Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэиасының тілі

Сол катарластыру аркылы адамнын басындагы сез1м дуниесш суреттеу психологиялык параллелизм a,aici бо- латын- Бул ауыз эдебиетшде эбден бекш, туракталган эдш еда. «Кейб1р жулдыз эуеде ай семлд!. Кей жаман бас бтмеген тай сешлдс Келген жерден влекд! коя 6epin, Баласы жаксы ауылдык кай гекйий. «Айды кара, ендеше, айды кара, Кврейш шырайынды, айра кара. Ci3re дегеи селкебай уйде капты, Базаршылзр келгенше, жайра кара» (210). «Акку квлден ушады канкы.тдаран, Эдем! балак жувй жалпылдаран. Томарасын сыпырран турымтайдай Кезщнен жар айиалсьш жаркылдаран» (211) <Жуг1рд1м бала купле сорды айналып, Кем жейд! турымтай кус торгайды алып, Келгенде йздщ елд'щ боз баласы, Отырсык кетейш дел онайлаиын» (212). I сеней 6ip туяк, i сенен «Sip туяк, на ед|м мен бейбак» (213). Бул —психологиялык параллелизмнщ еск! турлер!. Параллелизмнщ адам баласынын табигат тануынык сэ- бил!к дэрежеамен байланыстылыгы, ecKi кездеп кап тэ- Hipre табынушылык, кейшп кезде 6ip тэщрге сенумен байлапысты жактары, оиыц взара турлер!, тарихи даму жолдарына 6i3 эде№ токталганымыз жок- вйткеш, б!з бул жерде параллелизмнщ тек ic-эрекет, кимыл жак- тарынан табигат, жануарларга кубылыстарды карсы- ма-карсы койып, солар аркылы адамнын кещл-куйш суреттейт!н Kefi6ip турлерше гана токталмакпыз. Парал­ лелизмнщ бул турлершщ сез!м дунисс!нде болатын вз- герктерд! суреттеуге тжелей байланыстары бар. Ауыз эдебиетшдеп, адамнын iiHKi сез!м1н суреттеу- деп ен улпл1 саналатын «Таргын» жырындагыбел! мер- Tirin жатканда айткан Таргыннын моиолоп'нен б!р уз!н- Д1 одтрслт. «Лсыл тугая Акжушс, Keirri булт коршайды. 304

Куши байкай карасям. Кун жауарга уксайды. Айды байкай карасам. Лйды булт курсайзы. Тун жауарга уксайды. KerbaipiH epiTKeii Келде кулар шулайлы. Шуларанра карасям, Кектен сункар шушлш, CofbuiFaHFa уксайды. Бойды бяйкай карасам, Ауыз-мурным сынысып, Алданып ак буйрырьг Таялранга уксайды... (213). Бул— Таррынпыц елер алдындзгы «жан» куйзел^ан, оныц киналып жаткандагы iuiKi сез1м дуниесшдеп ку- Шшш хал!Н суреттеу. BipaK, соны суреттеу ушш таби- FaTraFid эртурЛ1 кубылыстарды, эртурл1 жануарлардын арасындары карым-катынастарды, параллель етедь Ка- Ьарманнын басындагы ауыр халш окушылар (читатель) сол катарластыра суреттегеи табигат кубылысы, ж а­ нуарлардын арасындагы карым-катынастар аркылы ра­ на сезедй Ауыз эдебиетшде бул — дардылы зд!с. Адам баласындагы куййпш, cyfitaini, жалпы психологияда бо- латын эртурл! кубылыстарды параллелизмд1 колданбай, ■пкелей суреттеу пэлен шмгарма, пэлен жырда бар деп айта алмаймыз. Параллелизм вд/ci тек eoci ауыз эдебиет! рана емес, казактын Абайга дейшп тарнхи эдебиетше де тэн эд1с. Абайга дейн'нп эдебиеттщ бшк шыны саналатын Ма- хамбеттщ esi де адамньщ басындагы куШтш-суйМпгп суреттеуде жорарры айтылган параллелизм эдкшен opi бара алган жок. Поэтик тнлдщ баска жарынан оны кан- ша мактасак та, тап бул мэселеге келгенде параллел- измнеи баска эд!с колданды деуге дэлел1м1з жок. Исатай досы елш, ез1 хан, терелерден курын-сург1н Kepin журген кезшдеп ез басыидары ауыр халш сурет- темек елендершде Махамбет сол айтылран психология- лык жэне синтаксистш параллелизм эдюн колданды. (Сонымен катар, бул вленде поэтик тшдерд!ц баска турлер! бар. Ол вз алдына. вйткеш , айтайын дегсн niKi- р!н, суреттемек кубылысын параллелизм аркылы бер- мек болтан. Сондыктан, баскаларына токтамаймыз). «Ау, КЫЗРЫШ кус, КЫЗРЫШ кус, Кол корыган сон ед!н. К. Жум!

Сад ае айрылдыя кэлТянен. Ел корырэи мен елш , Мен де айрылякм е.шмнен. Сем квлдси айыгран — Лашын кустын тепкМ. Меи! елден айыоран — Хан Жэдпрдщ екшнь Айтып, зйтып нс-мене, Кусалыкпеи втт! гой Махамбеттщ кэп куш...» (214). Акыи вз басындары ауыр хал, кврген зорлырына.ла- шыннан тепк1 кврген кызгыш кустык ауыр халш каз- Катар (параллель) койьш, еонгы аркылы iuiKi вз xtaF- дайын кврсетедй Бул жалгыз Махамбет емес, Абайра дейшп тарихи адебиеттш еюлдер(нщ бэргне де тэн эд1с еде Ал, параллелизмд! Абайдын e:»i колданды ма десек. колданды деген жауап беруге тура келедь Поэтик пл­ а т баска турлер1мен са. ысзырранда, жоктын касы еке- iii рае. Эйтсе де, 6 ipen-capaaaat! табылады. «Кех ала булт certain, Кун жаулды кей шактя. бнебойин erijiin. Жяс лряды яулакга. Жауган купчем жлцгырып. 1Жер кегерт куш алар. Аккан жяска канрырып, }>яс ауиркп, Ш жанар... (Абай, 1 том, 189-бет}. «Сулу аттын KepKi — жал, Адамзаттын керм — мал. 0Mip сурген nicire Даулет —кызык, бала — бал*. (Абай, 1 том. 192-бет). [Ирак адамнын iiuni сез!м дуниесмн суреттеуде Абай­ ра тэн ЭД1С бул емес. Бул —онын эр алуан эд(стер!НЩ 6 ip Typi гана. Оган кейш срекше токтаймыз. Б5зд1Н бул жердей антпагымыз: iuixi сез!м дуииесж суреттеуде езн не дейшп непзп эд1с'тщ 6ipi саналган параллелизиад Абай колданды ма. Кандай дэрежеде колданды. MiHe, осынын бепн аша кету. Свйтж, Абамга шейшп эдебиетте сез1М дуниесш су- реттеудеп непзп эд тпч 6ipi параллелизм делж, оган

(Мрнеше мысалдар келпрш, ез1м!зше, дэлелдедж те. Ен- ,ii. адамнын басында болатыи эртурл! ссз!мд! суреттеу- деп ауыз эд еб и еп — Абай алдындапл тарихи эдебиетпн екшш! тур!не келел!к. Бул зртурл! монологтар аркылы жасалынады. Ауыз эдебиетшдеп эртурл1 лирикалык, влендердд, батырлар жыры, тарихи жырларды, лиро-эпос жырлар- ды, не тарихи акындардык шытармаларын алсак, та, кушншг, cyfiiHim, кыскесы, адамнын басында болатын эртурл1 iiUKi сез!мд) суреттеуде монологтардык улкен орын алатындыгып жэнс ерскше курылатындыгын коре- «Бсдеу аттын бесткч-ай, Адамнын азбас есткПай, Кайда кет!п барг К.'фЛГЫННЫК им? IПеней, жлиым, I Бул узшдт'де жа.чгыз улы делу ел'не барьш, хабар- сыз кеткен, душпаны жаулап алый, в з малыйa eain мал* шы к,ылып кой Fail, сексендеп шалдын ауыр хал! сурет- телед1- Осы калпыида окыранда к!м де болса шалдык басындпгы ауыр хзлш сезгендей, аясяндай. Б!рзк, «ай» ды алып тастасак, 6i3 алдыкь'ыдай эсерд! сезе адмай- мыз. «Бедеу аттын 6etrfci, Адамнын азбас ecTici. Кайда Kerin барэсын, Кярзгымнын аманат койгаи emKiei. Шерей, жапым, т е р е й э .— десек, мунда алдынгы куййпш жок, жлй гана суреттеу болады да шырады. Не мына мысалды алалык: «Туырлыктяй ту алрак, Мамай. Кылышып книга суярган, Мамай. Жауды кярсе. куанган, Мамай (216). Бул елен осы туррысында, ем!ршдеп ен кымбатты- сы —баласынаи айырылган аианын зор кайгысын, эку* рек жалынын, iuiKi ceaiMiHfleri ауыр куйншшн керсете- Д1... BipaK, мукдагы купия сыр — к,яратпа сезд! сейлем- шн аягында келпрш жэне соны бтрнеше рет кайталап 307

айтуда. Егер, сейломнш. аигындяры каратналы сез бо- лып, эр! Гпрнешс кайталанып туркан «Мамай» деген свз- д1 алып тастап: «Туырлкктгй ту злгян. Кылшлыя качра суаргаи, Жауды карее куанган..» деп езгертсек, алдынгы узшдиеп сезшетш ауыр хал, кушшш сезьпмейдп Cohfu Мамзйдыц ерлтн жай рана суреттеу болып шыгады. Корыта кзнтканда, монолог аркылы пенхологиялык эр турл! кубылыстарды сурет- теудщ neri3i кайда жатыр десек, д.ауыс ыррагында жа- тыр деп жауап беруге болады. Монолог— тел сез. 9p6ip тал соз б!реудш сезшбул- жытпай жазуды, вз[ калан айтса, солай ётш окуды, не солай eiin айтуды керек етедк Демек, ауыз эдебиетк не Абай алдындакы тарнхи эдебнет осы жуйеш колданып, дауыска салып айтып, сол аркылы сеглмдеп кубылыс- ты сезд!ру эд1сш колданган. Абай алдындага нускаларынын пенхологиялык мо- менттерд1 суреттеудеп Hemri ею ejiici осы айтылран пенхологиялык параллелизм мен монолог аркылы сурет- тсу едг Бул эдштщ алдынгысы еез!м дуниесш суреттеудеп мэнгщен 6epi коле жаткан еск(, сондыктан, тек анда-сан- да FaHa колданбаса, сезЫге эсер егуге, керкемдж касие- Ti жукаргаи, тозыры жеткен aaic болатын. Сокгы, моно­ лог эдюн алсак, бул да зордан мол да, жоктан бар ип гана едй Жогаргы тэр13д‘| сейлемшн курылысын сэл ез- гертсе, езш1н сез1мге эсер стетш KyiuiHen айырылып ка- латыны да осы элаздМ едй Абай дэу'гршдеп мэдениетп елдерд1ц эдебиепбул еке- yin дс аттап еткеи болатын. Олар параллелизм эдшшecKi тур деп караса, монологтерД|' колдану мулде баскаша тур, баскаша мазмун алган. Ол кездеп орыс, небаска ел- дердщ эдебиеи' монологтарды адамнын мшезш ерекше- леуге пайдаланатын. Егер iiiiKi ce3iM дуниесш суреггеу уш1и колданылатын монологтар болса, оида ол 6ip сез- Д1 кайталау эд1а'мен емес, не эллипсис зады, не тыные белгiaepiне суйенетш. Сэйтш, бул ек1 эд]си'ц екс-yi де Абай алдындагы эде- биет1.Ч]'здщ адамныц сез!М дуниесш суреттеуде вте ке- й]'н калгандыгын корсстетш ед|'.

