Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэиасының тілі

Воеииыв кызмет Тэдеме, Окалы ки!м киюге. Бос мактанга сллыпып, Бекер KOKipeK керуге, Кызмет кылма oasFa Жанбай жатып сенуге,— ДеЙДЬ Абай жастардын, алдында турран зор мшдет— ры- лым, кайткен кунде де, рылымра кол созу керек деп, кеп елендершде-ак рылымды жыр етедй Рылым таппай мактанба! Орын таппай бэптанба! Ойнап боска кулуге... Нсмесе: Ралым болмай немене Балалыкты койсакыз? Болмасан да уксап бак Bip галымды корсешз. «Ондай болмак кайла?» — деп Айтпа, гылым суйсешз! — деп, акын адамнын ек кымбатты кез1 — жастык шактын оку, рылымра жумсалуын талап етедт. Ойын-сауыкты ке- йш коя турып, алдымен рылым жолында екбек ет, Ьдеи, ралымдардан улг! ал, солардай болура тырыс деп айта келед1 де: Былымра конш берсензэ.— дсп кортынды шырарады. Бул сол кездсп жаналыкты аксаушы алдыдры к.а- тардарылардын, идеясы. Сол идея Абай елен,шен орын алды. Абайдык бул niKipi, рылымра жол бермей келе жат- кан еск! надандыкка аяусыз сокды болып, жаналыкка жол ашты. Халыктын бшмге тглпынуына басшылык кврсеткен nixip болды. Абай халыкты тек жалац рылымра рана ундеп койган жок, жастардын болашарына улп боларлык акылдар айтты, кандай нэрседен кашып, кандай норсеш езже жолдас ету керектшн керсегп: Бес пэрседеп кгчиык бол.

Оран кайры жееешз, веек. exipiK, мактаншак., ЕрШшек, бскер мал шашпг».. Бес душпзиын бзлеешз. Талая, енбек, терен ой, Канагат, ракым ойлзп кой. Бес асыл ic квнеешз,— деда. Абайдыц бул сездерпнн кун! бупнге деИн мош зор. Кун! бугш айтылып отыррап сэз сыкылды. Акын айткан: веек, STipiK, мактаншактык, ершшекпк, орынсыз мал ша- шу сиякты терк эдеттерге б5з, куш бупннш взшде де аяусыз курес ашып келем(з, 6 ia де жастарды осы айтыл- рандарга карсы тэрбиелейм!з. Ал, оныц айтып отырган талап, енбек рылым, канагат рахымы да б1здй( Kasipri тэрбиеге дэл келедь Талап ет, ецбек ет, ойлы бол, 6ip нарсеш взбетщмен 1здеуге тырыс, доска кайырымды бол дсп 6 i3 до айтамыз. Абай айткан бул п1шрлердш бэр! де бугшп ллекпеи тугел кабысады. Эрине, Абайдын тэрбие женшде айтканлары жялрыз бул емес. Баска елеидерж былай конранда. осы «рылым таппай мяктанба» дегеи елекпнн ези-де тэрбиел!к мэш зор улкен-улкен мэселелерд1 жастардын аллына кояды, Байга, аксакалга бас имеу, шыннан STipiKTi айыра бжу, не болса да акылра салып ойлап айту сиякты жастарды яламгершшкке уйретш, олардын мжез-кулкын. квзкара- сып лурыс жолга салатын акыл бередь Абай гылым мен екбекп ешуакытта белш кврген Рылым окнп ой таппай - - Кур уйшдс ж.тгадч—■ логом тпрЬд|, енбек пен рылым мэселесш катар квтерд!. Талап. енбек, ой, ракым дегеи евздер Абайла эржерле ортурл» айтылранмен, куятын арпас.ы 6 ipey. Талап пен енбек 6ip жерле кайрат болып, ой — гылым болып, ра­ кым —журек болып айтылса да, акыл, енбек. журек, ры­ лым— осы терт свзД1Ц макынан алые кетпейдь Онык кеп влекдершде осы терт сезднг мошн кещнен шолып, терешрек TyciiireH3iri байкалады: Эуслден <5ip суык муз — акыл зерен, Жылыгкэн r /л» борды ыстнк журек.

11>ул кайраттан шырады,— вклеен. керек Акыл, кайрат, журект! б рдей уста, Сонда толык боласык елден белек. Жеке-жеке 6ipeyl жарытпайды, 1Жолда жок, жарым ест! жаксы демск. Акыл да, ашу да жок, кулк де жок. Тулап, кайнап. 6ip журек кылады элек BipeyiHin куш жок 6ij>eyiHci3. Рылым сол ушеуипн жешн б)лмек,— деген тэр1зд! езшщ философиялык елендершде бул терт сеад аркау ете сейлейдн Сейтш, казак даласында да ол езшщ тамаша керкем асыл сездер1мен эдрпеттшкт'щ, ?ы- лымньщ, ецбектщ, адамгершшжтщ туын кетередс Ол тек ез заманыиын адамдары рана емес, келес1 урпакка да осыик айтып еткен акын. Эсемпаз болм.т орлего, внерпаз болсан арка л ап. Сен де 6ip xipniui дунисю, Keririn тал та бар, калан! — деп, кеменгер акын ез кезжщ д с, Kc.icci урпактардыц да алдына улкек 6ip ип л и т мшдет койды. Лбайдыц халыкты FbuibiMFa ундеу!— тек 6 ip рана рылым мэселесш козраран 6 ip жакты ундеу емес, ол заман жайында, ез халкыныц TipiumriHe, онын келеше- пке, ез слнпн алдьщры катарлы озык слдердщ катарына косылуына байланысты саналуан келсун мэселелерд! козраран, терекнен толгаран, киынра сермсген акыл-ой- дын, ез халкьш жаныпдай жаксы кврген асыл ж уректт жалынды ундеу! сиякты. Абай адам деген ардакты атты тек талапты болса, ецбек етсе, терец ойлы болса,— рылым тапса, ракымды болса рана актауга болады деп урады. Абай ацамнын адамшылык касиетш ссылай белплсйдй Демек, акын олярга зкылды, ойлы бол, гылымды мон­ тер, енбек от, ракымды бол, ел камни ойла. Салтыков пен Толстой сиякты бол, !здеп, таланты бол легенде, адлмзаттыц 6 ip керегше жара, опыц кздесше ас, KOFaM- да езще лайыкты орын тап: Сел ле 6ip idpnim дуниеге, KeTiriH тап та бар калан! — ты н архитектура, скулыггу-

ра, живопись Topi3fli салалары кейш калды. Олардын Kefl6 ip элементтер1 туралы болмаса, мынандай архитек­ тура, не живопиахпз бар дел, ешюм айта алмайды. Егер, нскусствоныи Heri3ri 6 ip саласы эн мен енер десек, бул Corfu eneyi алдыцрылармен салыстырранда, анарурлым вскен, канатын кен жайган турлер! деуге болады. Facup- лар боны жасалып келе жаткан свз врнег1шк Heri3i — халык, эдебиет1 езтшк кундылыгымен ел журегшен орын алып, бупнге дейш сакталып отыр. Bip дэу1рд1н, не та- рихи улкен уакиганын айкын айнасы болтан куйлер, тэ- маша эндер, халыктын 03i турызган зор мэдени байлыры едь Лбай муны жаксы тусшдь Искусствонын элеуметтш монш дурыс yFa бшумен катар, онын эр тур!не рылми бара беруге тырысты. Свз eiiepi — елец женшде казак елinдо бурын-сокды Абайдай аскан кунды пшрд1 ешюм айткан е?.»ес: Туранда дуиие eclrin ашады елея., влекмен жер койнына Kipep денен, 0Mipfleri кызыктыя 6api елекмен, Ойлаисаншы бос какпай, елев-селен,— деп, Абай казак халкыныц емф!нде элецш'ц кандай мою барлырын айкын KepceTin бердь Бала турандагы шьпде- хана, кыз узаткандагы той баг-гар елецдерк адам елген- де айтылатьш жоктаулармен дэлелдей кел1’п, вМ1рде искусствомен байланыссыз ешпэрсе жок дейд]. Шыиын- да да, кандай жагдан болсын, коркемеиермен байланыс- ты боп отиратыны ceacis. Абайдын бул nivcipi ---алгапчы корачпан 6cpi карай керкеменер адам бадасинып кун Kepici yiuin KepeKTi ку- ралы болди деген рылычпаэяардын кезкарастэрына дэл келедь Абай —елетиМ искусство деп таныдм. 0лекд1 багалай алмэй, орк1мд! макт.-ш жырлаушыларды Абай катти шс- нейдг. Макалдап ай' ы турсам барлnit, I <кеи гез когарлип. 1 гЛкындары —. ipa а яйтм 'ип\"'' Квр-жерл ел КчЛцз беи д

дел, к е р к е м д т нашар, а л е у м е т к маш аз «лен, шыга- рушыларга елецнщ кад1рш кеттруийлерге, карсы курес ашып, е л е к т к мазмуны жагына да, Typi жакына да бел- rifli шарт койды. Жазык,сыз елд» талагаь «ердЬ, «алтын иек, сэры ал а кш ды» жы р eTin, «кун етюзбек одпмеш» дэрштеушшер- ге карсы Абай: Акыл свзге ынтасыз журт шабандап, Кенгешм-ак соган деп жур табаидап. Юс;мс1иген жеп кетер, 6i-iiMci3 квп, ЛОберсем екпелеме квп жамаидап.— ДСЙДЬ Акындарды журтка акыл берет!н свз шыкар деп у п т- тесе, елдщ ондай свзд1 ycTipT тыпдайтынын сынап, ол эдеттерш жоймакш ы болады. Абай акындардын алдына э л еу м егп к мэш бар улкен моселелерд! койды. Акындардын елеш нде ынсап, ар, унт, талап, ой, рылым тэр1зд! кепиплж ке пайдалы нэрселер болуы керек д ед к Акын cKimiii 6ip еледшде: Мен жазбаймын влснд! ермги ушш, Жок-барды, ертегнм термек уш!п, Keniperi сез'мд!, тШ орамды, Ж яздкм удг! нгаетзрга берме* уип'к! — деп, олецге е зш щ козкараеын агнык айтады. Абай каги- дасы бойынша акын да, очыд елеш. де халыкка кызмст icteyi керек. Акыннын вл ед >азранч?гЫ м аксачы жаг.тарра улг! беру, о ларды н сана-сез!.ч;ч аш у, жасгардын хзлык yuiiH жумыс icrcHTiii сапалы «дам болуын адсау. Mine, Абай- дын тупкт к азы гы , квзднген ньи-анасы осы болады. Абай осы niKipif; баската да усынады. Абай елецш н керкемдннс де б е л гш шарт койды. Bi- рак, ол ту р м ен мазмунды бнл1гт карагап жок. Екеушнт айырмасын коре 61'лумен к атар, б1рЛ1ГШ де кере б1лдй вл ен нщ «iiui алтын, сттрт>.г кухне* болсын дедк Абай- дын елецко кой Faн бул шарты куш бупнге дешн дурыс жопе п>!лми аныктауларга дол келед|‘. влекш и тур! мен мазмуиы 6ip-6ipinc кэбыспай, п а ч к а й жятса, ондай влен- iiin eiudip баглсы бол,манды дед! А бай. ( Пул туралы Абай iHoaii/icunuii rijii детей боимлк то лы к талдаиалы).

ой сопри ек1 жолында тек тарм ак, буын санын ск,а туратын елекдер бо­ де, сосан карсы шыкты. салты нан улп алран, а турран сездерд1 кезге колданушылар- айты п койрэн жоц, i А бай елендершен басы у киыи. Эр сезшщ орны, ( ойыныц 6ip керегше жар! аткарып турады. Ол 6ip б а а мои бери;, б аска 6ip ж отдам Я коре 61*. ел чопил«ктсРд1к 6ipi - к а з а к поэ- i»iO rp.ioraa араб, яарсы создер5 болды. Ислам араб, нар.-дч c«:yv.>i u’pe бастад и. Бурыиры эде­ ме там--ум.:;ап кап:» Зслса, А бай к .'л п детш шу- м2/лы.ч'алик онер квзкарасын 61л-

Шрак* Абайдын. эн жен1нд еп айта калрандай енбе- ri — энге о зипц козкарасын рана айтып к,оюы емес, энге 6aFa беруш Ш гь Абай эннщ керкемеперл1к каснетш да, элеуметпк MOiiin де жак,сы тус1ндй Шыркап, к.1лкып, соргалап тамылжоды. Ж урск тсрб'.'П оятар, баста милы. Бул луииеш'н -лаззот! 6аpi сопла, Ойсыз кулак ала алмас ондай сыйды. ¥йыктап жаткан журект! эн оятар. Онын Tarri оралган мэн1 оятар. Kefli зауык,, Kefii мук лерт'н коагап, Жас ба'лаша кешлд! зкак'сы уатэр... Бул у з!нд 1д е энД! керкем ен е р д щ wopapFU 6ip Typi деп багал ау ш ы л ы к былай турсы н, оныд эслресе адам eMipire к е р е к п жары тамаш а айтылран, Абай ез к езж д еп эн сал уш ы ларга да, энд! ты ндау- шыларра д а риза болмайды. Эннш ол еу м етк , тэрбиелш мэнш эн салуш ы ларды ц Ko6i укпайды , тыцдаушылары да солай, бул басты кемшКйктщ 6 ip t легенд'! айтады. CeiiTin, А бай: e\\iip сэулеск к еш л куГй болып тутан, баста миды оятып, журек тсрбетеП'н оплi жэне оны дэл пакысына кслт1’р1п, дурыс сал а б!лген эшшш рана жак,- сы oiuni д е п б|'ледй Ж аксы энД1 ряня б.тгалайдн. Лбай: Эншц ле ecTiti бар. ceopi бяр. Тыцдагаила квньчдш. ecepi бар,— деп eKire бвледк «Кулак.ты кесегш» ссер аи-кунге кв1\\!лд1 ва'ретш ecri, эсерл1 эсем aitai карсы кояды. Сонрысын керект1, алдыц- рысын KcpeKcia дейдЬ Сол сы кы лды , ол эн салунтыларды да pxipe б ел як Кобшесе ан басы колем? ащы. «Кел, тында!»—дсп, вагегс болар басшы. KepiM толгап тауысар капгыр кукпр, Сол жерше обыннен ярал асты ! ~ дейд|. Абай эдебиет жэне музыка мэселесгае ерекше кшил 6йЛ1П, м узы кал ы к енердщ дам ып, ж о р ар гч дэреж еге же- туш Т1лек e rri. Музыкаиын торбиел1к- мэнш, олеумег eMi-

