбырасын ала салып, езгеше 6ip шабыт- пен «Тэтамбетан былкылдагын» тарта женелш ед!, та- лайды табындырып тандан кактырран Тэтекеанщ тэта куй! Тем1рд1де Сэуледен езше тартып алды. Кыбыр етое домбыранын meri узш п кетет1ндей, езш e3i жалрыз тал кылдыц успиде туррандай ce3iHin, демш куй бггкенде барып 6ip-an алды да: — Апырай, жака ценный сайрайтын т ш бардай кв' р!нД1-ау маран. Ci3 ку аиашка да жан салып, ттл бтрдЫ э foh, неге мен осы уйдщ домбырасы болмадым екен, кай- ран Казеке! — дед1 асау арманы шыдатпай ашына свйлеп. Казыбек оран суйсше карап, сэл кщрд1 де: — Балам, нажагай секши екенсш., мендей кэр'1 адам- нын кез! талрыш келедй Тым жщ жаркылдай берме,— дед1 KyniMcipen. — Жок, кэрия, мен барж де керш отырмын, сонау §ip кунг! кез жасыныздык текке тегшмегенш де Kepin отыр­ мын. 0з кез|'ме езгм сенбей, адастым ба деп келщ ед1м, ес б!лгел1 жар жагалап, тау кебелеумен еткен ем!р eni- HimTiH ертшё тастап кетсе де адаспаппын, дэл тауыппын. Мумкш eMipre кез карасым да, Timi 6LnriM келш ынтыга сураран сурауларым да аздерге жат болып кершер. Bi- рак, мен езш бшмегенд! сураудан ешуакытта арланбай- мьгн. Бшмегенда бими'м. кермегенд! керд|‘м деп езденер жаиым жок. Сол себепп мен бжмегентн, бэрш де сурап 6inriM келедк Ол уш!н айып етпесаздер. К,азыбектщ cyficiHyi бурынгыдан да кушеШп, онын журегше апарып байларысы келгендей узын муртын Те- Mipre карай соза Tycri де:

— Онын жен, балам , бжмегешнд! сура да, бьпгенгад! айта бер. Тек, сырынды 1шке букпей айт. Есюнщ epTerici де, бупнгшЫ Terri жыры да майдандары сендерандер бул кунде. Асыл жыр адал кешлден рана шыгады. Сол есвде болсын тек, сейлей бер, балам. — Мен а з г е есю нщ ертегш де, майданнын жырын да айткалы отырраным ж ок. Тары да бакытсыздыктын. жан­ ра баткан азабын айткалы отырраным,— дед1 TeMip тары да 6ip нысанага тес1л е кадалып.— Тындаушысы кезжкен- де несш.е енд1 1ршлейж. Ол мынау едТ кэрия! Bip куш ак жауын болып ж а у беюшсше уша алмай жаттык та кой- дык,. Балтык жарасынын жауыны яандай, кейде кекиык, кып куHi-туHi 61'рдей тегед1 де турады. Epirin жаткан уш- кыштар зарыккан кешл, сарынран ж уректщ зарын айта бастады. Bipey экесш, 6ipey шешесш, ewu 6ipeyaep апа- карындасын, суйген жарын ecke Tycipin,. эркайсысы-ак ез елшщ мактанын айтып мактанысып жатты. Сонда мен неш айтып мактанарымды бьлмей: — 1Шрюн, б 1здщ жерд1 айтсащиы, acipece тунш, кун- Д;зп'дей сэулел! тунш айтсащиы, 1ш'рюн. Аспаны жаркы- рап, айы уэак, танга батпай, как тебенде кулед1' де тура­ ды! — депшн. Сол кезде: ' — Алда'айналайын-ай, мешн Ержаным да солай деп ж ур ме екен? — деген сез ананын аузынан epiKci3 шырып кегп. ■ — ©й, шешетайым-ай! Меш сонда туран елдщ барлык касиетш бшгенджтрн, бше тура айтуга турарлык мак- танды таба алмай a#Fa барды рой деймгаз? Елде журген- д е кергешм: сол нажарайы жаркылдаран кара бултгы карадры 7ун, не болмаса аспаны жаркыраран айлы тун болды рой. ©йткеш мен ол кезде кунд!- уйкымен, туши жортуылмен етюзд1м. Солар еске тусть Ол рана емес, Кайсар маркумнын акшам намазын окыранда, дауыстап ' турып; «А, кудай, бугш п айдын бетш бултпён буркей кер» деп дура окитыны да еаме тустТ Казыбек шыдай алмай мырс етш кулш ж1бер1п ед1, • манадан 6epi коркынышты ойдын шенгел!нде отырран бэйбшесшщ eniHe де жылы шырай юре бастады. BipaK, TeMipaia ещ бурынрыдан да Kepi сурлана тустк _— Сонда мешн журег!мд1 мынадай 6ip арман TeMip- дей карыды,— осы сорыс кайры-Kaciperri канша селдетке- н!мен 61ЗДЩ елдщ данкын буюл адам баласынын урпа-