Абай оны сезд1 де, тус1не де бхлдК Ken елдх'ц эдебие- тш, acipece, орыстын классик эде.биетхн терец зерттеп, олардан KeperiH ала бш ен жэне алганын ез бойына ci- Hipin, к аза к окушыларынын журеп'не жат емес, жакьш нэрсе етхп m biFapa бметш, сезге уста, мхсекер акын Абай езше m eftiHri казак эдебиетшде де колданылатын iuiKi сез1-мд1 суреттеу эдхстерх ескфген эд1стер екенхне K83i эбден жетхп, онын жанаиха жолын 1здей де, таба да, оны шебер турде колдана да бьпдх. Бул адамнын сез1мшде болатын эр Typai кубылыстарды суреттеу ушх'н оран баска нэрселердх катарластырмай {параллель етпей),не сейлемнщ аярына эр турл! сездер косыхт, дауыстап, тек ун араласканда Fana психологиялык моменттерд! бере алатын монологсызак, Абай сезхм кубылысын тжелей суреттеп, адамнын басында болатын эр турл1 халд1 кор­ сете алды. Бул — адамнын сез1м!нде болатын эр Typai кубылыс­ тарды тшелей суреттеу эдха — Абайдын ен суйхп кол- дан хан эдх'сх болды. Муны бхз Абайдын коп елендержде кездеспрем1з. Сондыктан, 6ip-3K еленх.че токгап, калай колданыла- ты н д ы ры н ы н улп'схн керсетелж: «Кызарып, сурланып, Лушлдеп журеп, бзгеден урланып, 0здЬвз1 керегх, ЕкХ гашык кумарлы 5ip жолдан кайта алмай, Жолыцса ол зарлы , Свз жвидеп айта алмай, Аянаап акырын, Журеклсн алысьтп. Сыбдырмн, тыкырын Квщлмен танысып... Лем алые iciHin, Соусяры сумнып, Ьелпа'з кысылыя, Лшпш кубылын, Тумандап квздер!, Унде.мей cyfticln, Мае болып вздер), Жанында жапырак, Устшде жулдыз да. Ж к Т т н м ы я 'д л 309

tiipi мен 6ipi ауре, Журекке куйылып, Жан ракат 6ip сэуле. Журеп елж1реп, Буыидар босанып, Ракатпен елж1реп, Квз1ке жас алып, Жу'йр'к tin, терен ой, Сол кунде кайда едщ. Рашккка мойын «ой, Жсшлдй!, жен*АД1'я». (Абай, I тон, 132-бег). Бул тзр13Д1 адамнын iumi сез(мшде болатын эр тур- Л1 кубылыс, б е л г ш 6ip жагдаймен байланысты сез!'мде кездесетш езгер]стерд1 шебер турде суреттеу, Абайга дешн казак эдебиетшде 6<wifau емес. Абайдын колданы- сындары жораркы влекши эр ce3i — iuiiri сез1мшн айна- сы. Алыстан ак с а п косылган ш ын к аш ы к ею жастын жан жуйелерждеп кумарлык, мастык, « ж а н ракат» тэт™ су- fiicTt-p.ii: 6ip кызарыи, 6ip бозарып кубылкан бет. лушл- деп соккан ж урек, wcuiiFaii дем, суы н ган саусак, кысыл- FaH шшш, тумапдаган коз, елж1реген журек, 6ocaFan буыи, элареген бой, квзге ipiKKen ж ас, кыскасы, адам- нын сырткы кубылыстарын суреттеу аркылы, iiuTeri эр турл! сез1ну туйежтерш дэл бере бЬзген. «Ряишктын тЫт1ЛС13 я л , Квзбеи кер дс, |'шпсн 61л. Cyfiicep жастар кате гтпсс, Мейлщ илам, мейлш кул, Ол тмге едЫ онтайлы, Xapincn 6i.4in сондайды, Biain-aK. упш коюшы ск, Енд| тайме конбайды...» — (Абай, I тон, 157-бет). дсп акынньщ езше бзшщ берген мшездемеа —шын жэ- не ото эд1л антылгэн свз. Адамнын сырткы кубылысы- нан iiuKi сез1М дуниесшде не болып жатканын тапжыл- дырмай ганып жэне оны булжытпай. дэл eTin суреттеу- ае Абайды ю'м.мен болсын катар коюга болады. Оипке. орине, тек адамнын сез!м кубылысын сурет- Teyiiue гака емес, сол сез1мдег1 эртурл1earcpirrepAi бас- ката ce3,aipe алуыкда, вленд! окыганывда эр евздщ жан жуйес)К тербегс алуы нла рой. Ол т1лект! Абай жогаргы вледжде очда! ыдай erin срындай алкан десек, баска eaeuaepi жвкмяс не псычы антуга болады 310

Абайдын, езж е дейжплерден бул жешндег) ерекше- fliri де, онын улкен психологий де осынысында. Бул ше- берлжке Абай калай ие болды. Bi3iue, бул уппн искус- ствоиын ек! турл! занын 6epiK уетаганга уксзйды. BipiHuii, суреттеген болмысынын ewin шынлыгына дэл Keiyi. Екш нл, басканын с е з ш — куйжпи-суй1т ш 1н ез сез!М1‘нен етк(зе б1летшд!п, сол аркылы окушылары- ньщ ce3iMiH тербете алуы. Мысалы: «Деи а Саусары суынып, Б елп аз кысылып, П нш т кубылып, Иыры THicin, Тумандап квздер!, Ундрмрй ryfiicin. Mac болып ездер!...» деген ж олдарын алсак, iuiKi сез!мд1 беру ушш колда- нылган образларды шынлыкка дал кслмсйдг деп кгм та- ласа алалы. Бул суреттеу жастык. суСпспенджтш т этй - Л1пн тяткан жаннын кайсысынын квкейше конып кон1- лin тербетпес. Бул тэр1'зд|' тербелте ж азкап ыстык свз кандай сез1МД1 болсын тербетт, кандай жанлы болсын тебрентейш сеза’з. Бул ушж ж алгы з-ак шарт: бойында жан, к е у д е с ш д е журеп бар xipi ад ам болуы керек. Свз аркы лы адамнын психологиясын суреттеудеп осы тэр13Д1 шеберлж Абайды кандай улкен психолог акын жазушылардын да катарына косады. Соиымен катар, оны талантты психолог акын-жа- зушылардын, катарына косатын екшин 6ip шеберлж, суреттеп отырган кубылысыи, канш ама, езнпц ceaiM жу- йесшен eT K i3 in , жан толкынымен ж аза отырса да, оку- шыларына сол кубылысты сырттан гана суреттеуш! бо­ лып K epiH e бмушде. EuiHuii сезбен айтканда, э р ту р л ! болмысты лирика- лык суреттеу бар, психологиялык суреттеу бар. Мунын екеу! 6ip -6 ipiM en нык байланысты. BipaK. 6ip нэрсе емес. Лирикалык шыгармаларда акын сол суреттеген кубы- лысына вз сез1м[‘н катыстыра отырып суреттейд» жо.че сол суреттеп отырган нэрсеешщ жагдайына карай акын да кайгырады, куанады, куйшедц cyftmejii т. б. Психологиялык суреттеу эдгсшде акьшдардын сурет­ теп отырган кубылысына вз сеймы» катыстыру, вз ба

сындагы кушшш-суйшшш 6ipinmi орынга кою бол- мауы керек. Онык жасырын калып, кайры, куанышты б1реулердщ бастарында болганын акын булжытпай су- реттеуцц рана болытт Kepiiiyi кажет. Се31м кубылысын суреттеудеп лирикалык шыгарма мен психологиялык шырармалардын бул —Heri3ri айыр- масы. Абайдыц жогаргы елецдершдеп: «Жуйрж п'л, тсрен ой, Сол купле канда едщ. Рашыкка мойын кой, Жец!лдщ, женшдщ...» — деген coiiFbi терт жслындары 83iHe кайрылуы болмаса, баска жолдарынын 6ip жершде, тереннен толгап жазып отырса да, ез сез!м!нщ ушырын керсетпей, баска адам- дардыц iuiKi сез1мдершдеп психологиялык моменттердь сырттан рана бакылап, сырттан гана суреттеупл болып KepiHyi жэне сол каИармандарыныц басында болганхал- дерге окушыларын бой сундырып, солардай сезшд1ре 6wyi Абайдыц улкен психолог, «жан жуйесппц инже­ нера екен.-йпн айкындайтын непзп мэселешн жэне 6ipi деуге болады. Сонымен катар, бул казак одебиетшщ тшн дамыту- дагы Абайдыц тарихн айрыкша ецбегшщ 6ipineH сана- луга Tiiic. бйткеш, езже дейшп' эдебистте болмаган eMip/ii тсрен суреттеулердщ жакаша эд1сш тауып, соны- дан жол салып, тамаша-тамаша улгтерш калдыру, e3i- нен сокгы эдебиеттщ кец epic алып даму, mreptoeyi упнн тарих алдында зор ецбек, улкеи табыс. Мундай зор ец- бек жасап, улы табыска колы жеткен оны толык менге- pin, уздж-уздж улгтер калдырып, эдебиетпц алтын казынасы етуцп, 6ipiHini психолог акын казакта Абай болды.

X I/ тарау АБАЙ ©ЛЕК.ДЕР1НДЕГ1 АКЫ Л, НАК.ЫЛ С 03Д Е Р . ОЛАРДЫН АБАй FA ШЕЙ1НГ1 ЭДЕБИЕТТЕРД ЕГ1 БАР ТУ РЛЕРШ ЕН САЛЫСТЫРЕАНДА Б1РЛ1Г1 ЖЭНЕ АЙЫРМДСЫ Кязактьщ есюден келе жаткан ауыз эдебиетш алсак, улкен 6ip саласы болып саналатып тур: акыл, накыл сэздер деуге болады. Kyui буп'нге шейш бул екеу! косы- лып, oipHeiue рет казак тш нде K ira n етшп шырарылды. BipaK олардьщ ешкайсысында айтуга турарлыктай бул мэселеге талдаулар бер1лген емес. Халык эдебиетшдеп аз сезбен кеп магна беретш кыска-кыска терен марна- лы сездерд1— пакыл свз, не макал-мэтел деп этап, жи- нап бастырумен гана канараттанып келшдк Мунын екеу! де, непзшде, аты белпыз халык дана-, ларынын ем 1рд | бакылай келш айткан улкен ой, терен пдарлердж жиынтыгы. Тэжрибе ж е,\\ба. Накыл сездерд1 де тугелдей халык турызды десек, кате болар едЕ вй т- кеш, халык дегенде бп ецбекш! халыкты урамыз. Эри­ не, накыл сездерге устем тагттык идеяеын ундейтшдер! де толып жагы р. Сопдыктан да б!з «нег!зшде» деп, эде- й! ескертш отырмыз. Шзше, Kyni бупнге дейш «макал-мэтел», «накыл свз» делш ш келгеи, не олай деп айгылынбаса да, сол тектес свздерд( магкасынз, курылысына карап: акыл свздср (дидектикалык свздер), накыл сеэдер (афоризм) 313

деп eKire белуге керек тэр1здк Л'.акзл-мэтелдер ездер!- Hin мазмунына карай, кейбфеу! акы л сездер тобына, xefl6ipeynepi иакы л сездер тобына жлтуга Tiiidi. Бул екеушщ айырмасы кайеы? Б)?ше, 6 i p i... е ’Прд] тэныта- ды. Екшпйс! — eMipre жетектейд]: Акыл сездер — халыхтык кс-йшалерге кзлдырсан есиет-акылы, ем ip-TipiuiлiKтерiне жетекш! басшылык. Сондыктан, онын магынасы ашык» унура женм, кетш- лштщ 6apiHe ryciHiKTi, аз сезге кегг марка сынрызып, керкемдеп айты лган уп'т-насихат. Накыл сездер дегешм^з — улкен ой, терец пшргеку- рылран 6Mip туралы айтылран ел санасынын корытын- дысы. Ащы мен тушы, алые иен ж уы к, жакеы мен жа- м ан—осылар сыкылды sMipniH эртурл! жактарын ой елепиен етк1.з т , олар женшлег! халыктин шыгарран узмдькесЛлд! bkimi: ем|'рдеп эр а л \\и н кубылыс, ic эре- кеттерд|' вз!ишо, эбден бякылал. сыпай коле, *катес1з», ewip/ie тяп солай бодатынльпына кнч/iepi жетш, e.vtip шинлыгына айткяндары лад кслет in ет in KCiliiiri урпак- ка калдырган хялы к дяизлырынын сэулесц он туйнн. Иакыл сез, MaFna жарын алганда акыл сез тэр1зД1, мыканы 1’сте,— жаксы, ананы icTcxie,— ж амли дсмейдк ем1рдег! e3iHin кергенш, сезгешн, бакылагаиын корытып айтады да кояды. «Жаманра жузщсалма. Малды екен деп, Жаксыдан колынды узбе. Жарлы ексн дел» (акил сез) «©Hepai ж'1пт прде- озар, 0Hepci3 Mviitr жер сонар» (накыл сез) Алдыцрысыкда адамнкн тмнен к.ашып, х!мнен кол узбеу керекпгш айтса, сонында ол жок. Qiiepai жттпен eHepcis жшт туралы езМн бакылзй келе корыткан гак»- piH айтзди. «Мыналы ал, ананы алма» демейдк Окушы, тыцдаушы оз!Н|де ойлап, оэшше туюлер) керек. Ауыз эдебиет! болсын. Абай алдыип.аьы тзрнхи оде- биет болсын ак..:л, иакыл сэздерге бай. й\\йрд;н эр турл! жактарын камты-ан неше ллуан турлерЬ; зуыз эдебнет!, тарихи ядебкейнеа кездеспруге болели.