ршдеп кызметш дурые тусшдь Оныц канатын кед жа- йып, iflrepi баеуына белссие нтсллысты. Талай асыл зн- дер гаырарды («Оегп аяк», «Кор болды жаным», «Татьяпашц oiii» таги баскалдр.) Cefirin, улы акынымыздин музыкалык внердщ api езше тэн ерекшелшн, cpi элеумепчк, тэрбиелж мэшн терец тусшш, класснкалык, аныктамалар 6epyi кейшп урпадтар уилн мэш зер. Сонымен катар, езшд зн шыга- рын, композиторлык о;'ер мен шутылданушы кезшдеп жэне келешектеп жастарра керсеткек уarid болды. Лбайдыц айналасынач акын, энш1, композиторлардын да inuFyu кемснгер акынныц тгкелей ocepi едь

МАРАУИЯ АБЛЙУЛЫ К,¥НАНБАЕВ 1869-1904 Марауия 1869 жылы туып, 1904 жылы кайтыс болды. Марауия казакша да, орысша да окыран. Эбдрахманнан кешнп Абайдыц катты умгггенген улыпыц 6ipi Марауия болады. Bipax. ол жас кезкчен аурура шалдырып, акыры сол наукасынан 35 жасында кайтыс болран. Абайдыц «лпрбаянын айтканда, б!з улы акын вз ке- з!ндеН жургшылыкка ой-сана жарынан устаз болды де- лж. Соиымен катар, Абай езшщ екше isin баса шыккап жас акын, жазушы таланттардыц творчестволик ecyiiic тжелей басшылык стш отырады. Абайдыц uioKiprrepi коп. Солардыц ншндеп ец та- ланттылары: Акылбай, Магауиялар. Абай оларра такы- рыпгы e3i 6cpin, окытушысы да, тэрбиеила де эрдаймм 03i болып отырады. Акылбайга: «Кысса Ж усит», Ма- рауияга: «Медрат Касымды» жаздырады. ©31 окыран узак романдардыц сюжетш epTeriiuici Баймагамбетке айтып 6epin, сол аркылы елге таратады. Абайдыц мунысы да кездгйсок емес, езшщ нег1зп прин- ципымен байланысты. ©нткеш, Абай казак, орыс, шырыс мэдениет1н1ц ушеуш де мецгере 61лд1. ©Mip кубылысын айкындауда болсын, жазушылык жолында езше керект1 азырын алуда болсын, оны толык пайдаланды. Муны ол езшш шэюрттерше де улг! етт1. Марауия, Акылбай тэ- р1зд| окыран шэкЛрттер:н!ц орыс батыс эдебиетжщ сол кездеп адеби afliciH, емip пшндырын суреттеуде нег1зг1

басшылык ете бьпуш талап erri де жэне оларра e3i бас­ шылык, KepceTin отырды. Абай казак, керкем эдебиетш дамытканда онып стиль, тур жарына да ерекше квадл аударды. Мукы Абай- дьщ тек ез шырармаларынан рана емес, шэюрттершн шырармаларынан да анык керуге болады. Абайды реалист акын, онык непзп стнл1 реализм, ал ромлнтизмшц Абайда тек элемент! Fana бар десек, онып Keii6ip maKipTTepi шырармаларыи романтизм багытында жазды. Романтизмшн реализмнен непзг! 6 ip ерекшелн ri —ортурл! тприхи себентермен байланысты езшщ ай- наласыка риза болмаушылык екен1 журтшылыкка мэ- Л!М. Мундай ез ортасьша риза емес таптын, немесе топтык емлдер1— жыршы, акындары не еткек вм1рд1 кексейдр не болашакты киял еттй Жалпы Европа жэне орыс эдебиетшде романтизмшп дэу1рлегеи кезеги — XIX расырдык алгашкы жартысы болды. Романтикалык елей, поэма, драма, энпме роман- дардыц жарыкка кеп шыккан Ke3i де осы кез еде Булар- дыц квпшшп сюжеттк уакнралы шыгармалар болды, Романтикалык каИарман реалиепк каЬармандардан ic- эрекеп, e.Mipre кезкарасы, мшез-кулкы, TinTi, сырткы KccKiiwepi жените де блскаша суреттеледн CeftTin, Ев­ ропа орыс эдебиетшдсп романтизм маркайып, калыптас- кан, комелше келген одеби стиль болды. Романтизмге жогарыда айтылран айнэлаемна риза болмаушылыкпен 6 iprc таги да минадай озгешел!ктер тон: fiipimui уакига дагдыдаи тыс жагдайда болады, ка- Ьармапдарын жене адам ретище алсок, куипт, ж1герл1, колынан ерл!К те, жаксылыкта келерл'п; адам болып су- рсттелш, катардагы адамдардан дараланып корсетшедЦ екшин, романтикалык каИарманпын мшез-кулкында да анрыкша ерекшел!к болады, демек бузылса да мыктап бузылып, тузелсе де мыктап тузелш, не жасайым десе де шепне_ жетюзе 5стейд5; ymiHuii, каЬармандардын сырткы бейпеа'нщ езжде де сол ерекшелж байкалады. Жалпы романтикалык шыгармаларга тон осы айтыл- гаидарды казак одебиет! тарихыиа жанастырсак. Абай- ДЫН liisKiprrepi Магауия мен Акылбайлардын дастанда- рына дейш б!зде сюжегп yaKHFaFa курылран романтика- лык 6 ip де шыгарма болтан емес. Сюжетке курылган романтикалык 6ipiiiHii шыгарма «Медгат, К,асым» мен «Кысса Жуст>. Пул дастапдарцыц баска елдердщ оде-

биетгершдеп романтнкалык дастандарра тэн ерекшелж- терд! тугел дерлш табуга болады. Буларда уакнра куру- да болсын, образ жасауда болсын, каЬармандардьш, ic эрекетЫ суреттеуде болсын романтизмн1н, сарыны анык байкалады. Бул жеаде казак эдебиетш стиль жагыиам зерттеу, бьпу ушш Абай шоюрттершо, oeipcce, Марауия- нын «Медрат, Касымыка» айрыкша токтаута тура келсдй «Медрат, Касымнын» кыскаша мазмуны мынадай: Ниль дариясы бойыидагы Африка елше Мурат деген адам баю ушпз, Мысыр каласынан кэсш i3acn келедн oHi.iH Медрат деген улы, Разиза деген кызы болады жэне Мария деген 6 ip кызды ешшлес е т т алады. Мураттын кулдары кеп, соиын 1шшде opi кайратты, opi кайсар Касым дсген 6 ip кулы болады. Бул кулдыд meuieciii жас кезшде Мурат сатып алып, Касымды eaine бала erin алады. DipaK, Медрат тугасын оны кул орнына жумсай- ды. Пржеткеннеп кеши Касым Марияны cyfiin, взнйц кен- .пн б1'лд!ред1. Мария Медгатпен олштсс болгалдыктан Касымды менанбейтшднш айтып, оган Topic карайды. Оиымен коймай, бул oiiriMeiii Медгатка жетюзедн Мед­ рат Касымды су тулгМн (иасостыц) астыиа отыррызып, жаза тарттырады. Касым талый калады. Алайда бул жазадан амап хутылып б|'рнеше куннен кейш Марияны елTipin кетедь Bipncine жыл еткеппен кеГп'н Мурат бай Мысырга кешпекип болады. Касым сол кеткеннен уш жилдай карацнш болып журод!. Булардыц кешейш дон жатканын ccTin жол тосады да, тундо ЛАуратты e.ETipin, Медгатты, Разизаиы колка туЫредн Разизашк CaniM деген суйген xciriTi болады окон, Gipai; Мурат пей Мед- гат оны кедснсшт Разизаиы бермеген сои, ол 6ip акты- ка косылып, ацшы болып кеткен екен. Eiwi соган хабар жетт, барлык, мергепдер жиналып, Разизаиы куткар- макшы болып хеледк Касымнын жолдастары арак iuiin мае болып, ез! уйыктап жатканда, Сэл1мдер камайды. Касым Разизаиы алып кзшады. Сол!м артынан куады. Bipa'K. Спл!мд1 Разиза тапып Касымды токтатады. К а­ сым Разизаиы Сал!нге береди Дастан осымсп аякта- Дастаипыц идеялык мазмунындары 6ip кундылык — Мурат, Медрат сыкылды кул иелеттшлердщ кулдарга керсеткен ауир азабын суроттеу. Дзстанда Медгат пен Касымнын ярасынЕЗРы на'рим-катынасглн кожанын кул- га дегон менгр1мпздт «те айкын Kopim-Ai

Мурат за, Медьa i га ere кагал, ш е мейр1мсЬ адам болЫн сурсттелед). Одар кулды адам деп санамайды. Оларзмк кулдарды к.алай жазалаймын, калай жазгырам десе де epiKTepi езшде. Бар байлык, бар игшп кулдар- дын колымен жасалып отырса да, eui6 ip кшэсыз Касым- ды катты ж азага буйырады. Туысында 6ip6eT»efl ежет Касымды Медтат кылмыска айдайды. Акырында жас ж т т дуниеден тун'ледг Мурат та, Медгат та байлыкты, сол байлыктан туган мен-мснд1кт! ен жоьаргы нэрсе деп угады да, соны 6epiK устайды. Сейтш, акын кул иелену- !ui, жауыз байдьщ тишн жасайди. Акын езппц дастанында Муратты да, Медтатты да жамандыктын бюл1 ретшдс керсетуд1 максат eTin койкам да, ол тйтегш дурыс орындап muFa алкан. Дастанды окы- кэнда окушылар Муратты да, Медкатты да мейлшше жек коредг бйткеш, олардыц екеушщ де ойлайтыны — байлык пен мен-мендш. Сол жолка млад курбан етуге болса да тайынбайды. Олардык осы тэр1зд1 ic-apeKerrepi окушыларды оздерше карсы кояды. Даотанда ерекше орын алатын каЬарман Касым. Ав­ тор Касымды унамды кешпкер eTin керсетуд! максат ет- кеи Онын Kici enTipin каракшы болып кетуш де, баска кылмысты ic эрекеттерп) де автор езшше дэлелдеп, со­ шли борт? жауапты Медгат екенш ацкартады. Автор ез1- и т дастанында, 6 ip жагынан еткен кездеп кул мен ко- жапын апасымлаты куресп керсетпек болса, екшип жа- гынап. кекке-кек, каньа-кан деген ecKi ninipAi колдайды. Эрине, соцгы п!к1рд1н дурыс та, repic те жагы бар. Кек- ке-кек, каша-кап таптык турплдан, отан тглепнен туса, ол курсе ел жауы, отан жауы уипн жумсалган курес бол- мак (Ирак, MyiuaFbi кекке-кек маселeci, олай емес, сон- дыктан Kaaipri тургыдан Караганда, ондай курест! дэ- pinreyre болмайды. GipaK, авторлын керсетш отырган уакигасы еткен за- мандыж Ол кезле баска жолдын болуы да киын жэне авторлын максаты кек ушж курескен ежет, ер намыскор адамнын образын жасау, айкындальан таптык санасы болмэса да, таптык жагдай, правосыз емгр, кожадан кер- ген орыисыз зерлыкка карсы аттакган кулды, эржагдай- да альт романгикалык кайарман eTin керсету. Объек- Kypcci тех сол доу1'рдщ шенбершде рана мэш бар. Ал, бу-

пнп кэзкараспен карасак, артта калкан, курестш атам- замаигы ecKi a;iici. Пул дастанны к 6is&cp уели екй:а>{ 6ip кундылыч ж а­ ты-—ез кезш де казак адебиепндей жаналыгы. Ж ас акын М акауня «Медгат, Касым» гркы ли казак эдебигт!- :is мэлениет1 алдагы орыс эдебиетшдегщен рсмантика- лык баг-ытты еилздй Автор оз! ояы анкык тусшд! ме, жок па ол арасыи ашу киыя. SipaK, дасташшц куры ли - сына, уакигасы на, образ ж асау -эдктершо Караганда, автордын ол кездеп романтик акын, жаг-ушылармен де, рома.ттнкалык, дастан, романддрмен до жаксы та- иыстыгы байкалады . Сондыкган ныи шын м эпш дсп романтика.пы: га н. Уакиганык байланысы жай д а едыдаты зпостык дас- тандардын 1зш ш е басталса д а, кей!н уакиганыц болган жагдайлары ж эне уакиганын д а м у кезекдер! баскаш а бола бастайды. Ец алдымен у акига дагдыдан тыс, ж аиа географиялык ортада болады. КаЬармаидарыныц ic-эре- кет, мш ез-кулык, наным-сешм, TinTi, сырткы керш к, т. б. алсак к алы птагы жай ic-эрекет, м:i:.•ч-кулыктярдан мул­ ле ерекше. Bio ам алм ен екшип амалдын байланысы, уакиганын шнеленкя, шары ктау шеп — бэр! де кугпесек жерден кенет ж ал тар ы ска ушырап, uieuitayi де осыгз.ч садкес бо- лып келедн А дам образдарын ж асау э д ;а де осыган дэл. Солардин iuiiHfie, романтикалык каЬармапды кад алды- на елестете аларлы к жопе ете шебер жасалс-ан образ ден бас каЬарманы Касым образын айтуга болады. Касым — еж ет, кайратты, б1рбеткей, кансар, мейлш- ше кекиыл. О ны й icTepiHiH кайсысыч алсак та ipi, басча- лардан белек, ерекше. Ыр жершдс. десе, ек!нш! Cip жершде акыи Касымнык осы сырткы кесюнже, онын бфбет, кайсарлык мшезш де сай етш су- реттейдк Мысалы, Касымды М едгат тускней (насоспен) ж 1бер1лгек еудыц зстыиа к:-Тил, - 'w х * гя * ж чаалап жагканда да ол дыбыс шыкармайды.