рына, болашакка мура етш калдырралы тур. Мумкгн. сол данк мунарасынын, кернекп жерше Kipniiu болып мен де каланармын. Сонда «бул турран менщ TeMipiM* деп им айтар? Мумкш, мен сондай данкка жетш елеем, тугая ел'ш мактан етш, прлшмде каррыс айткандар да елнтме алрыс айтар. BipaK, олар ен мактаганда «б!зд1н Те- ы!р» дейд1 рой. «Менщ TeMipiM» деп айтар я эке-шешенж, я aFa-бауыр, апа-карындастын, я суйген жардын б1рде 6ipeyiHiH болмауы KaciperriH ен ауыры екен. Сонда мен! алып ушкан кыял кусы — казактык кен даласын кезеугл- деп кел1п, осы уйдщ тебесшде айналып 6ipa3 журд1 де, журеп шайлыккан жаралы кустай тайкай согып ешкай- да кона алмады. Осыны ойлап отырып мен тунгыш рет жылап Ж1'берд1м. Тем!рдщ сез1 журепн елЖ1'рете бастаран екен Баян бэйбшенш кезшен жас ыршып Kerri. Егер де 6ip жарынан телефон сылдырап, ешнии жарынан Казекеннщ кез1 жа- нары 6ip кезде KeMnipi экелш усынран колындагы газет бет!ндеп еуретке туспегенде, кызыкты жайлар басталып кету1 мумкш еде Ен болмаранда алып журегшдсп' Ала- таудай арманын мунан Kepi де ашырырак айтатьш ед1Те- Mip. Элп жерде кезше келген жасты. тез ipKin алган Ка- зыбек телефонра умтыла бере: — Балам, мына сурет сенш ме? — дед1 г а з е т усынып. TeMip ra3erreri езшщ сурет1н кердд де, шпндеп 63i жайында жазьишан макаланы т н е н оки бастады. Ол TinTi Казыбектщ: — Ka3ip барайын, каз^р! — деген даусын да еспген жок. Макаланын орта тусына келгенде Tyci бузылып, ызалы кесинмен мырс erri. — MiHe кердщ!з бе? Ci3 езпиз де барды айтып макта-\"* нуга уялсаныз, кайсыб1'реулер езшде жокты айтып мак- тануга, TinTi 6ipey аркылы мактануга да уялмайды. Мынау газетке макала жазран жолдас меш мактаймын, деп мазак кып койыпты. Жакары телефон соккан адам Казыбектщ шахта бас- тыгына тез жету! керектшш айткан едь BipaK ол TeMip- ДЩ мына газеттеп жайын бше KeTKici келш: — Ол KiM e3i, не деп жазыпты? — деп отыра калды да. — Апасы, кшмдер1мд1 эз1рле,— деда. TeMip ез кезше e3i сенбегендей, ез ойына ез1 ущле карал отырды да:

— Мумюн, солай шырар-ау, ani,— дед! ез езшен Ky6ip- леп. — Кэрия, егер де мен б!реудщ eripiriH бетше айтсам оныд айып-шамы бар ма? — Ешкандай айып-шамы жок, кайта ол ен жаксы касиет. — Ендеше, сол жаксы касиета мен Ka3ip барып осы- ны жазран Kicire керсетемш. Азар болса жаксылыкты бишейтш есер екен дер, десе дей 6epciH. OripiK мактан- мен жаксы аталганнан есер аталганнын ез1 жаксы. Казыбекпн енш дсп умгг оты кайтадан ceHin кета, ©йткен! ол TeMipfliH, атын ecrin тундлгешмен турше, се- зже карап суйсшген де, умггтенген де едк Енда олай бол- май барады. — Бейн кисык болса айнара екпелеме, балам. Газет деген елдщ айнасы рой. Айнара кисык туссен, езЬибн ойыц кисык, жолын кисык шыгар, — деда ол газет муны каралап жазган екен деп ойлап. — Бишеймш, газет деген ойы кисык, жолы кырсык адамнын суреп н 6ipiHmi бетке былайша баспаса керек едi,— деп TeMip мырс еп'п едг — Басе, солай-ау аш! — деп Казыбек ез ойынан езГ уялып тез безш шыкты. — Тусшбеймш,— дед1 TeMip басын шайкап,— б!зд1н осындай 6ip жаман эдепм1з бар екен. Кейде б1реудан туй- медей жаманшылыры болса жамандагымыз келсе, туйе-. дей жаксылырын сол туймедей жаманшылыры уш1н кур- бан еп'п ж 1берем!з. Ал, б!реуд! мактагымыз келсе, онын туйедей жаманшылырын кермёйм!з де, туймедей жаксы­ лырын дэрнттеп, acnaiiFa кетеpin, кепп'рем1з кеп1 Онын 63i кейде кеш'рген кебжке уксап кетедк — Онын рас болар, 6ipaic, мен газетке туеше алмай отырмын. Элде олар сенщ бурын кГм болранынды естш койды ма екен,— деп Казыбек газета актаран болып отырып, сездщ бетга езшщ кудшн ойына карай буррысы келт ед1, TeMip макаланын орта тусынан 6ipHeuie жерш сызып, газета' Казыбеккё бердн — Жумыстан келгеннен кейш макаланын acipece осы арасын кадагалап окыныз. Тек, мунын 6api TeMipnin ра­ на е р л т дегенге сенбешз. Б!р кысталац шакта коркак- тык еткен в31м1зд1н 6ip коркакты атып тастап, улкен аэ- родромды жаудан коргап калганым рас. Самолеп жа- нып, жау жерше парашютпен тускен 6ip жолдасымды 85

жауып турран окка карамай барып куткарып экелгеш'м де рас. Баскасы Петр Куликов, Петр Андреев дейтш жолдастарыммен 6ipre кггелген ерл!ктер. Мунда олар- дын аты да аталмапты. Жасыратыны жок., мактаганды мен де жек кермеймш, 6ipan, басканын енбепн иемдену Kici тонаумен б1рдей рой? — Дурыс-ак-ау, э! — деп Казыбек калтеысыз кешп- мен калбалактап, бэйб1шесше карап едк онын жана рана аналык MeflpiMi тепл in турган еш кайта езгерш, эж1мдел- ген бетннн каны кайта кашыпты. Тем]'р ез жайын айта 6epyai лайык.сыз Kepin, алаканымен Т1зесш сарт етюз- — Осы мен1н жайым, калранын кейш еспра'здер де, газеттен окырсыздар. Ал, ез халдарыкыз калай? — дед1. — Ой, балам-ай, халдын HeciH сурайсын, ез!м ею жыл- дан 6epi пенеиедемш. Ержаным майданда ед1, б!раздан 6epi хабар болмай картайтып тур. Сэулеш'|М окуын биыл б1т!р!п ед1, каз|‘р осы шахтада кызмет гстейдй Б!зд1Н хал осы, балам. Телефон тырс етп де, юшкенеден сон безшдеп ала же- нелд!. Казыбек телефонды ала салып: — Ka3ip, — дед1 де, кайта тастай салып, асырыс кише бастады. Журек сырын толык актара алмаранына капаланды ма, жок эЛде эке орнына эке, ана орнына ана етемш деп аксап. келген адамдарынын.аузынан Сэуле жайынан кен- пейБщ жаксы леб1з шыкпаранына назаланды ма, эйте- yip, TeMipaiH ешн езгеше 6ip ауыр мун басып Kerri. — Кет, деген сезд1 еснмей турып кеткешм жен болар, Сэулеге сэлем айтыныздар! Мен ол ойларандай ан емес- ш'н, адаммын. Кашпасын да букпасын. Кош болыныз- дар!— дед1 де шыра женелд1. Онын бул ce3i манадан 6epri ум тн 6ip-aK Kecin туст! де. туларан журегш токтата алмай Баян бэйбше есшке карай тура умтылды. BipaK, кайда баратынын e3i де сез- ген жок. Есшке жете бере калт трктап шалына парады, — Апырай, кекесьай! — дегеннен баска сез де айта ал- ган жок. Жэ, жэ! Каскырдын аузы жесе де кан, жемесе де кан, деп турмысын? Не кершд1 кезще? Коркамын, KeKeci, байкадын ба? Kici ©лт1руш эл!

