Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэиасының тілі

Абайдшн, аударыасы мен оныц алдындагы Алтынса- ринныц аудармасьш ri.n жагынан салыстырсак, айыр- машылыры жок. Олай болчауы мумкш де емес. бйткеш, аударып отыргандары б а с н я, басняныц тш аллегория болгандыктан, баска жол жок. Дегенмен де Абайдын бул туралы да орны белек тэр^здь бйткеш, басняга тэн ерекшелш, кып-кыска елеиге б'фнеше жапуарларды катыстырьш, оларды езара сей- лест!рш, кыскасы сюжетке куру. Бул жешнде Heri3ri орын алатын суреттеу емес, аз сезге кеп марина сый- рызылып курылатын кыска-кыска диалогтар. Диалог- тын мундай Typi A6afiFa шейшп эдебиетте тек Алтын- сариннын рана аудармаларында аз-маз кездеседь Ал, ауыз эдебиетшдеп елендерде, не тарихи акындардыц шигармаларынан кездест!ре алмаймыз. Аз сезге кеп ма- Funa сыйгызып, сол сездерй|де эр жануардын езше тэн характерлер берметш ете тужырымды турде, кейде иро­ ния, кейде сарказммеп курылатын диалогтардык Кры­ лов баснясын аударумен байланысты Алтынсарин бас- таушы акын болса, Абай оны дамытып, шгерметкен, мэ- депиетт! елдердщ эдебнстгершде кездесетш, элдынры айтылкан припцигт берж сактаган, диалогтардык та- маша улплерш жасаушы акын. Мысал уинн Абайдыц «Шепртке мен кумырска» де­ ген аудармасын алалык: «Селшдон twain жырылды, Аяшна Олеура; «Карапш, жылнт, орин бер, Ж аз шыккашпа асыра. «Муииц, жаним. сиз счес, Ж аз отерш Йлмеп пе ен. Жаны» yiuin сшнорсе. Ала жаздаЯ хылмап па ей» «Мен езщдей шарузшыл, Жумсак илеу уйл) ме? Когалзи куын, он салып, бледней полым тид| ме? бледни, omni сал ер! Ала жа.чдай эн салсан, (Абай И том, 127-бет). Мше, осы узшдшщ взшен-ак кыска турде курылган диалот.;и шепртке мен кумырска образдарш жасауда

кандай мэш барлыгы аныд. Не барлыгы 20—30 жолдын imiiue пернелеу гуршде экакушш жалкау мен енбек- цншц образдарын жасап, адам балаеын ецбекке ундеу- де м агьш асы терец niKip айтушыльгк шебер курылFan диалогпен рана жасалынып отыр. Зрине, бул айтылрандардыц Herisi орыс эдебиет» Крылозта, еск! грек эдебкета Эзопта жатыр. Олардыц классик улпш казак одебиетше шебер енпзш, бойына сщруде Абайдыц эдебиетте аккула орпы бар. Оны кер- мей кетуге болмайды. Диалог туршде болмаса да, аз сезге кеп магана сыйрызу жуйесше непзделген, тел сездсрд! шебер кол- данушылык Абайдьщ ез елендершде жш кездеседь Мы- салы: «Бай алады «Кезжде кеп берем», деп, «Жстпей тургаи жер:нд'| тек берем», деп, Би мен белые алады кушш сатып, «Мен казактан кепшл эперем» деп, (Абай, I том, 46-Сет). Акын тол сезд1 шебер колдануынын аркасында кеп уткан. Артык сурет, артык баяпдаулар дыедартылып, ой туйшше тел сездор аркылы тгкелей келген. Абайдык колданысында эр тел сез ез1 ушш ездер1 жауап 6epin, адынньщ айтайыя деген niKip in кыеда турде удтыра а л а ­ ды. Сейтш, Абай Крыловтан казакшылаган баснялары аркылы жалпы аллегорияга ерекше Cip жаналык Kip- rise коймаса да, аз сезге кеп магыиа сыйгызгак диалог женшде к азак эдебиет! yuiin зор ецбек erri. е) Кейштеу. (Олицетворение). Казак ауыз эдебиет!», Абай алдындагы тарихи эдебиеттЦ оларда колданыла- тын кейштеулерд! алсак, жансыз нэрселерд1 жанданды- ру, жануарларга тш б тр у , ecKi ианыммен байланысты эртурл1 мифт! адам бейпес1'нде керсету деп, непзжде езара ут ке белуге болады: «Кел, кел булт, кел, булт Exi енеге тел булт. Агысы цатты сулзрдан Сыйпай coFHn кел, булт, (151.) 255

Жорарры ершi кьыбырлап, s S rLбырлап, сейлейдк Мен астында аманд Кажу бар ма мен сс Намазигер еткенше Taiwan мшген буры Сол жерде шал куд «Ак сауыт сонда сейлейдй Батыр Сайыи, хорыкпашы, Бвтен ce3Ai, айтпашы, Катарланган хамалды Буза алмасая, саран серт. Торыз набат ох жетпес, Ох жетшзеем, маган серт» (153). Береке береш басына. Кыргауылдай xopFanan, Беденедей жоргалап, Кыдыр келсш касыда...» (154). Ауыз эдебиетшдеп кездесетш кейштеудщ yarinepi осылар. Булардык шыру тектернйц де негЫ халык, сана- сынын сэбшйк кезжде жатыр. Табират кубылысын эл1 тус1мбеген табигат жанды нэрсе, жануарлар да, заттар да адамша свйлей алады деген урымнан турандыры анык. Адам баласыныц ем!ршде кездесетш пэле мен ка- залардын да езшше нелерi бар, олар да адам Tapi3fli ic- эрекет icTeftai, керемегп касиелмеи 6i3re кершбейд! деп, оларга ат койып, айдар тагып, «кыдыр дарыды», «Кут конды», «Журт келди, «бэдж кештЬ деген тэр1зд1 сездерде сол наиыммен байланысты жандандырылып айтылран сездер. XVIII гасырдык соны, XIX расырдык 6ipiHiui жары- мындагы, Абайга дейшп тарихи эдебиегп алсак, олар- дын влендершде кей!птеулер мейл!нше аз кездеседй Ке- Й1птеулерд|'ц ен квп кездесу! керек табиратты суреттеген 256

влендерд1 ал сак та, кейттеуд!н негЗзг! т1л болып санал- майтындыгын квру киып внес. Казак даласыныц бай табш атын синаттаган талай кушт! акыпдардын талай одем! ©леи. жырлары бар. Bi- рак, бэршде де тек сырткы ксскшш беру, поэтик тшдер- дщ баска турлер1мен жай портрегш рана жасау. Ж ал- гыз Лбайдыц алдиндапд тарихи акыидзр Fana емес, Абайдын, ез густ ас акындары туралы да осыны айтуга болады. «Жайык, Cciil кг Г:теп;н, Агашык анбар квр!.нгеи, Жаиырагы жерге топлген, Жапырагы жасыл ала камкадай, Бутары бурама k\\'mic алкадай, Балдырганы соккмлап, Боз сазаны токтыдай, Буланы жырак караген, оУ^Кайыш^ЖайЫРЫМ, Жок efli конус айибын... (155). Абайдын алдындагы одебиетче Солсын, ез ква.ндеп эдебиетте болсын, табигатты суреттеуде Мурагтык бул елеш ен квркем, мандай алды влецдердеи саналады. Сондыктан, баска мысалды нелырш жатудыц кажет1 аз. Ал, осы олецд| поэтик Ti.i жагынап алып карасак, ж ан - сызды жандандырып айту, я п ш , Ket'iinrcy жок. Табигат кубылысьш сол вз калпында сурегтеген де койFan: Бул жалгыз М урат емсс, барлыг.лна тем. Б1зше, Абайдыц алдыидагы Бухардан басталган поэзия, к епи п лти д с, дидактикалык поэзия болды. Ди- дактикалык поэзия улп-енсге уйретерлж накыл евздерд! керек еттк Абайдын тустас акыидарыпыц, Алтыисарии- нан баскасы, сол одебнеттщ улпеш де ccTi. Ксшптеудщ аз кездесуппн 6ip ceGe6i осы Topiani. Exiniui ссбобк бул flayipflin акындары, o.w pi сол бурынгы ауыз одебиет!- iiin жаксы традиниясын алса да, ауы з эдебистнпн KcfiGip жактарын тым жабайы коряк Бул кездег! акыпдардын ой-саиасы атам замангы жокк.а сенушшктгн аиа- гурлым жогары екенairi cosci3. Сондыктан, жануарлар- ды сейлету, не табигат кубылыстарына бас ию, бурын­ гы «кут», «жут», «кыдыр» тор1зд 1 иелерге бас шо олар- га eiifli ескишлдп< коржди Ал, Keiii.'neyvu жаца д-oyipre лайыктап, мадеииетт1 елдердщ акындары Topi3.:!.i жаца-

ша куруша ол акындардыц жетюлжы мэдениет1 болмады. Mine, осы себсптермен байланысты Абайга шешнп оде- биет1м1зде кейштеу поэтик плдщ срте туып, кеш калган TypiHiH. 6ipi болды. Абай кейштеуд) кайта TipijiTTi. Эртурл! eMip кубы- листарыи суреттеуде болсьш, автордыц oft-ce3iMi, eMipre кезкарастарып жанди t-Tiii айтып беруде болсын ен куш- ri курал екешн танытып, ез елендершде, аудармала- рымда кейштеудщ тамаша-тамаша улплерш керсегп. Абайдыд атышулы «Кыс», «Жазгытурым» тэр1зд1 елец- дер{, «Каранты тунде тау кзлрып», «Теректщ сыйы» сы- кылды аудармалары непзшде кейштеумен жазылран. Абай кешптеу жешнде бурынгы ауыэ эдебиепндеп >збен кеткеи жок. Сол кездег1 орыс эдебиетшдеп кейш- теулердщ, acipece, Лср.монтовтын табигатты суреттеуэдь ciH улгi CTii. Ауыз эдебиетшен алтаны жаисыз нэрсеш сенлету болды. Eipaic, Абайда ондарыдай «табыну», жалбарыну жок. Абай табигатка жан бтредь кнмылда- тады, сейлетед!, сез!ид1ред!, 6ipaK , еск|' эдебиет нуска- ларыпдагыдай оларды шын жаны бар куш деп урудан Абай аулак. Табигат кубылыстарын акын кешптеу ар- кылы суреттесе, ол oFan cenrenairi емес, суреттеген иэр- ceciii окушылэрынын кез алдына жанды турде елестету. «Куи жокта KictMcinop жуллыз бон ай. Ол кайтсш кара тунде жаркылламай, Тан аткан сон шытарын кунтц бшп, Oui кашып, бола алмас бурынгылай. Кун — куйеу, жер —калындык, сагынышты, Кумары екеушн! совдай куштК Кун кырыпдап журпндс, век кожандап, Куйеу келд1, ай, жулдыз кетш кысты. Ай. жулдызга жылы жсл хабар берш, Жаи-жануар куанар тойра eaipin. 1Аэалы, ак карпами сыне тастап, Ж ер кул мдер азше шырай 6epin, Кун Kyfteyiii жер кексеп ала кыстай, Bipeyiiic feipeyi косылыспай, Кении кун лебжс тойтаинан сон. Жер толыксш турлепор тоты кустай... т. б.» (Абай, I том, 124-бет). Абай табигатты суреттеуде мэдениетп елдердш таби­ гатты жандандырып суреттеудщ улпсш алды деу1м1зге Абайдыц «Кыс» дегси e.’ieui толык долел бола алалы.