Ынк еткешмл! efrice суйсшер доп. Су куйылды краннан басына атып. Кыкк етш лыбыс шыкпай калды кагып. Ойбайышш e.'ireiiiw оцай Kspin. Шыдан берц'| жатга да каиш а батып,— дсп сурсттейдп Касым кскп катты устайды. Ж ауына мейр1маз жэне мейлшшс катал. Мурат пен Медкатты жазалап, шпмге бумырран жершде де тайынбайды. Онын коз алдына жалмяз-ак нэрсе елестейдн Ол — Медгаттыц будаи уш жыл бурый колданкап жазасы. Мурат пен Медрат кана емес, баягыда Касымды жазалап жатканда ара туспе- генд1г1 уинн Разизаны да жазара буйырмакшы болады. BipaK, Разизаныц тэрбиспнЫ кемшрдщ аналык ce3i Ка- сымпыц сез1мш оятып, Газпзаны жазадан аман алып Бул эпизодтын Касым образын ашуда мэш ерекше. Онын романтикалык образ екендш, acipece, осы жерде айкындалады. Романтиканын neri3rl шарты ек1 турл1 шсккс барушылык деп Белинский айткан niKipre оныц бул жердей мшез! дэл келедк Разизаны колра TycipreH жерде Касымнан б!з Mefipim- ci3, каталдыкты керсек, кемтрдщ сезшен кейш ете мей- piMfli жумсактык, мейлшше ракымдылык мшез;и квре- Mi3. Ешй ол Разизаны тек жазадан босатып кана кой- майды, они e3i сунген жпзтше косып, вл жаныман жасау 6epin, огам дал тугаи агасындай болады. Осыныц exeyi де романтикалык образдарга тан Mine3. Касым касына кол жиып, каракшы болып жургенде онын акдыгапы бай адамдар болады. Эрине, Касымда оянган таптык сана жок. Шрак, Мурат Медгаттьщ взше жасаган зорлыгм онын ардайым кез алдында турады да, карулы кушш соларга карсы жумсайды. Акын бул жердн Scipcce, байларга ракым отпес, AFaui толгаа зскгшж б.)pi нисттсс. Лен суррттрйд!. Мб

...Мелгатад керсетермш елсем-дагы. Него намек болмайды ic ria а?ы...— деп, Касым Модгаттан кик алу yuiiit бул icren журген ic орекетш вз'инпс «актмд» жолындагы, олмсгазджке кар- сы курсе деп урады. Coruiii, акын езшщ дастанында от- ксн дэу!рдеп жене кекпен бапланысты кулдар мои ко- жалардыц арасындагы курсстердш 6 ip кершкшщ су- рет!н бермекш! болган. Жалпы алранда дул мен кожалардын арасында бол- рап улкен-улкен курестердщ тарихи шындыгы кеп бол- ганымек, к азак эдебпетЫде онын сэулеа аз болатын. Магаунянын «Медгат, Касымынык» бул жагынан алран­ да ерекше мак! бар. вйткеш, еск! гасырлардагы Рим глдершде болкаи кулдардыц козгалыстарьш тарихтан вткеиде опы окушылардыц коз алдарына слсстету ушш до бул дастаннын кемсп гнели Дастан тш кэркемд!П жагынан да кунды. Жада тедеу Жака эпйтеттер ropi3ji сез образдары вз алдына, ocipecc, кундылыгы — каЬармандарьша романтикалык мшездер- Лi шебер турде берс б1лушшгшде. КаЬармандарынын iuiKi сезтмш, м ш езт шебер суреттеуде жас акын Ма- гауиянып устазы Абайдан уйрспгенлдп аник банкалады. «Медгат, Касыиды» ромаптнкалык дастан дедж. Оган ден!пп казактид лчьи здебиот!, жазба здебиеп эностык, лиро-эностык жопе тарихи дастаидарга бай болглнмон де, ромактпкалык длотапдар б1зде жок бола­ тын. Сондыктан, бул романтвкалык дастаннын улплерш, Лбай шэк!рттер1 орыс здгбиет'шен алды. вйткеш, 6 ipin- ппден, М агауня. Акылбайдыц устазы оларга шыгысты смсс, орысты «неге стт1. Екпишдеп, булардын eseyi де орис эдебиетш с.’пктср.'пк дэрежеде жаксы 61лген. Ал, шыгыс одебиетш о.1!ар слйстсрлнс дорежеде 6i.ri;ii деугс долил аз. Осылардыц жиынтыгыида бул дастан орыс одобнст;плеп рчмантпкалык дастакдардын асернюн туды деЙАпз. Эрине, 6 ip еддш акыны cKiim ii елдщ эдебиепне, акындарыпа с.лжтссс «знр кубылысып таиуда, квзкара- сыпда олармсн езарл жакындыктары болатыны белгЫ кагида. Демек, Абандын тэрбнесшде вскен Магаунянын да орыс одебнетп; писанга алып, оган елпегеуч танга* ларлык порее смсс. Корыта анткаидз, «Мелгат, Касым» дастаны тлкы- рыбы жагынан болсын, курылысы жагынан болсын оз

лезшдч /качал ык билды. А1Х гаеырда казак одеОиетш- деп сюжетне курылкан романтикалык дастан, романтизм стилйпн казак даласындагы acepi деп, «Медрат, Касым» мен «Кысса Жус5лп» рана айтуга болады. Сондыктан да, оларды зерттеудш мат зор. «Медиат, Касымды» оку, талдау аркылы СЧз жалпы романтикалык дастан жэне оныи ОЗП1Р тан ерекшел]ктер1мен тужырымды турде та-

И5в л i м АБА Й ПОЭЗИЯСЫНУИ ТIЯ !

т п » 1-ц к ы л ы м д ы к , ш б е к (i;,r а ш а р ) Мб жылгы июнь аныныц Oipi казак халкы m in аса уанышты куп б о л т . Сол куш, ксшк1 сагат 8 -дс, Ка­ ли мемлекеттас опера жоно балет театрыиын сэу- кед залыида сслтянатты мэжШ с жасалып. Казак гм акал' .ммясып ашу туралы СССР Министрлер Co­ in каулмсы жариялоиди. Сол мэжМете Казакстан- жуздеген галммдардын очат отряды ■Казак ССР 1м акэдемиясыпиц толык Myaie.icpi жэне муше-кор- ■ндепттер1' сапланды. Опмц 6 ipi филология нллым- иын доктор ы, жазушы Кмя;им (Кажыгали) Жума- жолдас. ымта шелдеген казак халкы со- уздегси бастауыш, ондаган орта, жо.'п моктсп ашылганпан кейш, . Осы че:л оитсрдем аз жмлдыц ык смласин аи талан жас маман- падла, корнскт! талым болып Ка-кым Жумалпев. Ол — Ka3ip шд докторы. Казак ССР Рылым лррсспопяоптк Оныц устпю жазу- ил.тр одагыпыи Myined. азг.ым Абл.й атыидаты Педагогика пнстлтугына 1929 л тусш, 1^32 жыл'.т оиын пл-эдебиет факультетin 6 i- i Сонан кеШн Кнжым улайымен бес жыл Орал ка- 121

ласыидат Недагошки нисппутында казак, эде-биетшен сабак 6epin, 1937 жылы Алматыдагы Педагогика инсти- тутына ауысады. Содан ку:к бупнге шей1н осы институт- та педагог. Кажымнын каламы ец алгаш кэркем эдебиегпен уш- талды. в л е ти 1928 жылдан бастап ж аза бастады. Ал- i-ашкы влендерш газет, журнэлдарда жариялап журго, 1933 жылы «Шабуыл» атты елендер жинагын, 1934 ж. «Каиды асу» атты узак поэмасия бастырды. Ек1нш1 жи- нагы «0 Mip жыры» 1939 жылы шыкты. Сондай елец жа- зудан ол эл1 кол узген жок. Оларлмц шшде казак поэ- масыныц табысына жататын «Серт» сиякты елендср мен «Сталин туралы жыр» сиякгы поэмзлар да аз емес. Сон- Fbi кезде Кажым прозамен де айналысъш жур. Онын жа- зып журген «Исатай, Махамбет» атты романынын уз!н- flici «Айкас* деген атпен 1942 жылы жеке к1тапша болып басылып, окушылардан жаксы бага алды. Кажымды 1932 жылдан бер! жотары дэрежел! мек- тепке казак здебиетен сабак беретш мугал1м дед1к. Мугал1м мен мугал1мнщ зрасында айырма бары мзл1м. Б1р мугал1м бар,— даяр к1тапгарды колданады, енд1 6 ipeyi — эдебиетке ез козкарасын айтады, жетнсй жзт- кан к1тап более, жасауга умтыладьт. Кажым осынын сонгысына коеылатын творчсстволык жолдагы мугал|'м болды. Ол сабак боре бастаган кезде казак эдебиетшщ тзрихы да, тсориясы да жасалмаган едк Осы олхылыкты каре б1лген ж ас педагог Орал инс- титутында журген де ак качан эдебиетшщ теориясын жазуга к!р1сед1 до, ол жучыеып 1938 жылы аяктап жа- риялайды. Бул казак т1лшяе жазылган 6 ipiniui эдебиет теориясы ед1. Кажым эдебиет тоориисикен гама шугылданып кой- ган жок. Ол орта мектептергс аг.чшп XVIII -XIX гасыр- дагы казак эдебиетшщ таркхык жазды. 1941 жылы Кз- жы.м осы к1таппен филология гылымлары кандидаты атагын алугя диссертания коргап, казак эдебиетшщ та- рихынан филология гмлммларыяын OipiHini кандидаты болып атак алды. Бул ютапты да Кажым кчын жагдайда жазган едй Ол кезде казак эдебиетшщ, ocipece, XVIII—XIX гасыр- лар эдебиетшщ тарихы талкылапып болмаган мэселе бо- латын. Сондыктач, жалпы багытын дурыс ала отыра, Кажым 6ipneiiic нспзп мэсолелерд! марксизм-ленинизм 122

тургысыиан толык шсипп бере алган жок. В1р1нщ1деи, ap6ip керкем шырарма тан тартысынын куралы болса, осы мэселе кггаптьщ окебойында 6 ip тепе аккын KepiHin отырнады; екЛншиен феодалдык таптыц эдебиетш, кей- де, асыра барэлаушыдык болды. Булараыц 6api елеул1 кемшшктер едД. Жосарыда айтылран шлымдык, ек! енбегшдег! осы кемш1л1ктерд1 тузел, Кажым окушылардын алдына тары 6ip ечбгпн тарткалы отыр. Онысы — «Абайра дешнп ка­ зак поэзиясы ж&ке Абай соэзиясынын тш». Кяжымныц бул ечбепн орыстын каз!рп_ филология гылымдарыиыц атнкты мамандары: СССР Былым ака- аемиясынын муше-корреспондент! Педагогикалык Ры- лымдар академниеышлц толык Mymeci Н. К. Дмитриев, СССР Былым акацемиясынын муше-корреопонденп — С. Е. Малов, СССР Былым академиясынын муше-кор­ респондент! — В. М. Жирмунский, ©збек Рылым акаде- миясыныц муше-корреспслдент1 А. К. Боровков —6 opi де окып, кейб!р усак кг.шшктерш керсетумен катар, бэр! де б)рауыздан бул ецбектЫ рылы мдык багасы зор деп СССР Рылым академиясиныц муше-корреспондентк Педагогикалык Рылымдар акэде.чиясынын толык мушес! Н. К. Дмитриев былаЙ деп жа.чды: «К- Ж . Жумалиев алган такырыптын рылымдык Maui оте зор. Абай казак эдебиетшде сн ipi тулга, ол туралы жазылган сын, макалалар да коп, 6ipaK Абай творчсст- восын бул сыкылды эр капннан алып, тап осы квлемде ал! ешк1м зерттеген емес... Казак эдебиет тану гылымындо монографиянын мун- л.ай туршш оз1 жакалык. Неге дессн!з, жазушынын, Twi­ ne арналган монографиялык зерттеу орыс рылымындэ зерттеу тэж!ркбесшс элдскашан к!рген болса, казактын эдебиет тану гылымыида бул ен;й конга алыкып отыр- ган жана ic. Бул еибек филологияныц ек! турл! саласын: т!л тану жэне эдебиет тану !ылымдаоын жеткмпкт1 дэре- жеде жаксы тусшушЫкп корек к.ылатын эдебиет зерттеу жумысыныц аяагурлым жогары белес!- саналатын сала- да диссертация авторынын жацалык ашуы больш отыр. Буган мынаны косура болады: улт эдебиет! классиктерЬ н!ц T w in зерттеу ici б!чд1Н одактас жэие автопомиялык республикамш лык баскаларында шын мэвшде эл1* бас- татган да жок. взбекстанда Напои, Азербайжанда