де коймапты foh. Сэулеш тез1рек тауып сактандыра кер, ненесi, баршы, бегелмешй Темфдщ «ез коркагымды езхм аттым* деген c©3i eeiHe xycin Казенен д е ойланып калды. Мунысы налай? в з KopKaFbiM дегеш , нем ктер емес, вз1м 1здщ Kiel Foft, cipa. Ататыи ж ау жетпей жаткандай неге бул ез KiciMi3,ai ата- ды? Эй, осы антурган бурын бузыктын юшкентайы бол- са, енд1 у л к е т болып журмесе ип ед1?!. Б ул калай, э? Жок, мунда 6ip улкен сыр бар. Бул бузык болса да ул- кен бузык, адам болса да улкен адам! Токта... токта... Баягыда Сенкебай батыр жаудан ' коркып кашканы ушш вз iHiciH ©3i елт]рген жок па ед1? CoFaH Караган­ да коркакты аткан осы нш жен болар, деп ойлады ол !иннен. Бэйб1ш ес1 таны 61'рдене дегелг келе жатыр едь — Ж ок, апасы, коркпа да ypinnel Сэулеш де кор- кытпа! Мен Kici танысам бул бурынгы TeMip емес, танып турмын— талабы таудай.' Бул енд1 бузылса— буза- тын б!з боламыз. Онда 613Д1 кыршын жастык обалы Ж1- бермейдк ©3iM эл1 де ойланып керейш. ,Сен Сэулеге iui- теце де айтпай коя тур, тек Тем^рдщ келгенш рана сез- Д>р! — дедь ’• — Жасаран-.ау, не деп тур мынау, сондары ойын, Сэу- лен1 осыран беру ме? Казекен кабарын 6ip кетерд1, да, кайта жапты. — Соны ез1М да бйлмей турмын, апасы. Кымбат достын акырры сагатта айткан аманаты eciMe тускен са- йьгн еНлунй ем, кайдан бшейш, Саулетайдын не дейть нш? Осы кезде сырттан б!реудщ сурше-кабьша жуг1рш ке­ ле жатканы бмпндь Казенен бурылып караранша бол- ран жок, eni ишшен демш алып, Ш алтай Kipin келдк ©Hi бОп-боз болып, eni квз! шарасынан шырып KeTirni. Квзйиирншен де айрылыпты. Корккандыры сондай ау- зын ашып, айтайын деген евзш айта алмай, 6ipece Ка- зекене, 6ipece Баян бэйбшеге жупрдд. — Экетайлар-ау, шешетайлар-ау, мундай сумдыкты Kepin пе ед1ндер? Б!зд1н уйдеп кел!ндер1ндз, Култайды айтамын, КулТай, К ултай,— дед« де, ол уЬлеп отыра кето. — Е, оран не болды? — Ойпырай, бул неткен сумдык ед1, жана военко- маттан келсем, ол уйде жынданып жатыр. — Не дейд1? ------- -------- 87

— yh, жаным, шыбын жаным кез1ме кер'шдЬау, не сумдыктыц болганын бшмеймш, келсем уйдщ iuii ас- тан-кестен, 6ip уйде жападан жалгыз eai элдешммен куб^рлесш сейлескеи болады да, 6ipcce сыкылыктап ку- ледк 6ipeoe еккшдеп жылайды, TypiHe адам карай ала- тын емес. Менщ сам туги, жаным шыгып кете жазда- ды. Енд! кайгпм? — Дорнерге барсац ед1. — Дэрц-ердщ eneyi де жок, 6ipi калага кет’н т , 6ipi аурып жатыр. Кереказ кезде ауруды ездер1 1здеп жу- pyuii ед1, кермейсщ бе, кырсыккан кезде кыюы кашып турранын. Ещц кайгпм? Байлап кояйын дессм _эл!М ке- лер емес. Осы кезде телефон тары сылдыр eTin ед!, Казенен,: — Бар,.апасы, сен бар, мен онсыз да кешнспм,— дед1 де, шыга женелдк U Шалтайдын ушшц сырткы eciri осы у й д т eciriMeH катар еда. Баян бойб1ше мен Шалтай келгенде, уйдщ iuii тылсым бугандай тым-тырыс. BipaK, ез калпында тур- FaH 6ip зат жок. Стол, орындыкка дейш тенкершп, керпе-жастыкка дейш шашылып жатыр. Ocipeoe, ойра- ны шыккан торг! белме екен. Жыннын. уясы сол бвлме сиякты. Еактен-терге щейга щашылган керпе-жастыктар- дык, кшм-кешектердш устшде серейш Шалтайдын эйел! Култай жатыр. Баян бэй<Яше келуш келсе де, Tepri бвлмеге шруге бата алмай босагада турып: — Касына таман барып байкашы, аузынан аккан ке- 6iK бар ма екен? —-дед: даусы калтырап. — Онда... онда кайтушы ед1? — деп Шалтайдын де- Heci жапырактай калтырап Kerri. ! — Онда жыны устап жатканы. Шалтай аягынык ушынан басып, алыстан шоли, тер жактан opaFUTbm келе берген кезде, Култайдыц аузы кв- б1ктешп, кездер! мулдем аларып кетт!. Онымен де кой- ган жок, сарнай турегелш, есшке карай тура умтылып ед1, босагада турган Баян бэйбше ата женелд1 де, Шал­ тай камауда калып койды. Бурьшрьг корккан корккан ба, онык мавдайынын бэр! кез болып kerri. Култай оны жонаатныпс-айын урейленд|ре TycKici келгендей eciKTi бектп