1«Ак кшмд , денел!, а к сакалды, Сокир, мылкау танымас Tipi жанды, Ycri-басы ак кырау, туш суык. Баскан жер| сыкырлап к е л т калды, Дем алысы — ycKipiK, аяз бен кар, Kapi кудак — кыс кел'ш элек салды. Ушпадай беркш кнген окшырайтып, Аязбенен кызарып ажарланды... Булттай касы жауып eni кезш, Басын ciaiKcc, кар жауып мазанды алды. Бурадай бурк-сарк етш долданганда, Алты канат ак орда уй шайкалды...» (Абай, I том, 83-бет). Кы-сты жанды нэрсе етш керсетудщ элемент) Абай- дан бурын да болды. «Кылышын суйретт кыс келедЬ — дейд! казак. Кысты каЬарлы батыр, жауынгер бейне- с)нде утады. Bipan, Абайта ш ейжп эдебиетт'щ кай нус- касын алсак та, кысты аксакалды шал бейнесшдс сурет- теу болтан емес. Кысты шал бейнеЫнде суреттеу орыс эдебиетше тон нэрсе. Орыс акындарынын эр дэу1рде квп суреттеген атышулы «Дед морозы» Абайдыц кысты су- реттеушде neri3ri тулта (праобраз) болып отыр. Бул ау- дарма емес, Абайдыц ез елець Эйтсе де, кысты дед мо- роздыц бейнесшде суреттеу казакка тэн нэрсе емес, орыс эдебиетше тэн. Некрасов езшщ «Мороз, красный нос» деген поэма- сыныц 6ip жершдс: «Не ветер бушует н ад бором, Не с гор побежали ручьи. Мороз — воевода дозором. Обходит владенья свои... Идет — по деревьям шагает, Трещит по замерзлой воде, И яркое солнце играет В косматой его бороде...» — деп суреттейд! (156). BipaK, Абай орыс эдебиетше елш- тесе де, букшдей олардыц ыкпалына 6epiain кетпейд). Оны казактыц ез утымына жакындатады. Кысты жанды нэрсе етш керсету казакка ж ат ем естт жогарыда ай- тылды. Орыстан алганы — кыстык «ак сакалы мен юл акка KHi»yi». Кыстын орыс эдебиетшдеп icTeflTiH ic-эре- кеттерй айдын музды сыкырлатып, сыцсыган калын 2.59

aFauiTbi жарып eTin, таги баска, солар Tapi3fli эртурл1 вз мснилгш кузетуип (дозор) болса, Абайдын кысы, ка­ зактын езше таныс «itspi куда», «шабынатын бура» бей- несшде, опыи журген /Kepi Некрасовтарыдай кальщ то- гай, айдын муз емес, Арканыц жазык cap даласы, кыс ызгары баткандар, балыкшы мен ну тогайда араш Kecin жаткан орыс крестьяны емес, «Шидем мен тон кабаттап киген казак малшысы» мен кыс титырына жеткен тебш- деп жылкы. Кыскасы, Абан тек ел1ктеуш| емес, ел!к- теген пэрсесш езшше менгерушк Казактын урымында бурын шал бейнесшде суреттелмейтш кысты, ез ел'пйк турмыс-салтына байланысты байырры, кол бала образ- дар алып, казактын урымына сай келт!‘ред1 де, елд! езшдш eTin шырарады. Бул T3pi3fli улкеи шеберлж — Абайдын каламына жалпы таныс нэрсе. Абайдын, орыс акындары, acipece, Лермонтовтан ау- дарран елендершде ерекше орын алатын нэрсе табират кубылысына тек жан 6iTipy гана емес, жэне ш 6iTipy, сейлету дед5к. «Капказдай кузда тугак перзенттенмш, Булттын cyTin iiuin ер жеткенмш. Казбектен, агам, ceni кексеп шырып, Kim кактыкса жолымла куйреткенм|'н. Аптырып, асау min келл). аксакал, Тау, таска адамзатка салып жанжал; Дем алайын деп келд|'м, аш койнынды, Сэлсм-саукат акелд1м, кош керш ал» Экелгсн буры менен маралым бар, Адамиан тартып алган кеп малым бар. Ертокымы. атымси, каруымен Ер шеркешт! экелген амалым бар. «Муиын 6api — тартуым Ызге, дейдн «Акылынды айт, аксакал, 6i3re» дейди «Бакша, зауыт, жайларды кылдым талкан, 3p6ip бай жалдап жатыр жуз ксдейД!». Картан Каспий калибан бойыменсн Терскке кезш ашып упдемейди Азыркандып,— бшемш, аксакал шал Teirrci'inuiH сазше Кулагин сал. Казак-орыс катыиы —6ip сулуды Окелт ем, кайтейш, оны-дагы ал.» Kapi Каспий кара кек кезш ашты, Жилы жузбен Тереккс амандасты. Жыбыр кагып, козгалып сылк-сылк кул!п, Катындм алии, кышксыз араласты...» (Абай, Г том, 112-бет). 260

Бул еленге Терек езеш жанды адамдардын амалын- дай ам алдар жасанды жэне жанды гдамдарша сейлейдй Кыскасы, табигатка жан бп-ipin, айтайын деген ойып кейштеу аркылы беруде Абайдын бул аудармасы езш'щ орыс тйлшдеп нускасынан 6ip де кем туспейдй Абайдын бул ар тэр1зд1 пейзаждык елендер1 эралуан. Олардыц iKei\"i6ipeyaepi символ, кейб1реулер1 аллегория, ксйб|'реулер1 ж ай рана суреттеу, Keii6ipeyaepi кейштеу болып келедь Символ мен аллегория бурын талданса, кейштеу туралы к.аз!р айтылып отыр. Сондыктан, таби- рат керйпсш кейде жай гана суреттеушшк те аз кез- деспейдк Муны алдыдрылармеи шатастырмау ушш 6ipep мысалдар келт1рш етелис: «Жазды куш инлде болганда, Квк орай, шалгын, бэйшешек Узарып ecin толранда, Kypnipen жаткан езенге, Кешш ауыл конганда...» (Абай, I том, 64-бет). «Жслс(з тунде жарык ай 11Сэулеа’ суда д р'лдеп, Ауылдын жаны терец сзй, 1Тасыган езен кур лдеп...» (Абай, I том, 202-бет). Бул узп!д1лсрде дс табират суреттеледь BipaK, мунда символ да, аллегория да, кейштеу де жок. Табират Kepi- HiciH сол калпында эдеммеп суреттеу рана бар. Сондык­ тан, бул сон.ры айтылрандардын алдыцгилардап Ж1г1 белек. Сонымен катар, анта кстетш жэне 6ip мэселе — поэ­ тик Т1лдерд1ц баска турлерпмц кеГиптеу|‘мсн байланыс- тары. Ттлде 6ip сез екпшп сезбен байлапмсын, 6ip сей- лем екппш сейлеммен байланысып кана ой-шк!’рд 1 уктыру, марына беру Т1лдщ жалпы зады десек, поэтик п'лдср де бул зацра багынады. ©Mip кубылысьшын эр турл! суреп'н жасауда поэтик тйчдер эрдайым байланыс, карым-катыста болып отырады. Олай болмауы мумкш де емес. BipaK, эр жардайга, суреттемек eMip кубылысына лайыкты. согяп сэйкес, поэтик тышш 6ip typi 6ipiiuui

орын алуы мумкш, мысалы, Абайда адамнын, не баска нэрсешц портрет1н жасауда Ke6ine эпитет, сосын тенеу- дщ колданылуы тэр1зд|, бул бурын айтылтан. Энтсе де, ол жай поэтик т т д щ баскаларынык араласып келуше багет емес, кайта, Keii6ip жагдайларда керекп де. Жо- FapFuy3iHAi келпрген Абайдын«Кыс»елецш алсак, акын мунда айтайын дегенш кейштеу аркылы айтпак. BipaK, кыскадем алгызып баскан жерш сыкырлатып, журпзш кою ушш эуел! поэтик ллдщ баскаларынык кемепмен (эпитет, тецеу, метафора) кыстын езш акынга эуел1 аксакалды шал кескшше келт1р' ш алу кажет болды. Сондыктан, «Денел), ак кшмдз, ак сакалды, сокыр-мыл- кау» деген эпитеттерд1, «Дем алысы — ycKipiK, аяз бен кар» деген T0pi3fli метафораларды колданып отыр. Мун- дай байланыстар акындарда кездесед1 жэне ол зад- ды да. Сейтш, Абайдык поэтик тшдерпиц баска турлер! же- ншде казак эдебист тшне коскан жацалыктарын же- келеп керсетсек, кейштеу Абайдыц жазба эдебиеякпзге бутшдей коскан жакалыгы деи айтура болады. бйтксш, ecKi ауыз эдебиетшде eMip кубылысын сурсттеуде поэ­ тик тшдщ непзл 6 ip Typi саналып, XVIII—XIX гасыр- дын эдебиетшде де колданылмай, не аз кездесетш кешп- теудц Жака дэу1р, жаца ой-санага сэйкес, жаналанган турде кайта тгра'лш, поэтик тшдердщ eMip кубылысын суреттеуде санаулы куралынын 6ipi eryi казактын эде- биет т!л!н жасауда, сез жок. улы екбек. Сонымен катар, Абайдыц кешптеуд1 колдану жол- дары эралуан. Олардыц эркайсысында улкен шеберлш, м1скерл1ктер бар. Олардыц эркайсысы жеке талдауды керек етедк Эйтседе, сол табигатты жанды етш сурет- тсудш сез1м дуниесше кандай эсер eTyi жайлы «Мен кершм узын кайыц кулагакыи» деген еленшеи 6ip узш- fli келт1рей!к: «Мен кер.-им улыи кяйын кулага ныл, Бас урып кара жерге сулаганын. Жапырагы саргайып, е.имЫреп, Байкустын KiMтыкдайдыжылаганын. Мен кврд1м ойиап журген Кызыл кюк, Кеудесше мылтыктыиofu rain. Калжырап, кансыраган, кабак тускеи, Юмге батар ол байрус тарткан куйж.