М. Ф. Лхундоитиц Tinncpi туралы жеке макзлаларды антпзсак, ауыз тол арлик. парсе аз. Мысалы: Туркмен- стапда Махтумкулндш тыл туралы от кунарлы морсе жасалынгяи жок десек, Татэретанда Токайдын тш тура­ лы епшарее до жазылЕан емес. Автор 03 жумыеын да тарнхи тургыдан карайды. Лбам творчсетноеи бар.тык жсрде ле «Абай дэуipiиг шс- iiinri» казак одебиетшс салыстырыльш отырылады, иак осы эбден дурыс эдк. Бул эдк Абайдын взгерк енпзуш- деп eH6eri не екендкш айкынырак тануымызга мумкш- ;ак берсд!. Екншн жагынан К- Ж. ЖумалисвАбайтворчествосын казак элебиетпйц Hcftinri кезецдер1мен ле байланыстыра талдайды. Сейтш, акын енбеп белгкпi 6 ip тарихи шенбер- до алынып яерттел1нс:.и. Пул попзп мосолсмен Cipro аптордын мукият зертте- ген мзсслелерннц 6 ipi — Абай творчсствосыпын орыс одебнеп'мен, жалим орыс мэдениет1мен байланысы. Бул мэселешц де мои: лор...» Профессор И. К. Дмитриев айткандай, автордын ал- гашкы енбеп' «Абай поэзнясыиын т!л!» деп аталса да. автор жалгыз Абайдын гана поэзиялык т ш емес, бук£л XIX гасыр казак поэзшкыныи т!л1и тутасыиан алады. Осы дурыс на? Шрсулердеи «neri.3ri тема Абандын поэзлясы болтан сои, сил туралы тана неге Жазылмайды» дегон турау туман мл? Эрине, туады. Ырак, ол сураудын уси'рт w iu ir i еибокп окыгапда ацтарылады. Дарынды талант бола тура, Абай не кектеи тускеи, но жердсп шмккнн, бодмаса дара веком адам емес. Онын H.Mip суpin «окей, араласкан ортасы бар. Ол —осы орта- ныц же-Mici. 1язше, автор бул енбепнде уш мэселеш ду­ рыс iiioiiioai: I. Абаптын чсксн топы|!агы — казактыц халыктык олебш'тт Онтай одебиет болмаса, Абай да болмае еде 2. АбаГглан арты кезде де, Аб;in тусында да, казак о.чебпетГис кчбipcK осер еткои шьн•ыс эдебиет!. Ол эде- бж'ттерден Аб;in дт азыктаплы. 3. Абай ж«1:аган XIX гасырдын; eKiiuui жартысында, казак халкыпьщ eMipin.ie asана fla yip басталган еде Ол казактыц улы орыс халкыиыц бай мэдениетше бойуруы, силан ;пык a.ivra умты.туы баллы. Абай казак халкын осы жолг.| жотектоуiiiiiiiii де, осы жолдан мил язык алу- шыпын да fiipi 124

Осы ущ мэселеш де К,ажым рылымдык дэлелдермен ойдарыдай шешкен. BipaK, улп алу мен игерудщ арасында кеп айырма бар. Улп алам деп, сол алатын улпешщ келецкесшде калып кою бар да, алран улпш бойына cinipin, езшдж ic жасай алу бар. К,ажым Абайдьщ Corfu жуйедеп адам екеш'и дэлелдейдк Казак эдебиеп'ш'н даму тарихьшда Абай —жаца бел. Одаи бурынры эдебиетте де дарынды жэне тарихка аты мзлш акындар болганымен, сол акындардыц, олардык шыгармаларынын жалпы эдкк фольклордын шецберК нсн шьп а алмайды. Казак эдебиетш фольклорлык шец- берден шырарган, алдыкгы катарлы орыс, европалык поэзиянын дэрежесше жетюзген казактын 6 ipiiiuii акы­ ны — Абай, Кджым енбепнде бул моселеш де дурыс ше- шедй Сондай жаналыкты жасауда Абайдык улпс! к!м? Кажымныц ойынша — орыс эдебиетк Бул да лурыс ай- тылран ыэселе. ©зше шейшп казактын поэзиясы Абайга улп смес, язык кана. 0 з!не mcflinri казак поэзиясына елштеп жаз- гаи Абайдьщ шыгармасы жок, не жоктык касы. «Жаз- дыкуш ип'лде болганда> сиякты фольклорлагы жыр Typi- мен жлзылран влекшщ e3i де сырты Faiia уксас сияк- таиганмсн, ш ш мазмуны фольклордан аулак, жалба поэзиясымен колтмктасын жатады. Шыгыстыц, acipece, араб, парсы, шпратай эдебие­ тш жиксы бшгекмен, ол одсбнет те Абайдьщ y-nici емес, азыгы гана. Ертерек жазрак Gipep елсш болмаса, тур жагынан да, мазмуи жагынап да Абай шыгармаларып шырыстыц пален акмннмк пален шыгармасына уксайды деп ешктм дэлелден алмайды. Ал, орыс эдебиетш алсак, Абайдык шырзрмпларыиыи оларга кабысыгг жататыпдары кеп. Моселеп, эстетика- лык кезкарасыпда Абай Вслиискиймгн упдес, кеп блен­ дер! Пушкинпщ, acipece, Лермонтовгыи елендер1мен рухтас бон жатады, exiipre реалиейк козбен караула Тол- стоймен, ехнрдеп кемшшктерд! сыкактауда Салтыков- Щедринмсн урандасып кетедк Абайдык орыс эдебкет|‘меи осындай тыгыз бакланы сы барыи кек жоне терен дэлслдогеп Кажым Абайды орыс жазушыларынын келеккесше ескен кеде сиякты акын тын емес, олардан упреке отыря, еолармен тендесе I2S

ескен, озшд;к ойы, кнм-мспл адим, шенберлш бар алыг t un сыйпаттайди. Кажымнык бул еибепшн 61р багалы H.epi — нелзг! Y^irici орыс эдсбнет! вешан Абайды каззктын шын ма- гынасындагы керкем эдебиейн жасаушы, казактын эде- биет Т1Л1Н1Ц neri3in салушы акын екендшн дэлелдеу. Абайдын ipLniri де осында. Абайын барлык шырармасын- да мэдениеттЫк жаьынан орыс эдсбиетше тендес тусер- л!к, мазмунына Typi сай, казактыц бзр1 угарлык, Абзй- лынулт казынасын жасауы, адамкайрак кадарлык жэне Абай Topi3Ai данышпап аныннын гаиа колынан келетш ic ед|. Кажым бул енбепнда умы акыннын сол дэрежеге калай жеткендтн ойдагыдай долелдей глран. Такырыбы «Абайга лейшп казак поэзиясы жэне Абай поэзиясынын Т1Л1» де;пнсе. мазмуны да осыран сай. Бул мэселе енбектщ басынан адилна шейш тармакталып, ер- 6 in отырады. Осы мэселеш талдау аркылы автор окушы- ларына кеп жаналыктарды ашип береди Бул жаналык- тарды автор Абайдын алды-артындагы к.азак, поэзнясы- мен салыстыра огырып айкындайды. Абайдан бурын вткен, я тустас болран акындардан Абайдын бойыныц каншалык бтктпч осы салыстырудан айкьш квршедь Егер муны ктемесе, Кажымныц оцбеп -калач теория бо- лар ед1. Ондай катедеи автор гг.лак. Эрб1р рылыми енбектт жзксы ж;-ктары«е;г катар, кемшшктер1 де болмай кал»:. йды. Бадырайып туркан кемш!л1ктер1 болмаганмем, усаг.-туйек жст1мс1зд1ктерден бул енбск те кур омег скен, подай жет1мс1зл!ктердщ кез- ге Ыккеш авторра айтылды -а. автор оларды кабылдап тузсгп де. Бул енбек жарияланганн.ч! кей’.и, сынаушылар да болар, олар 613 байкамаган кемшiл iктерд1 табар да, 61- рак солардын ешкайсысы кчтаптын жаксы жактарын бе- кер ден алмас. Муныц кунды енбек скепм-ге таласпас. Сабит Муранов.

I тарау ТУС1НД1РМЕ Казактын элеуметтак. вм!р1н1н даму процесшде бол- сын, эдебиет тарихында болсын Лбайдын орны ерекше екеш журтшылыгымызга мэл1м. К,азак эдебиетз тари­ хында баска акындар 6ip тебе де, Абай 6ip тебе. ©йткеш, Абай енбектер1 эзше шейшп', ез кезшдег! алдагы элеуметтж ой-сапанмн Рана аскар шыны больш койган жок, сонымен катар, казак эдебиеТ1 тарихындаги эдеби стиль, елец курылысы, поэтик т»л олардыц да ас- кар шыны болды. Абзйдан кейшгт казак эдебиет1 Абай 6acT3Fan жана арка, жана ж о лрл TycTi. Демек, Абайды бшу, Абайды тану, букш казак одебиетшщ даму жолда- рын бшу, XIX гасырдары элеуметпк ой-сананын бары- сын ацгару болып шигады. Сондыктан, жалпы Абай ец- бектерш, онын 6 ip саласы- - тыпн зерттеудщ тарихи ул- кен мэш барлыкы сезс!з. Бул енбекте Абай шыгармаларынын 6ip-aK жары, hf- ни Абайдын поэзиисынык тш рана алынып отыр. Энпме, непзжде, тек осы поэзия тш нщ келемшде болмак. ¥лы акыннын шыгармаларынын баска жактары бул енбекте сез Солса, олар те.; нег1зп мэеелехиз—тшд! айкындау ушш, сонымен бакланнсты рана айтылмак. Heri-tri такырып — Абайдын жалпы тш! делшбей, поэзиясыиын тий дедiкin, булей шек коюымыздын ею турлг ce6 e6 i бар: Bipimui. Абайдын жиырма жы1лдык ецбегшш квб'1

елен. Кара сездер! аз. Олардын e3i де квркем кара сез внес,— публицистика, зр турл1 ewip мэселелерх туралы жазылган философиялык гылыми трактаттар. Eninmi. Бул енбектш максаты: АбаГгды не ущш ка- зактын здебиет тхлихщ непзш салушы дейглхз, онын себе- бх нс, Абай к азак эдеби т!л:нс нс ficp.ni, не жакаднк ен- ri s.ii, онын жолдары кап дай? -- дегсн мгсслелердщ боян ашу болгапдыктан, бул жайггар, Абайдын алдындагы a jмз o;xc6ncTi, тгхрнхи ндебкет, ез тусындаж адеблеттер- де нс бар, нс жогын анкындап, солармен салыстыра зерт- •гоудх талап етедк Ал, Абаи олекдерш салыстыру уш1н алынган казактыц ауыз здобнс-тх, жнрларм. тарихи эде- бнот - 6api де .член. Ллтынсариипын аз-маз ош'шес! болмаса, кунарлы кара сез ол ксзде казакта жакты» касы жэие акыннын ез шыгармпларыныц да деи; елец болгапдыктан, такы- рыбымызды да осыган сэйксс «Абайга лейнхп казак поэ- знясы жэнс Лбай поззнисынын ri.ni» дсп агадыК- Лбайдыц тын’и жа.хпхд алмай, белгш шск коюымыз- дыц тагы Gip cc6 c6 i — алгаи мэссленх жипакты, тужы- рымды din, scipecc, масслсшк тсрендш жасына кони белу болды. Егер, Абапдын Twin :жалпы алсак, оиымсн банланысты кяп мэселелердх' ка.\\хту кажетпп. сез жок. жалнылап котзте кельм Tipereir бол.ар од]. Сопдыгстан, бгх бул жумыста .тал килау, зсртгсу !паселесх'н позхгнкалык ты:пц м.’1а).|[|а ку^'у.П'^ма^у-1! тмнп 1ш с /|ойin ЗОГегтелме- геидштоп ж-ихо поэтик ri.'i туралы д .0 моно- графххллик (‘цбектер болмлгандмк 1,-н. баеншли К кура- 1’н алдимси басшылык, кура.п болган на ркенг.м- лсшшнзм K.iacciiKTepiiiiii идеологи и. исч\\ с-.1то-ддебнег туралы сцбч-KTepi десск, юнымап О: pro, казак, ri.'i 1, казак лдебнетше liKivicii байлах.исты б.!.-; ы.а-.'а д а л и ж;мхе ххоэ- шка жеп1|;дс жазылган орыс i ы.-;импаздарынын, орыс тш п е аудапылган Kefl6ip шет ол ха 11 1 'И- пи зерттеу жумыстары гхайдалапылды. Сонги лх казак ти iне TirijiGxr банланысы бар д-*п СССР Гылыу[ акале- минсыныц муше-корреспонлснгы, проф. С. Г,. Малоцтын 'К псторш, казахского языка» хсхт I aray га даланилган енбектердт негыь н-.е п:;П- тика* (иди ЛМ СССР. Лопингр;.a. j1у>/ г ) . Лтин 5. «Поэ-

рии языка и стиля (ОГИЗ, Москва-Ленинград, 1936 г.)\". Арбатов D. «Язык поэтический и язык практический» («Печать и революция», кн. VII, 1923 г. Архив Маркса и Энгельса, том IV, Москва, 1935 г.), Белинский В. Г. Поли, еобр соч. (Под ред. Венгерова, том I—II—III— IV—V--VI, С.-П. 1910 1917 гг.). Боровков А. К. «Узбек­ ский литературный язык» («Язык и мышление», том II, АН СССР, Ленинград, 1934 г.), Вандриес Ж. «Язык» (Москва, 1937 г.), Виноградов В. В. «Язык Пушкина» (М. Ленинград, 1931 г.), Виноградов В. В. «Очерки ю истории русского литературного языка XVIII—XIX г.в.» (Москва, 1938 г.), Виноградов И. Вопросы марксистской поэтики» (Ленинград, 1938 г.), Горький М. «О литерату­ ре» (Москва, 1936 г.), Гроссман Л . «Борьба за стиль» (Опыты по критике и поэтике, Москва, 1937 г.), Гоф­ ман В. «Язык литературы» (Ленинград, 1938 г.), член- корр, АН СССР Жирмунский В. М. «Задачи поэтики» (Сб. «Задачи и методы изучения искусства», С.-П. 1921 г.), Корш Ф. Е. «Древнейший народный стих турец­ ких племен» (Запад. Воет. Обш., т. XIX, вып. 2 и 3, АН СССР, С.-П., 1910 г.), Корш В. Ф. «Язык, как явление природы и орудие литературы» (Всеобщая история ли­ тературы, том VI), Лепин В. И. Сочинения, том XIV— XV (Москва, Ленинград, 1929 г.), Ленин В. И. «О куль­ туре н искусстве» (ОГИЗ, Москва, 1938 г.), Ленин В. И. «Ленин о литературе» (ГИХЛ, Москва, 1941 г.), член- корр. АН СССР Малов С. Е. «К истории казахского языка» («Известия АН СССР, отд. литер, и языка», № 3, Москва, 1941 г.), Мандельштам И. Е. «О характере гоголевского стиля» (СПБ, Ленинград, Гельсингфорс, 1902 г., 1934 г.), Мещанинов И. И. «Повое учение о язы­ ке» (Ленинград, 1936 г.), академик Орлов А. С. «Казах­ ский героический эпос» (АН СССР, Ленинград, 1954 г.), Потебия А. А. «Мысль и язык» (Пол. собр. сочин. т. I, изд. 4, Одесса, 1922 г.), Потебия. «Из записки по теории словесности. Басня. Пословица. Поговорка» (Харьков, 1914 г.), «Поэтика» (Сборник но теории поэтического языка, 11, 1919 г.), проф. Поспелов Г. Н. «Теория лите­ ратуры» (Учпедгиз, Москва, 1940 г.), Радлов В. В. «Об­ разны народной литературы тюркских племен», ч. III и IV (СПБ, 1870-1872 г.), Русские писатели о литературе (под рея. Балнхутоги С. А., том I—II, изд. Сов. писатель, Ленинград, 1940 к, 1941 г.), Саади Г. «Язык, литература К. Жумали 129