— Жа-ным, Бв-лек-басым, Бв-лек-жа-ным! Ж ап eciKTi, жап тез^рек, Ш алтай кеп к ал м асы н ,— деп ыкыл- дайды да куледк кулед! де ыаылдайды. Манадан 6epi Бвлекбастын аты оныц аузынан тускен жок, кейде Мыркалдын да аты аталып кегель Bipan, му- ныд сездерше караранда, Сэуле келгел1 Мыркал онан кол узген сиякты. Ол eciKTi мыктап 6eKiTTi де, Шалтай- ра карамастан кабырраны шукылап е з взш ен ынылдады да турды. — Койынызшы, Мырзекс! О з бастыксыз, «бздей бас- тыкка Сэуле сиякты api сулу, api инженер кыз болмаса, 6i3 сияктылар тек ём естз. А, не дейс1з? Сэуле суймейдП _ Ci3Ai ол суймегенде мен неге суйемш? Ендеше, ci3 оны' уran койыныз, мен аз д щ бастыктырынызга ешуакытта бас урмаймын, биш щ з бе? Белекбасымнан жарылка- сын, Ёелекбасым... Бекеа... Ke-Keci, келий жаным, суйе- ftiH де куйейш,— деп Шалтайга карай кушагын жая ум- тылып едд, ол шегшген бойы тесекке барып шалкасынан Tycrri. Оныд успн е барып Култай да кулады. Коркыныш бойьгн эбден билеп алган Шалтай тырп ете алар емес, жа- ны бар, eci жок. EKi кез1 аларып, демш де жвндг ала ал- май, ыстык кунг1 болдырган укщсй era ©Kneci Fana сол- кылдайды. . — Жаным менщ. Белек жаным, MCHiu, мен сеш суй- гендей Шалтайды 6ip де суйген в м ести , келнп,— деп Култай оны шеп-швп суйед1, суйед! де куледг Куледа де суйедь Ж ы н м А кушактасып журген нендей махаббат еке- HiH Шалтай сезген жок, iuiiHeH карсылассам ©З1'ме катер болар деген оймен, Култай бетш калай бурса солай кетш, тым-тырыс жатыр, тек журепнщ д у р с ш рана Култайга естшедь Осы кезде телефон сылдыр ете тусть Култай сонан сес- кенгендей, api Ш алтайды енд1 танырандай тесектен секЬ pin Tycin eciK алдына 6ip-aK барып ед1, жаным калды ма, жок па дегендей болып Шалтай да басын квтердь — Ей, сен осы анык Шалтаймысыц? — де/й Култай OFaH тандана карап. Култайдын бул c©3i де Ш алтайдык Кулагина жын- нын c©3i болып есп'лдь BipaK, ол жын алыстаран сок eciH жияйын дедь Ж алма-жан тура салып телефонга же- Tin барды. Ондары ойы квмекке Kici ш акы ру едй Не ай- тарын бымей сасып калып, трубканы тындар-тындамас- тан:

— Ойбай-ау, кайдасындар, куткарсандарты, — дед! бакырыи. — Бул юм? Сэулеа юм? 9 , ез1м1зд1К Сэуле- Micin? Апырай, ceHi де керетш... туу, не айтып кетпм, шамам жок тттч сейлеуге. ©31Н тез осында келш!. Кай­ да дейсш? Военкоматка ма, оган бардым, майданга мен де кетет1н болдым. Осы кезде eciK жакта турган Култайдын: — Шалтай, сен не деп турсык, кайда кетпешн? — деген ypcftai даусы шыкты. Шалтай тура карауга бата алмай, кез кырын тастап ед1, Култайда жанагыныд 6ipi жою Шалтайдын «май- данга кетемш> деген ce3i онын жынын кагып ж1берген ссюлд1, ецшщ сэл сургылт тартканы болмаса, бурынгы сау кушндеп калпында тур. — «©й, тамаша-ай! Мынанын жыны лезде жазылып Kerri ме?» — дед1 Шалтай 1шшен. Он колындагы труб- каны дэл сол кезде не деп укканын kim бьлсш, калтасы- на карай жупртш тур ед1, Култай шыдай алмай сакы- лыктап кулш Ж1бердк Шалтай ан-тац. Ею Keai кулюге иё бола алмай журген Култайда. Bip мезп'лде Култай кулген боны кушагын жая тура умтылып ед1, сасканы- нан не icrepiH бьлмей: — Токта, атамын, — дед1 Шалтай трубканы везен. 1 Култай ani сакылыктап жур. , — Мею сендей баймен сыйлаган кандай гана саран кудай екен, э? Таста api, елге осы кулю болганын да же- тер! \" — Кулю болтан кайсымыэ, сен бе,- мен бе? — дед1 Шалтай езшше катуланган болып акыра сейлеп. — Ойбай, ашыкаузым-ау, маган aiii сенбей турмы- сын? — деп Култай жакындай Tycin ед1, Шалтай ею ко- лын ербендетш: — Аулак, аулак, мен жындыга em6ip сенген емес- ш'н, — деп безек какты. — Кой деймш, елге мазак боласын, мен жынды емеспш. — Енд! KiMciH? — Мен Шалтайдын жан cyfiepi Култаймын. — Жындылардын 6api де солай отгайтын. Аулак, ау­ лак. — Оттайтын! Ендеше мен Kasip барлык жынымды ша- кырайын да ceHi тырдай жалакаштап турып далага айдап шыгайын. Айт жанынньщ барында, саган Сэуленщ мещ ба-