Ацыл свздер: (Ауыз эдебиеН) «К.айыры жок келден без, Кайырымы жок елден без» «Булшгеи елден булл'рг! алма...» (217). «Жамандык кврген ж ер твен Екбягге де каш! Жаксылыд кэргеи жерше Едбекте де жет!.,.» (218). Сез бсргеяге ерме, Без бергенге ер! Сез бейнет болар. Без кейлек болар...» (219). (Тарихи эдебяет). «Жал куйрыры к аба деп, Жабыдан айгыр салманыз, Жабыдак айгыр салсакыз, Жаура Miiisp ат тумяс, Жаманнян катын алсаныз. Жауга шябар ул тумас» (220). «Атасы оным тент! лея, Турлаусыздап сез укпа. Нашардан шы'ккан жаксынык Сез1н жерге тастам а. Атасы жаман etTi леп...» (221). Накыл свздер; (ауыз эдебиеН.) 1«Имен агаштык ш лгеш — сынтаны. Ер жНттщ уялраиы — влген » (222). «Алтау ала болса, Ауызаагы кетед!. Тортеу тугел болса, Тебедел кследе..» (223). «Kskti бу кетеред!. CyfipiKxi су кетеред!, 1 1Ауырды нар квтеред!, в л МД бар кетередь.» (224). (Тарихи эдрбкет). «Жаланра бггкен жантакты ЖаЬаа кезген чар жейд1. Т эта мекен д эм дЫ Колында лулы б гр жейдд Коркактыктыч Oeiirici Арыкты дя «ж ар» дейдь Кертартнанык белпС! Кейдункен! «п-г?*,-—дейд! (22-5

Талаудан татцан д а т бар. Азамат ерд!ц баласн Аз уйыкгар да, кеп жортар, Душпаига кеткен ары мен Барымтара тускен малы бар...» (226) Ауыз эдебиет!, Абайдын алдындагы XVII—XIX Fa- сырдары тарихн эдебиетгсршдеп акыл, накыл сездердш Heri3ri улг1лер! — осы келт!р!лгендер. Ауыз эдебиет:, немесе, Абай алдындагы эдебиеттер!- м!зде акыл. накыл создердш. басым жатуы занды. Bi3, осы енбектщ «Корком сез, онын ем!ршдеп орны, мэн!» деген тарауда, ауыз эдебиет! халыктыц тек канакеркем enepi емес, api философиясы, эр! гылымы, api тэрбие куралы болад и дед!к. Ендеше, сол эдебиетт: тэрбие ку- ралы етудщ тьпеп журтты, ем1рд1 тануга, адамды eMip- деп жаксылыкка уйретш, жамандыктан кашыруга же- тектент!н акыл, накыл сэздердщ ауыз одебиет1нек улкен орын алуынын H eri3ri ce6e6i болады. Абай алдындагы казактык тарихи эдебиетшш сэры- ны да непзшдс акыл. накыл свзге курылды. Сондыктан, оларды непзшде дидактикалык поэзия деп атасак ар- тык болмайды. XVIII гасырда Бухардан басталатын жазба эдебиет тарихын алсак, эр акын езш!н таптык квзкарас, дуние танушылыгына карай вздернпн шыгармаларывда кел- теген акыл, накыл свздер калдырды. Олардын шпнде б!здер ушш де пайдалылары бар екендлп свзш. Абай алдындагы тарихи эдебиеттердщ Kemuifliri—жырау деп аталынуы да эдебиетнзде осы дидактикалык сарын- нын басымдыгы ед!. Бухар жырау, Жанис: жырау, YMi- тай жырау, Ж анузак жырау, Дулат жырау деп халык- тын кеп акындарга ат коюы да олардык елец-жырла- рынын дидактикалык сэрынымен байланысты. Эрине, бул сезден Абай алдындагы эдебиеттщ бэр! 61'рдей солай екен деп угуга болмайды. Сол жырау атан- FaH акындардыч дидактикасаз, жай керкем блендер: де болады. Немесе, жырау емес, тек акын деп аталатын Махамбет, Шернинз, Мураттардыц елендершен де акыл, накыл сездерд! табуга, т!пт! кейб1'реулер!нен жш ушы- ратуга болады. Сондыктан, эдпменщ Heri3i не туралы екендшн умытпауымыз керек. Акыл, накыл созяепдй» не эдем|’, не терец магналы турлер; Абайдын ез олендер1нде де коп. Табигатты, ел емЬ 31Г.

piH, суШспендш, впер, шлым тары баска вм1рд!н эр- Typ.ni саласы на арналган акыниьщ жай, квркем, сулу лирикаларымен катар, ез кезш деп шет керген мшез- кулыктарды катты сынаран улы сатираларымсн катар, ез кезшдеплерге сабак, кейшплерге улп ретшде айт- кан влендер де Лбайда аз емес. Бул елендердщ идеялык мазмуны, характер! акыл, накыл сездерд! керек erri. Абай в31Н1ц элеумет вмррзидег! ролш жаксы тусшдй Ол езш вз кезшщ акыны рана емес, устазы бьпд!. Сон- дыктан ол, ем 1рд1н барлык саласынан, журтынын бупн- riciHe де, келешектепсше де саб ак беруд|' адамдык бо- рышым деп укты. Акыннын онысы дурыс та, орынды да едь.. вйткеш , XIX Facup казак тарихы Абайдан артык ойшыл, онан окымысты, онан аскан акындык талантты бшмейдь Ж алрыз казак емес, Абайды вз кезшде ш ы ры с - та тендес! аз табылатын акын десек, асырып айту бол- майды. Свйтш, вз заманынын устазы, ви!рд1 «окушылары- на* уйретуш!, танытушы акын Абай акыл, накыл свзге квп кеюл белдк Буран вз елекдершен жэне кара сезде- piHcn 6ipHeme мысалдар келт!рел!к. Акыл свздср: «Эсемк.и болма эр неге, бнсрпаз болсан аркал ан, Сен де 6ip xipniiu дуииеге, Keririir тап та, б ар калан». (Абай, 1 том, 158-бет). «Досына достык — кары з 1с, Душпаника эд'|л бол!» (Абай, I том, 130-бет). eUrimiiH e6in. Саудапын тегш, Yftpeiiin, ойлап мал 1зде. Адал бол, бай тан, Адам бол, мал тап, Куансац, куап сол кезде. Dipiicii казак, 6ipiK дос Кермесен, IctIh 6api бос...» (Абай, I том, 90-бет). «Енбек кылсэн сршбей, Тояды карнын т^ленбей» (Абай, I том, 96-бет). 817

пылим гаппай ыактанОа. Орыи таппай башанба, Кумарлаиып шаттанба. Бес нэрседеи кашык бол. Бес иорссге асык бол; Азам болам дсеешэ Илеущ «yipiti алдыкда. Оран кайгы жесешз беек, eripiK, мактаншак, Ершшек, бекер мал шашпак. — Бес душпаиык б1лсешз. Талая, енбек, терен ой, Каиатат, ракым ойлап кой, — Бес асыд ic кенсек13...» (Абай, 1 том, 61-бет). Бул келт1рй(ген узшдмерде акын: внер, рылым, ен­ бек, достык, кастык, эддак, веек, eTipiK, жауыздык, ра- хымшылык, тала», ар, уят тары баска 6ipaeiue нэрселер- дщ бетш ашып, не нэрсеш адам касиет бшп уйрену не нэрседен кашу KepeKTirine басалкылык зкасап, даналык акыл бередЬ Осылар тэр!зд1 а.'прдш эр саласын алып аз сезге коп марка с.ыйшзып, журтшылыкка айткан Абай- дыд внегел; сез1, улгш есиет! квп. Мысалы ушш, осы келпры1геидер1М]‘з ле жеткшктк Сондыктан онын накыл евздерщен б(рнеше узшд!лер келэтрелж. Накыл евздер: <Ек1 кеме куйрыгын Уста жетеш буйрышн» (Абай, I том, 98-бет). «■Азат бясын болсын кул; Колдак кслксс icKC умтыл». (Абай. II той, 125-бет). Жаеасы - жайлау, ол — 6ip кол. Bepeaeci кстксн ел — Суы ашыган батпак кол...» (Абай. I том. 100-бет). «Жарлылык, жэлнныттн жалтак квзд!к, Суйк1мд1 мкем! жок. шалдуарлык... ГАбэй, 1 ;ом. 54-бет),

Ifак.ыл сездер Абайдын, кара эцпмелершде де кезде- ceji. Рылымдар Академиясынын К азак филиалы 1940 жылы бастырган II томында, «Отыз жет:нш1 сез» — де­ ген агпеч басылран кара эцпмесшде жиырма терт тур- Л1 накыл сез (зфоризмдерО бар. 1. «К®Н'лдеп каржт! ойдын ауыздак шыкканда еш кашады...» 2. «Экесшщ баласы — адамнын душгтаны, адамнын баласы — бауырын». 3. «Адам баласын заман вЫред'ь кьмде kim жаман болеэ, оныц езш щ замандастары виноват». 4. «Бшк маисап —бшкжар тас: ер!нбей ецбектеп жы- лан да шыеады; екпшдеп ушып кыран да ш ы рзды . Ж ш - ипл ел жстпей мастанады, желекпелср шын деп ойлай- ды...» 5. «ГЗакпен аскан латшадан мимен аскан кара артык; Сакалын сапсан кэр!ден снбепн саткан бала артык...» 6. «Кййратсыз ашу тул; турлаусыз яашык тул; шэ- KipTcia гя.пым тул». 7. «Дуике улкеи кол; заман соккан жел, алдыкгы толкын агалар, соцгы толкын т ал ер , кезекпенен елшер, баяеыдзй квршер». 8. «Ж аман дос — коленке, басынды кун шалса, ка- шыи кутила алмайсын, басынды булт алея, 1здеп таба алмайсык—» тэты баскалар. (Абай, II том, 219—220- бет). Ыз жогары да ауыз эдебиеи, Абай алдьшдагы тарихи одебиет Абайдын шыгармаларынан акыл, накыл евздер- ге б!рнеше мысалдар келпрнт, акы л, накыл евз деп HeHi угамыз, бул екеунпц 6ipjiiri, айырмасы кайеы, ауыз адебиеп, тарихи эдебиет, Абайдын ез елендершде жи1 кездесушш cc6 e6 i не? деген сурауларра ез!м1зше жауап бердж. Енд1 Абайдык бул ж енш де ерекшел!п кайсы, cof3H келел!к. Абай алдынданы ауыз здебиен, тарихи эдебиеттеп акыл, накыл сэздерд! курылысы жарынан канша кер- кем, мзрна жагыизн канша терец десек те, нс Typi, не мазмуны улттык шенберден аса алмайды. Казактын не терен деген накыл сездерш алсак та, магнасы терен бол- са да, Typi бурынгы (байыргы) калпында кала берет1н. Жуз ^мляЯ—ка’зян.3.—

деген накыл сезш алып философиялык мэжне кез Ж1- берсек, eMip езгерш отырады деген ypuMFa жакын келе- Д|. Bipaiv, сол философиялык niKip казактын «Кара ка­ заны» аркылы берйпген. «Арымас тулпар болмас, Кажымэс сункар болмас...» Еттж бэр! казы болмас, Иттщ 6api тазы болмас...» — деген накыл свздерд1 алсак та. улкен ойды жабайытур- де бергенд!пн керу киып емес. Улкен ойга орайлы сэз тауып, акыл, накыл, сездерд1 мэдениегп бшк сатыга кэтерген казак тарихында 6ipiH- rni акын Абай болды. Онын даналыгы, уздж суреттшта- ланттарыныц ycTiHe api 03 елшщ, opi шыгыстын, орыс- тык мэдениеттер1мен каруланган адам болуы езше nieftiuri казак эдебиеп'ндеп акыл, накыл сэздердщ улгЬ лерш мазмуны жагынан да, Typi жарынан да филосо­ фиялык yFbiM дэрежесше жетюзд!. Абайдын елендержен жогарыда келлршген уз1нд1- лерд! былай койганда, Абай езше шейшг! казак одебие- Tiiweri болмаган свз образы аркылы шын мэншдеп ул- кен-улкен философиялык niKip айту эд1сш жогаргы са- тыга кетердг Казак тш, казактын сез1меи де киюын тауып калай 61лсе, маденнегп елдердш тйлшдеН фило­ софиялык уяымды 03 дарежесшде айгуга болатьшдыгы- нык улпсш KepceTTi. «Осыны окып ойдай бер, болеан зерен. Енбекп сат, ар сатып неге ксрск. Ym-ак нарсе аяамнын касиеп: Ыстык кайрат, иурлы акыл, жылы журск...» (Абай, I том, 181-бет). «Мен» меиек менж1н1н марнагы с-к1 Меи влмекке тагдыр жок ауел бастзн, Менж| влее, елсш, оран бек!...» (Абай. I том, 193-бет). «Тоты кус туей кобелек, Ж аз сайларда гулемек. Бэйшещок солмак, куйремек. Кобелек влмек, сиремек...» Суймек, сезбек, кшибек, Адзмзатка не керск:

Карекет кылмак. ж упрм ек, Акылмен онлап сейлемек, Единица — жаксысы, Ерген ел! бейне нвл. Единица нелаз-ак,— в з басындык бол ар сол. Единица болмаса. Не болады внкей нвл?..» (Абай, I том , 100-бст), Бул келт1р|*лгеи узшдйтердег1 ©Mipre квзкарас, дуние таиушылык ой-niKip, оларды айтып беру ушш колданы- лып отырран евз, образдар ж огаргы ауыз эдебиетшен келп’рьлген «ел у жылда ел, жуз ж ы лда казак», «ет ж а к ­ сысы— казы , и т жаксысы —тазы», «жалп-жалп еткен жапалак ж абы жерге кокбайды», иемесе: «Аррымак жабы керЫ ер, Аса шауып буланса. Айдын кол батпак атан ар, Айдыны курып c y a ic a ; Бзйтерск сабау керш рр, Жшшрагы lycin куарса»,— дегендей емес, мадениегп философ ойшылардын ем 1р‘ д1 тану, е.-.ирге кезкярас, ездерпйн тсрен ой, кесек т к 1рле- piH айтуда колданатын «мен»— («я»), «Еденица», «Ноль»— (герой, толпа), «Лкыл» мен «ссз1м», «epiK» (разум, чувство, воля) Mine, осы лар болды. «Тоты кус тусп кебелек» елецшде eMipAe езгермейтш норсе жок, барлыгы езгер!л!п отырады деген код1МП философнялык категорияныц 6 ipifi Абай вз елецш де сол угымды боре аларлык евз тауып, философнялык ойды сол езйпц дзре- жеанде окушыларына ж е т т е билген. Мундай пнорлср- д)‘ ryciHAipyre бурыпгы эдсбисттерде колдаиылатын ба- йырры евз, сейлем;;орден шгеше, ж ан а евз, жаиа сойлсм курылыстарымси айтып береди Пурынгы одебиеттердеп езнрд! тзну, ом ip гс кезкпрастарды корсететш олец-жыр, ертурл! т ак п а к , битер евздерш ал с ак , каншлма терец де- « К. Жумалиев 321

фмлософиялык улкен ой, сананын жогаргы мэдениеттж сатыдагы дэрежесш керсетедк Казад эдсбиетппн тш Абайга шейш бул дэрежеге жеге алкан жок едь Буран жетшзген де, бул жешнде гдебист тш н зор езгерк жасан, дамытып, 1лгер!леткен де Абай болды. Абайдын, взже шеШнп акыл, нацыл свздермен 6ipai- ri жокаргы айтылрандар болса, срекшелш —осы cohfu айтылран, ойлау, eMip тану шегш шын мэншдеп фило- софиялык дэрежеге жетшш, оны казактын вз т!лi, вз еез! аркылы айтып беруге болатындыгын айкындау. Б1з- ше, бул —казактын эдеби тшн дамытудагы улы акын- нын улы енбектер1нш курдел1 6ip саласы. Ескерту: Акыл, накыл сездердщ кепшшп метафора, тенеу, эпитет тары баска да поэтик тЬтдердщ турлерше нсгЬделшш курылады. Непзп улплерш «кэркем п’лдш казак вм1р1ндег! мэш', орны» дегсн тарауда айткандык- тан жэне поэтик твдердж озара байланыста болып отыруы жалгил т!л зады болгандык/ган, ол жарьша ток- талканымыз жок.