и письменность в человеческом мире и их истор. разви­ тие» (на татарском языке, Казань, 1928 г.), проф. Тимо­ феев Л. И. «Теория литературы» (Учпедгиз, Москва, 1945 г.), проф. Томашевский Б. «Теория литературы» (Поэтика, Ленинград, 1925 г.), Чернышевский Н. Г. «Эстетические отношения искусства к действительности» (Госполитиздат, 1945 г.), чл. корр. АН СССР, Черны­ шев В. И. «Русский язык в произведении Тургенева» (Известия АН СССР, № 3, 1936 г.) — таги баска да осылар тэр!зд1 тш жэне поэтик тип туралы жазылган орыс калымдарыиын екбектер1 болды. Осы жш срыда айтылган енбектерд1 зерттеп, текссрш, оларлын б1зге керект1 деген жерлер1н казак эдебиет1, казактык поэтик т1лдерше талдаулар беру ушш пайда- лапып, вз1м1зге басшылык erriK. Б1зд1н ек1нш1 иек суйе- гсн мэл1меттер1м1з Абайдын ©3i окыган Навои, Сагади, Низами тэр1зд1 акындарынын шыгармалары мен олар жоншде жазылган Е. Э. Бертельс тэр1зд! шыгыс эдебие- Tin зерттеуш1 галымдардык эралуан енбектер1 болды. YmiHiui, Heri3ri материалымыз казактык ауыз эдебие- Ti, Абайдын алдындагы, езшщ тусындагы одеби шыгар- малардыи поэтикалык т1лдер1н жэне Абайдын ез ©лен- aepiiueri поэтик Нлдердж барлык Typi тугел ка.мтылып жасалган картотскалар. Бул — жумыстын нншдеп ен ауыры да жэне ен кундысы да. ©йткеш, онысыз салыс- тыра зерттеу жумысып журпзу мумкш емсс. Бул жумыс- тын Казакстан жагдайыида жэне 6ip киындыгы •ка- зактын кэп акындарынын сэздсрш колжазба, тек архив- т1к фондылардап табуга болады. Басылып шыккандары жузден 6ip капа. Олардыц ез! де coflic кезшдеп кагаз мэселесшщ киындыгыиан жанартылып басылмай, кез1 азайын, киындыкпен гана колка тусет1н материалга ай- налган. Энтсе дс, Казакстан, Москва библиотскаларындагы KeprKTi дегси бар мумкпшллж толык камтылды. Абай ©леи шыгармаларынын т1лдер1н салыстыра зерттеу ушш кажет болкак казак эдебиет нускалары непзшде тугел камтылды-ау деп ойлаймыз. Сейтш, казак эдебиетшж эр саласынан мол жаса- лыиган картотекалардагы поэтик тшдерден келт1р!лген мысалдарды салыстыру аркылы Fana Абайга шейш не барлигын, Абайдын e.ii не жацалык enri3in, кандай жол, кандай aaicTep колданганын айкындауга тура келдё 130

Бул жешнде сыншыларымыз тары 6ip нэрсеш ескеру- ;iepi керек. Бул ецбектс 6ip мысалдын б1рнеше жерде кай- талануы мумкш. Ол — жацылгандык, салактык емес, не айтайын деген iiiKipam кажетппнен туран, не поэтик тш- дiн 6ip-6ipiMen нык байланыстырылганынан туран нэрсе деп царауымыз кажет. Мысалы: «■Шацпардай кекШ бар. камыс кулак. Кой мойинды, кояп ж ак бакен кабак», - деген eKi жолды алсак, курснвпен тер!лген сез тецеу де, кара opinnoii тержгеи сездер эпитеттер. Сопдыктан, бул CKi жол тсцеуге алыикан мысалдарда да, эпитстке альш- Fan мысалдарда да кездесе 6 epyi мумк!н. Абай поэзиясында колданылатын поэтик тждердш HeriarLnepi тугел камтылды. BipeH-сараи Typaepi Kipriain- месе, олардыц жалпы Абай т!лш айкындауда мэш, орны шамалы болрандыдтан, эдеш калдырдык (мысалы: ана­ колуф, полиптотон). Сонымеи катар, Абай елендершдеп дыбыс мэселесш де ашык калдырып kctti'k. ©йткеш, 6 i3 Абайдын поэзия- сыныц т!лin зергтегенде, опы ©3iHeH бурынры эдебиеттеп поэтик -плдермеи салыстырранда, непзг! максаттык Bi- p i— Абайдын жаналык, ерекшелжш айкындау десек, дыбыс мэселес! жешнде айта койрандай жаналык, ерек- шел|’ктсрд| кездеспру киын тэр1'здк EcKi одебиеттерде кездесетш 6ip жайт дыбыс куалаушылык болса, одан Абай Fan a емес, онык алдындагы эдебнет те арылган бо- латын. Ал, табири, занды турде кездесетш дыбыс кайта- лау (мейл1 ассонанс, мейл1 аллитерация) барлык акын- дардаи да табыла береди Сондыктан, Абайдын ©з елен- дершен жэне онымен салыстыру ушш бурынры эдебиеттерден жасалынган картотека, мысалдарымыз толык бола турса да, ол жешнде 33ipre nixip айтудаи токтала туруды макул кердж. Bi3flin бул енбекте Абай- дыц ©3iHeH пайдаланранымыз — Абай Кунанбайулы «Шырармалары» атты толык жинак, I том, 1939 жыл), СССР Рылым академиясыныц казакстандык филиалы- ныц одебиет секторы бастырран жинак пен Абай Кунан- банулы «Шырармалары» (аударма мен кара сез, II том, 1940 жыл) муны да Каз. ФАН бастырган. Бул eKi том Абайдын тЫ н зерттеген кезде api сонгы, api Абай елен- дерш т 6acnaFa шыккандарыныц ен толыгы болгандык- тан картотекалар да, мысалдар да осылардан алынды. 131

Узжд1 алган жерлерде, кыскарту ущж (Абай, I том), (Абай, II том) деп беттерш койып отырдык.. 13ул монографияны жазу ушш пайдаланылган, бас- шылык yiuin колданылган едбектердщ библиографиясы жэне Абайдын неологизм!, тенеу, эпитет т. б. поэтик т1л- flepi туралы жасалган сезд1ктер1 к1таптыц колем! шарын болрандык,тан енг1з1лмед1. Тек узшдшер алынрап баска материалдар рана жакшаиык iuiiHe койылган ретпк сан- дар аркылы юталтын аярында ескертуде берйш.

ПОЭТИК Т1ЛД1Ц КАЗАК 0М1Р1НДЕГ1 ОРНЫ МЕН МЭН1 «Туганда дуннс cciriH ашадц влек, влецмен жер кониина Kipcp денек. вмфДег-i кызыгад бор': влекмен, Ойласацшы, бос какпай елец-селец...» (Лбай, I том, 81-бет). Казактыц шын мэшндег! квркем эдебиетшщ nemiii салушы улы акынныц т!лin рылыми турде терец зерттеу- JUHжалпы казак одебиет тш ш н даму жолдарын айкын- дауда мацызы зор, орны ерекше. Лбай влендерпнц тш н зерттеп, улы акын казак эдебиетшщ Ti.niH калай дамы- тып, калай tareptoerri, жалпы тш корыпа не косты, осы- лардыц 6eTin ашу —K33ipri кездщ турызып отырран, толгагы обден тскен мэселе. Орине, бул оцай жумыс емес, квп зерттеу, кеп талдауларды керек етедк Абайдык поэтик т1ллер2нщ бшк сатыра жету жолда- рынын рылыми турде бетш ашу ушш жалпы евз enepi, опы11 63eri саналатын поэтик т1лдернпц казак ем1ршде кандай Maui, орны болды? Фольклор, Абай алдындары жэне оныц вз кезшдсп' эдебисттердщ поэтик Tinflepi кан- дай сатыда еД1? Олармен салыстыра зерттегенде, тьл жарынан Абай не жаналык енг1зд1? вз ерекшел1ктер1 кайсы? IJJufuc жэне орыс эдебиеттер1мен кандай байла- ные, карым-катынастары болды? Мше алдымен осы мэ- 133

селелердщ бетш ашуымыз керек. Онсыз Абайдын казак одебиет тш нщ ncri3in салудагы орнын белгшеу киын. Бул мэселелердщ 6eTi ашылмай, Абайга шеМнг! эдебиет- Teri барымыз анау ед1, Абайдын. енпзген жацалыры мы- надай деп салыстыра отырып зерттесек капа, Абай ка- зактыц эдеби тш ш н непзш салушы дей аламыз. Сондык- тан, бул мэселелердщ эркайсысына жеке-жеке токталып, салыстыра отырып талдаулар 6epyiMi3 керек. Демек, ец алдымен, ©лен, онын н е п з п куралы поэтик л л д щ к азак халкыны н ем1рш деп м эш мен орны кандай болды, cOFan токталайык. Орыстын атакты улы сыншысы Белинский езшш «Эдебиет» деген сездщ «Жалпы Maui» дейтш макала- сында жазба сез eHepi, эдебиет, олардын айырмасы, жа- кыидыры, карым-катынастарын айта келш, 6ip жершде: «Халыктардыц сэбшйк дэуфшдеп ой-сапасы ен алдымен олардыц поэзиясынап коршед|‘, ейткет, мэдениеттщ жэ- не бшмнщ кандай сатысында турса да, op6ip халыктыи эрб5р тайпанын озждж поэзиясы болады... халык, немесе, 6ip тайпа жазу enepin 6uiMeyi мумкш, 6ipax онын поэ­ зиясы болмауы мумкш емсс» (5). ¥лы сышимныц бул апткан даналык niKipi б!здш ка­ зак халкынын extipinc де дал келедк Казак халкы жазба одсбиетЫсн кеш тлнмсса да, ауызша одебистке (фолыс- лорга), менлшше, бай халыктыи 6ipi. Казак фольклоры баплырм, мазмундмлыш, колемды ;iiri жягынап кай елдш боле.ын фольклорымеи таласа алады. Коп Tonipire багыиу калдыктарын керсететш «Кун жайлату», «Куп жаудыру», «Жылан арбау», «Бэдш». «Бунин оку» Topi3fli салт жырлары жэие «Кара елен», «Каким елец», кыскасы, ауыз адебиетМц усак жаирла- рыия жататыи ар турл1 олоцдердон бастап, зор окигалы усак жырлар. окнрагя катысушы кайармандарыныц ер- лж салттары атадаи балага берШп, тукым куалата су- деттслетп1 «Кырымныц кырык батыры» тар13Д1 жырлар- дын б1зде болуы — ауызша эдебиеттщ жораргы Белин- скийд!ц куиды niKipiH дэлелдеу! ез алдына жоне кандай дэрежеде болранын да толык айкындайды. Казактыц ауыз адебист1 — халыктыи д!н, философия, этнография, саясат, тзл1м-торбие, гылым, тарнх сэуле- ci —бэринн басы тушекен улкен казна. Мэдеиисттш езбилж дзу1ршде дш, философия, этнография, тэл!М-тэр-

бие, рыльгм — бэршщ функциясын эдебиет, поэзия атка- ратыны эр елдщ тарихына тон нэрсе. Казак ел ж т ескй дек калган тарихи, эдеби муралары да осыны корсетеДй Казактьщ ауыз эдебиетшде neri3ri сала —поэзия. Халыктын кеп Tanipire табыну кезшдег) сана сэулепн ауыз эдебиетшщ есюлеу журнагынын 6ipi саналатын «¥сак жанрдын* езшде де 6i3 стихиялык куштерге сез аркылы эсер ету, кейде, жалбарынып, «катан тэшрдЬ ж1б1ту, кейде коркытып ыгыстыру, калайда стихияны вз дегенше KeitAipy т!леп ашык, айтылатындырын кврем|'з. «TeMip, TeMip, TeMip жаи. ToMipain улы каура жан, Тасыркасак, тас жаудыр, Kahap.iancaH. к ар жаудыр!.. Кел, кел, булт, кел булт, Агысы катты сулардан Сырги согып кел, булт!.. Дария шор, дария шор!» (б) Бул узйииде «тем1р жан», «каура жан» —булт Touipi- ci, «Дария шор» —су Tawpici урымынла. «Кун жайла- ту», «Наурыз жырындары» да осы тэр1зд!- титек, жакты- лык иелерк ракы.мды тэш'рлерд] сез аркылы сыпайы тмекпен ездерше икемдеп, т!р1ШЛ1К Keperine пайдалану. «Мары, мары, мары жылан. Бызыри 6ip жылан. Узыи, узын, уз жылан, ¥эын шашты келте жылан, Маркари, саркари, Былдыр, шылдыр, болган туннщ басынан 1Ыс жылан, ышпар жылан. Отыз бес квзд , Кырык жузд!, Орман туншч басынан, ^ Буй келд|, Камбар, шык! Буй кслдк Камбар, шык! Кырык кабырткадан шык!» «Буй1, буй, буш. шык! БуШ келд], Камбар, шык! ЗаЬарынды жаймай шык! Отыз омырткадан шык! Кырык кабырткадан шык!» (7)