рын айткан и м ? — деп Култай б!лепн сыбана тап 6epin Wi, Шалтайдын eci шырып, кез1 алактап Kerri. — Пе-пе-ри-зат, иэ, Пери-зат1.. — дегеннен/ баска ештене айта алмай, жан-жагына алактап тур ед1, Сэуле Kipin келд1 де, ею колымен eciKTi кере тура калып: — Шэке, бул не? — дед1 кул1мс1реп. — Келий, карагым, 6epi таман келий. Мынаныц турш керд1н бе? Керден шыккандай болып турранын. Кайта бул басылраны рой. Жанары 6ip кездеп турш адам баласы- . на керсетпесш. Менщ жаным шырып кете жаздады. Култайдын не ушш Tepic айналып кеткенш де, Сэуле- нщ не ушйг кулюге тырылып турранын да ол сезген жок. Сзуле кулюсш тез тыйып ала койды да, здем1, нык да- уыспен: — Корыкпай-ак койыдыз, бул жын емес!— дед!. * — Енд». не? — Бул кысаска кысас. — Кысаска кысас?! — Я, кысаска кысас. Нурланды алдаудыц жолын шм- нщ айтканын енд! де айтпайсыз ба? Шалтайдын колындагы телефон трубкасы дынылдап барып жерге тусш кетп. Ол оны кираса да елер емес. Сэулеге карап унс!з турып калды. 1шшен куанып та, ыза^ ланып та тур. Аздан сон: — О, ангал басым, анрал басы м ,— дед1 ез мандайын ез! шарт етюзш. — «Анрэл басым, ангал басым». Онан да iuri толFan су каура басым десенпй, — дед]' Култай ызалана KyaiMci- реп, эттен, майданга кетемш, дегенш шыдатпады, эйтпесе басыцдары сол суды 6ipa3 кайнататын ед|'м. Шалтай ашуланарын да, кулерш де билмей: — Мыналарра не icreceM екен, .э? АнТурран-ау, м е тк жынды К1с!ден елердей коркатынымды бшесщ, тым бол- маса 6ip сезд^рсен болмай ма? — дед!. — «Сезд1рсед болмай ма!» Мен кашан сезд1рмед1'м. Белекбасты суием1'я деуден артык калай сезд^ру керек саган? Сешмен де ж ау жекем1з дей ме екен осы журт? . — Ия, шалыннын алдында турран аж ал 6ipey емес, элденешеу. ©йткеш онын кездесер жауы кутырран кас- кырдай коркынышты да, тулкщей залым. Ондай каскыр- Fa ок болып атылатын, ондай тулюге бурют болып тусе- liH Kim? ©з катыны сенен де коркып, кузп жапырактай калтырап турран осы батыр ма? ei

Шалтай бул сезгс шамданган жок, ойындары 6ip сез- д! 1ркшмей айтып салды. — Мед ушш коркынышты: кутырран каскыр да, ай- лалы тулю де, зымиян жау да емес, сендерандер, сен- дер! — дед! де, тексслш барып отыра Kerri. БЕС1НШ1 ТАРАУ Калай сорыс басталды солай, ем1ршде орынбасар- лыктан баска болып кермеген Мыркалдык басына 6ip баянсыз бакыт кона Kerri. Ол Ka3ip уакытша болса да бастык. Бастык болранда кандай: алгашкы ею айдын жоспарын 6ip жарым еседен орындап, ем!ртде сыналу- даи 6ip шыкпаран атарын аспанра кетерш алды. Бурын журттыд бэр! де былшитып турып Мыркал деуш едк ка- sip бул шахтадарылардыц улкен, Kiuiiciiiin 6opi де Мыр- зеке дейтш болды. Бурын конакка яки 6ip жиынрэ бара калса торге карай жанталаса умтылушы ед1, етда оны баскалар торге кошеметтеп апарып отыррызатын болды. Бурын эзшдеп жымындай калса кез1мен ататын кыздар да енд'1 кул1мф ей карайтын сеюлд! едй Амал не, сонын 6opi кешеден 6epi туске айналып KeTTi, сонда да ол алыс- пай 6epiceTiH емес, мансабын KopFan калатын жолды жаксылыктан таппаса жаманшылыктан табатын rypi бар. Сол тапкаи жолынын. 6ipi Сэуледен дутылу. BipaK дол каз1рг! сэтте сол Сэулемен телефон аркылы жылы сейлесш отыр. — ©й Сэулеш-ай, жаны рана бар eci жок менен не хал сурайсын, eciMnin шыкканы сонша, Американыд эл- ri 6ip кемip комбайнынын. атын умытып калыппын. Ка­ лай ед1 сонын аты? Токтай кал, жазып алайын. Жепыри дед1м. Дурыс па?.. Енд1 калай? Адам аггарымен аташы, жазып отырмын, айта бер, айта бер... Дэлдунбай, так... Жартыбай, так... Есербай, так... Перизат, так... TaFbi да Перизат, так... Рэсуа, так... Итбай, так... сонда мунын болды «Джеппри» дурыс па?.. Так, ал, ещц мынаны айт! Осы олп ез1м1зде жасалып жарамай калган комбайнды жасаушынык аты юм ед1? Сидеренко, так! Ол ез! Йеме­ не, академик пе?.. Е, ол элг1 Донбастыц Сидеренкосы екен Fofl, оны ез!м де бшемга. Джеппри да ойыма жака 92