Куи шуакта жатады калт-калт етга. О дал шбраг алар жан 6ip белек-Ti». (Абай, II том , 113-бет). Табигат кубылысыи, жан-жануарларды кейштеу ар- кылы суреттеп, не терец ой, не терен сез1мдерд1 беруге болатындыктыц бул узнш айк.ын у л п а бола алады. Абайдан кейшг! казак эдебиетшде кейштеудin поэтик Т1лден улкеи орын алуы да Абайдын эсер! деуге болады.

IX тарау АБЛП 0ЛЕНДЕР1НДЕП - ИРОНИЯ, САРКАЗМ, ГИПЕРБОЛА (ЭС1РЕЛСУ) ЖЭНЕ ЛИТОТА а) Ирония. Ирония, сарказм, гипербола, литотаны бурынгы поэтик tJji туралы енбежтердщ б|'ркатарында (А. Виноградов), таги баскалар образды сездердш же- ке Typi деп карайтыи. Жокаргы дорежсл! оку орыидарында колданылып журген кейб1р оку куралдарында Г. Н. Поспелов («Эде- биет теориясыа, 5 1-бет), Л. И. Тимофеев, («Эдебиет тео- риясынын непздери 102—103, бет), Б. Томашевский («Эдебиет теорнпсы» (поэтика), (39-бет) тропанын ерек- ше 6ip Typi доп талдайды Ирония мси сарказмды А. Ти­ мофеев те, Б. Томашевский де б!р нэрсе деп танып, сар­ казм деген созд1 мулле колданбайды. Г. И. Поспелов «Co3.fiк ирония, илеялык ирония» деп eKire болед1 де, сол мтаптын 187-бетшде «Ирония- нын. ек «oFapFW сатыдагы Typi сарказм аталынадн» деп ескерту бередЕ Бул авторлардын ирония, сарказм, ocipece, гипербола- ларды тропага. оныи 6ip тур! метонимияга жаткызуы ду- рыс па, жок па, оны ашык кялдырып, поэтик тшдердш бул турлер! казактыд ауыз эдебиет!, тарихи эдебиетте кандай орын алады соган гана токталмакпыз. Элетте, создщ, не сойлемнш сыртк.ы курылысына iuiKi 264

мазмуны к арсы кел т, e3i келеке ретшде айтылса, ондай сезд! и р о н и я дейдй Кара KiciHi «annaFUM», пушык, Kicim «квнкагым» дву — и р о н и я . Ирония ауы з эдебистшде де, тарихи эдебиетте де кез- деседь Айман Тенгеге: «Менде де бар 6ip жаман, Не кылайын казактын Жуйр|'п мен жоркасын...» — ( 157). ДвЙД!. «Менде д е бар 6ip жаман» деп отырганы — Эл1бек, езйпк суйген ж т т 1, «Жуйр^к пен жор Fa» деп отырра- ны — езш щ sp i менсшбей, api ж ауы санап жургеи nici- ci — Квт1бар. Абай алдындагы жэне тустае эдебиеттерден 6ipneuie мысалдар келт(руге болады. «Айтатугын жен!м бар. Ишанга не десем де, Жумакка тура бастайтын, Ел ccpneci квсемге» (158). Д улат осы узшд) кели'рт отыркан елешшн узына бо- йына молда-ишандарды шенеумен, жерлеумен болады. Ек|'нш1 6ip жершде: Елге иман б ер м ек с т » ,— лейд). С вйтш oTbipFaii акыннын «ишандаряы ж ум акка бастайтын ел cepKeci несем» деуш окушылар KepiciHiue YFaflbi. Свз С9Йлемлер|'ши сырткы курмлысы мактагт тур- са да, мазмуны oFaii туп-туря к ан т ы . «МэшЬур Ж vein. журттан аскан lueiuencia бе. Яр топта свйлейтурми квсеотю бе, Жергктгг. канат. куДрг«. балгяла-нч. Даимшлан. булбул, туйо, осенсН бе?» (150). Мугша да МэшЬур JKvciirri кекету ретшде айтып отып. Иронияиыи калай куоылатынын айкынырак керсетет5н жэне 6ip мысалды «Б!ржан мен Саранык айтысынан». келт!руге болады. Айтыстя неНчг? тяртмстмц 6 ip i— Гчрягып аГп-тырып

койган Kyftcyi Жиенкул. Тартыс Жиенкулдыц айналасын- да болады. Жиенкул 6yKip, мейлшше сиыксыз, жарым ес. Б1ржан осыны т1лге тиек етш, CapaFa «Аулыцнык жаксыларын мактайсын, олар жаксы адамдар болеа.'сен- дей ел камын жеген кызды ер азгыны—буюрге берер ме efli,» деп келед1 де: «Шыбыктай JKiriT шыгар ец! нурлы, ©Hepi езш тендес сепз кырлы. Шеберден мш алатын мппскерст, Ер шырар тоты кустай кеше турлБ —(160). ДеЙДК OFaH Сара: «Кврмесш Б1ржан салга ай сек1лд1, Ак куйрык квшл ашар шай сеюлдь ¥сынса. кол жетпейтш артымагым Аррынра баламаймьш тай сек1лд>. Асылым берген кудай вз банима. Тенелмес жеН Б1'ржан тырнарыка. Найманла у™ даря* саят KppiM Балык боя нннгешм кармагына...» Б1ржаи мен Сараныц екеушщ сездершде сыртынан Караганда, Жиенкулды аспанга шырарып мактап отыр- paHFa уксайды. Шыныпа келгенде, марнасы керкшше, Жиенкулды келеке етш отыр. Жалпы ал ганда, Абайдын алдындары, ез кезждеп ирониянын Typi осылар тэр13дК Бул узшдйпер тек капа ирониянын не нэрсе екенш айкындау ушш алынып отырган жок, сонымен катар, ирония Абайра шейшп эдебиетпзде де поэтик тшдщ не- ri3ri Typi болрандыгын кврсету уиин алынып отыр. Абайдын вз елендершде де ирония жш ушырайды. Абай иронияларынын кепшЫп элеумет ем1ршдеп мшез- кулыктардагы кемшшктерд1 мжеу, шенеуге арналады. «Той болта, тон киелж, жур баралык, EipiHi3fli 6ipiMi3 зударалык...» (Абай, S4-6). «Мундай ма едщ, ана кун, Мунын калай, батыр-ау». (Абай, 86-бет). дегендер тэр1зд1 мшез-кулыкты шеиеудщ калпын ша- нышкан жай туршен бастап, элеумегпк мэт бар улкен мэселелердщ езш де ирониямен суреттеген елендер Абайда аз емес. 266

Мысал уш!н «Кайтсе жеюл болады журт билемек» — деген в л е щ н алалык. «Кайтсе жешл болады журт билемек. Журты суйген iiopceHi о да суймек. Гимн бер.'к боп, нэпа'ге тыю салып, Пацсымай, жайдаксымай, ipi журмек. Сасканынды керсетие еитамге б!р, Свйтсс де ipiciMen кенесш жур, Kefi6ipiH KayinreHjip MiHin тауып, Kefi6ipiu жилы сезбен кешлденд1р. Кершбе ел кез1ке эсте коркак, Жанды жан дсмейтурын жан шыгып бак. 1Анда-санда кутырган жаман емес, Оныкды ЖИ кылмай жане бол сак. KiciMci канда журсен, олжака ток, Шукыма халык кезшше каргаша бок! Журт жас бала, жылатып тартып алма, Б 1лд|ртпей ептеп алсан залалы жок. Ж ат елгс жалаFailда свйле шэргез. Тар жерде тайпалудан танба эр кез. Жатты «жау» деп елпим ypniiTin ап, «Жауга жабдык» деп жиып пайда кыл тез!» (Абай, I том, 154 бет). Бул в л е к сырт Караганда ел билеу жешнде айтылган 6ip всиет елек тэр)зд1. «Ж атты жау деп eninni урппт!п ап, Жауга жабдык деп жиып, пайда кыл тез»,— деген тек сонты ею жолын окы ганда гана жогаргы ай- тылгандарынын, кекесш eKeniu б айкайсы д. BipaK, б|‘зд1к бул жердей айтп агы м ы з — елекш ц свз, сейлем курылы стары гана емес, соиымен байлапысты эр! оиын. м азм ун ы . Демек, Абай бул ел ец ш д е ез кезш деп ел баскаруш ы лары н ы н образин ж а с а д ы . Олардын. ж ай Ка­ раганда т э п -Toyip сеюлденетш ic-орекет, мшез-кулыкта- ры алдау, к в з бояу, бой керсету, б у л а р перде Fana, шын беттер пе р д е ш н аржагында, ол ж ауы зды к, кесер к ец |р - дек, карабасты н камыиан api бар а алмайтын ез!м1шлд!к деп, Абай eTKip ирониямсн о ларды шенедк Кейшп у рп ак - тар мундай ic-эрекеттердеи а у л а к бо л у ушш, ж огаргы - лардын сумды к мшездерш журт алдына салып маскара- лап, кулю етедк Бул ж эйт— улы акыннын иронияга тек улкен мэп бергеш'н кврсетш к а н а коймайды жэне ирония акынынын эр ту р л ! eMip куресгаде к у п т куралыныч 6 ipi болгандыгын д а кврсетедг 267