Бёз, «Булт шакыру», «Кун жайлатудан» жаксылык нелсрЁке жалбарыну, тЁлек тЁлеудЁ кврсек, сонры «Баксы жыры», «Жылан арбау», «Булт шакыру», «БуйЁ» жырла- рында жамандык иелер'ше жэне жылан-шаян сыкылды зияиды жзндЁктердЁн адамга ететЁн эртурлЁ зияпдарын свз аркылы бвгеп, сезбен табигат кубылысына да, эртур­ лЁ жэидЁктерге де эз эсерлерЁн тигЁзу. оларды взЁне ба- гындыру муддесЁн керемЁз. Эрине, бул узЁндЁ келтЁрЁп отырган пуска ауыз эде- биетЁшн «¥сак жанры», олардык турЁ канша десек те, адам езЁн табираттан айырмай. 6ip санап журген кездер- ден анарурлым сок шыккан табигат сырларын толык ук- паеа да, езЁн табигат деп танудан олдекашак арылган кездердеп ой-сана калдыктары. Эйтсе де, табигаттыи эртурлЁ стнхиялык куштерЁне, зияиды жэндЁктерЁне свз аркылы эсер етемш деген элё де ой-сананын сэбнлЁк ке- aiiieii арылып кетнеген наным, сенЁм квлеакесч екешн ту- ciiiy киын емес. Сонымен катар, бул жырларды ой-сананын каншама сэбнлЁк кезЁн кврсетедЁ, мадениеттЁн элё каншама твменгЁ сатыдп туррандырын ангартады десек те, бЁркездсгЁ ха- лыктыц дуние тапушылык, оран озёнёц карым-катысы, взЁнше табигат кубылыстарына эсер етсмЁн дегендегЁ Куралы — поэзия, влед, жырлар болгандыктан, ноэзия- пыц жалпы ел вмЁрЁндегЁ орны, монё ескЁ кездЁк взЁнде де осад болмарандырыиа бул келтЁрЁлген мысалдар далел бола алады. Ал, халык санасыныд анарурлым ескси доуЁрЁпдег! ой-нЁкЁрдЁн сэулесЁ болран усак жаирдын екЁншЁ тур» са- налатып «турмыс, салт жырларын» жэне макал, мэтел, шешсндер создерЁи алсак, поэзия олеумст вмЁрЁмен тЁке- лей байланыеты болын, ор мэселеде де поэзия улкен орын алып, олдён слдёгё ушЁи нактылы, куштЁ куралынык 6ipi болгандыгын квремЁз. «YriT, жубату», «Бет ашар», «БесЁк жырларынан» бЁрпеше мысалдар келтЁрелЁк: 136

Бакэндама, келшшек. Квксауыр KtGicin сартылдап, Уй кыдырма, келшшек...» «Курыгынды майырып, Тукде жы.лкы кайырып, Жаулан жылкы айырып, Ж1пт болар ма екснсш? Айыр калпак кшсш, Акырып жаура тшсш. Батыр болар ма скенан? Бармактарык майысып, Турл! ою ойысып, Уста болар ма екенсш? Таклайларык такылдап, Свйлегенде свз бермей, Шешен болар ма екенсщ?» (9) Бул уз'шд1лерден устем таитын. да, халыктын. да -пле- ri, максаты айкын кершедь Ж ана тускен келшд1 фео- далдык FypunKa багьшдиру муддесж «Бет ашардан» керсск, «Бес1к» жырынан батырлык, ел кортауды ацса- ган халык арманын квру де киын емес. Сондыктан, ауыз эдсбнетйиц 6apiit б1р’ьщгай хальнтк! деген дурыс болмас сд|. Луыз одеШетш газ кылгаида. ол халык мурасы ле­ генде, оцг1ме квпшшк жвшиде екендш зрдайым есте болуы керек. Халык ьз ульшыц ел коргайтын батыр, журт баска- рарлык шешен, ец болмаса, колынан шеберлж encpi ке- летш уста болуын ацсайды, жас урпактыц ел!не игии ic ету|н максат етедп Шын мошнде поэзия болмаса да, взшщ курылысы жарыпан, ыррак, дыбыс кайталактауы жагынан влецгс нте жакын, казактыц макал, мэтел, накыл свздерin ал- сак, олар да б1зд!ц осы iiiKipiMi3fli растай туселк .1«Алтау ала болен, ауыздагыдян лйырылады. Гортсу туге болея, твбедепш келпредЬ. «Байлык — байлык смсс, б(рлiк — байлык», «Пейнет, бейнет Ty6i — зейнет». «Р.рЛ! намыс олпрелп коянлы камыс «.-треды «Мал - - жаным салагасы, ж ан — арым садарасы». «Ер 6ip влед!, ез купле влсдЬ. «Р.нбск стссн, емереж» (10). «Колы кимыллагакпык аузы кимылдайды»,— дегендер сиякты адам oMipinin тэж1рибеа', е\\прдщ эр жагып камтыган макал, мотелдердш кайсысы болсын — Г37

кетлд! жас, келешек урпактар ушш сызылмаран хат, жазылмаган кггап, улп-енеге, шм-бки'м алатын мектебк Абайига айтканда: экесшщ баласы болмай, адам ба- ласы боламын деунплердщ e.Mip тану, ой-niKipiH epicTery. елше керек еркек ул болу ушш, керекп улп, енегенш кепшшп макал, мэтелден, накыл сездерден табылады. вйткеш, накыл свздер, халык даналарынык вм1р Tipiut- Л1К тартыстарын бакылап кел:'п айтылган тэж1рибе же- Mici, терец ой, данышпан ацылдьщ 6epiK туйнн, халык- тын e.Mipre кезкарасы. Сез enepiH in ел ениршде ка н д а й орын алгандырына жэне 6ip дэлел билер сез1 деуге болады. Bi3ie аты рана емес, сездер1 мэл1м казак билершн Kemiiiairi — казактын ру басылары, феодал табынын идеологтары. Билер eMipre ез табынын мунарасынан ка­ рал, билж айтты, кейшпге свз калдырды. Олар рушыл- дык дэу1рдщ еткенш жаксы бшп, ез кезш жете Tycinin, ез кезкарастарынша, келешекке жен а'лтедк Халык тьлепне карай бешмделген KeFi6ip шешендер- flin сездерк мэшмен катар, Typi жарыиан да кешл ауда- руды керек етедк Мысал унп’н, XVIII рясырдагы Каз- дауысты Казыбектщ Контэжне айткан 6ip сезш келт1ре- лш. Бул — мазмуны жагынан да, тур! жагыиан да шешепдж сезДердщ сн улгш rypi. Лбылай кезшде (XVIII сасырда) калмактын opi кол­ басы, opi дипломат, атакты ханы Коцгожз казак елшш 6ip белспн шауып алып, коп мал окетедк Кодraid мен сейлескс 6apFaii билердщ шпиле 14 жасар бала Казыбек те барады. Сез устап барган Тайгелт1р кезекп сез!и жен- деп айта алмаганыиа ашыпган Казыбек, ханнан свз су- рап, ел билтн ез колына алып, темендеп сезд\\ айтады: «Сен tcmi'p лс, мен квм1р, Ерпкел1 келгенмш, Eki eaiKTiH баласын Егесстш ср тык.са, И1лткел| келгенмНг. 2Кана уйреткен жас тулчар, Шабыскалы келгенмш. Танымайтын жаттарра

Габысуга келмесек, Турысатын жсрндо айт, Сен кабылаи да, мен арыстан. Алыскалы келгенмш» — (11) дейдй Каздауысты Казыбектщ бул сездершен шет 6 ip ел мен eKiHiui е л д щ адамдары кездескен 6epiK сакталаты н елд1к— менменД1'к те, ерл1К те, е л T is riu in ез колы нда устап, ш етпен сейлесе аларлык, сез ж у й р ш т1г1 ш еш ендж те, ерл1к, т о ц а й б а т, елдесуге к у ш а т ы , жауласута п ы ш агы 33ip, е з й й к кабы рралы ел екенд1ГШ а з а р т у да т о л ы к урынылады. Осы сезден кейш К о и тэ ж '| б т м г е келедк CeftTin, шешеннш жуйесш тапкан шешендж ce3i ар- касында ек1 елден дс айдалмак мал, теплмек кан аман сакталынып, жойцын жорыкка, кыррын шабуылдарра бвгеу салынады. Жорарры айтылгандарды корыта келгенде, ecni салт жырларынан бастап, куш кешеп шешендж сездер тары баска елец, жырлардыц элеуметтж ем1ржде мэн1 зор, улкен opMHFa алрандырын кврем1'з. Халык eMipiHiK толык айнас.ы болтан батырлар жыры, лиро-эпос, тарихи ■жырларды айтпай-ак, осы усак жырлар мен накыл сез, шешендж сездсрдсп келт1ргеп узтдгпер де буран толык лолел бола алады. Пия! H o riitri мэселе: поэтик Т1лдщ казак ом1р ш д с п мэш мен о р п ы , соган келелж. 9ринс, бул MOCCAOHi одсбисттен тыс жскс алып ка- рауга болмайды. Сондыктаи да елей, жырларга токтап, олардыц ел ем1ршдеп мэшн, ал ран орныи, аткарран жумысын сез eTin отырмыз. Эл1 де 6i3 поэтик и л мэсе- лсеж сол елен, жырлармен байлапыстыра отырып, тек- cepeMi3. Жораргы узшд! келпрген елец, жыр, макал, метел, шешендж сездердщ элеумет ехнршде зор жумыс аткар- ранын мойындасак, поэтик тждердщ де Meni улкен еке- nin мойындаймыз. ©йткеш олардыц кайсысын алсакта, ыргак, уйкас, сез кяйталау, дыбыс кайталау, образды свздергс курылады. Ыррак, поэтик тйт, кайсысыныц болсыц Herisri куралы. «TeMip, TcMip, TeMip жаи. TeMipaiK улы KayFa жан, Тасыркасан, тас жаудыр, КаИарлансан, кар жаудыр!.. 1Э°

Кел, кел, булт, кел, булт...» «Мары, мары, мары жылан, Бызыри 6ip жылан ¥зын, узын уз жылан...» (12) дсген узшдшерде, елекшн эр жолдары белил:' буын са- нына непзделшт (эр жолы негЫнде eKi бунак, 7 буын), взше тэн LipFaK, белгШ уйкасы бар, сез кайталау, ды- быс кайталау (ассонанс, аллитерация) зандары берж сакталады. Егер, узm i ксллрген влен-жырлардык, жал- пы алганда, элеумет ем1р[нде улкен орны, мэш болды дегенд1- мойындасак, сонымен 6ipre, оны влек eTin, жыр етш, такпак eTin турган поэтик Т1'лдщ де MSHi зор екенш мойындамаска болмайды. «Буй:, буШ. буйi, шыц? «БуШ келд:', Камбар шык! Заларынды жаймай шык! Кырык кабырткадан шык!» —(13) Мундагы кайталаныл отыртан сездер, сез таба алма- гандыктан колданылып отыртан жок, зиянды жандж- ти1 атын этап, огни буйырып, айтканыпа квнд1ру, сол свз аркылы зайар \\ ын ада.мнаи шыгару максатымсп ай- тылып отыр. Буя влсцдердщ iiiiiUiio, ксйде, Ka3ip fiiare TyciHiKci3, шыгу Tcrinin кайси сксш'и 6i3 бшмейтш сездер де жок Мысалы: «Бызыри 6ip жыланы» «Маркари-саркари» деген T0pi3,ai сездер. Булар эуелде 6ip нэрсешц агы бо- луы, не косарлапып айтылып журген «Мар мен жылан» (мар —лярсыша жылан деген свз) тэр':зд1 свз болуы мум. Kin, ояарлыц шыгу Tcrin айкыидау тНл мамандарынын жумысы, б1зд!ц бул жердей айтпагымыз - каз1р элаз квр'шсе до, 6ip кездерде, адам баласынын ой-санасы эл! еэбилж дг»у:рдо, свз аркылы стихипга эсер ету тшепнен тугандыгын кврсету. Бакгылар жырында поэтикалык тымн, айтайын де- reniH образ аркылы беруге тырысу TinTi жш кездесед!. Батырым. ллып кслтс!н Ж еттс батпаи тем!рд|. Ж алим min жамылыл. Валяли к.'лдай ыцыранып, 140