TYCTi, алтын уакытымды боска кепргешмд! карашы, — деп телефонный трубкасын сарт eTKi3in тастай салды да, алдында отырган Перизатка мангаздана карады.— Так, так, 6api де т у а ш к т ь Bapi де вз ойымнан шыгып отыр. Иэ, айта бер карындас, айта бер. М еш Нурланнын, ата­ сы екен деп ipKuiMe де кудпчд болса жасырма. — 1рк1лей'ш деп отыртаным ж о к ,— д е д 1 Перизат эл- денедеи имене сейлеп, — касындаты елдщ 6api кетш жат- канда олардын не уш'ш калтанына кез1м жетпейдк Мыркал сейлей туре келш, сол сейлеген куш уйд!ц 1шш кез'ш Kerri. — Ойлана 6ip карасан кез жетпейтш тук те жок. Сенщ жацаты 6ip дэлелщ дурыс, ол Павел Громовтын карындасын алм ак болтан да калган, так. Эйтпесе тутан жер1, ескен ел1, тутан туысы— 6api мунда. Сондай жан суйер жакыны ушш болмаса, ушмегпн. «кетвдер, куты- лындар, сендер тыл га да ксрек адамсындар» дегенше ка- рамастан ез!н 63i ел1мге не\" ушш киды той дейсш... — Мен де солай ойлаймын,— дед! Перизат ойлана сейлеп, — ейткеш Нурлан сонты 6ip жазган хатында 6i3 Павел екеум1з елсек 6ipre ©луге, Д онбаста ©луге бекш- Д1К, деп жазтан едй — Мгае, MiHe! — деп Мыркал мулдем безшдеп Kerri.— Бул сумдыктын. тупю тамыры сол Павел дегенде жатыр. Ол тумай KeTKip каш а алмай калтан жок, соныц карын- дасы ушш калды. — Мумюн олар партизан болу ушш эдеш калтан болар. — Ж ок, олар партизан болудан да, тылта келуден де бас тартып ездер! баскарып келген шахтаны эдеш кулат- пай соныц шпнде жасырынып калыпты. — Онда умгг ж ок екен. — Иэ, олардан енд1 умгг жок, — деп Мыркал ауыр ой- мен тенселш 6ipa3 ж урд1де сылк eTin отыра Kerri. — Сон- дыктан, сен ekfli мынаны icre. Манадан 6epri айтканда- рыннын барлытын, scipece Сэуленщ элг! 6ip Павел депен- мен кандай жакын екенш тугел жазып бер, так. Сотые уакыты ap6ip совет адамынан аса кыраты болуды талап етед1. Екшилден жанаты 6ip айтканымды катты ойлан! Сэуле окытан окуды сен де окыдыц, сонын, дипломындай дипломын болса болды, коркатын тук те жок, ол, баска­ рып отыртан участке (Издеп ен жауапты участке. Оны Сэуле сиякты саяси сеш маз адамга баскартута болмай- 93

ды. Онда большевиктш кырагылырымызды жойганымыз, енд! туеiHген боларсын. — TyciHfliM, Мыреке! — деген сездщ аузынан жып ет'ш калай тез шыкканын Перизатгын ез1 де сезген жок. ©йткен! езшщ плетет сол едй — Туешеен., ертеднен бастап ол участкеш сен баска- расын. Ka3ip бар да мынау анкетаны толтырып экел,-* деп Мыркал столынын, тартпасынан 6ip ндгаздарды алнгп Перизатка усынды, — буран коса еьфбаянынды, acipece Москзада окыранынды жаз. Алдымен Сэулешн сонау ота- нын саткан опасыздармен байланысын жаз. — Макул. , ■ .. . — Муны эз1рге ез1ннен баска ешгам бшмесш. Бар, тез экел. Перизат басын 6ip ид1 де шаттанран кездеп эдеимен сылан eTin тура женелдй Мыркал саратына карай салып Мирон Павловичпен сайысар кез! жакындап калганын 61лд1де Сэуледен жанары жазып алган ею сезш куб1рлеп жалма-жан жаттай бастады. — Джеппри; Сидеренко, Джеппри, Сидеренко. Керек кезшде аузыма туспей кал, сонда болсын! \" K®3i столынын шетш ала жаткан 6ip буда каразга ту- cin e ji, алдындагы блокнотын жаба салды да кайта аш- ты. Оны не ушш жауып, не ушш ашканын ез1 де б'шген жок. ©йткеш ол жаткан буда кагаз оныд ертенп куш обкомда жасайтын баяндамасы ед1, сол баяндамада ке- TepeTiH маселeci есше тусп де, мэнлрш калды. Белекбас ксл1п eciKTi акырын рана ашты да юруге бата алмай, кайта жапты. Мыркал оны да сезген жок. Ол баяндамада кетерьлетш ею мэселешн кайсысына кв- 6ipeK назар аудару керекпгш б1лмей аласуруда. Мэселе- HiH 6ipi шахтанык K93ipri халы мен алдагы мшдеп, еюн- ujici кырагылык туралы едк Журтшылык ушш екеуше де назар аудару кажет. Ал, Мыркалдын esi ушш кыра- рылык кауштк ©йткен1 Нурланныд хабарын еспгеннен 6epi кайсыб1реулер оныд езше сезштене карайтын сеюл- Д'- Енд! не icrey керек? Мыркалдын езше койып отыр- Fan сурауы сол. Акыры ол кырагылыктын. жолына туыс- тыкты курбан erin осы туста езш 6ip керсетш калуга бе- KiHfli де звонокты басып калды. — Булд1ргеновт1 ж1бер! — дед1 eciKTeH караран хат- шы кызиа ашулы тур керсетш. Бугшп кун Белекбастыд мадразданатын куш екен,