Ирония Абайдыи вз eaeim epi F aiia емес, аудармала- рында да ж ш ушырайды. Абай Крыловтан алган аудар- маларында кездесетш ирония, сарказмдерш дурыс Tyci- Hin, мэшн 6epiK сактайды. «Ш епртке мен кумырсканыи» аягындары: «Ты все пела — это дело...» —деген сезш ка­ зак урымына д эл келт1рш: «Кайтан колы тимегт, влеки», они», епл ер. Ала жаздэй эн салсан, Селк'лде де билей бер» — (Абай, И том, 127-бет). деп ирониямен 6iripeai. С а р к а з м — ирониянын yaFaflF aii Typi. Мунын да neri3ri мазмуны — ем1р кубылысынын кейб!р жарын мыскылдау, шенеу. Айырмасы: иронияда 6ip нэрсеш шенемек, кекемек болса, iuiKi мазмуны кекесш болганмен, свз, сейлем!и)н курылысы, м актаган тэр1здешп, буркеме- ленед1‘ десек, сарказмда coiifh буркемелеу жок, шснешн, мыскылдайын дегенш ашыктан-ашык шенейдй Сарказм иронияга Караганда анагурлым втюр, аиакурлым улы. Ирония мен сарказм 6ip норсе деп карантын авторлар- дын: «сарказм — ирониянын ен жоиарры сатыдагы тур!» деГгпш де сондыктан. Эрине, бул niKipAl де кате деуге болмайды. вй ткеш , ирония мен сарказмнын жакьш екеш сеза'з. Сондыктан, ирониянын ж огаргы тур! сарказм деу- дщ сш кател!г! жок. Бул екеушш арасы жакьш екещцп'н Шериняздмц мнна олентен керуге болады. Баймагам- бет Шсрннязга хапымын макта дсгснде: «Ханымныи колб»liniii недгсшнай. деп ирония,зык турде ма.зянтяоа. жам анда легенде: Ш о р ти т спйлрр w ire ясуын-ай. XaiiNMiiMit йойы аласа. мурпы кайкы, Tail -.liin-cii мега»iinriit кашырымдай»—(162). деп, сарказммеи ханымды кодеке стедг. Эрине, бул да сарказмныц нактылы к у и т Typi емес. Абай алдыггдары казак эдеб«ст!ие т о л у жасасак, бае- калармен сллыстырганда сатнралык елепдерд1 Ks6ipeK шыгарган Д улат. Опын бул токтсс елен-жырларында сарказм жтм уты рай.’нт. Мыгялы:

«Жатып iuiep жалмауыз, Борсык тумсык канды ауыз...» «Ксиссбай а.згын туркан сои, TlereylK afiFup сыкылды, Yflipitui суйылтып, Тан, кунанды куганеыц, «Ел бнлерлнс icin ж ок, Дегдар екес будансын. Ырысыи паранын, Котара куйса тоймайтын, «Ашылгаы абдеч араныи, Tyfieni жутеян тугшен, Биеш жутсац бупмсн Какалмай 6ip-ai< толгайтын...» «Ишан слд! аралап, Кошкар, теке жинадын. Мандай алды бай болдын, Килыгон неге тыймадык. 0зш алсан жуз аз деп, Берсец 6ipai кнмадьщ. Жетерлй( болды елге де, Ceniii бергек иманын...» «Акылы жок м олдалар Иман сатпак тиынга, 03iH де сатпак тыйынга Елге иман бермексщ...» «Майордын алса буГфыкын, Борбайга кысып куйрыгьш, Ел пысыры жортады. 03i елд! коркытыл, Онан ©31 коркады...» (16.3). Мунда акын езппн жек керген, шснейш деген нэрсе- лерш ашыктаи-ашык мыскылдайды. Кожа-молда, елдщ сол кездег! атка мшфлершш ic-эрекет, мшез-кулыкта- рын акын каидай жексурыи деп таныса, омы суреттеу уннн колданатын сез, сейлемдер1 де соган лайыкталынып курылады. Абай елекдершдеп поэтик тждерйпн баска тур1мен салыстырганда сарказмды ец кеп кездесетш тур! деп атауга боладьг. ©з магнасында колданылатын, ауыстыру магнасында колданылатын, немесе, фигура —турЫде сарказм камшынын взеп T8pi3fli ер^лш отырады. Ол зац- ды. 0 йткен1', кандай акыннык болсын, жауларына карсы куресте колданган кушт'1 куралынын 6opi — сатира. Сати- ранык т ш непзжде ирония, сарказм, acipece, сарказм де- сек, Абай елецдершде поэтик Т1ЛД1Н. бул Typi не уийн кеп колданылатьшыныц сырын 61'лу киыи смес.

Абайдын эр турл! такырыпка жазгаи сатиралары кап. Олардыа Heri3ri т ш —сарказм. Мыеалы: «Жылуы жок бойынын, Ж ылмирзны исткет. Кубылуы ойынын — Кетпей куйтыц еткенй Муклы жылиан кшмш Болыс болса тусшщ, TyKcirin салар тырснып. Бip кермекке тап-тэта Казаны мен калбаны; Деи айиалмай ант атты. Букет, быкып эр жзры. Сеней аяр xyri жок, Були жаксы Kepinin, Byriii жалын, ертек шок, Ce3i мен e3i белшш...» (Абай, I том, 214-бет). «RyiirriaepiM сез айтса. 1Пас изеПмш шыбындап, э лс здщ сезн! салныртсып, Шала урамын кырындап...» (Абай, I том, 87-бет). Сымбаттанып, сымпиып, там саткан, — Бурандап жылы жузш ас том, 170-бет). Ант ургапга косылма, кезс'п (Абай, «Бойы былган, Ce3i жылмаи, KiMai керсем, мен сонан Бетл бастым, Катты састым, (Абай, I том, 43-бет). Б13 жорарыда Абай сатирик акын, сондыктаи, онын елендершде сарказм жш кездесушщ n eri3 ri ce6e6i сол методымен байланысты дедж. BipaK, Абайдын осы эд1стй мол колданудын жанриа кошушщ езшде улкен мэн бар. Абайдын алдындагы тарихиэдебиеттен азды-кегт ез ке- зш сынаран, жамандык жактарын шенеген сатирик акындар деп Дулат Tapiafli 6ipeii-capaH акындарды рана.

сосьш Шортанбайды айтуга болады. Ал, XIX расырдын екшип жарымында Абайдан баска еншмд! де айта ал- маймыз. Абай сатирик ретшде ез кезшде дара акын бол- ды. AKaHcepi тэр13Д1 кейб1р акындарда кездесетш сати- ралык елсцдер адамдарра арналтан, жалпы элеуметтш мэш аз. К,ай ке зд е болсы н сатира e M ip ;u ,n e ем1рдеп адамдар- ды келеке е т у , мыскылдау, с о л а р д ы н эр турл! жаман жактарын ж у р т алдына салып маскаралау, кулу. Бул акынныц eMip тану, квзкарастары ез кезшдеп устем тап, билеуш1 таптыц С лепне кайшы келген кезде туады. Не кептщ, не белгш 6ip топ, немесе, тап атынан курес майданынан шыгып ез бойындары бар куш, бар кайратын жанакы устемдш етутшлерге карсы жумсайды. Карсы жатынын эр турл1 жаман жактарын кереген ке- л!п, олардын жанына салура ез колындары куралдын ен eTKipiH жумсайды. Абайдын сол втю р куралы шындык (реализм) жэне сатира болды десек, осыдан келш сар- казмныц Абай елендершде поэтик т!лд!ц нег!зг1 6 ipi бо- лып саналуыпын 6eri ашылатын сыкылды. деп акыниын ез! айткан, XIX гасырдык екпшп жарымын­ да еск! феодалдык курылыстын елд! ел етпей, жер етет!н эр турл! талас, тартыс, бак, кундестж, жалкаулык, на- дандык, пэлекорлык тэр1зд1 ic-эрекеттершен жершген, халык камын ойлап, жогартыларта сез1мен катты курес ашып, ез журтын мэдениетке, адамгершшкке ундеген де Абай болды. Абай елендершдеп сарказмдш ащы тшдщ тууына пепз болтан себеп те, онын улкен MOHi де акыниын ез ке­ зшдеп, элеумет ем!ршдеп шорласкан кайшылык, зор тартыстарта белсене катысуы болды. Курес сатираны керск етсе, сатира ирония, сарказмды керек erri. Бул 6ip. F.KiHHii, Абай элеумет eM ip iH fle ri эр алуан мэселе- лерге сын квз!мен карап, езшшс кемнплжтерш шенеудщ кернект! улпЫн Салтыков-Щедриннен алтан деуге бола­ ды. «Ойында ж ок олардын Салтыков пен Толстой» деп Абай жай айтпатан, акын оларды ез! устаз eTin, баска- ларта да ул п ретшде, усыну реннде айткан. Салтыковтыц сатирасы еск! Россиянин келенкелш, кертартналык жатын шенеуге жумсалып, демократтык 271

идсяны колдау, оиаи бегет болушыларды алтаре шаншу болса, екеуш 6ip сатыга коймаганмен де, талай мэселе- лер жешнен екеушщ арасында niKip ж арында ундеспп кеп. Олардык алыстан уштаскан осы niKip ундесштер1 6ipi екйшисше елжтеген стиль уйкастырына нег1з болды. Абай сатирасынын, демек, сарказмнщ 6ip тамыры орыс эдебиеп, турасын айтцанда, Салтыковтын творчество- сыида жатыр. Mine, осы айтылран ем турл! жагдайдык жиынтыры Абайды улкен сатирик жэне сарказмдж тиццк устасы б) Гипербола (Эарелеу), Литота. Эарелеу —эр тур- Л1 кубылысты ете асырып айту. Ондары мацсат,—адам- нын ой-сез!мше тез эсер ету, суреттеген нэрсесш улкей- тш, кезге елестету. Эарелеу еленде де, жай сездерде де жш кездеседй «Кеп туюрсе, кел болар», «Кара аррымак арыса, карга адым жер муц болар» деген тэр!зд! мэтел, макалдардын e3i эарелеумен айтылган сездер. Канша адам тумрсе де, кел болмайтынын, ат канша арыса да бтгейпн ic жоктыгын аниарту унпн, не арыган атка жакын жердщ ез1 алые кершегшд1гш айту yiniii 6ip нэрсешн ен аргы шегш алады. Шр нэрсеш' ете улкейтш айтуды эа’рслеу десек, ете кпшрейтш айту литота делшедь «Ойнан-ойлак жерлердщ Ат шалар оты калмалы»,— дегеи ei(i жолдыи соцгысы —литота. Оарелеу мен литота 6ip нэрсешн ck'i жагы тэр1зд‘1. EKeyi белек те, 6ipre де колдапыла береди Эйрелеу де, литота да поэтик тшдщ баска турлер1мен, acipece, тенеу, метафорамен байлаиысти турде ете жш ушырайды. «Гтсктейш c-piiiiien дегеи жолдык алдыцгысы ос1рслей тенеу де, сонрысы — литота. «Айдын-айдын сулардьщ аяктай суы калма- лы» —- литоталык тенеу. Эа'релеу де, литота да жалпы ауыз эдебиет!, acipece, жырларда кеп кездеседй Bip сезбен айтканда, Абайра .'icfiiiiri эдебнетйздш бэрiне тон, Typai eMip кубылысын 272