Х Ш тории АБАЙ АУД АРМАЛАРЫ Ж Э Н Е ОМЫЦ Т1Л1 A6 at\"i оры с эдебиеты 1882-жылдаи баетап аударган. Ей 6 ipiHiui аудармасы — орыстыц атлкты акыны Лср- ыонтовтын «Бородино» атзы натриоттык ялсшнсн узшдк Ен. сонгысы— «Вадим» аи ы Лсрмонтоитыц узок эцНмс- ciniH ж ел1с1н, окигаеьш алып, озш ш с кыекартип ж азгаи поэма. Абай аудармаларын зерттеупплср кагпр орысэдсбио- тшеп онын елуден аса аударган елоидор! барлыкып ай- кындап Отыр. Олардип ншидо лнрикаеы да, баскясм (мысал ел е «дер) да, узак «лсцдер! до, сатнралык лири- калары да б ар. (Солардмц 1ш ш де «карга мен тулк!» ат- ты басня eKi турл! вариантта ауда р и л га н). Орыстыц атакты жазушы, ацыидарын аударуда Абай тек дана к а з а к емсс, букin шыгыс елшде caeyni орын алады. Ш ыгыс елшде, 1880-жылга шенш Пушкнншц «Онегин!» тек Азербайжунда га на аударылиан. Сонан кей(нг1 аударган казак — Абай. Казлкпсп салустцрганда ол кездс улкеп мэдениетт! саналаты н татар, езбек т аги баска корпилес слдердщ боршон, Оариаркада ж атка и Абай, орыстыц улы акыны Пунпсщшщ думиежузыпк мо­ депнет мурасыныц шаршы Tepirien орын алган ецбспш ц улыл и к касиетш таиып, Татьянаиыц у;ймен даланы жац- кырыктыруы — казак у11' ' 11 м лктаиарлык ic. Абайдыц вм1рбаяныи и:а п ан тарауда Абай 70—80- жылдардан баетап орыс ггадепнепно тугелдей бет бур­ ды, ол к езд е п орыстыц алдыцгы кнтардагы идеясымен й23

жак,сы танысып, Сарыаркадан оларга ун косушы б>р!нш! акын да Абай ед1 дедж. Дсмек, болашагы мол улы орыс халкынын тез uirepueyiiie бэгет болып отырган аграр- лык-патрнархалдык патшаишл Россиянин курылысын, элеумет ехнршдеп эртурл! ксмшыйктерА! катты шенеп, соларды жою аркылы Россняны ал га апаруга куш сал- Fan, ол жолда шагкалан киын сокпактарьа кездесш, та- лай киыншылыктарды бастарынан Kemipreii Крылов, Пушкин, Лермонтовтьщ шырармалары Абайга кона ке- Tyi, олармен ©з>'п1ц мундас болуы, e:<i елдш улы акьшда- рынын идся-т>лектерпнц fiip.niri еды Крылов жазган «Касцыр мен козы», «Карга мен тулш» окигалэры тары баекзлар ол кезде казакта да аз емес болатын. Сонымен катар, орыстын улы акындарыпын жалпы адамгериплж- ке ундегеи эр турл1 мысалдары мен улгып елецдерк ез елш<и бэсшысы, уставы болзмын дегсп ке.мецгер акынра осы жагынан да дал келедй Бул 6ip. Екшип, Пушкин, Лермонтовтардын шын мэшндеп искусство иелерг екендтн Абай жаксы укынды. Абайдын аудармаларынын характерше жалпы шолу жасасак, жогаргы акыпдардыц ол кез келген елендерш аудара бермеген. Тандап, талрап лудар гаи. Абайдын аударган елендер! нс адаыгерцплш такыры- быиа байлаиысты жаман мшез-кулыкты шепеу, жяксы- лыкка ундеу, не патриоттык улкен ндеяпы кексегеи елен­ дер, не торен он — философаялык не уздж керкем елен­ дер болып кслодк Крыловтыц мысалдары, «Теректщ сыны», «Туткыи», «Татьииапыц Онопшге», «Опегншйн Татьян»™» жазган хаттары тагы баска осылар тэр1зд1 атышулы олсидор. Ceiirin, Абайдын Пушкин, Лермон­ тов, Крылов Topi ifli орыстын улы классиктсрш аударуы ксздейсок с.мсс, зяк.тм, жогаргы айтылган ек> тур-й кур- дел1 себсптергс иегЬделгеп деуге болады. Абай аудармаларыныц тарихн-элеуыстт!к мэш улкен. 0ЙТКС1Н, он алдымон, казак журтшылыгы Пушкин, Лер­ монтов, Толстой, Салтыков то'йзд1 дуннежучшк одебие- Tiiiiu ipi тулгаларымеи t>ipiin:ii per Абай аркылы танысты. Екншн, азннн зор талант, искан шеборлИшн аркасында, улы акыпдардыц улы ецбоктершдеп улкен идея, суктанар сулулыкты казак окушыларыныц ой-се31мте жетше ау­ дара б ит, оларга жадны казак халкынын журепиеп жы- лы орыи ;шс])Д). Оларды ка.ыкка ез акыпдарындай суйПз- дк Абайдан Cepri, эдебпет суйет!н казактардан, хат б]л- 324

ciH, бмшесш «Татьянаиыц хаты», «Каракгы тунде тау калрып», «Кднжар» (Кинжал), «Ж алгыз жалау жалтыл- дап» елендерп! бглмейтш казак, аз шыгар. Сейтш, Абай- дыц аудармалары аляагы халыктын мэдениетк улкен идея улы акындар мен казак халкыныд журтшылыгы араларындары дзиекер болды. Абай оларды тек к-ша досы к о р т коГтаи жок, epi езы ш'н устазы тутты. Абайдыц улттык шеиберден шьтып, жалпы адам ба- ласылык идеяны кексеген, интерна цноналдык ж урекпц исс! акындыкыи осы орыс жазушыларыпа кезкарасыныц 03i-aK дэлелдейлк Абайдыц л;аста рта улп ал, енеге уй- рен деген адамдары казак емес, Толстой, Салтыков- Щедрин т. б. болды. «ОЙыигз ж ок Oipiniu Салтыков пег* Толстой. Я тшкни, к ялпоклт Бул сэздеи Абай ез халкьш ж ох кордл деген урым ту- манды. Абай айнзлаеыидагы элеумет oMipiir, «ел еркесш» сынаганда, ем ip уын iniin, бук тусе кайгыргаида сол ха- лык ушш канрырып, халык хам ы yiiiiti емiрдей тыныш- тык кере алмайды. Бар ем;';), бар асылып сол халык ушш жумсады. BipaK, ол кезде клзэктл Салтыков пен Толстой жок е/а. Ендеше enipre адамгернплж кезбен караган, интернационалдык журен бар акинпын объективтш кез- карасы Салтыков, Толстойды к а за к к а y.nri етюздь Ещп аудармапыц курылысы жагына келеек, Абай аудармаларын непзшде eai Typ.ai деуге болады. Bipiniui- ci, дол аударм а, екйшпа, cniicri' аудпрмя. Дэл аударма- лары ш умах, бупак, буын, уйкастлрына капай озара жоне о,кire белан-лЛ. KeiiGip еленлорд! аударгандл, Абай шумякин да, уик.\"с турлерш де бе piк сактанды. Орыс влендершш ыргак, буиидяпы к а за к елецннц буыидары- на дал келе бермейдк вйткст', орыс елещ тоиикалык не силлабо-тоннкалык елея курылысына жатады да, к азак- TiKi — силлаболык елец курылысына жатады. Сондыктан, Абай а удар кап влендершш буымын казакша дэл беругс мумкш болмаса да, сапы жарынаи соган жакын келетш еленмен аударады. Кейде уйклстары», кейде тшп образ- дарын да долме дул шыкар.ты: 3?.5

КАЗАКШАСЫ: ОРЫСШАСЫ: «Кэрэпгы тунде тяу «Горние рершимы Далани жым-жырт дсл-гал- ('.пит ко тьме ночной, Ш атан алыас Полны свежей мглой. Сыблырламас : Me дрожат листы; Тыншыгарсиц с Подожди немного— Сабир килсан Отдохнешь и ты...» (227) (Лбай, И том, 94-бет). Осы влекши, adpcce сонгы тврт жолын алсак, орыс- шасына долме лол. Эрпме, алдыцгы жолдарын да дал еыес деугс болыайди. oip тшден eximiii п'лге аударганда сез орнын ауысу, Oip слздщ ориьша баска сипонимдер ялу —аударманын жалпы >зкы. Онын булан баска да б)рнсше аудармолярн: <Жалгыз жялау жалтылдап», «Конады 6ip куп жас булт» т. б. жогаргы келлргсн мы- салдар —тэрпд1 долме-дзл аудармалар. Абайдын дэл аудармаларыныи жопе 6ip Typi деп: «Онегиншц сыйпа- ты» (Пушкин), «Камжгрг, «Жолга шыктым», «Терек сыны», «Дуга», «0з|‘цс сонбе жас ойшыл», «Еврей xyfli» (Лермонтов) атты e,icu.wpiHантута болады. Мунда елен- iiiu буын, ункасы сакталялкды. Орыс ллтдеп елсннщ шдлрыпын амам, 6opin де казактын он 6ip буыпды, кара елец уа гтарымен аударады. Лермон- товтаи аударгаида рыпып ■рипшалдары шалые уйкас (а—В а—В—), Лбни (а в—в—) катш.’пг'шде кара елец ункасы. «Отчч ин» ы чудармасы да осылар Topiaai буын упцаетары сакгал: дм . Hiрак, буларды да дал аудармалардыц Катарин, осуга мумкшдш беретш жэ- нс барже ton Oip порее • нпшалдыц э;нпдеп автордыц айтайын деген оным тол сяктаи; ондагы образдарга дал колспи кнлткы .т обра ы свз табу. Жогаргы аталганI 'сад Т1 I Оп< ОРЫСШАСЫ. 396

Внимательным, иль равнодушным! Как томно был он молчалив, Как пламенно красноречив. В сердечных письмах как небрежен' Одним дыша, одно лю бя, Как он умел забыть себя! Как пзор его был быстр и нежен. Стыдлив и дерзок, а порой. Блистал послушною слезой!» (228). КЛЗАКШАСЫ «Жасынан туеш Склеп сыр бермосн. 1Д а меленое, кундесе бьядйрметен, Тусшде 6ip кзд к жок а л д а р детей. Кейде пан, кейде конпш орнымепсн, Кейде елеус!з, кейде ынтык. формимснен, Кейде увдеыей журсе де, созге Саяу, О т жалындай жауанкер курбыиеасн. f-'ашыктык се.не ж уйрж эа'реес, «Д ем алысым кумарым, 6ip сен» десе, Ж апьш курбан жольпга к ьм тан жаксып, К ез карауы кубызар элденсшс. Кейде уялшак, твменшнс, кейде Tin-TiK, Камыккансып, кайтырып орны келсе...» (Абай, И том, 69-бсг). Бул еленд/ уйкасы не тармактары (жолдары), буын саны б!рдей болмарандыктан, лэл емес деуге болмайды. Мазмуны, сол мазмунды берудеп образ, евз мэпдерз дэлме-дэл. Сондыктан, б!з муны дэлме-дэл аулармя деп санаймыз. Д эл яударманын осы соцгы TypiMeii байланые- ты айтылиан: «Канжар», «Дуга», «Жолга шыктым 6ip жымжырт тунде жалгыз», «Терок сыйм», *0зще сеибе, жас ойшыл», «1£врей куГн»— 6opi де «Онсгиншц сыйпа- ты» тэр1зд! уйкас, буын сандарыи сактамаглпмен, мазму- нын, образдарын булжытпай дол беру эдгамен аударыл- ран. Ксйб1реулерй|де шумак, не Cipncme жолдарын Абай аударыай кетепш рас. DipnK, ол вз алдына мзе.еле. Б13- дщ бул жердеп' айтпары.мыз —акыннын неге аударма- ганы емес, аударган жсрлср|'н, елендерш калай аудар- рапы. «Онсгиншц сыйпатынан» келт1ргсп узшднпк орыс- ша, казакшасьш салыстыра окырап адамга дэлдп-i айкын. Ki>i аударса д а будан артык, лэл, будап артык жанды cTiir аудара алуы eici талай. Екпшп T ypi— ejpiKTi ауларма. J3yrati жагатмндар:

«Онепжшн Татьпиага жазран хаттары», Крыловтан аударган K eii6ip мысалдар жэне кара сезден елец еткен «Вадим» поэмасы. Булардын Hcri3i FaHa орысша. Абай олардын жалпы мазмунык вз сез!, ез угынуынша эдемБ леп антып бередБ Солараыц улпсш гана алый взшше жазады. BipriK, жалпы сарыны. iai сакталыняды. Кейде вз жанынап сурет, баяндаулар косып, кейб!р жерлерш мулде тастап кетедй Кейде орыстын ол кездег! жогаргы топтарыныц е.\\пршде аузына туепсйтш сездерд1 де Абай Ташшанын аузынан шьи-арады: «Кайман ел! квн!л!мде, 1Б!зге каспак болды жем. КHi сез жок ем!р'мле, Мен ле сорлы — бакыты кем...» (Абай, II том, 81-бет). «Каймак, пен каспак», «Евгений Онегин» романында мулле жоры был ай турсын, орыстын ол топтарыныч адамдарынын мулде басылэ келмейтш свздер. Абай ау- дармаларынын екпшй T ypi—осы тэр!зд1 epiirri аудар- малы влеидер. Абай аудармаларыпыц взара e n ire болт Караганда (Sipinini Typi казак одебист тярнхында ен yurtai, ен са- палы аудармяллр болып саналады. вйткеж, Абай —6ip тмдсн eiuiiuii тьлге аударылганда сакталыиуга керект! шарттардыц iieri3 in дурыс утынран акын. Сондыктан да ол влсцнпн мазмуны, Typiiic карап эр турл1 эдк колда- нады. Орыс т1лнщеп елсидердщ дэлме-дэл аударуга ке- летшдср1 болса, казак елсн курылысынан оган дэл не жакын келст'ж турлерд! i3.aen, «булжытпай» дэл беруге тырысады. («Карангы тунде тау калгып» т. б.) Оган болмаса, мазмуиымен колданган образдарын дэл eTin берсдн Бул — аудару жумысынын жалпы заны. Bip Tiл- ден екннш типе ауларганда колдаиылатыи ежелп эд1с- Tiu 6ipi. Соиымен катар, Абай аудармаларынын жане 6ip уздж срекшсл!'п — кандай аудармашы болсын, ез тшндеп керкемдш, кундылыгын, кулакка конымды, квн!лге жа- гымдылыгын, казакшага аударганла сол езшц туп нус- клсындагы дэрежеде сактай алуы, api окы казакша етш шыгара 6bjyi. Бул аудярмяшылпрда втс снрек кездесетш каенет. Баска аудармашылардын аударган елендерш

окып, оны оригиналдарымен салыстырсак сез!, мазмуны дурыс болранымен, оригиналдык езш окыгандагы scepai аудармадан ала алмайсын. Ж эне окыганда-ак аударма екеш' керш ш турады. Лбай аудармаларында ол жок. Дал, булжытпай ау- дарды деген елендердщ e3iu ал сак та казактын ез елец- дер|'идей болып шырады. Оригиналымсн салыстырсак, дал окысак, елешпн аз тни'ндсп эсср:.мен Абай аударма- ларынан алатын эсершде айырма жок. MiHe, аударма женшдеп Абайдыц озат шеберл^п де, бул кунге шейш улплШ г1 де осында. Абай аудзрмаларыныц бул Topiaai узд|к болуыныц, 6i3me, уш турл! себеб! бар: 1) оз'пнц улксн талаиттыры; 2) орыс т1Л1‘ндеп елендсрле колдаиылятын свздердш тек жай мэн in Faна с.мес, эде.\\млй< касиеттерш терец урынуы; 3) казакты н вз тшне акыннын мейлшше байлыгы. Пушкин, Лермонтов, Крыловтир— улы талаиттар. Олар тэр1зд1 акындзрдын елец лер in ауларушы да та- лантты акын болуы керек. Коз келген акынныц оларды ойдагыдай е т т аудару кодяарынан келе бермейдк Абайдан кеШнп казак акындарынын нс оныц алдын- дагы Алтынсариндердщ аударрапдары Абай аударма- сынан элдекайда олкы жатуы, орыс тш н Абайдагг аз б]'лет1‘нд1п н д е емес, акындык дарындарынын жетпейтж- дМнде. Эрине, орыс tLiih жакеы бм м есе, жске талант та ез безмен аударма жен|'иде ештенеге арзымайды. Ж опе т1лд1 б'1л у бар да, омын одемЫ к касистш угыну бар. Екеуч 6 ip -6 ip iM e H банлаиыеты. D ip a n , 6 ip емес. \"Пл б!лген адамныц 6 a p i б|'рдей apOip сез, o p 6 ip образяык эдем Ы к KacneTin T y c in e бермейдк И л д еп сез образдапыиыц ой тербетнт, ж ан суйсн1д1ретш эссрш сегм’пу т5л 6iaren адам- нын бэрйпн колынан келе бсрмсмдм Ол yuiin аударушы акыннын езш де сол тыш жай жакеы б1лу, TycinyiMeii катар, эд ем 1л 1к касист, кушш угып, туеше бьлерлж акын­ дык жан, улкен талант болуы керек. «Лпленная рука тебя мне поднесла, И в первый раз не крош, вдоль по тебе текла. Но светлая слеза — жемчужина старадаиья. И черные глаза, остановись па мне. Исполнении таинственной печали. К ак сталь твоя при трепетном огне, 339

То вдруг тускиели, то сверкали...» (229). «Еркел! иэзж Колычев магам тид!, Умытп8 деп айрылгаи жерле беря!. Каи соргалар жузше, ж ас соргалар, КаЛгммен вртснгеишн oearlei сд1. Кара коз карап маран коп кадалран. Купия кайгы ертешп бойын алран. Болатша д!р1лдеген жалми квргеи. Rip кущч'рт тарткп жэке оттай жангаи». (ЛСай. II том, 103-бег). Осы eKi узшдпн салыстырсак та, Абайдыц орыстшн- дсг1 образды свздердщ эдемийк, квркемдж паснет, куип сез!мгс ез Т1л'.нде кандай эсер етсд), о*.-ан теддес казакша кандай сез колданса, казактыц ез угымыиша кандай сез- дер эсерлi болатындыгын терец урынкандырын, орыс ть Jiiiiaeri колданылган сез образдары мен казак тшндеН колданылган сез образдарыныц жай тана мэнш емес, эдемшк кушш, эсер in ура, тусше бьчуиплерге дэлелдеп жатудыц кажет1 аз. Mine, осы жсрден ке.лт, орыс елец- дерш аударуга казак Tiainin байлырыиыд улкен орын ал- уы, hfhh, жорарры айтылган y iu iiiiu i ce6e6 i келш шырады. Егер орнгпналды узл!к образдарды туе)не турса да, оган лайыкты жопс казак окыганда да ой тербетш, жал узген- ден сез таба алмай кожыратса, булай болып шыкняс едг «Лилейная рука» — легенд! «апакай», «апггак», «талдыр- маш», «жпбшке» — деп аударса да машасын берер елк DipaK ол толып жаткап ышопимлордиц «пэзж кол» де- гснл'1тацлайды жэмс ото лурыс орииди тацдагап. Лермонтов: То вдруг тускнели, то смеркали...» — досе, Абай да сол орыс Ti.oiimeri курдел! тоцеуд! булжыт- пам куш, каспетш ез калпында сактап «Болатша nipiartereit жалын квргеи. Trip куцпрт тарпан жане от гай жангаи...» — деп аударяды. Пул курлел1 тецеу орыс тЫнде кандай уз- дш, o.iensi, кандай жан тербететт х у н т, эг.ерл! десек, ка- закшзсы туралы да сипы айта аламыз. Сейтш, Абайдыц шебер аудармашылыгыиыд пепзшде улы талант орыс тшшц эдемыпк куш, каспетш терец уру, казактыц вз

тш не байлы к, оны тандап, талгап ала бмуде ж аткан- ды ры н керем13. Абайдык жалпы аудармаларымен байланысты токта- луды керек ететш жэне 6 ip мэселе: орыс эдебиетш терец 61'лу жэне казакш ага аудару Абайдык езше не бердц к а ­ зак эдебиетш дамытуда аудармалардыц кандай мэн! болды? деген сурактарга жауап бере кетуд1 керек етедь Б/рак ацгарган адамга бул сурактардыд б^ркатары- на «Абайдьщ казак эдебиет т!л1мо enri3ren жаца сез, сей- лемдер1» деген бал1мле жэне эпитет, тенеу, тары баска поэтик Н лдердщ турлер!мен байланысты б!ркатар ж ауап бершдп «Myfii3 шыгар», «Сабагын айтып тынар», «мен сынык ж ан », «тасты жол», «барасыц кайда, кайда бол- май Маган?» деген тэр!'зд! сез колданыстар, немесе, «Апа- рар сырын бшмес 6 ip даланга» орыс эдебиетшщ улпсш - де ж асалран образдар деп, ж огары да аптылган болатын. Сол сыкылды: 1— «Катин калган кагпмде 6ip тамшы жас. Теллмей ме, бой ж ы лы п, о д а cpice?..» — (А бай, II том, 89-бст). деген там аш а керкем образдардын тегin куа келеек те, 61'ркатарыныц-ак непз: Пушкин, Лермоитовтарда жат- кандыгын керу киып емсс. Ж огаргы еленшц орысша- сында: дел1нген. Орыстын эдеби т:лш щ улпс!мен жасалыиып, Абайдык к а з а к эдебиет -шине ю рпзген сез образдарына осы ецбектщ эр тарауында айрыкша токтап отырдык. Оларды кайталап антудыц кереп' аз. Сондыктан, бурын- гы тараулары пда айтылмагап, 6i3Uie, булар да орыс эде- биетшш улпеш ен алыиган ж эне 6 ip-eKi эд1ске токтала- лык. Б улар — шебер курылган диалог пен мшездеу. Диалогтыц тур! бурый да бар. Казактын айтыстары лиалогтаи куралады. Батырлар жырындагы кездесстш eni батырдыц сейлесулср1, не билер сездер! — бэр1 де диалог. Б|'рак, айтыс жырларда кездесстш диалогтар кепшыпп тым узак, тим шубалац, эркайсысыныц сездер! узын-узын монолог болып келетш. ©ленде 6 ip сез, ею сезаеи куры лган жэне сейлеуиплердщ мжез-кулкьша 331

тэн, олардып бейнесш айкындауда \\'лкен мэш бар, spi кыска, api шсбср курылган диалогтардын керкекп улп- лерн казак эдебиетиие Абайдаи баеталды жэне бул ул- riHi ле Абай орыс эдсбиетЕнен алган. бйткеш, олардын кегшплнч аудармаларында ксздесе;й. Жиып a.ihm viisiio. Жылэдн шкг!лп мук-з EJopi акыллм. 6api eci Dopi ЖСДДСЙ С'.ТД|. «бз'тнси Роллы* лес< Bipoy айгты: «Лапкйи Мунша алиека еалмау Аулакка тастап эрнеи.' Буйтш калып калмау i «Аулы ’ [i аула (Лбай, И том, 117-йет). Диалогке ете шсбср Крылов, Лермонтов, Пушкин- дерлш елендерш аудару сол \\virini казак эдсбистше сн­ изуre HCri3ri себеп болди. бленде вз сездершщ арасына, катисушылардьщ ш- нез-кулыктарын айкындаПтын. соларга тон оздер|н1ц 6ip- д1-екш кыска-кыска сезЕи Kipri3in отыру OAici де не ка- йармандардын ез аузынан шыккан сез аркылы олардыц образын жасау зд'ю де сол орыс эдебкетшдеп диалог, тел сездерд1 кыска, шебер турде ко.тдана биумен байла- нысты тарЕздЕ. BipiHLiii, бул улп Абандан бурыигы казак одсбиетжде болтан емо.с, c-Kiiuiii, Абайдыц бундай елсндс- pi оиыц аудармалык, еибехтершен KciiiH жазылган. «Бай алады кезшзе кяп берем.» деп, «Жетпен турган жепшде тек берем» дсп, Би мен болыс алады Kyruiir сатып: «Мен казактал Kcriiwi аперем» деп. Лос алады «Псрмс-еск. булт берем» деп, «Жауына посылу! л, сырт берем» деп Я32

(Л Gaft, I том. 87-бет). Мунык <3iр 1НШici:|де автор ьз сезнпц араларына оки- гага катыстырып суреттеп отирган адамдардиц тал свздерш к:ргк>е огкрса, скнтнснгде узак монолог регш- де болыстыц а з caai аркыды опыи мшез-кулкын кезге елестетедк Алдыцгисцвцк да, соцрысыиыц да адам о бра­ зы» ж асауда мэгп улкен. Абайдыц сры с длассиктериюн ад тан вте 6ip кунды эд1С1— сез аркы лы кайармапдарыныц мшез-кулык, Iшк! сыр-сипатын ашу. Бул — психологи ял ык суреттеуде ерек- ше 0Д1С. Психологнилык суреттеуде iuiKi эртурл» сез1м («repicrcpi керсет|'лсс, м:ислдсудо адампын боныпа берйт- геи езше таи, басколардач ерскшел!ктерш сурсттейдк Bipey кунгелек, 6ipey жены,тек, 6ipcy салмакты, 6ipey ак- кешл, 6ipey с у т у л а —op эдамныц озше тэн табнги Mi- нездер! болады. Эрг.пе, б«р здам да 6ip мшез гама болуы шарт емес. Bipneiue мшездердщ басы косылып, ете киын- нан киск.аи мшездердщ бслуы мумкш. Жадны, ocipece, 6ipficuie каИармапдср катыскан сю ж егп узак поэма, ро­ ман, эцп молорде образ — типтордш 6ipi сюшшсше уксан кетлеу ушш, мшаздеудтц Maui улкен. Абайга деш*:Н казак одебистмпп, кай т'ур!ило болсын мшездеу де ете кепжс калган од!с болатып. Ж мрларда не эртурл! поэмяларда мшездсз'лер не кечдсгнейтш, кез- десе калса, журпагы, сулбасы га ла болатып. Ж ырларда кездесетш батырлардын 6ip-6ipinen опта айрылмай, барлыты б 1‘ркелк1 болип келукл.’ш 'ш ш 6ip сабагы осы мшездеулердщ боны scin, буганасы катпауымен байла- нысты. Баты рл ар жыри, нс сол жырлартакы 6ip багыр- дыц екпшлл орден аЛырмяшилыгын кнрсетпек болганда, 333