Мыркал канша айбаттанса да ол именетш емес. ©ншДе ойнап туратын бурынры усак кубылыстардыц 6ipi жок. Бурын керген сайын кызыга карайтын дуние жиБазына да бупн кез сал ар емес. Tiirri сол KepiKTi нэрселерге жи- ipKene карарандай Typi бар. А ярын салмакпен басып ор- тадагы столра жакындап келд1 де: — Сэламатсыз ба? — дедй BipaK, онын. ез журил езше жат, ез сез! взшед ypKin туррандай. Сырттан караган Kicire де ол, ролшен жаны- лып турран ж аман артист сиякты кергагендей едй Столы- нын. тартпасынан элденет 1здеп отырран Мыркал онын ешкайсысын ацрарран жок. — Саламат Белекбасым, саламат. BepipeK келш, мун- да отыр!— деп жайдарлана бастады. Ал, онын жайдар- лылыры жалран кубылыс екенш Белекбас та сезген жок. «Белекбасым» деген сез ш ш жылытып ж1берд1 де сол 6ip рапа сез ойы мен бойындары бар салмакты сыпырып алды. Ол Мыркалды кезбен кушып та, суйш те отыр. Ал Мыркал оны к езiмен де, кеншмен де арбап отыр. Екеуш- . де де Э31р ун жок. Белекбас Мыркалра телм1ре карап, 6ip кырындай отырса, Мыркал Белекбастын eMip актысы жа- зылатын сур тетрадька карап, жуан кара карындаштын ушын шырарып отыр. , Кальщ сур тетрадьтын орта тусы ашылды. Ж уан ка­ ра карындаштын ек1 жары б1рдей ушталды. Сол карын- дашпен сол сур тетрадьтын ашык турран бетше «Белек­ бас Булдфгенов» деген сез де жазылды. Сонан кейш ба- рып Мыркалдын уш шыкты. — Так, так!.. Сейле, нендей жаналык бар? — в з щ з д е болмаса менде ешкандай жаналык нет. — в зщ кешеден 6epi !'штен,е еспддн бе, cipa? — Жок. Сэл1м мен Досайдын, вагонге таласып тебе- лескешнен баска 1штене еепмед1м. Мыркал колындары карындашын стол устше сарт ет- Ki3in тастап ж1берш: — Бшем, сендердщ кулактарынды кай жакка Typin журеындерпци. Бэр in де Нурланнан тэл1м алгансындар, сендер б1здш клм!здщ кунгей жагын кермейс'шдер де, Ki- лен тершкей жагын рана кереандер енкей обыбатыл- ДаР. — дед1 де аш уга булыгып сейлей алмай калды. Нурланнын хабарын Белекбас естшен ж ок еди Сон- дыктан ол Мыркалдын бул cesineH ту к тусш е алмай тек 85

ыржиып куле бердп Ол ыржиран сайын Мыркал туксие Tycin: — Сен рой б1здщ Нурланмен доссыд, э? — дед>. Белекбас езшщ тусшбегешйпн дене кимылымен де KepceTKici келгендей, аркасын 6ip кикад етк1зд1 де: — Дос болранда капдай! Оны не ушш сурадыдыз?— дед': K93i жыпылыктап. Мыркал узак ыкылдады да алрашкы ойынан жалт бердь вйткеш оныд Белекбасты шакыррандары ойы Нурланмен 6ipre одып, каз1р осында кызмет icren жур- ген баскалардын ium сырын сол аркылы бш п алмакшы едк Енд] алдымен оныд езш 6ipa3 сшкьпеп алрькы келд\\. — Ечлем дос скешндд ол ез1 окуда жургенде кандай e.ai. Ешкандай жат кылыктары жок па едг? Сен бшеан, тупа-турасын жасырма, ашык айт! Белекбас турасын айткысы келт сэл ойланды да: — Ой Мыреке-ай, жаманшылыкпен жаны нас ондай адамга жат кылык кайдан келсш. Ол ewpen турран ер ед! foh, uiipKiH. Ол жалгыз меш ^ана емес, журттыд бэ- piH де жаксы керш, журттыд бэрш суйетш едк Эл: кунге дейш хабарсыз болса, б1зд5н маддайра сыймай к е т десе- ' пдзгш, — дед'1 жыламсырай свйлеп. Мыркал сур тетрадька бул жыламсырауды да туртш койды. — Так, так, ете жаксы. Ал оныд сенен баска кандай достары бар? — Метмше оныд дос емес адамы нет. — Конкретно, конкретно,— деп Мыркал столды туй- пштедй Мешп осылай сейлеу1мшд ез: жагымпаздык емес пе екен деген ой сап ете тустч де: — Конкретно айтканда, нанбасадыз осындарылардаи сурадыз,— дед1 Белекбас катуланып. Жарамсактанудыд жшркешит екенш бш п-ак отыр, амал не, канра сщген ecKi дерт кетер емес. Бул свзге Мыркал тусше алмай: — Неш сурамакпын? — деп ызбар керсетш едк ол auiyFa баскан сайын Белекбастыд \"берекес! каша баста- ды. Жан дэрмен бар кушш салып, езш-оз1 жц-ерленд1рш алды да: — Нурланныд MCHi кандай керетшн Сэуле мен Шал- тайдан-ак сурадыз. Ол тек Сэулемен рана азырак нелеу,

араздау болатын. Онан басканын бэрш ол жанындай ке- peTiH. — Сэулемеи неге араз? — Ой, бул С эуле деген езше жан тенхермейтш такаб- бар емес пе? Eneyi сонан Hericri-ay деймш. Анык не ушш екенш де бшмеймш, aftreyip Донбасца кетершде онымен араздасып кегп. Бул арада агасына iHicin мактап ж аксы ат алайын деген ой Белекбаста жок. kim сураса да айтар шындыгы сол ед1. КеЙ1н бул сезшен опыд жейтшш ол сезген жок, бар шындыкты жасырмастан айтып салды. Ал, Мыркал муны кергсшше Tyciani. Ол, Нурланды мешн iHi.M болган сон ©TipiK мактап e3iN«u арбап отыр деп ойлады да, «а, бмвд'м, достар, сырларынды, бишм. Меж ж ау болып кеткен Нурланнын агасы деп кармакка im ici келетш 6ip рана Сэуле емес екен, бьвдм, бьлдш* дедг iuiiHeH. Ш рак бул ойы алыска бармады. «Токта, ток- та!» дед1 ол Белекбаска урейлене карап.— Громов бас- таган 6ip купия уйым болып, осылар сойын Myuieci емес пе екен? ш шен соны айтты да, Белекбасты сезжтт адам- дардын катарына Ti3in койды. — Так, так! Айта бер! Сендермен Павел Громов дей- тш ж т т окыпты гой, ол да жаксы адам ба efli? — О, ол вте жаксы адам. Ол, acipece казактарды жаксы керетш. — Казактарды емес, казактын uiipireH жумырткалары болар онын дос KepeTiHi,— деп Мыркал ызага шыдай ал- май столды койып Ж1берш ед1, Белекбастын журеп Д1р ете калды. Мыркалдын сонгы свз!не ызасы келд1 ме, жок элде Нурлан мен Павел жайында 6ip суык хабар барын енд! сезше бастады ма, anreyip, Белекбастын eHi боп-боз болып, ек'исез! еж!рей in Kerri. Егер осы кезде Сэуле келш eciK ашпаганда, ол манадан 6epri жасап отырган жасан- ды м1нез, жалган кимылынан айрылып калуы мумкш едк Сэуле келдк Саулемен 6ipre ой келдк Ой келген сон журек те орнына туст1. Мыркал Белекбаспен ce3i бггпесе де Сэулеге бара тур дей алган жок. Кайта: ' — Кел, Сэулеш, кел! — деп жылы шыраймен карсы алды. Болашак келш1 екешн Мыркал бГлмесе д е Сэуле оны iuiTefl кайын ага тутып бул кунге дешн оган карсы 6ip ауыз к апы сез айткан емес-Ti, т'шп сынаган кездерде де 7 Э. Эб!шев. 97