суреттеуде ен cyfiin колданылатын тьлд!н 6ipi деп айтуга болады. АУЫЗ ЭДЕБИЕТ1: «Bip Myfiiaia жер Tipcn, Dip муй:зй| как Tipen, Айнэлайын, кара булт. Келий бермен жакыпдап...» (164). «Кызыл бас карее, ж ан тарткан, Кырык кулаш Кызыл дэу...» «Жогаргы epini как Tipen, Тайбурыл сонда сейлейдь..» «Терт аягы тиген жер Т есте жаздап со лк етп...» (165). «Эр жарадак аккан кан Су сыкылды саулады... Ек1 коины толыпты, Бозмунайдын со.т нунде Кезшен аккан жасына...» (166). «Бел1 нэз]к талып тур 1Тарткан сымнан жщшже, Уз Д!п кетпей не гып тур...» (167). ЕтектсШн epiHiieii EKi eaici калыпты. Киган камыс кулактан Dip тутами калыпты. Жалбыраган жалыпан, Култеленген куйрыктап Bip тутамы калыпты...» (168). А Б Л й ГА ШЕП1НГ1 ТАРИХИ ЭДЕБИЕТ: «Аккан жасы сел болтан, Етеп толып кол болгаи...» (16?). «Алтыннан сарай салдыргаи, Ол салдыргап сарайдын. Айналасы айшылык, Келденеш кунишнк... (170). «Б1зд1н апау Нарында Bip тэбелер бар ед1, Айналасы ат шаптырса жеткИз. Кикулап ушкан кыррауыл Куншде кулай да басып етюа'з». (171). К. Жумалиев 273

«Телегей тешз шалкыган Когалы келдер суалып, Т.зеге жотер-жетпес кун болган» (172). «Таулар куйш, тгс жанып, Лебшен iiiCTi казаны». (173). «Бнттей нзрсе калсайшы Бурынгы заняаи ырынга...» (174). «0нер-б1л1м бар журттар 'Гастан сарай салдырды, Айшылык алые жолдардян Кезад! ашып, жумганша Жылдам хабар алгызды...»(175). Сопымеп катар, болмайтын 6ip нэрсеш, немесе, экп- ме дэл саиын б!лу емес, кептшн айыру болса да, пэлен деп 6ip санды Kecin айтуды эшрелеудщ ерекше 6ip тур* дсп 6uiyiui3 керек. Мысалы: «Отыз т)стен шыккан евз отыз рулы елге жайылады» дейдй Шынында, бул, отыз тктен шыккан евздщ кашна елге жайылатынын санап айткан евз емес, санауга болмайды да, максатауыздан шыккан евздщ квп жерге жайылатындыгын айту бол- гандыктан, кейде мазмуны, кейде дыбыс ундееппне ка­ рал flip санды Keein айта салады. Пэлен деп уз1лд1-кеал- ;и турде айту — суроттеп вм!р кубылысыпыи шындыгы- на окушыларын шек келп'рмейтш ет|‘п сенд|'ру. «Yui мыц атты flip1 жерге, Тврт мыц 31гы б.[ Койып кепи бара; «Лттыц иолы каз! Вес жуч к\\лаш ж'пылай....* (17С). 1«Дскар-аскяр Тауц Пар, Кырык чыи шору жауы Пап. Онон кайгып OTPC1R...» (177). iOn салым токсан т iyj|ЛС11Л1Гн’п Найчаниыц О.р жнянын г;pi жаийи...П78). Кыскасы, осы KcviTipreii мысалдар Topi3.ii, санауга болмайтын, санауга болган купде. де антайип деган 6ip порсеш'ц дол саны емес, квнтнТ, не аздыгы. Эйтсе де, со- ны самагапдан, полей дсп 6ip санды i<cciii айту, ауыз эде- GucTi болсын, ЛбаЛгл дейшп тарихи эдебистте болсьш, казак акындарышлп cyfiiii колдапзтып o.nicinin 6ipi. 274

Ауыз эдебиет-i, Абай алдындагы тарихи эдебиетте кездесетш acipeJiey, литотаныц H eria ri турлер! осылар. Б1з буран uiefiiH ri тараулардык бэршде ле Абайдыц кай rypi болсын улы акьшнын. езш е тэн ерекшелтне ай- рыкша токтап, казактыц адеби Т1лше мрпзген эр турл1 жаналыктарын айтып, они мысалдар аркылы, ез1м!зше, дэлелдеп отырдык. Ал, э ар е л еу жепшде окы акта алмаЛмиз. ©йткеш, эс!релеудш ж ада турш i<ipri3yi 01.1лай турсын, бурынры ауыз эдебиет!, не езше дебит' тарихн эдебиеттеп acipe- леу, литоталардыд туршдсй эарелеулер оныд элендерш- де жок. «Конины капп ы достаи д а, душпашган да, Алламаган kim калды Tipi жапда...» (Абай. I юм, 51-бет). 1«Арак шкен, мае болтан журттын 6api, Не пайда, нс зиянии б |де алмай жур...» (Абай, 1 том, 52-бет). Бэрйпц Квт'лш. тыидырып, «bipeyiii ала кермептк.* (Абай, 1 том, 175-бет). Т еп е акмл сураити ..» (Абай, I ю м . 240 бет). Абай елекдершде кездесетш эейрелсулердш н епзп тур» осылар тэр’|ЗД1, жайшылыкда да айтыла бёретж, су- реттеу куралы ретшдс окушыга срокше осер етпейтш дардыга айналган сездер. Позтик -пллердщ баска турле- ршен салыстырганда, опыц влецшде кездесетш ыунын 631 аз. Булар ауыз эдебиет! жырларда кездесетш: «Ж огарпя cpiii кок Tipen, Темсш-i epiii жер ripen...* «Кызыл бае Корее жа» тарткаи Кырык кулаш Кызыл доу...» тэр1зд! эе!релеулердей смес, 6ip nopceni улкейтш айткы- мыз келгенде, колданыла 6c*pcriir жалпы тш д тге тэн, дардылы нэрсс. Абайдын елекдершде колданылятын барлык литота- ны, эарелеуд1 алранда, бурьшкы одебиегтердеп эа'релеу, литотанын улпеше.жакьш ксяСтш; 275

«Коз жумганша дуниеден, И.манын айтып кеткеш-ай...» (Абай, I том, 235-бет). «Берген бе TonipiM сатан езге туыс. Кыласыи жср жапанды 6ip-aK уыс...» (Абай, I том, 173-бет). дегсн тэр!зд[ эа'релеу мен литота б!рнеше жерде тана кездсседт Абай сыкылды жиырма жыл жазтан акында ecKi эдебиеттеп эарелеудщ Typinc жакындайтын (онда да жакындайтын), ете аз кездесу) Абай елекдершде поэ­ тик ткчдщ бул TypiH жок десек те артык болмайтынды- гын керсетедь Бул жерде ею мэселенщ 6eTiH аша кетуге тура келе- дй BipiHiui: ауыз эдебиел, тарихи едебиет)м1зде эЫрелеу неге кэп колданылады. Екпшп: Абайда бул неге аз. Б1зше, ауыз эдебиетшде эЫрелеудщ кеп кездесуЕ онын GMip кубылысын суреттсуде непзп куралдын 6ipi болуы, ауыз эдебиетшш ecKi ам1рд|Ц сэулеа, ой-санаиын сэбилш дэрежесшде тутандытымен байланысты Tapisfli. Баксы жырындаты: «Bip муШз! кек Tipen, Б>р муЛсп жор Tipen» — дсп келетш, эр турл|‘ жын, дыю першердй немесе, acipe- лей суреттелетш эр турЛ1‘ жылан, айдаЬар т. б. образ- дарды алсак, 6ip кезде сондай нэрселердщ болуына се- иушЫк —поэтик ттлдш бул турлершщ тупм тамыры, nerisri cc6e6i болгандыгын аптартады. Сол хиял дуниесЬ нсн, ехпрдеп op турлi кубылысты терен тусшбеуден тугаи идк ксшнплерге улп болды. Солай суреттеу дат- дыга аГшалды. Жалпы искусство эдебнетте бола бере- TiH Kcfi6ip шарттылык (условность) адам санасынын ес- ксн ксз'шде ле, «жогаргы epui кок T ipen, темснп epHi жер Tipen» турагындарды да epci керсетпедь Абай алдындагы казактыи тарихи эдебиетшде де поэ­ тик тшин бул хуpi басим болды. ©м!рдщ эр турл1 жа- гын асырып, не кшйрейтш суреттсулерд!н эр Typai ул- плерше Абайга uicfiinri тарихи эдебиеттен б1'рнеше мы- салдар KwiTipin етт1к. Тарихи эдебиет эпрелеуд1 дэл ауыз эдебиетшдеН Tapis.ni кайталамаса да, анагурлым жолын жщпиксртсс до, «Bip uy<ii3i кек прейтшдер» i3iH afli жогалтпагаидыгы анык байкалады. 276