кебше, сырткы портрет жагынан суреттеу аркылы жеке- лей керсететш. Абай казак эдебиетшщ бул хемшшгш сезд1 де, орыс эдебиет!, acipece, Пушкин еледдерш аудару аркылы Mi- нездеудщ тамаша-тамаша улплерш калдырды. «Онегин- iiia сипаты» деп аталатын «Евгений Онегин» романынан аударган yslHAicI адамныд лп'нез-кулкын калай суреттеу керекп'п'н кврсетуде, 61'зше, езше rueifiiiri эдебнетте жогы былай турсын, KyHi буп'нге дейш тендеа жок ишездеу. Тусшде 6ip К0Л1Кжок аллар д Кейде пан. кейде кенгш орнымекен, Кейде елеусЬ, кейде ынгык формынево Кейде ундемой х^рсе де сезге баяу, р кугрбыменея. DipaK, мшездсу жипшдеп ЛбаПдмц yaiiijtici тек орыс одебнетшдеН жиксы y.'ivi.iepAi аударуыида г:ша смсс, вз бойьша cinipin, вз шыгармаларьшда да уздш внсге кал- дыруыила. Абайдмц иозмаларындагм EcKenjiip, Аристотель, Мас­ куд, Жадгнй т а л , 0:мм, Хаи кыз образдарын, олардыц оркайсысыиыи мшсздерш жскслсп кврсетуде шсбсрлИи былай койганда, вз ксзшдеп болыс, бплерд1, атка Miiiep куларды сыкак стксн кмскя-дыска сатиралык —лирика- ларыныц взшдс до аламиьш. iiuiii сыр-сипатын вте ашык, айкыи eiin кврсетсд! («Солис болдым мшскей», «Моз болады болысыц», «Дугбайга», «Квкбайга» т. б.) (ДутбтЬп). ♦Жилу! X < Гог ипы) — Кетпсп куйтмц ciKeiii. Муклы и.чл.чан KiiiMiB 334

Болыс болен, тусЧжк TyRciriH салар тырсиьгп. Б ф кермсккс топ-тотп Казаны мои кал б ацы . Деи яйналмай а н т атты. Букет, быксып а р ж а ш . Сенен аяр Tyri ж о к , Бупн жаксы кор in in. JSyrin жалын, ер то н шок. Сез! мен o.ii бэл:нш . Эл| ум!т, ел! серт. Жын сыкылдм бузылып. Кулык емес, бул 6 ip дсрт, Турлауы ж ок кубылып...» (А б ай, I том, 214-бет), Улы сарказм мен жазылган сатиралык осы юшкене елецшц езш он де акынныц мш сздеуге кандай усталыкын квру кньш емес. Сондьщган, б ас к а мысалдар келт)рме- сск те болады . ЖокарБЫ айтылтандярды коры тсак, Абайдыц аудар- ма ж еш нде де казак эдсбиет тарихында орны айрыкша скендтн керем!з. Bipim ui, бул — казак адебистГнщ даму жолындагы курдол1 ж а и а адым. ЕшниЛ, к а з а к журтшылыгыи улы идея, улкен к о р , жогаргы с а ты д я гы одсбистпсн таи ы с- тырып, e rd с л д г н р у х а н и Tiр п п л 'и с модеииет, о д сб и сттс- pin б а й л а н ы с т ы р у г а бернс д о п е к с р болды , Yuiinuii, о р ы с одебиетш ж а к с ы аудару, оларды ц улпсш де жапа о б р аз, Жака сез, сой лем , казак одобистш де бурыи жок ортурл! од!стерд1 э д е б н е т к е Kipriain, к а я а к т ь ш одсби т1л!п б у р ы и - гыдан д а б айы ты п, дамытты, 1лгер!легп. Тертпнш, ш ет Т1лдси в л е н д е р д 1 калай а у д а р у к с р е к експд!гш ш 6 i- pinrui р е т ж о л ы н салып, кеш игйлерге ^Д псш niinin б с р д к Абай ау д яр м ал ар м Gyrinri аудармаш ылар yniiii де K opiieioi у л г 1.

XIV тарау Т1Л ТУРАЛЫ АБАЙДЫН. ©3 К03КАРАСЫ Лбай елецдершщ поэтик т!лдерш ауыз эдебиел, езЬ iicii бурымгы, ©з «езшдсп тарихи одебиет Т1лдер1мен са- лыстыра зорттегсиде, ссныемшц жалпы курылысына, магилсмиа катысм жок ксздойсок. сездердш кездеспейтК niii, apfiip ооз, opOip оОраздары сейлемдеп ойдыц 6ip ке- periiiu жарам, аГплмыи догом шш'рлоршс дайын банланыс- тылмгыи, оемломде юз орымдари ауыстырилса, олардыц t«i доболггл] Gip ч;а:га суйеиетVuд5г!и кёрдис. Мупид непзп собойi, еркие, ацыщшц таланты, сез1м кунммсн баилапысты. Камлай акынды алсакта, оз сезге- иш, ез ofi-nwipiu амту yjsiin сезд‘| к\\мй бурын 1здемейдь ооз ом мен се.-лыгс ope туадм. Лш ндар ар кезде терец ой- ды толки: ап сезiмго суарым соз арцылы жарыкка шыга- ралы. Сондыктан, ноэзияш.щ тiлi — ой-пибрдш тьп| Рана скос жоме cc3iMiiin де тЫ. «Дазушы образ аркылы он- лайды» деп-riн Бслннскийдщ журтка мзл!М формуласы- МЫММО!н осында. Акы:н-жазушилард|>|ц образдарьшда ой мен сез1м киюын:гпптырмам, ордайым жымдаеип жатады. Жан ца- ра соз. калглардан поэзия, корнем кара \"О'мглы.к ;.CuFu: до осында. АлЗ-а'.b1eдpаt|сожмацтеелы ой гамг. снос, се зш н т келейкой екешн ryciiireи. Сондыктан да ол: 336

ni.MT'irr жсто51;.-' ерс бореяi легок уп • • '5.41 av, c«s таилпу удапы ой :-свд«п г у с я лл, пёгЫнде с “ - здеОтготтш вк.: лдор|'аде е.ч рыкща к э п !л бзлу, зквндс мысгарипда ерекше орын ал ад ы . Саиалы турде, е з ец- бекгсрше сын кезгмсн карал, талаЭ овзд! и «ipipin, оларды н оркмн, ой-сезгм1н дал С ■\">эска создермен алмастыруды бгз Пуш I колжазбйларыиан j >, ттл мзселсстн'1 мзд. яйкн;; к е р у г е бел г Пушкин, 1Р36-:кплры озни'ц Д \\р п в ка жатнаи хатында <-... Соз иегурлим туакткл болея, «п ••олгурлым ж ак еи . шшлих, ишнт/гг...»Ёд ncpisri п ерса- - дой/б (2 30). Дол осы niK.V i! r>iiMH замянлгн-нар!.; Пара; м:юкнй да л.--'пиадчы: .... KКсr„.-pр ceaoji ,.уравлл;-нг писк iи \"о , - ' л бф1М;зг-.г -ж . б м .н : eip.i -.h.i.i ;i : G.i. kh. i.ip к |‘Г р о н м '•>.! и rc i'T in y :, г;-' м . и • i::6 eji м у м к Ь . O iu a но yrnin ж я i »« . * (231). 1 1 .1!... Ж * •>: : ьи \" О колда и кслгсни'с. .у»-и: кчj сти ::<;.з|»:и *. К ; |д,’ н oii.i i п и к а м ы *. опии Gapi flip. Л й г п а П. Ч И .к я н з . Лу: |>!м сигом к и ч з м а . ап уотше п у п , о д ж ан а з ;к'ф.и niiTV ynii'i f r - S ........ ,vH'' fur r!. >• i:i ■. of-it; 't, . Vi rv p.i.M ci!K'.4 4 ..iu оГ: . л K.v-'.i'pniii pi/i!i;i «3K:nr Л б я н ?■ ' ^fwjhoPV.“T p\"i;“ па н:яс w iriw p, ^

;n:i! акын озннц окушыларымен сырласкан Gip вледшде член жазудыц алдында турган eKi максатын ашып ай- тып, «тш устарту» мэеелесш Gipinmi орынса койса, екш- iiii влек'иде: Кнынкап кикстырар ер ланасы. Теп-Tcric жумыр келсш айналасы. Бетсн свзбеи былтанса свз арасы, О л — акыпиын бш \\ю з бншарасы. Айтушы мен тыцлаушы K96i падая, Бул журттык свз таяымас 5ip параси.» влейте аркшшн-ак бар таласы, Сопла да солардык бар тандамасы. Iiui алтын, сыргы Kyuic свз жаксысын, Казактыи Ke.iicrinep кай баласы...» (Абай, I том, 78-бет). Жопе 6ip влецшде: «©леи деген— эр гездщ унасммы, Свз косарлык, орайлы жараеымы. бсан KiMiiin yuacap талагуы...»— (Абай, Г том, 81-бег). дсп, елец, свз, ттл дегеп не порее, олардыц эркайсысыиа fiiiiime аныктамалар бередь ЛбаЛиыц булпрдап баска ла т!л ту ролы айткан евзде- pi кнп, олардыц оркайсыпан yain.ii келт>р:п жатпай, тек осы iHuepki талдап в iсек те, улы акшпшц тоге вз квт- карлсын гануга болатып оекидк Дбайдыц поэзияга Tiai жаганаа коятын шарты ец ал- лымсн «жентл.ик» (rycijiiKTi), «журеккс жилы тию» (се- HMie осер ету) «матынасыиыц тузу келуч». Осыларды жмнактай ислш Лбайдыц е:й калдырган формуласымен ицгеак.: «iiui алтын, сырты куык»,- - жацеы свз, Mine поэ­ зии —влецшц Tijii. Бул формула: евздердщ туснйктшгш ле n.teiihiri — ссзшге эсер ету жасын да, мазмуныпыи терец болуын ла талых камтнды. Свз дэлдкш бузатыи окт-уштылык, Tyciny, угымди ауырлататын жасапдылык, свз, сш'пемдерлщ квркемлш каснетц мазмунын суйылта- luii магната катысы жок, орынсыз шет свз колданушы- лык —Copin де Абай елецшш куныи TycipeTiii нэрсе деп катты сьшады, мейлшше карсы болды. 338

«Бетен сезбеп былганса сез арасы, О л акынкын б ш м с!з биш арасы» — (Абай, I том. 78-бет). дейдк С ей п п , Пушкин, Тургенев Лермонтов, Белинский гагы баскаларды п ткч туралы айткаи кунды ni«ip, ернек- т5 улгйперше дэл келетш ой шшрдт казак одебнет жаг- дайына лайьгктап, кепша урп акка енегел! сез калдыру- шы к а за к га 6ipinuii акын Абай болды. Бул niidpai, жогаргы орыс жазушыларыпын с в зд е р т окып, сонан кейш айтгы ма? Э лле бул корытындыга акын оз бакылауымек келд! ме? Дине, осыпыц ж inn агиа кетелпс. Ею ел д щ акындарыныц дал колгеи кейбгр сез, образ, нс сейлем, не кейб1р афоризмдер!не карал, мьшау анадан алFan скен деп оп-онай, шолак корытынди жасаушылар кеп болады. Bis ол пшрден аулакпыз. Эаебиет тарихьпт- да, s c ip e c e , ауыз эдебиетшде 6 ip сюжегпк 6ip-6ipiM en eui6 ip байланысы жок eKi елдо д е кездесе fieperini тэрз'зд». л<>лме-дэл, не' оран жэкын келетш ой, niiiip, образды сез, сейлем афоризмдер де эдебиетге кездесе 6epe;ii. К азакты ц : «Еду жилда ел ж ал а , жуз жылда казан» дсген мэтел)', не татардым: «б!рде олай, 61‘рдо булай ду- ние шолай айнала» дсйтйи. «Б арл ы к парсе озгсред!, Cip калыпта турмайды» дейп'н Гераклиттык сезш окыган дыкгаи айтылды дс-yre болмайтыны азшсн оз[ айкыч нэрсе. BipaK мазмундармнда еш взгешедп< жок. Сол маз- мунды х ат б!лмеЙт1н казак т а, татар да баска сэзбс-н ийтып берген. «Кешлдсп кержт! ойдын, ауыздан щык.кан- да eai каш ады » дсйт!н Абайяыц eai анткэп oirrijii афор- измнш мязмупын дэлме-дэл гурде, НМ4 жилы. Горький елгенде ж азгаи макаЛасынла фраиауздыд атакты жазу- шысы Р ом ен Ролдан антты. Ол езйнп макаллсын. «... Горькийдш ©лгеши e c T ire iia e ri куГнншлмд1 айтын бе- руге т iл iм жетнейтпг сешлдк С очдыктан, ол туралы ayc.ii мулде еш иэрсе жазбанын деп 6 ip ойладым...» деп блстай- ды. Ж огаркы афоризмде де осы n ix ip . BipaK, Р. Ролла» да Абайды окыган жок. ААундяй кездейсок дэл келу бола беруге мумктн. Сондыктан, тгл туралы Абайдын пшрлерйпн орыс классиктерж щ айткаи п ш р лер 1'мен дэл кслу-Tepi не елйс- |су. не оларды н niKipiw канта.тау емес, аз корытындысы, 1*з бакы.тауларынмк нэтнжесГ Муны» иепзнг на алдымен

Абайдыа оз творчествосынаи, езш ш жадны enipie, сол HMipaiH сэулес! болган искусство — эдебиетке кезкара- синаи HtoyiM'T керек. К:н!н; гар'1Х1Л1.ча 1ни\\с гт:. luuMin «з::нн ие парсе скеиднш. 1:1м унии керскчi»in wipimni рот Дбайдаа eni ii. Оки! Д1‘Г«!и каламин иск\\ччт1янчы. эдсбип! сшк1« тн 1 нкаидай бага алган счес. Лбяйямп: (Айай. I мм. 81-Gei). и’и. lap жгмыч.ш амин ка.чамын нз oMipiiueri поэзии- nun кяптяй ро.-и барлыкын КйрссчСс. еш'шш жатынан акьшнын искусство! а бергон, взшшо. жалши багагы бо- Ллгашкм коммунизм koi вминай f»cpi искусство api юнр cay.'icci, -'ll); а.-им Tipuiiairiiiiu 6ip куралы болып, злам клгамгыи ламу тарихымен 6 ip n ; жасасып келсдд ivaii дэунр, каплап котамлы алсак. та, искусствосы жоп |-лд| тарах бглмейл/. Мэлсмиеп' темени сатида '-урган ■мдср.чт искусствосы да темени дарежеде бодали, ол •-»зс1я. liipaK, болалы. бЫшче, сол ел лin рухани жэнс riprui.-iiKTfu 6ip куралы бол жумыс аткаралм десек, Абак- .(1,111 искусство туралы анткан жогаргы ninipi осыган дал

f. «2 •Vn).