оный, атын атауды д а уят керш «агай» деп кана сыпайы сынайтын-ды. Кешл нурына жабысып журген ескшктщ сондай 6ip келенкеа барын сезген бе, жок элде Мыркал- дын кешеп шахты innaae айткан ce3i жанына батып кет- кен бе, aftTeyip Сэуленщ 6yriHri Tyci тым суык. Есжтен к!ргеннен Мыркалдан кез айырмай, карсы алдына келй отыра бере: — Русаков осында кеттГ деп ед1, келген жок па?— дед1. — Жок, Онык сатан кереп не? — деп Мыркал сезш- тене карады. — Нурлан жайындары суык хабарды таратушы сол екен! рас па? Белекбас от басып' алрандай ыршып тусть — Суык хабар?! Онын сезше ёшкайсысы жауап каткан жок. Мыркал тереннен тартып ауыр 6ip курс!нд! де: — Иэ, сол. Сол менщ бет1ме каррыс танбасын экел!п баскан. Онын айтысына Караганда Нурлан сендермен 6ipre okhf3h Павел Громов дейтшнщ карындасына уй- ленген секшдк Солар рой оны азрырып экеткен. Эйтпесе HeMicre онын Heci бар. Белекбас Сэуле мен Мыркалра кезек к.арап безек какты. — Аратайлар-ау, экетайлар-ау, маран да айтсандар- шы, бул не? Нурлан немютердщ колына Tycin калган ба? Йемене бул? — деп ед1, — К олрэ туЫп елее арман не?— деп Мыркал куреше туст!. — Евд1 не болыпты? — дед1 Белекбас елбелектеп. Мыркал оран жауап берген жок, манадан 6epi ез1нен кез алмай отырран Сэулеге карады. — Мына фашистерден мен шошиын дед1м, Сэулеш! MeHin 6ipre туран бауырым Нурландай адамды аздырып, ез жолына Tycipe алган олар ед жукпалы дерт екен. Мен мунан соны рана 6 \\лд1 м. Мыркал соны айткан кезде, Белекбас ез1н кайда коя- рын б1лмегендей ушып тура келд! де, кайтадан сылк ет1п отыра кетть — Мыреке! — дед1 ол дауысы шыкпаран сон катты ышкынып: — Осы ci3 не айтып отырсыз? 0 з iHini3 Нурлан ба айтып отырраныныз, жок баска ма?

— Ой Белеппм-ай, баска тугш ©згм болсам да мундай куйшбес ед'ш рой. Ел1м1здш улкен у ш т к уп и журген аза- маты ед1 рой ол. Сол рой м е т куШ нрт отырган, сол азгьш Foft,— деп ецсесш 6ip Tycipin ж1берл де кайта кетерш- fli: — BipaK менщ дуспандарым дэмеленбесш. Ондайдан корралайтын мен емес! — дед1 катуланып. Онын мунысы саскан уйрекше кейш сунпгендш ед1. Сол жан далбасасынын. e3i Сэулеге ©те ж ш ркеш пт ке- piHHi. Ол, ызара шыдай алмай кезере Калган каймыжык- тай жука ернш сабыр тап дегендей 6ip Ticten калды да, ©3iH ©31 кушпен тежеп: — Мыркал aFa, туыс С1зддк1, жолдас б13дпн.' BipaK азгындык пен Нурланнын Зрасы жер мен кектей емес пе ед1, 93ipme сабыр eTin байкасак болмас па? — деда. — Байкайтын тук те жок. Нурланды азды деген Kici- HiH 63i азрын, вот что, бклдвдз бе? Соны а з г е непп жур­ ген KiciHin езш тексеру керек. TinTi, оздей улкен KiciHiH Нурланды былай деу1 нелеу. Онын юм екенш бшмеу, б'1Л- Д|шз бе?— деп Белекбас косарлана кетш едй Мыркал ызалы кулюмен мырс етш: \" — Сендердщ м е т тас бауыр, ка-пгез, ез келенкесшен де коркатын коян журек коркак, ез туысына да сенбей- ti'h сорлы керш отыррандарынды сеземш. BipaK олай ет- песке менщ амалым жок,— дедд де терезеден erin бара жаткан Шуйдел1 6ipeyfli коре сала езгере калды: — MiHe, Русаков та келдг ©здерщ сонан сурандар. > ' II Русаковтын езшен бурын ауыз уйден ынк-ынк еткен дыбысы келдй Кеп кеплкпей-ак ез1 де Kipin келдк Рук- сат та сураган жок. Жемеауы толган купигендей талтан- дай басып келш Белекбас пен Сэулеге кольгн усына бере Мыркалга карап: — Бегет болган жокпын ба?— дел. — Жок, б1здш жэй кенес. — Онда маран баяндаманызды бервдз де кенесе бе- РЩ13. Жана рана езшен баска жан жоктай болып отырган Мыркалдын, emu курдай жорралап маймандай. калраны- на Сэуленщ ызасы келд1. Оны кеде отырып, Белекбас- тыд жарамсак мшезш де штей кешш едк iuiiHem