Онын ce6e6i тусшкт!. ©йткен'1, Абай алдындагы тари- хи эдебиет!м1зд|'н екшдер! Дулат, Махамбет таил баска- ларыи алсак, олардын ушкан уясы, алган улпс! казак- тын сол ауыз эдебиеп болды. Олардын кайсысына болсын баска елдщ эдебиет! таныс емес болатын. Сои- дыктан, ауыз эдебиетшщ эссртен олардын мулде ары- лып кету! де мумкш емес едК Сондыктан да, оларда eci- релеу ж ni кездесетш... Абай ше? — Жалгыз тана к азак мэдениеи— эдебие- тМ н буынында шскен акын емес, шыгыс, батыс, орыс мэдениет-эдебиепмрн толык каруланган улкен мэдениет- Ti акын. Оныц устше улы талант. ©Mipfli кеннен шолы- ган дана, улк®н реалист. Осылардын жиынтыгынла ксл!п Абай езш щ алдындапл акындардан да. ез замаидаста- рынан да анагурлым жогары болды. Сондыктан, езше шеШнл одсбиеттен де ол жогары ед1‘. Кай жаплнан алсак та, Абай езш е iuefimri халык мурасын толык менгер!п. онын керепн алын, жогы болса e ii косып, керекс1з! бол- са оны екшеп, шетке шыгарып отырды. Муны ол кейде улкен сез1М, кейде салкын акыл, кейде бакылау, кейде мэдениет! аркылы жасады. Абайдыч еск! муралардын улпсшен алмай, каз!рп дэ- yipfle ecKipreH ЭД1Сдеп караган мэселесшн 6ipi ем!рдеп эр турл1 болмысты шындыктык шепнен асыра керсету болды. О л ушпг колданылатын н еп зп т'/л куралынын 6ipi эс1релеу, литота болса, олардын «Абай шыгармаларын- да неге аз» кездесстйм аныкталатын сыкылды. Н. Г. Чернышевский «0м1'рд1 аудармай суреттеп, кез- ге елестету деген — искусствонык жалпы ерекше б ел и л - ши 6ipi. Йскусствонын мэш де осында. Кейде искусство- лык шыгармаларлыц баскаша да мэш бар. Ол ем 1р' д 1 жай гана тусшд1рушййк: кебжесе, олар eMip кубылыс- тары туралы уюм магнасында болады»1 дейдк Абай — осы кезкарасты 6epiK устаган адам. ©лен шыгармаларынын максаты eM ip шыпдыгын аудармай ез калпыида суреттеу, eMipfli Tycinaipy, ез!нше кемшыик деп санаган жактарыиа уюм шыгару деп укты. Абайдын барлык шыгармаларынын идеялык мазмуны осыны дэ- лелдейд! дссек, бул онын тж ж е де байланысты. Демек, шындыкты шегшен асыра суреттемен-ак, окушылардын 1 Н. Г. Ч е р н ы ш е в с к и й «Эстетическое отношение искусства к действительности», Москва, 1945 г. стр. 117. 277

ой-санасына эсер етуге болатындырын дана акын, 6ip жагынан, осыны сезсе, екшинден, суреттеу эшсшн бул Typi есю'рген, халык санасынын сэбилж сез1мше epicrec екенш ашарады. Сейтш, ег.йрдсп эр турл! к.убылыстардын шын сырын Терек кылыми турде тусшген, eMip шындырын аудармай ез калпында беремiHдеген реалист улы акыннын елекде- ршде эарелеу, литота —жалпы ос|'релей суреттеулердщ аз кездесук шын мэншде кездеспеу1 занды, онын eMipre реалист кезкарасы, реалист стильмен байланысты екенд1пн керсетелк Жогаргы, Абайдан келт1р' 1лген, эр турл1 эарелеулер- д|'н бурынгы эдебиеттерле ксздесетш эарелеулерден ез- геше, жайшылыкта да ткпде ушырай беретш сездер бо- луынын iicriari ce6c6i де осында жатыр. Абаи —тш мэсслесше катты кенлл белгеи акын. Бу­ ран айрыкша токталамыз. Оптсе де, образдары реалист эарелеумеп байланысты анта кетуд) керек ететш 6ip мэселе —поэтик тнлдт бул Typin колданбаранда 6iae колданбагапы. Жэне акыннын ез! оны жаксы тусшетш- fliri. Абай езшц заманлас акьтдарына арнаган 6ip еле- ншде: «■Сяз а Л т ш 3.iiрот Эл! айлаЬарсыэ (ЛОай, I том, 101-бег). дсйлЬ Бул влекшей бурынгы одебнеттс квп кездесетш турл1 ксремсттермеп бай ланысты сез колдануды да,hihfhcэде- биетше елжтеп, осЗрслсулсрзщ не шектен аскан соракы турлерin колдлнып, кыссалар жазган Жусшпек Кожа- ларды да свзлш ©Mip шыидыгына дол келу жзрын ойла- май «еулу свздЬ орынсыз колдангаи Opirrri де еляре сы- мау едк Ол кездсп шыгыстап зударраи, не соган елжтеп взде- pi uibiFapran жырлярдын mine тон норсе эЫрелеу бола- тын.

деп келетш «Сал-сал», «Заркум» кыссаларындары eci- релеулерд! Абай соракылык деп Сондыктан да ол: «©лещ бар екерл!, М м , с!зге Жалыиамын, мундай сез айтпа 6iare. Eci.i внер кор болып кетер тузге»,— {Абай. Г том, 101-бет). дейд1. Bia эЫрелеудщ Абай елендершде аз кездесуМн туп- Ki казыгы — акыннын реализм!нде жатыр дедж. Энпме реализм туралы жэне образ туралы болгандыктан, ocipe- леумен тжслей байлаиысты болмаса да, (ейтксн!, бул мэселе барлык образга б1рдей) жалпы реализммен бай- ланысты болраидыктан. Абайдын зр турл1 образдарынын ©Mip шыпдырымеи кабысып жататындырына да аз-маз токталып етуге тура кследк Абай кандай акыиды болеын мейл! 6ip нэрсеш сурет- тегснде колданран образдары ©Mip шындырына дэл ке- лщ, шындыкпен кабысып жатпаса, сезнпн сырты канша сулу болраны.меи, оны акындык деп танымады. Ондай- ларды катты теп ел i. Жорарры келт!рген узшдиег) «Мун- да жок алтын иек сары ала кыз» д е г е т Opin акынды сы- iiaFaii c©3i болатын. Эрin акын кызды суретгей келш 6ip жершде «алтын иек» деген свз колдаиады. Оньгц суреттеушше «Кыздыц жуз! ак, иег! алтын». Демек, Абайша айтсак «сары ала» кыз болып шырады. Ондай адам ©Mip шындыгында кез- деснейдн Сондыктан, ол образдыц ©Mip шындыгында Ti- рек — iie ri3 i жок. Бул тор^зд! сез колданыстар Абай елендерше ж ат. Абайдын ар c.©3i, зр образы ©Mip шын- дыгынын 6 ip белшеп, ол ©M ipflin кандай кубылысын суреттесш зр свз, ар образыныц нег!зшде— шындык жаталы. Б у л — Абай ©леняершщ бэрше тэн жардай. Эйтсс де, мысал уш1н Абайдын «Каи сонарда 6ypKixuii шыгады анга» деген ©ленд мен «Канжардан» 6ip узшд| алып талдап керелж. «Кап сонарда» ©лети тугелдей алганда казак дала- сындары аншылык е\\прлп1 жалпы суретш аудырмай, сол езнпн шындык калпында бередк ©з алдына, жекеобраз- ларын алсак та, жогаргы айтылган, Абайдын эр образы шындык ©Mipain 6ip бвлшеп' деген пшрдщ дурыстыгын айкындайды. 279

«Томагасын тартканла 6ip кмрымнан, Кыран кус кез! Kepin самрагавда, «Темей ушсам, тулю ерлеп кутылар» деп, Канды кез каПкан карып шыкса аспавга. Каре тура калады кашкэн тулк!, Кутылмасын б!лген сон кур кашканга. О д а талас кылалы шыбын жанра. Кирин пышакнои кырындап турган тулк!, О-дагы осал жау емсс кыран пакта. Сепз найза колымда коз аудармай. Батыр да аял кылмайды ертен танка. Канат, куйрык суылдап ыскырады, Квктен кыран соргалап куйылранда...» (Абай, I том, 39 бег). Келирген узшдщег! тулм керген кыраннын, кыран керген тулкшщ кврппстерш суреттеген: «Канды квз кай- кан кагып шыкса acnaiiFa», «Кырык пышакпен кырын­ дап туркан тулкЬ, «Сеп’з найза колында квз аудармай» деген тэр)зд) образдарды, кыранмен тулю алган, аншы- лык еэи'рдщ шындыгына салыстырсак, дал внес, осында- ры образдардыц тууына неп'з болтан сол SMip кубылысы- мен кабыспайды деп юм айта алады. «Кара квз каряп маран квп кадалгаи, Куинн кайры oprcuiii бонын алган. Болатша д1р1лдеген жалын керген, Bip куцпрт тартын жэие оттай жанган» — (Абай, II том. ЮЗ бет). деген жолдагы тенсу, эпитстл альт, тскеп отырган нэр- ceci болат болса, от квргенде, болаттын кандай езгерш- терде болатыпын секс алсак, жогаргы образдардыц не- m i eMip.ie дэл солай болатын шындык болмыста жат- кандыгына тагы шок келпро алмаймыз. Корыта келгенде, шын Moninaeri эарелеу. эшрелеп сурсттеу эд1сш Абай вз олекдернгде колданбады. Оны ecKiprcn эд!с деп укты. Ошн орнына neri3i e.Mip шынды- рына прелейн образдарды коллануды дамытты, i.irepi- лети. Свздщ турiи куалап шьшдыктын мазмунына квшл белмеущшкке карсы курес ашып, сездщ дэлшк, шынды- рын, вз! бергк устал, баскалардан да осыны талап erri. Абай, поэтик п'лдердщ кейШреуш, жацадан еширген сез, евнле.м, жацаша жасалган образдар аркылы дамыт- са, бурынры ауыз эдсбистшдеп колданылып, вз^нс деГйн-

r i тарихи эдебиетте колданылмай, не мулде аз колданы- лып журген KeiiC ip поэтик тшд! кайта TipiaTin, жалпы эдебиет типнен езшщ занды орнын оперт т. б. осылар сыкылды и п л 1 енбектер жасаса, acipeney туралы да Абайдын орны ерекше. 0йткен5, кэбжесе есы наным, хиял дуниес1мен байланысты болып келетш суреттеу эд1- ciH шын мэш ндеп реализм жолына салу — ол да аз ен- бек емес. Абайдын ауыз эдебиет!, езже дейш п тарихи эдебиет- тен айырмасынын бетш ашуда бул образ колданыста- рындагы реалиспк мэселесшж MOHi зор. Бул — Абай шьтармалары мен OFaH luefimri эдебиетпц ж!гш айыру- да ец курдел! мэселешн 6ipi.