Бэйтеректей буралып, Батыр, Терек, сев, сейле!» — деген узшдшеп: «Жетшс батпан тем1рд!» Tapi3fli ocipe- лсу, «Балалы каздай ыцыранып», «Бэйтеректей бура- лып» деген жолдардаиы тенеу, эпитеттер, керкемдсу ку- ралы ретшде жумыс аткарып отыр. Ал, макал, мэтел мен билер сезш алсак, тугелдей поэтикалык п'лдерге непздслсдй Кай макал, кай мэтел- ai алсак та, белгцп ыргак, сез, дыбыс кайталау, тенеу, эпитет, ocipece, мстафоралык сез колданыстары ж т ушырайды. «Бейнет, бейнет ry 6 i •-земпет», «Байлык*— байлык емес, б1рлж — байлык» T0pi3Ai метафора, «Ко­ лы кимылдаганнын ауызы кимылдайды» деген сыкыл- ды бутшнщ орнына белшепн колданган —синекдоха, «Кшз юмджг болса, бигек соныкЬ деп иесшщ орнына KHiaiH, адамнын орнына бьтепн, бутшнщ орнына белше­ пн колданган синекдоха, нс поэтик тьлдердщ баска тур- лер! eni макалдын 6ipineH кездеседк Поэтик Т1лдер казактын ш еш ендж сездершде квп табылады. Шешснд!к евздер езж щ мазмунымен FaHa кунды емес, турй курылысы, ocipece, тЫмсн де кунды. Казак халкынын сез енержен шешендж сез ерекше орын алады. Казактын шешендж сездершщ Kefl6ipey- лерш логикалык жэне квркемдпт жагынан алсак, есю грек, Рим елдержщ шешендж мураларын салыстыра зерттеугс болады. Олар ecKi грек, Рим шешендерждей теориямен каруланран адамдар болмаса да, ез бойла- рында табигаттын тараткан зор сыны бар, улкен талант иелер! ж ас кезшеи шешенджке дагдыланып yfipeHyi, оны api енср, opi ел баскаруда улкен курал деп угуы — шешеидердт шешендж enepi жолыпда квп нарселерге не болгандыгын керсетсд]. Казак халкы шешендж жвншде теориялык гылыми екбектер калдырмаса да, шешендж enepi улп-внегесш калдырды. Тамаша нэрсе, казак билержщ сездержде шешендж (ораторское искусство) enepiiie койылатыи шарттар анык байкалады. Шешендж сездердш курылысы туралы Аристотель былан дойди «Шешендж сейлем курылысынын Typin алсак, ме­ трика болып кстпеу1мен катар, ыргаксыз да болмасын. Сейлем жалац метрика болып келсс, тындаушынын ке- к ш дауыстын кетср!цк1, басынкы айтилу жактарына

ауады да, niKip табири болмай, жасалынды тэр!зденед1. Егер сейлем ыргаксыз болса, онда ой 6imefi калрандай кершедЕ 9p6ip б!тпеген ой, акылга унамсыз, кешлге конымсыз. Сондыктан, метрдщ кемепмен болмаса да, свйлемге бНкен туе беру керек. Барлык нэрсе санмен влшеиед1 десек, сейлем тур'ше елшеуш сан —ыргак, метр —онын бутактарыныц 6ipi рана. Демек, сейлем ыргакка непзделшу! шарт, метрге непзделсе ол елецге айналады» (14). Казактыц uieuieiwiK свздер1 де нег1з1иде ыргакка курыллды. Сейлем курылысы елец мои кара сездщ ара- лыгында болып келедЕ Поэтик Т1'л, ыргак, метр, сездщ эуездшпн кушейгу унпн колданылатын дыбыс кайта- лаулар оны вленге жакын туыс етсе, сейлемдершщ се- з1мге емес, келел1 niKip, туГпнд1 ой, терен логикара ку- рылуы оны кара сезге туыстас етедЕ Аристотель екйнш 6ip жершде: шешендж енерше, acipece, KepeKTi т1л, ауыстыру магынасында колданыла­ тын сездер десе, казак шешендершщ сез! бул жагын да 6epiK устайды. Жораргы узшд1 кезтргеп Кдздауысты Казыбектш К,оцтэж1ге айтканын поэтик тип жагын талдап керсек, жалпы шешендщ сезшщ поэтик тшдерден курылаты- нына шск келтфмейкпз. «Сен теш'р де, мен KSMip. Сен кабылан да, мен арыстаи...» 9pi метзфоралык, opi шсндсст1ру (антитеза) тэр1зд1 сез колданыстар, не: «Пк1 e.iiKT!Hбаласын... Мен тулпар...»— деген сыкылдм метафоранын жаи тур*, немесе: ««ТЖуатнкыаруйсрэергыкежнежл1амс тыуелнп>ар»,— деген Topi3;ii мстафоралык эпитеттер Tyfiice келш, ше- шеннш сезше одеMi KepiK, терец мазмун 6epin отыр. Сонымен катар, ассонанс, аллитерация тэр!зд! дыбыс кайталаушылык, ыргак, уйкас сез кайталау зандары да белтин мелшерлерде колданылып, сол сейлеуд! (Ка- мг

зыбек cesi), бут'шдей алганда, кулакка конымды етш турган да—поэтик Т1Л, онын эр турл'1 элементтерй Бул— жалгыз К,азыбек дана емес, баска да шешендердщ сез, свйлемдерше тэн касиет. Жинактай келгенде: «Турмыс, салт жырлары», ма­ кал, мэтелдер, шешендж сездер халыктын дуние тану, тэл!м-тарбие, упт саясат, жалпы т1ршшгшде улкен орын алды десск, олардын влек жыр, такпак болыпжа- салып шыгуында непзп куралы поэтик Т1Л екеш сезс1з. Ендеше, осы туркыдан Караганда елец, жыр, оныц не­ пзп куралы поэтик Т!лдщ элеумет ем iр1идеri орны ерек- ше, Maui зор. Казактьщ улы акыны Абайдык: «Туранда дуние ecirlH ашады влек, влекмен жер койнына Kipep денек. ©Mipaeri кызырын 6api влекмен, Онласацшы, бос какпай елец-селен»,— деушде улкеи мэн, терец магына жаткандырын осыдан да айкын керуге болады.

Ш тар ay АБАЙ FA ДЕЙ1НГ1 КАЗАК, ПОЭЗИЯСЫ ЖЭНЕ АБАЙ ПОЭЗИЯ СЫН ЫН, Т1Л1 Абай казактын эдебиег тьпшщ негЫн салушы, дамы- тып ijirepi.neTyuii дегенде, б!ядщ эдебиетиплер1м]здщ ес- кермей журген мэселешн 6 ip i— Абайдык алдындагы эдебиетчишдщ т\\п\\ кандай сдк оида поэтик ллдерден не бар, не жок дегсн мэселе. Муны эл1 ешюм сез кылкан емес. Абай женшдеп тскееру-зерттеулерд1 актарсак, бул туралы ешнэрсе таба алмаймыз. Абай улы акын, кемснгер акын дегенде, онан бурый ешнзрсс жок ден карау дурыс болмас едг Абай —езшен бурьяны ауыз эдебиет’ш, жеке акьшдардын эдеби мура- ларын толык мен1еру'|мсн, вз тусындагы одебиетке сын K03iMci( карап, кемшшктерш коре бшунмсн жэне кейшп- лерге улп аларлык мура калдыруымси Абай. Казак фольклоры (ауыз здебпел) бай фольклордын 6i_pi боп саналады дссек, поэтик т!л жагынан да осыны айтуга болады. XVIII гасырдын ек!нш1 жарымыиан басталатын тари- хи эдебиеттш алгашкы ек1лдерп Бухар, Дулат, Махам- бет т. б. акьшдардын ез/tepi ауыз эдебиетшщ непзшде ессе де, oft-nixip жагынан болсып. поэтик тшнс вздерш- iuc жана образдар Kipmy жагынан болсын е.\\мр бейнес1н суреттегенде шындыкка непздей отырып бейнелеу жагы- пан болсын, э д еб н ет тд щ Tlniii |*ягермк>тпесе, Kepi кеп'р- геп жок.

XIX гасырдын екшш! жарымындагы чцындардан эде- бнеплнздщ бурынгы m тазалыгын аздыркп, Ti.'oii шу- барлау агымы туа бастап сд1, бул кезде тарах сахнасына улы акын Абай шыгып, тьл шубарлауга карсы майдан ашты. Бул же Hiидо кейш айтпакпыз. K,a3ipri токталатын мэселе ауыз одебпей, Абай алдындагы, кезшдеп тарнхи эдебиет жэне Абай. Бул — осы енбектщ непзп мэселесь ©йткен;, ауыз эдебиел, онын алдындагы жэне тустас эдебиетшде поэтик т!лден не бар, не жорын аша отырып, Абайдын жаналык ерскшелг'пн аша алсак, онын эдеби т!л женшдеп улы едбепнде казактын эдебиег т1лш1« neri3in салып дамы- тушы, w repuieT in, жогары сатыга кетеруип екеш де ай- кындалады. Бурынгы барды айтып, жананын бетш ашу жалпы зерттеу енбектержш neri3ri нысанасы болса, Абай алдындагы эдебисттердщ тЫ жвимще еште 6 ip даяр зерттеу енбектершщ болмауы Абайдын т!лiu взше ше- fiinri, не вз ксзшдеп эдебиет тШмен салыстырз отырып зерттеуд! мЫдет етедь Орыс эдебиетиллср! Gip адыннын тшн зерттеу керек болса, бурын мынау бар ел! доп жат пайды. ©йткеш, OFaH шейin ол зерттелш айтылган, тексе- ршген. Сондыктан, сол акыннын 03iHe тэн ерекшсл)к, жа- налыктарын айтып беруге тырысады. Б1здш жумысымыздагы улкен киыншылыктын 6 ipi, Mine, осы. Абайдын тш н айту ушш, оган uicftinri эдебиет тшнен ешнэрсе болмагандыктан, оларга да токталмяуга болмайды. Эрине, муны 6 ip ауыз сезбен айта салу диын. Бул мэселе осы енбектщ узына бойыпа созыллды, по зтик йлдердщ оркайсысыпа жекелеп токтаганда, егйкпзше, Абайдын жацалыгы, ерекшелш деген!м1зге, сол тарау, кай бвл!мдермен байланысты — айрыкша токтап отыр- макпыз. Абай ез халкынын эдебиетш суйе де, сыпай да бшдк Ол взш е ш еШ нп эдебиеттщ жаксы табыстарын дамыт- ты, сол улп'де жацартып, 1лгер1летт1, кемшшгш кайта- ламады. Ауыз эдебиет/нщ кейб!р туршде .взше тэн 6ip «тур- иплдштер» болатын. Абай муны кемшшк санады. 0 з елекдер!нде оган жол бермедп Мысалы: Bipey: «Ап, туш!» — десе, екшнй 6ipey: «Ак сиырдьщ cyTiH 1ш!» —дейд!-. Энпме, тушюрунпге жаксы тшек Т1леу болса, «Кара сиырдьщ», не «биенщ сутш 1ш1>—десе де болар едь Дэл «ак сиырдьщ сутш iiul» 10 к Жуыллнив 145

acyi —тур 1здегенд1к. «Туш» пен «im* уйкасып, ем сеэ- дш бисы да «а» дыбысынан басталуы осыны керсетедк Магына жагынаи дандай сиырдыц cyTiH iuice де, 6api 61р. Немесе, ауыз эдебиетшде он 6 ipre шейш сан мен жум- бак жасыру бар. Мысалы: «Gip, eni, уш, торт, бес, алты, жетй, сепз, то- FU3, он, он 6 ip. Ал, тап, жумбягым осы!»—-дейдн IIIсmуi: «13ip дегенш—бптеу, Hai дегенш—erey, Уш дегенш—ушпак. Терт дегенш —тесен, Бес дегенш —бесш, Алты дегешн—асык, Жен' дегешн—желко, Ceria дегенш —серке. Он деген!н—обман! Он 6ip —кара жумбак» — деп жауап береди Бул жумбактын непзп максаты он — он fiiprc ше!Нн сан уйрету. Максат: эр санды есте калды- ру болгандыктап, есепп’к сандар кай дыбыстан басталса, оныц оркайсысына тек етш алынып отырган евздер сол дыбыстан басталады: «Бгр —биеу, Уш — ушпак, 6opi де осы тор!зд! дыбыс куалау зацына суйенедк Эйт- песе, «6ip мен бшеудш», «eni мен егеудщ» магына жа- гыпан сш банланыем жок. Буларды байланыстырып тур- Fait тур —ар сездт бас дыбыстарьшын б!рлiri мен аяккы уйкастарыныц 61'рдей есплук Б!рак, евз араларында магына байланыстары болма- са да, дыбыс, ундеетш байланысы бар. Сондыктан, ку- лакка ecTi.nyi жат емес. Егер, дыбыс кайталауы мен уй- касын алып тастап, «6ip деге|йн — ушпак, ем дегенш— арка» дссек, дыбыс курылысы жагынаи да еш байланы- сы болмай, кулакка eciiayi жагынаи да касиет калмас1 1Icrirrri максат: он —он б1рдщмелшершде сан уйрету болгандыктан, op6 ip eceiiTiK санды есте калдыру ушш,

магына жарынан уш кайнаса сорпасы косылмайтын сез- дер болса да, дыбыстары сэйкес, эуездшг! бар, зр свй- ле-Mi белг1л 1 буын санына курылып ыррак жасап тур- гаидыктан айтылука оцай, уйренуге жешл, тез ойда к.алады. Луыз эдебиетшдеп халык «турпнлдтшн» екппш rypi — с03 ойыны (Игра слов). Бу да сан еаммеи бай- ланисты. Б!реу сан айтады. Екппш 6ipey, оныц айткан сап cciMiHc уйкасып келетш кулкып сез тауып, 6ipinuii сан антушыны но ofiMHFa катысушы курбы-курдастарын эжуага айналдырады. «Bipinuii адам — 6ip. Екш иа— жаган сенщ Kip. Biplmui — eKi. Екшил— уст1ц толгаи бек!. Biplmui —уш EKimui— сеиде бар арам куш. Bipinuii — терт. E\" Kimuui — Ахметтен шыгалы ерт. Bipituu EKimui —Тэкенде ж ок ес. Ekhui -Ж апзрдык акы лы жарты. EKimui —Эбдьлданык кара ниетк Bipimu - Балтанын малы сем1з. Bipiiiu: EKiHmi л 6ip журген доныз. BipiHm Екппш Мупда да алдыкгы тор1зд1, айгылган сан мен OFaH жауан ретшде беричген сездердш арасында логикалык еш байланыс жок. Алдынгыдан айырмасы: EipiHiui мен екшшннн еезде- ршде тек капа уйкас бар да, ыррак, дыбыс ундеспктер! жок. Алдыцгыда сан уйренуд! белгкш максат етш кой- са, мунда ол д а жок. Уйкасгы 1здеуцлнщ ой-хиялы, не жагдай neHi керек етсе, соган карап, уйкас та взгере бе- pyi мумкш. «Уш» дегенде: «уст1к' толган кус» деп те: «бес» дегенде, «онда бар аз-маз ес» деп те жауап беруге болады. Кыскасы, «eni мен беюш» «6ip мен шрдЬ бай- ланыстырып турган купил сыр — уйкас. Аяккы свз, ды- быстардын кулакка б!рдей ecTnnyi, eKimni свзбен айт- канда, созд1ц мазмуны емес, турй 147