деп жогары сатыдагы, шын искусство поэзия жасаудын жолын керсетш, баскаларра акыл бередь BipaK, Абай «искусство искусство ушш» деген пдар- ден аулак. Жораргы дэрежедеп поэзия жасаса, елеин'.к KaflipiH туарстш «кер-жердЬ сез етуден, «мактап мал габамнан» аулак бол дегеидс, поэзияныи максатын акын тек кана эдем ш кп жырлау демейдь Бул nixipre де Абай карсы. Поэзиянык элеумет OMipiMen нык байланысты бо- лып, онын 6ip Keperine жарауы кажет деген т е к и Абай лрлайым 6ipiHiiii орымга кояды. Жогарры п'лмен байланысты айтылкан: «Максатым —ил устартып, енер шашпач, Нздашшн кезЫ койып. кенлш ашпак. Улп алсын дсймш ойлы ж ас wirrrrep, Думап, сауык ойда жок эусл басга-ак»— (Абай, I том, 82-бет). Дейтш сезшде «искусство искусство ушш» деген теория- га карсы eKCH;iiriii дс, влети жургшылык rijieri ушш жа- чу ircriSi'i нысанасы екенднш де акын ашык айтады. Акын осы iiiiripiii eKiiimi влешиде будак да Kepi TcpeiiipeK турдс баяидап: «А1ен жазбаймыл влепл) ермек yuiiii. Ж ок, барды, epicriiii термск yuiiii. Жалдым y.iri жасгарга г.грмек ушш* - (Абай, I том, 101-бст) .icii.ii. Свйпп. Абандыц влешс дс, эиге де коятып тарт тары осы.зар. Искусство отоумст entipiiicH тыс,на алдыиа 6ip порее смос, eiuip Tipmi.iiri уимн, окушыларын жаксы- лыкк.а, a.'inMiopiui.iiKKe жетектеп, гарбис куралы болуы керек мунарадаи карап, журтшылыкты псы козкараска уидей/й. Лбайдыи т1лго зор кешл белунйц irerisri тамыры. Mi­ ne осипла, ирни, поэзия, кыскасы искусстпопы, онын олеуметтш Moniii терец утынуда жатыр. Поэзияны элеу мст eMipiiiia -кушт! куралы деп таиушы.пык, сол м1ыдетт1 аткара аларлык шын мэшешдеп сез искусствосын жасау плен оемны кажет етег, ппдай жогаргы сатыдагы сез искусствосын жасауда тшдщ непзп курал скспд!г1н угынган Абай TKi.ii ерекше масс,тс е т т конмауы мумшм де емес e;xi. Сондыктан да, Абай п'л.’и орынкэ 342

комыи, елецнш эр саз, opOip сейлем! ymiu жаны ауырып, 6ip созд! орынсыз коллanyшыл ар Fa аяусыз курес ашып, («Мунда ж о к алтын иек сэры ал а кыз»), «сез K aaipin кет1руш1лерге» елире соккы бердь Сондыктан да Абайдыц поэзия тыл женшдег1 терец, кунды т ю рл ерш акынныц оз табысы, онык вз творчествосы емфге вз кезкярасы мен тчкелей байланысты, туп тамыры осын да дейм1з.

XV тярп'1 КЛЗЛК.ТЫН, ЭДЕВИЕТШ Ж Э Н Е ЭДЕБИЕТ TIJ1IH ДАМ ЫТУ, 1ЛГЕР1ЛЕТУДЕП АБАИДЫН ТАРИХИ МЭН1 (Корытынды) Абай казактыц элеумет окнршдеп эртурл! каншылык- тарлыц шорласкан кезшде eMip cypai дедш. АбаЛлмц кез! казак даласында ecki фсолалдмк когам курылысыпыц ancipcn, капитализм элсмсиrTopiiiiu Kipc бастатан кез! болатыи. Тарич б елiндс тушскен ck'i Typai жунс (система) fiip- Oipiiie пиайликпеи жол берс коюы кнын ели Сошшктаи. талас-тартыстыц болуы зандм c.Ti. Бул кезд'ш. ез'шде, лс- генмен, фсодалдик курылыс эл1 куигп. каусауы жетп; болмаса да, Оолашагы булдыр болатыи. Ал, казак аала- сына жаПыла б лстаran капиталиста элементтердщ ал- дидгымсн салыстыргапда болашагы мытым e.ii. Капитализм элементтернйп казак даласыиа канат жая бястауммсп байлаиыстн apTypi жацалыктар да рис бастады. Оку, ©нер-Гнл!м т. б. мэденнетке кол созу бул кезде алсумст ем1ршдеп прогрпашлдершн айрыкша ке- шл белгоп мэселелср! болды. Олар Шокан Уэлиханоп, Ыбрай Алтыпсарни тэр]ЗД1 мэдснистт! окымыетылар бо- латын. Булар ескшкке карги н епзп мэселенщ 6ipi етш агзрту мэселесш койды. Б1рак, элеумет ewipiimeri кайшылык, тартыстар тек еопинлдж пен жааашылыктыд мацында тана емес, баска S44

да мэселелердщ талас-тартыстары кеп cai. Ек алдымен, сол еск! феодалдардыц оз араларынданл есклден келе жаткан ру тартысы, сауда кагшгалыныд еюлдерппц ез- ара бэсске талпсы, муныц устше тал осы кезде шыккан штат, болыстык, старшиндыкка таласу, тагы баска жешр Дауы, ж ер д а у ы тары баскалар. Осы’лардын аркасында жарк еткен купрыкти жулдыздай казакты баска мэде- HiieTTi ел катары на калан ж етю зу керек. кайткенде ала- уыздыктан кутылып, 6 ip буп'н ел болады деген улкен идеяда ж у р д к Адамныц мшез-кулкы, «M iprc кезкарасын анкындау- га, ж огаргы кайшылык, тартыстардык эркайсысынык езшше мэн1 болды. /K oF apiu айтылгандардыц ycrisie бул кез Россняда бурыигы халыкшылдардыц, онан кешп демократияшыл г*р тект! интеллигеиттердщ патш а ук1мет1мен белдесш майдапга ш ыккан курестщ кызу кез! болатын. Россияда болкан бул улкен тартыстарды.ч алыстагы жакгырыгы мен д у-Mnyi канаттас отыргап усак улттарга да ж е т т жатты. Осылардын, 6apin коса алып карасак, бул кез эр- турл1 тарихи жагдайлардын ете б«р шорласкан, шнеле- nicKeH к е з '1 болды. Aline, тап осы кезде Абай тарих сах- насына шыкты. XIX гасы рды к 70—80 ж ылдары нда Абай улкен 6 ki>m- д|\\ он-санасы об.тен толыскан акын. Сондыктап, ол эртур- ai элеумегпк ipi-ipi мэселелерге баскаларша емес, тере- Hipex карад ы . Казактын олеуметтж елйршде не болып ж аты р , соны Fana бакылап к о /iFaH жок, кериплес елдерде, ecipece, модениет, оii-пiкjр жагыпан озык алда отырран Р оссияда не болып ж аты р, огаи да кез Tire 61л- д(. Сонымен катар, бул кез опык е з бойындагы талант, акындык к а б 1летннк дс кемелше келген KC3i болады. Бул тэр13Д1 улкен кайшылыктар нейб'ф элшздерд! ба- тырып, ж о к еп'п Ж|'берсе, зор куш, ipi таланттардьг ж а- рыкка ш ыгарып кетед!. Cefrrin, Абай жалгыз казакты н элеумст eMipiHiii каишылыктарыныц гапа емес, XIX га- еырдын, екпиш жарымындагы бук!л Россия е,\\пршдеп зор кайшылыктардьщ нэтижесшде тарихи белте шыкты. Абай алдындагы Шокан Уэлиханоп, акьшныц ез за- мандасы Алтынсарнн Ыбрай тары баска со.тар тэргзд! сол толкынныц шпиле жарк еткен шам сэулесшдей ез елш ал Fa апару, мэдениетт! ел ету ндоясын колланган, ез кезйпц алдыцгы катарындагы ой сананы берж уста-

tin адамлардын, олардыи баска да сол XIX тасырдыя exiHuii жаримыпдатн эртурл! npcrpecTiK oii-niKipain бо- piisiu де кслiп кунган улы арнасы — Абаii. Абайдин улы екбс-ктерг Абай шыгармаларынан казактын Элеумет ©Mipiaaeri жогзргы айтылган ем.:р шындыгы тугел орин алды деу* те болады. Казак eMipinia кай саласын алсак та, Абай- дын токталматан мэселеа кемде-кем ntbiFap. внер, бЫ м, дж, философия, гылым, искусство, эл'л- д;к, жауыздык, достык, кастык, адамгергшлж, махаббаг, глд1к, GipaiK, тэл1м-тэрбие, onip, eaiM, кэр!лiK, тэшр, та* батат, кыскасы, ехйрдш эр алуан саласы —Абай шытар- маларынык н епзп такырыптары. Булардын кепшшг! Сукл'л адам баласьшын, жер жузшщ улы жазушыларынын бэ;й до. сез еткен, 6api вз niKipiii айткан такырыптар. Абайдыц солармен катар Tycin, жалпы адам баласылик, такырыпты жыр кылып, казак даласынан оларга уши ко* суы урпагы уш<н мактакарлык ici eai десек, сол такы* рыптардын, барлыры Абайда 6ip идея, 6ip максзтка батыныккы. Ол — идея, ол — максат: казак халкын ел- дiK6ipairi кушт!, ар-намысы мол, енбек суйген, ipreci бе* piK, мэдениегп ел ету, сейтш, оны баска алдаты елдш ка­ таркта жетюзу сдк Абай не жазсын, кандай такырыпты жир ercin, i3iH куаласак, туп тамыри сол ел л'лепнде жатады. 0з ке* зшдеп олеумет eMipiiueri эртурл! м1нез-кулык, ic эре* кеттерд! катти шенеп, мшесе де, адамгерннлж, оку-внер ylip.cn лен басалкалык айтса да, жалкаулыкты мыскыл- дап, енбек етуге шакырса д а — туШш казакти мэде- нисгп, емегел1 ел ету. Канты, куаныш — бэр! де осырэи келin преледк Жалпы елд1К, енер, тылым мэселелерш Шокан {Чо* кап) Уэлиханов та, Ыбырайлар да квтердь олар да ха- лыкты елдж, опер, 6LiiMre шакырды. Ендеше, Абайдыщ олардан айырмасы кайсы? Б1зше Шокан да, Ыбырай да бул мэселелер жежнде жаксы тЫек, жалак упттен эр! бара алFaн жок. Эрине, бул айтканымыз, казактыи 6i- pimui демократ интеллигент], 6ipiHiui улкен талыми Шо- каниын да, ез кезшш улкен атартушысы, казактыц 6i- pinnii педагог, 6ipiHuii керкем кара сез жазган жэне жазба эдебиет тарихында балалар эдебиетшщ атасы болтан Ыбырай Алтынсариннын да тарихи мэндерш ке* М1Тпейд|. Бэлюм оларсыз Абай — Абай да болматан бо*

лар eai. «Атани керш ул всед1, ананы керш кыз вседи дейд1 к а з а к макалы, сондай-ак, Шокан, Ыбырайлардын Абай уш ш де м э т зор. Б>рак, Абайдын олардаи элеумет eMipi, к аза к тари- хында бул мэселелер женшде де езшше ерекшел1к орны бар. Абай казакты модеииегп ipre.ni ел етуге тек капа уптш! болып койган жок, opi уптип, api насихатшы, api курсе epi болды. Елд1' ел етерлш жаксылыкка ундеп, акыл айтып, басшылык етсе, ел д 1 кор ететш «ала жы- лан, аш бака» кушлдектерге, алауыздык, партиягернн- Л1К, сум-суркыя не азрындыктарра карсы курес ашып, аяусыз соккы бердк Бул ж агы кан Абайдын алдындарь:- лар был ай турсык, онан к е й ш п казак окымыстылары- нан д а Абаймен ешк1мд| к атар коюга болмайды. С ей тш , ез кезшдеп элеумет © M ipiiue болFan сан кай- шылык талас-тартыстардык 6ipinin де жетепнде кетпей, олардыц эркайсысын езнге са б ак етш, ез халкыныц таг- дыры уинн кайрырып, ез бойындагы бар асылын сол ха- лыктын муддес! ушш жумсап, ез ел1м1здеп жэне мэде- ниегп елдердеп, эаресе орыс елждеН алдынгы катар- дагы халы кты к жаксы идеяны ту етш. елш Lirepi бастауы к а з а к халкы ушш онын тарихн элеуметтш Maui де, тари хта орынынын зорльж и да, жалпы айтканда, Mine, осы нда. Сонымен катар, Абай тарихты ц оган арткан ж у п тек элеумет м э с ел еа гана емсс, келеш ек урпарынын алдын- дары © зж щ акындык мшдетш, ярни, эдебиет мэселеан де ж уктегенш Абай жаксы урынды, сондыктан, ол ©зшщ барлык м ум кш ш ш гш бул ж ол д ан да аяган жок. А байга д ей ш п ауыз эдебиеть тарихи эдебиегп алсак, казак ©лен курылысыныц у ш -а к Typi болатын: 1. Он 6ip буынды. 2. Жет1 буынды. 3. А р а л ас буынды, (Буран юретшдер энге арналкан елендер мен жырларда кеп кездесетш кеп жолдары жеп буын. кейде, сепз буын да а р а л а с келш отыратын ©лен- дер). М ысалы: К а р а таудын (басы иан) кеш KeJ Квшкен сайын (6ip т а й л а к ) бос 347