X торау АБЛЙ 0ЛЕНДЕР1НДЕГ1 ФИГУРА ЖЭНЕ ОЛАРДЫН, ТУРЛЕР1. ABAHFA ТЗН КЕЙБ1Р ЕРЕКШЕЛ1КТЕР Б]'з етксн тарауларда Абайдыц поэтик т!лдер!нщ ез магнасыида, ауыстыру машасипда колданатын жеке об- раздарын талдадык. Ешп образ жасауда, адамиын o/i-ceaiMiiic эсер етуде, сейлсмдеп сез банлаиыстарьшин Moni капдай, соган ток- таламыз. Жазушы акипдар шыгармаларьш жай кара сез, не гылми снбсктерясп сез, сеилем курылыстарыиыц турле- ршен баскаша курады. Жазушы акындар капдай e\\iip кубылысын сурсттесо до, си ллдымсн ссз1м дуннесте эсер ету шспп алга кояды, 0\\прд1 окушыларына Гнлд1ру Fa- ua смес, сезд!ру, coaiv дунйеЫ аркылы e.MipAi тану — акындардыц, жазушылардын алдында туратын сн 6ipin- mi Miидет. Ол уимн акын, жазушылар тек жеке сездерд! Faira талгап ялмайды, оларяыц сенлемдеп’ алатын орын- дарын да тал гаиди. Бул псгЫндс акыиимк сез!м толкы- иына байланысты. Акыннын творчествосы жалац рапа ойдын жем!с! емес, жэне сезшн(к жемю. Терец ой, улкен niKip, ыстык ce3iMfli жарып ет т , сонап шыкса гапа, ол поэзия, сонда гана ол поэтикалык творчество. Жан кара сез, гылым- дык, енбектерден поэзиянын neri3ri ерекшелт де осында тэР<зД1. Акын, жазушылар сейлемдерд1 93inme курып, 282

свзд1 е зш ш е тал д ау л ар ы ны н д а н е п з п ce6e6i осы ce3iM- д! беру тйп епм ен байланысты. Кейде дагдыдагы колданылатын сездердщ орнын ауыстырады. Кейде айтылуга тш сп ойдын ушыгын кер- сетед1 де, соны дэл беретш сезд! эдейг тастап кетедй Кей­ де 6ip сезд! эдеш 6ipHeiue рет кайталайды. Кейде дауыс толкынын езгертш , сонымен байланысты, тыныс белпле- pine де езгер5с тугызды, Mine, осылардын бэрш 6ip сез- бен атаганда — ф и г у р а дейдь Казак эдебиетшдеп фигуралардын да непзп турлерк арнау (обращ ение), кайталау (повторение), шсндесп'ру (атитеза), дам ы ту (градация), инверсия, эллипсис. а) Арнау. Арнау не 6ipeyre, не кепшшкке, не таби- гаттын 6ip кубылысына кайрыла свйлеу. Кейде лепт! свйлсм, кейде сураулы сейлем, кейде риторикалык сурау- лар аркылы курылады. Сейлем курылысы, iuiKi мазму- ныиа карай арнау езара ушке белш едй 1) жарлай ар ­ нау, 2) зарл ай арнау, 3) сурай арнау, 4) риторикалык сурак. Окыганды кек!лге Ыкыласпен тоцылык» (180). 2 «Мунша кысым кыллын гой. катты кудай. Кабыргама кара жер батты . кудай. Ж ал у журсем, табаним ауырады , Тым болмаса, бермедщ а тт и , кудай. (181). «Кара 6ip шашым жаяйы н, Жаяйын да, жыяйыи, Кьшалы бармак, ж ез тмрмак Куишде книга бояйын. Албыраган а к т а бет Суйепие таяйын. Мвлд!регеп кара квэ Жагпси они ояйык. Ллшандап журген жалгызым, Орпыка Kisi.ii кояйын...» (182) «Жаудап жылкы айырып, Ж 1пт калпак ки!сш, Акырып жауга Tiiicin, 283

Батыр болар ма екеиещ. Сейлегенде, сез бермей, Шешен болар ма екенЫн...» (183). «О, Актам жас. Акта» жас, Сен де жетер ме екенсщ. Жет'шд'|кт1к бсл'шеи Асып кетер ме скенсщ» (184). «Карала» боз да втер ме. КайырылмаЛ доурен кетер ме...» (185). «Борай да борай кар жауса. Калынеа боран барар ма? Каптай соккан бораида Кантама кяген тонар ма? Туырлыгы жок тул уйге Ту байласан турар ма? Ту тубше тулпар жырылсз. Шаплаган пзмэрт онар ма?» (186). Риторикалык сураудьщ, алдынгы зарлай арнаудан epeKiu&niri жауапты керек етпейдс «Ту тубше тулпар жыгылса, Шаплатан нэмэрт онар ма...» легенде «онбас» деген жауабы эрдайым окушынын кенР лшде турады. Риторикалык сурактардын жауабы езйпн iiirinae оку- шылар, сейлемдеп ой толкыныиа карап, жауабын вздер1 бере алады. Сейлем одеи! солай курылады. Арнаулардын бул турлер! Абайдын алдындагы, не ез кезшдеп тарихи эдебиеттерден де, Абайдын ез еленде- р)нен де тугел табылады. Сондыктан, олардын эркайсы- сынаи мысалдар келлрт, кайталап жатудыц кажеп аз. бйткеш полендей жаналык бар деп айта алмаймыз. Сон­ дыктан, арнауды осымен кыскартып, Абай елсндершдеп фигуранын екший тур! —кайталауга токталык. Казактык влендершде болсын, керкем кара сездерш- дс болсын улкен орын алатын фигуранын курдел1 6ip ту- pi —кайталау. Белгш 6ip e.Mip кубылысына, не 6ip нэрсеге окушы- ларынын назарын аудару ymin акын-жазушылар 6ip сез- Д>. не свйлемд1 эдеш канталап свзге, не сейлемге ерекше туе бередй б) Кайталаулар: 1) жай кайталау, 2) еспе кайталау, 284

3) синтаксический параллелизм, 4) анафора, 5) фора. «Жвнелд! кал мак, женелд!, Шецбер тартып келедг...» (187). «Аулак жаенн reSinin, Ауыл жагыи uiipeHin...» (188). 2 «Ойнама, батыр, обнама, Ойнаймын деп ойлама... (189). «Эдеп, акыл— серы алтын, Алтынды таза сактамай, Калай е т т ниртгкен...» (190). 3 «Кае ж акеш а кек болмас, Кас жаманда тек болмас...» (191). «Панасыз болса, сайдан без, Пайдгсыз болса,— байдан без» (192). «Кереуешм кетп м ар те, Мэр.ден кет-ri apire...» (193). «Атадан ул туса иг!, Ата жолын куса ип, Атадан ул тумаса, Ата жолын куыаса, Тутаннан тураганы сол иг!...» (194). 5 1 1«Б1з Ед л ушш сгест к, 13Б Жайык уинн жандастык. 13Б Кигаш yuiiii кырылдык, Di3 Тептср уинн Te6icTiK. Ri3 Таразы сайлап, о к аттык» (195). «Элелей болмаса эн болмас, Взлелей болмаса бел болмас. Ш агала келмей, ж а з болмас, Шанкан келмей, боз болмас...» (196). «Сексен беске келгенде, FKi кара кезд1 алар. Бойыидаты безп! алар. Бетшдеп нурды алар, Аузындагы Tidi алар...» (197). Абайра дейшп кайталаудык н епзп турлер1 осылар Кейде анафора мен эпифоранын кабат келетш Typi (симплока, сплетение) де кездеседь Мысалы. 285

«Ойнама, батыр, ойнама, Ойнар KiciH мен емес, Ойнараныц жен емес...» (198). Абай елецдершен кайталаудыц бул турлернпн кайсысын болсын табура болады. Булардыи эркайсысына акыпныц ез елецдершен 6ip-6ip мыеал Keaiipin ©телin. Саддамам, сай таппай...» (Абай, I той, 231-бет). 2 «Адам тапыл дуннен! дер ueeixi, Mental деп жургеншц бэр» оный...» .(Абай, I том, 193-бет). 3 «Толайыи десен, шара жок, Толыксып журер шама жок -»- (Абай, 1 том, 182-бет). «Keep.пер жас катимаы тутады екеи, Ж ас кантысин бйиирмей жутади екеи...» (Абай, I том, 184-бет). «Сум дуние токзп ажтыр iciu бар ма. Банты куш, баяга тупп бар ма». (Абай, I том, 205-бет). Кайтэлаулардып A6ai\"iFa дейшп эдебиеттердсн жэие Лбайдыц 83ine мысалдар келт1ргендеп антпатымыз — кайталаудыц барлык Typi Абай елсидершде тугел бар- лыгын кврсету рана емес, канталауменен байланысты, казак, одебист -шин дамытуда Абайдыц жасаган енбеп, улгШ eiiereci кайсы, осыныц бетш ашу. 286