Сартай», «Сарманымды, сндеше, Сарманымды», «Tecin алып, ендеше, Tecin алый» деген жолдар мен олардык сыцарлары екинш жодла ген ел е к т н шумактарын Fana толтыру уипн тур. Сонгы айтылмак ой-пМрдщ казыгы болгаи жолдарга еш байлаиыстары жок. Эуелде, мупын н-ыгу тегшде, мумк;н, параллелизм болып, 6ipnerue укхкттар вткесЫ esiniii алгашкы мэнш жойып, сынар, дара к«--луы, немесе, мумкш, сезд!н музы- кадан айрылмай, ыррак-саздын польдер! свзден к у и т болтан кездщ далткз айнзлган ж урi рь; болуы. Бул ара- сыиыц жпчн ашу жеке зерттеуд! керек етед!. Б1здш бул жерде айтпанымыз - халыктын ауыз эдсбнетшдс, влен- дерде кейб!р жолдар шумактык жол санын толтыру уипн FaHa журетншгж, оны жалпы керкем эдебиеттщ квз1мен Караганда, халык, эдебиетшш. бойына сщген жайттьщ 6ipi екещнгш айкындау. Бундай кемшшктерден Абай алдындары тарихи эде- биет1м|'з де тугелдей арылып кете ад гам емес деп жога- рыда ж ай айта салганымыз ж ох. Абайдын алдындары ipi тулгалар: Мнхамбет тэр1зд! б1рен-саран капа акын болмаеа, Шсрнияз, Майток, Жан- узак, Шортапбак, немесе, Абайдьш взппн тустас акын- дарынын кайсысьшаи болсын, бул кайталаушылыктар табылады. Абай езшш алдындары Бухар, Лулаттар тэ- р!зд£ акындардын елендерГне канараттаябай: еШортлнбай, Дулат пенен Бухар жырау. Создер! — 6ipi исамау, 6ipi курау. Этген r-wip, еез тапир icic-.i болея, Эр жердей xcMUii.Tiri KepiHin тур ау»,— (Абай, ! т, 8‘2-бет). дейдп Абай Бухар мен Дулаттын елеядершщ кемшппктерш сынау аркылы, вашсн бурынгы жэие ез туеындары оде- биетте шумактын жолым толтыру уипн басы артык жол, жолдыц буын сандарын толтыру унп’н акыниыц айтайын деген ой-птрлерш е катысы жок соз колданушылыкка барышна карсы нгыгалы. Бул акынды да, поэзиямы да |'лгер1летпсйтш, аулак болагып кубылыс легсн корытын дыга келедп Абайдын, заманга\" якьшяарыныц 6ipi—Мурат акын ы»

Мурат: «Болраида сиры жулдыз, каз келед|, Кыс етсе, оран жалгас жаз кследё Болранша тапа-тал туе, уйкыи канбай, Деп пе едщ нас эулие таз нскеш?» Жантолы: — «Болгаида сари жулдыз каз келеш, Кыс втсе, оран жалгас жаз келедё Айтканын каты» веек, басына сын, Кудаеке,—дардай eTin аз неменЬ (16). Мурат XIX гасырдын екшил жарымьшдакы тари.хи эдебиет еюлшщ 6ipi болса да, жокаргы халык акында- рынын, айтыстарынан еш айырмасы жок. Мунда да ай- тайын деген niKip соцгы exi жолда «Талтус болганша уйыктап, тазды эулне деп пе едщ »—деген niKip. Ол ушш казлын, жаздыц кажет] жок, олар тек еленнщ шу- марыи толтыру ушш гана колданылган. Бул кемшшкт! Шортаибай, Кемгпрбай, кыскасы, кез келгеишен табука болады. Гмрпк, бул антылгандар Абайга uieiiiHri эдеби- CTriu жалим тм байлмгыпа пуксан келт!'рмейД1. Тек эл1 кемолше кол in болмакании гана кврсетедк В. Г. Белин- скнйдщ айтуынша: «Сез enepi езшш эдебиетп'к шын дэрежесше жеткен- ше, С0зд1 кап талкамайды; жаман сез де, жаксы сез де еленге юре 6epeai де, сол куш есте сакталып, жалпы сез- дштен орын алады.» Бул —барлык ауыз одебиетке тэн парсе. Лбайка деШнп эдебиет/ипздеп сейлемге п'келей катынасы жок, сездердщ кездесулерпин непзп ce6e6i — осы деп 6uiyiMi3 керек». Муны Абай кере де, yFa да бщдк «Петей свябен былганса саз арасы. Ол зкыннын бЫмаз бишарасы»,— деп, сейлемде ойга катынаспайтын сез колданушылык- ка аяусыз курес ашып, ез! eut6ip елещнде ол кемшшкт! кайталамайды. Ондай маилнака катысы жок сездерден Oipiiuui рет тугел арылган акын — Абай. Айтайын деген ойына катысы, байланысы жок, не буып санын толтыру ушш, не шумактыц жолын сыцар аяк калдырмау ушш колданылатын соз, не сейлсм Абай елендершде мулде кездеспейдь Абайдып соз MiceKepi, улкен стилист, клас- eiiKTiriniii 6ip тамыры. Mine, осында деуге болады. 130

Неге десещз, шын мэшндеп керкем шыгарма ем|рдщ кур рана сырткы бейнесп емес, суретт) сез аркылы бер^л- ген iuiKi мазмуны. Ол мазмунды айкыя, ашык, жинак.ы, жанды етш беру yuiiii эр сез дэлл1П. аныктылмгы, орын- ды, макыналылыры жагынан тандалыпып алынуы керёк. Сонда гана ол шын мэншде эдеби пл бола алады. Кай елдщ классик жазушыларын алсак та, осы o.iicTi кол- данады. Кай себептермен болсын мейл), ез халкыныц ть лшщ рухына дэл келмейтш кездейсок сездерге жол бер- мей, оларра карсы курес ашу аркылы, дэлд)п, аныктыгы жапднан кунды сездерд) жалпы п л корына юрпзу ар­ кылы эдебиет тшн жасайды. Бул —дуннезхузшдеп классик эдебиеттш бэрше тэн катила. Казак жардайыи- да Абай да осы кагиданы 6epiK устаган, шын мэшндеп классик. Абаидыд: «влек —сезлin патшасы. сез сарасы, Киыпкаи киыстырар ер данасы. Ti-nre жены, журекке жылы Tiiin, Теп-тепс жумкр келсш айналясы>... (Абай, I том. 78-бет). дейтш сез! де, эдебиет тш н жасауда езппн тарих ал- дындары мшдетш толык угып, осымеи байлаиысты акыи- дардыд алдьша зор п'лек, улкси-улкен шарттар к.ойган- дырын анык керсететш сыкылды. Демек, Mai'binaFa тжелей катысы жок елец сейлемше сез юрпзбеу, калай болса, солай шумактыц жал санын, не жолдыц буын санын толыктыру уинн колданылатын сездерге жол бермеу, шюрше— сез! дэл, eKi ушты ма- гына бермейтш, марынасы анык. «iiui алтын, сырты ку- Mic», сез жаксысын тере 6LnyiuUiri— казактыц эдеби тш н жасаудары, 6i3Aiiime, Абайдыц зор енбепнщ 6ipi осы деуге болады. Ауыз эдебиет), XVIII расырдыц аягы, XIX расырдыц басыидагы тарихи эдебиет)хшлin езше тэп ерекигел)к жоме б)р касиет!-, жалпы курылысы жагынаи болсын. не тш жагынан болсын. езшше ларалык, байиргылыры бо- латыи. Бул калпы, Абайга шейш эбден тамыры терецдеп, бекш алган едк Казактыц салт жырлары, макал, мэтел, накыл свз- jepi ез тш нде, казактыц ез урымыныц шекбершде сана керкем, кунды. Баска т)лге аударылi-анда кегпшдйЬак не керкемдьлш калмп койып, не магынасы жетпей, inti

бар да, сырты жок, не сырты бар да, iiui жок болып шы- ратындыгыныи; Heri3ri ce6e6i — осы байыргы колтума- лырында ед!. К,ай елдin болсын Т1л эдебиет тарихына кез салсак, ез тшнде тана керкем, ез тшнде рана матынасы тусшк- Ti, баска т1лге аударылмайтын идиомалык свздер! бола- тынк молк,;. Олардын Maui де, касиет1 де, тек сол вз Ti- лшде гана. «¥ры Tici 1Ш1нде», «Кырык казанный куларын ткте- ген», «'Гас талауы сыртында», «Сайда саны, кумда isi жок», «Ит Minin, ирек камшылап», «Сем!здш aaFbi ceri3», «Кыры кеткен ит кырын жупредЬ, «Кур табакка бата журмейдЬ т. б. осы тэр1здк казактын тшнде, эдебиетш- де кеп кездесетш сездер баска т1лге аударылмайды, ау- дарылса да, тап ез тшндепдей жанды болып шыкпай- ды. Дэл келт!‘рген мысалдардай болмаса да, вз тшкпзде райя керкем, баска тш е аударранда не мои!, не керкем- Д1л1г1 жогалып кететш кеп сез колданыстар. Абай ал- дындагы тарихи акындардын кайсысынын елендерЫен болсын жш кездесетш. 1«Epevin атк,а ер сзлмай, Егеул найза колра злмай...» «Бузбай кулан гна'рмей. Муз усп'не от жакпай...» «ЕцселМм em eai, Ег1з коян шекел!, Ж арагаи жеке мушел!...» (17) «Жапанга бтсек жантакты ЖаЬан кезгеи нг,р жеЛаГ..» «Колннла жоктар тайлакты Солкылдак вркеш нар дейд|...> (18) «Толароактан саз кешш, Токтамай тартып uiUFappa Кас улектен тутан кэтепт! Кайыспас кара пар керек, Uisaiii буйткен бул 1ске...» (19) >KoFaprbi ауыз эдебиетжен келт1рген узжд1лер бол­ сын, не Махамбет, Дулаттардан келт1рген узшдшер бол­ сын. казактыц ез! окыганда ете керкем, сез, 'сейлемдерь niu тура марыналгры да, ауыстыру магыналары да ту- ciniKri. Казак халкыпыц eMipiniu эр саласынан алынган кумди да, багалы да сездер. Bipaic, осыларды орыс Ti- л!нп ауларганда, не мулле магынасыз, не казак тшнде- ri мои! мен керкемдш ерекшел1ктерЫн оннан 6ipi де 153

калмайды. Мунын непзп ce6e6i тек капа 6ip ел меа екшил елдщ т!л курылысынын езгешел!г1 емес, лрш Ы к, кун Kepic жардайларымен де байланысты. Казак, кыррыз тары баска мал шаруашылырымен кунелтетж халыктэраа малга, малдын, телдерше тенеу, балаулар коп ушырайды. «Ботадай боздап», «Козыдай макырап», «Козы жаурын ку жебе», «Ke3i ботаныц ке- зшдей», «Кигаш кас, оймак ауыз, бота кез1м», «Кыз Жа- мал талтандайды бест1‘ атандай», «Кулыным мешн кай- да екен?», «Кыздарменен тойда екен» такы баска осылар тэр1зд! тенеу, метафора, эпитеттер казак эдебиетшде кеп. Казак \\'ш!н булар керкем. Казак, ушш сез1м ду- ниесш оятарлык тамаша образдар санялады. Егер, осындагы тенеу, метафора, эпитеттерд!, ез кал- пында орыс, не баска Европа тыдше аударса, керкемд1г1 былай турсын, свз болмай шырар едь Мысалы: «Кез! ботаныц кезждей» эдем1 дегендк орысшара: «у нее красивые глаза, как у верблюжон­ ка»— деп, «Кыз Жамал талтандайды бест! атандай» — деген мактау yuiin айтылган ©леннщ сол жолын «Девуш­ ка Жамал шагает хорошо, как пятилетний верблюд-ме­ рин» деп аударса, керкемдгк эсер етул былай турсын, еш магыиа л а бермес едк Tyiieni колданбайтын елдерге, туйсге тенеу, не ба­ лаулар т н т таныркарлык нэрее Kopinyi де мумкпг. Жо- papFU айтылрандардан тенеу, метафора, эпитет таги баска эр Typ.ni образдардын халык Tipuiiniri, кун Kopici- мен байланысты поэтик тюден орын алгзндыгын жэне ол малдардын кайсысы кандай дэрежеде багаланаты- ныи казак эдебиети1дег1 поэтик Т1лдерппк osi-ак айкын- дайды. Казактыц баласын жаксы кергснде: «козым, ботам, кулыным» — дейтпн ею ce3inin 6ipii^e кездеседн Б1рак, ен1уакытта да «бузауым», «лагым» демейдк «Ж1г1ттщ нары», «адамныц жампозы» деп нарга, не туе айырдын татысыз турлерше балап, не тенейдн BipaK, жаксы угымда: «©пзлей, сиырдай»— деп тенеу де, балау да казакта жок. Сныр туралы образды сез келсе, тек капа унамсыз урымда колданылады. «Сиырдай касакы», «Жаман сыйларанды, гныр синггапды бишейдЬ. Ж ал- пы глганда сныр малын образ ретшдс колдапу, эдебнет- те аз ксздеседк Туне, жылкы, койлардын эдебнетге те­ неу, балау ретшде теп ю:чаепп3 синоды.1 ад кезлесу! —>