Ел-журтыиан (айрылкан) жаман скен. E:<i кезден (мел.'йреп) ж ас келэд! (233). «Алти кырлы ак мылтык. Ата алмасам (маган серт) Толыкеысад (саган серт) (234). «Dip толарсак, (6ip гобык) санда болар жар-жар-ау. Кырык к.с'гащ (акылы) ханда болар жар-жар-ау «Экем-ай!» деп (жыла.ма) байгус кыздар/. жар-жар-ау, Экен у min (кайын атан) онда болар жар-жар-ау* (235). (Жырларда келетЫ туp i): Rip ззырак// жырлайык, Поз торгайдай// шмрлайын, BocaFacu би!к// 6ipey,li, Баса ке.дп// корлайын...» (236.) Абайга дейш казактыц елец курылысынын барлык ■rypi осы ymeyi-ак Казактыц елец курылысы силлаба- лык елец курылысынын, жуйесше жататындыктан, непз- ri wimeyiiui — буын. Буыиы жагынаи ауыз эдебиетшис дс, Абайга дейшп тарихи эдебиеттщ де жеткен жер! осы <;дк Жопе бул турлср казакта эбдеп туракталып, беюп алгаи тур ед». Абай ец алдымен казак елендершщ осы жагына ке­ пка белд|‘. Дэучрдщ езгеруь ой-санапыц 1лгер1леу1, элеумет ем1- piniu жалиы дам уи жаца мазмунды тугизса, жаиа маз- муп жаца турд! керек егп. Лекан талант, ангарымпаз акыл, вз тустастарыиа Караганда анагурлым улкен мэ- дениеттшк — бэржш жиыптыгы акыниыц жаца кезеиде- ri жана oii-сапасы, жаиа мазмунды айтып 6cpyi унии жа- на тур табуьша зкел т Tipe.ii. Е с к е р т у ; Казактыц он 6ip буынды елендер! буиактарыпын ори.'»- ауысыгг Tycyiiie карай взара у,1,ке белжед>. Бас бунагы 3 буыилм орта бунагы 3 буынды, аяккы бунагы 3 буынды. Жалпы саны И. одам езгррмейдг 348

Абай ец алдымеи 8 буынды жэие 6 буынды— жаца oKi тур к1рпздк Бунин e-Kcyi до Лбанга дейшп эдебнеп- м1зде ж ок тур ед1. Yiuitimi, «Ар ал ас буынды» елен ку- рылысыныц жака турлерк С о т ы тур,'Абайда ен кэбк Абайдыц елец курылысын зерттеуш! — авторлар: С. М у­ ка нов. (А бай, I том, 20-бет) Абайдыц казак елецше юр- п'зген 15 т у p.'ii жацалыгы бар лесе, Е. Ысмайлов: Абайда 16 турл1 ж ац а елец цурылысы б ар дсйдц (Эдебиет май­ даны, ж урн ал 11—12, 105-бег.) Bis бул жерде Абайдыц елец курылысына тугел тоцтап талдау бермек емссп!з, Сондык,тан, Абайдыц к тп зге н жацалыгы он бес пе, он алты ма, элде онан да лап пе, ол мэселен1 ашык калды- рып, ж ал п ы ал ганда Абайдыц казацтыц елец курылы­ сына улкен 93repic Kiprisreiuuriii рапа айтпацпыз. Бул жарынан алканда, жотаргь' авторлардын келт1рген узш- д1лер1 ф ак т рет1нде дурыс. Hiрак, бул жолдастардыц кемш1л1г1: С. Муканов: казак слецш щ ncrisi CTin буыны мен уйкасты катар алиан, орине, кате. К,азактыц елец ку- рылысьшыц Heri3i — шумактагы буьш сапьшыц б!ркелк! келуше барынады. Ал, Ысмайлов жолдас, елец елшсу1н1ц HerisiH буын етш ала турса д а, 6ip жунеге жататын, 61- рак, буын саны эр баска елецдерд! сол жуйсдеп (сис- темадан) белш экетш, оркайсысын ез алдына жеке елецн.'н тур! ретшде карайдьг. Эрине, Су да дурыс емес. Мысалы: «С еп з аяк» пен «Алты ая к», не «Сен меш не етесщ» елендер1 езара курылыеы ор баска болса д а , бу- лардык бэр! де «аралас буынды» елец тур!не жатады . Оларды осы жуйеден шыгарып, айырмасын, сопан кейш кереету к ер ек едк Mine, бул ж ерлердщ ж И ашылмаган. Ж огаргы антылра!;, Абайдыц к азак олецше ез! енпз- ген ж аца турлер1 дегеттпздщ улплерше Гйрисше мы- салдар келт1рел1к: 1. Таза сбгГз буынды. «Жярым жакгы// кшм Kiiin Келд! жата// жылы тш-1 Днуана бонды// бул кешл!й Басылмай 6ip// кушып суйт. (Лбаб, II том, 82-бет). II. Алты буынды: «Кара квз,// и Карася// жар 349

4* т!с1ь// Kip шалмяг. .» (Асай. Аралас оуы нды . I. Алыстан серые»,// Журекген тербеп,// Шымырлап байга/1 жайылган.// Киялан шауып,// Кисыиыбн тауып,// 3 Тарыяы жетш// кайырган 61Толгэуы токсаи// Кызыл т!л,// Сейлеймш десен.// взщ л... (Абай, I той, 95-бег). 2. Сайрай берер, тШ м// Саргайгаи сон// бул дерттен! Буплд|' белЫЛ Ж ар тайган сон// эр серттен// Камыкты кони// Кэйтсе болар жени?..» (Абай, I том, 103-бет), 3. «Боны былган, Соз! жылман KiMfli керсем// мен • ояак// R eid бастым/7 )А«ай. 1 гом. 143-бет) «Сен меш'// не

впер бас»:-, Жайына Лрбап, в з бетщмеи// сен кетес!ц Неге ауре// етеЫн? Косылыспай// Басылыспай// Бойыда// Жане жаттап Бай тап 0 Mip боны// кор етес!н// (Абай, I том, 104-бет). 5. «Ата анага// к ез куаны ш ,// Алдыиа алран// е р кеа' Кею'репне// коп жубапы ш // 1Турлешп ой// влкесi.// Еркел к'кетп ,// Ер жетт!,// Не 6iTTi?..//» (Абай, 1 том, 126-бет). «Аралас буынды» Абай елендерш щ бул ке.гт р г е и бес туршен б а с к а да турлер! кеп. Ж огаргы авторлардын Абайда 6 ip i «он бес», eKiH iuici «он алты» жаца тур бар дейтшдершщ де, K em iiLiiri осы «аралас буынды» влен- дердщ эртурл! бутары. Эрине, бул ар тeri жагынан « ар а­ лас буынды» елекшн турше ж атс а да, эркайсысы езш - ше жака тур. Абайга шейшп эдебие^кпзде эр1ден келе жаткан, тек сулбасы тана бар «аралас буынды» влек- дермен салыстырсак, Абайда кездесетш «аралас буын­ ды» елендер — жана ыррак, ж а н а курылыс, ж акаш а есплетш, Абайдык езше рана тэн, эдебиет1м!зге Абай- дын 63i ен п зген жзналыктар А байдык казак елендер1‘- не Kipri3reH жаналыктарынын улг!лерш кврсету уипн а-4»

келпрген осы мысалдардын ез! де жеткЫкп, сондык- тан, осы жацалыктарды калай Kipri3reHi туралы аз ток- талып е тел т. Абай казак елецдерже эртурл! жацалыктарды, 6i3- ше, уш турл1 жолмен юрпзгенге уксайды, KeS6ip елец- дерш энге арнап жазган. Kefl6ip елешн казакта бурын- иан бар елецдердщ i3iMen жаза келш, аягына жацаша бунак, буындар косып, жацарткан, кейбф елецдерд! баска елдердщ акыпдарыиыц олец курылысына елжтеп, сол эдкиен жаца тур жасасан. BipaK, Абайдыц улкен шеберлш соларды тек тур етш енпзушде тана емес, турш мазмунына сай eTin, окушылардын кецшне кондыра биу1нде. Оныц баска елдердщ акындарына елжтеп шыгарран влендер1 бол- сын, энге арналган eaemepi болсын, не эртурл1 эдкпен ecKi елецдерге жацаша тур берсш — 6api де кулакка жугымды, кещлге конымды келед1. «Сепз аяк», «К°Р болды жаным» тэр13Д1 белгш эн1 бар елецдердщ вз! де A6afiFa дейшп «Аралас буынды» елецдердей емес, эншз жай окыганьшда вз1н£н елецд1к, не керкемдж касиетже, не мазмунына euj6ip нуксан келмейдк Бурынгы «аралас буынды» елецдердщ кайсысы бол­ сын энс13, елендж касиеп аз болатын. Абайдыц бул да —улкен шсберлтшц 6ip тамыры. Сонымен катар, Абай елецшщ жаца Typi, жаца курылысына вте сак, ете саналы гурде караган акын. Шу легенде кулзгын тосансиды, «Мундай сез;а ескесш бурый кврмей»— деп, акынныц e3i айткан ce3i елешнщ тек мазмуны FaHa туралы айтъ!лган жок жэке Typi туралы да айтылган едй Абай олай деп айтпаган кунде де, муны жогаргы келтфген мысалдардын езжен де ацгаруга болады. Абайдыц жакалык деген 6ip елецш тутас алып, куры- лысын байкасак, оныц 6ipiiuui шумагындагы эр жолдыц буын сандарымыц скншн шумагында дэлме-дэл кайта- ланып отырылуы, сез жок, акынныц eai енпзген жаца- лыктарга саналы турде кезкарасы болрандыгын керсе- тедк Казактыц елец курылысына жасаган бул Topi3Ai ipi TSHKepici Абайдыц тарнхн улы енбегшщ жэне 6ip нспзп саласы. Кыскарта айтканда, Абайдыц тарихи зор мэш казак

тарихындары ерекше, ез кезш дег1 элеумет ©MipiHiH ай- к,ыи ай насы болып, ез кезш щ алды нгы катардары элеу- меттчк о й сананьщ ж иы нты ры , саркынды — c ip iH aici бола ал у ы н д а. Бул 6ip. Екш ш к е з дэу1ршде1д ж ан а маз- мунра ж а ц а тур 1здеп, к аза кт ы ц ез!не шейшп ел е н к у ­ рылысына у л кен тецкерю ж ас ап , казак, елец курылысын жана ар н а г а салып, ж анаш а т у р енг!зт, ол турлерд1 казакты н тiл , елец курылысына табири етш ж асай алу- ыныц а р к ас ы н д а , оны к аза к поэзиясына ciHipe алуы нда. Бул eKi. Бул ай т ы л ган eKi турл! А б ай д ы ц ipi енбегш щ эде- биет т ари хы , теория мэселес1 уш ш мэшшк зорлыры, орныныц анрыкш алыгы косы мш а долелд1 керек етпейдк Осы ай ты лран улкен тарихи мэш бар eKi мэселемен нык бай л ан ы сты ушшип ж эне 6ip мэселе к ел т шырады. Бул, осы ец б ектш aeriari такы ры б ы жэне осы тараудары (коры ты иды ра) айгылмак nixipA in де Heri3ri т у т ш ;— казактын эдебиет тш н жасау, дамыту, шгершетудёп Абайдыц мэн) мен тарихи орны кандай деген мэселе. Абай ез кезшдеп алдыцры эл еу м етк ой-сананыц ж и ы н ты ры , казакты ц елец куры лы сы на улкен тец керю ж асаган новатор болды десек, казакты ц эдебиет тьчш дамыту, байы ты п, шгерьтетуде д е осы niKipAi айтам ы з. А бай ды ц эдеби т ш н е не ж ан ал ы к eHrisin, к ан д ай 63repic ж асаганы , кай кетiris к алап кайта туррызганы, нен1 д уры с керш , дамытып ш герш еткеш , неш шет к ак - пай ж а с а п , не нэрссге карсы к у р ес ашканы, ж ал п ы да, поэтик п л д е р д щ эр турмен байланысты конкрет турд е де, бул ец б ек тш узына бойы на айтылып, езше д ей ш п эдебиет нускаларымен келт1рген мысалдарды Абайдан алынган ммсалдарм си салы сты ра отырып далелделш ш erri. С онд ы ктан, Абайдыц поэзиясыныц Tiai ж е т н д е п айтылран барлы к niKipaepiMi3Ai жинактасак тем ендеп коры ты нд ы л арга келеднз: B ip iiim i: ен алдымен Абай тур-мазмуныныц T y p i бо- луы керек , улттык тур, элеум еттш , адам баласы лы к идеяны ай ты п беру ушш ж у м с ал у ы керек, эр сез магна жары нан д э л , niKip анык T y ciH y re жещ’л жэне сейлемде не eKi у ш ты , не сейлемдеп ottFa тж елей катысы ж о к сез болмауы к ер ек деген принцнпт! катты койып, ел ш ы гар- малары н ы ц улпсш де керсетш ж эн е казак ткл1шн бай- льши к ап л ям oii-niKi|vu лптып беругс болсын, н еп зш д е сет' ж ететш лктн де айкындап берль