Б1з Абайдын, елендер'шде кеп кайталанатын Kefi6ip сездерше айрыкша картотека жасадык. Ондагы мак,- сат — бурынры кайталаудардан айырмаеын ашу. Абай­ дын езше тэн epeKuie.niriH айкындау. БЬдщ алгаиымыз «журек», «кешл» деген соз. Абайдын барлык влевдерш- де «журек» 80 рет, «кещл» ИЗ рет кайталанады екен. Б|з сезд! кайталан айту ауыз эдебиетшде де, Абайга шешнп тапихи удебиетте де поэтик тышк жалпы зады бойынша жи! кездесед! жэне ол орынды да деп жогары- да OFaH мысалдар келлрдж. BipaK ауыз эдебиетше ерекше тэн жэне 6ip нэрсе свйлемдеп айтылмак, oftFa байланысы ж ок сездердщ квп кайталануы болатын. «Сарманьшды ендеше, сармаиымяы, С асы к келге камаймын бар малымды...» Ж ыигылдан жылкы айдаймын к ас т алып...» таги баска да осылар тэр1зди Мундагы: «Сарманымды», « T ecin алып» деген свздер 6ip нэрсеге квшл аудару yuiiii, н с свз, сейлемдердт эсе- pin кушейту yuiiii колданылып отырган жок. Жолдын сапын толтыру yuiiii, кейжп жолдарга уйкас 1зделу ушш колданылып отыр. Сондыктан, ол ©лещин эл'| ©ленд)к дорежете жетпеген баландыгын кврсететш ауыз эдебиетЬ Hin, o cipece, айтыстардыц бойына сin,гем зор кемишпктш 6ipi болатын. Бул кемшшктен Абайга дейшп тарихи эдебиет те арылыл кете алган жок ед1 деп еткен тарауда айткан болатынбыз. Абай елендершдеп кайталапрап свздер булар сыкыл- ды кайталаибайды. Op6ip кайталапрап сезге, соилем ку- рылысыпда, баска сездермен байлапысканда жацаша мэи, жацагиа магна бермедн Адам баласы 6ip кездеп толып жаткан норселерД1 6ip свзбен этап, 6ip угымник айналасында уратын саианыц сэбилж дэрежеешен арыла келе, ор нэрсешн взше жеке- шс ат койып, oipiiien екншлсш айыра урину дорежесше ерте жетсе, модепиет ecin, ой-сананыц эбдеи толыскан кезшде 6ip нореешн толып жаткам сап алуан сыры мен кырыпин барлыгьш таиып бшдй Осындай Сйрзаттын сан алуан кыры мен сырын ашып, 6ip сездщ эр алуан мэш барльнын танып, эдебиет m iH солар аркылы байытып, дамытушылар — классик акын, жазушылардьщ улы ец- 287

бектершщ буршей саналады. Бул — эр елдщ эдебиетше де тэн нэрсе. Казактыд улы акыны Абай да осы ауыр жукп арка- лап, казак жагдайында езшщ тарих алдындагы зор мш- детш толык аткара алган акыннык 6ipi. Б!з жогарыда, Абайдыд елендершдс кеп кайталана- тын KeS6ip сездердщ жалпы санын айттык. Квзге кврсе- Tin, квщлге кондырарлык дэлел1 болмаса, жалан саннык эрнне, куны аз. Сондыктан, сол кеп кайталанатын сез- дерден б1рнеше мысалдар келтчрелж. Ж урек: 1«Сез айталмай бегелш, Дурей ка ып журен...» (Абай. I том, 202-бет). «Ет журексв epiiiiiiiiiii айтпа созШ, Пл уйренген папешщ ку мшезш...» (Абай, I том, 205-бет). «Асау журек аярыи шалые баскан, ЖcpiI! тауып арткыга евз болмай ма...» (Абай, I той, 206-бет). «Ызалы журек, долы кол, Улы сия, ащы т!л...» (Абай, I том, 183-бет). «Каи журек тс кайгылы-ау, Кайрыла кет сей маеан...» (Абай, 1 том, 211-бет). «Толкмпын журтцшц хаттай тапир, Ьулк стк'|3бсс, калэйша сокса таыир» (Абай. I том, 57-бет). «Журен айна, Keui.ii ояу...» Сез тыиаамас сол баяу...» (Абай. I том, 94-бет). «Журепимен тындаыай, Кулагыцмен кармарсыц...» (Абай, I том, 121-бет). 136-бет).

«Ceaicepre жан таба алмай, Сенделед! нт журек...» (Абай, 1 том, 146-бет). «Эрбиен журен басылмай. Таланты кешл елермес...» {Абай, I том, 151-бет). «Ж уректт свз1н свйле, т!л, Жалтаны жок бояма...» (Абай, I том, 164-бет). 1«Ж урек —тещз, кызыктын бэр! асыл тас, Сол кызыксыз ем рле ж урек калмас..» (Абай. I том, 228-бет). «Мал шпиен айналып. Квнш жarteы, жайланып...» (Абай. I том, 64-бет). «Квнл|'мв1н кун1 ешкен сои, Кайгылы, кара болар кун...» (Абай, 1 том, 244-бет). 1«Ак кенЫм анык карайды, Кызыл гул м суалыи...» (Абай. I том. 241-бет). «Ж арк етпес кара кенШ м но кылса да, А спанда ай менен кун ш агы лса да...» (Абай. I том, 237-бет). «А ртташ майда квшл жур, Ж алы нсаи кайтнп келер ме». (Абай. 1 том, 155-бет). 1«Кейде есер кец!л кургырыи М ахаббат здеп талпынар...» (Абай, I том, 122-бет). «Ек1 кешл арасм жылшылык жер, Оиы кайтцп косады ол ант аткаи... (Абай, I том, 185-бет). «К ун п рт квнл:м сирласар Суррылт таркан бенуакка..» (Абай, I том 172-бет).

«Жаралы **шл жазылар Дуниеде рахат бар шыгар...» (Абай, I том, 150-бет). «Кермеген кап дуиие квл квршд|, К'флемеген кещлдш ашыгында.,.» (Абай, I том, 70-бет), Квп кайталанатын «журек» пен «кещл» деген сездер кездесетш влевдерден келт1р(лген осы мысалдардык езБ нен де ар свзге эр турл! мэн 6epin, эр турл1 магнада кол- данылатыны айкын кершедк «Дурил кагып журеп» ле­ генде, «журек» вз магнасында колданылып отырса, «ет журекЫз ершщшц айтпа сезш», «журеп —айна», «жу- репменен тындамай» «журек — тещз» дегенде «журек» ез магнасында емес, ауыстыру магнасында колданылып отыр. Кейде «жана эпитеттер» аркылы «журектщ» эртурл1 сырын, касиеттерш жекелеп кврсетедк «Муздаган жу­ рек», «жылы журек», «кан журек» деген сейлемдерде «журек» деген свз вз калпында кайталанса да, эр турл| эпитеттер аркылы езшше езгешелшн сезд1редг Сол тэ- pisfli «кеаш жаксы жайланып» пен «арттагы майда йе­ ны тур» Typi жагынан 6ip болса да, керкемдш, сез!мге эсер eryi жагынан ею баска. Алдынгы жолда «кещл» . e3inin жай магнасында колданылса, сонгы жолда ауыс­ тыру магнасында колданылып отыр. «Арттагы майда ке­ щл тур»— к е й | п т е у ( о л и ц е т в о р е н и е ) . Демек, мундап.! алыиып отырган «журек, кешл» де­ ген сездер тмншлердш кв31мен Караганда кайталанып отырган сездердщ кенб!реулер1 <гтуб1р», кейб(реулер) «туынды»сез болып Kepince, эдебиетиплдерге олайемес. Жай гана айтылатын «журек», «кещл» деген сездермен «аягын шалые баскан асау журек», «махаббат 1здеп тал- пыяган есер кещл* 6ip емес. Алдынгы нэрсенщ жай гана аты болса, сонгылар —сол нэрсеш жандандырып айткан образ. Поэтик т1л. Б1рде ол кешптеу, б(рде метафора, б1рде метонимия, б1рде синекдоха, б1рде эпитетпен бай- ланысты образды сезге айналып, кайталап айтатын сез- Д1НTy6ipi 6ip болса да, контексте айналасындагы сездер­ дщ карым-катынасына карай эр жерде эртурл1 жанаша мэш бар. Б1здщ байкауымызша, «журек» те, «кещл» де кебше 290

эпитет пен кейштеуге байланысты дайталаньш, сол ар- дылы ж ацаш а керкемдж мэн беретшге удсайды.1 Сонымен Абайдын елендершдеп 6ip сезд1 дайталау аз кездеспейдь Абайдын свз дайталауы — езжен бурын- fh эдебиеттщ даидыра айналран, немесе сез таба алма- рандыдтан, не сездж уйдасы ушш рана дайталау емес, ap6ip сездщ толып жатдан ерекше мэн» барлырын андар- татып, олардыд ерекшелж мэш баска сездермен б ай ла­ нысты турде айдындалатындырын KepceTin, оньщ там а- ша-тамаша улгыгерш берген кайталау. Абайдын свз дай- талау ж ен ш д еп баскалардан езгешел1п де, казактыц эдебиет тыпн дамытудары зор енбепшн маш де — 6ip сездщ эр алуаи сыры мен дыры барлырын ашуында. в) Ш ендеспру. Фигуранын ж эне 6 ip Typi — шендестЬ ру. Бул арасы алшак eKi нэрсеш 6ip-6ipine дарсыма-дар- сы кою. Сол аркылы ушшнй 6ip нэрсеш кезге елестету. Карсыма-дарсы дою кейде мшез жарынан, кейде терен- д!к, тайыздыд жарынан койылуы мумкш. «Катины ceMia, epi арык Уй жутынан сактасмн. Иес! семis, аты ары к Туз жутынан сактасы н... (199). «Кара жерге к ар ж ау ар , Карды квр де, ет1м кер. Кар уст1не кан там ар, Канди кер де, беп'м квр...» (200). «Алдым бшк, артым жар, Айналуга жер!м тар...» «Карга, кузрын к аЬ ар кылмас Кеп болганнан сункарга...» (201)- Абайра niefliiiri эдебиет нусдаларынын iierl3ri турлер!, осы келт1ры1ген узшдьпер тэр1зд1, арасы алшак ж атдаи eKi нэрсеш 6ip-6ipiHe баламай д а , тенемей де 6ipiH екш- luiciHe тек дарсыма-дарсы дойып, yuiimni 6ip дубылысты бйииру. «К,ар» мен «дара жер» — туе жарынан арасы алш ак жатдаи нэрселер. Адты карата дарсы дою ардылы еттщ 1 Е с к е р т у : Абай елендершдеп эпитеттер жэне оныц Typnepi деген бел1мде Абайдын Жака эпититтер1мен байланысты «Кан ж у ­ рен», А сау ж урек» деген еездер алынган. О л бел!мдерде энп'ме эпи­ тет туралы болса, мунда 6ip сездщ кайталануы туралы. Сомдыктан аркайсысынык жеш езше баска. 19* 2PI

актырын айрыкша кезге туаред!. «Кар» I—, «Кара жер* 2-нэрсе болса, айтайын деген «ет1» (етйнк актыгы) 3- нэрсе. A6afiFa дейшп адебнетте, б^здщ байкауымызша, xe6i- пе eai нэрсеш катар койып, yuiiHuii нерсет елестету жэне eai HopceHi карама-карсы кою, кебше, сырткы белплер1 жагынан тэр13Д1. Жогарры келт1р1лген мысалдар да, Абайга дейжп барлык эдебиет нускаларынан терКлген колымыздагы баска Mpaiметтер де осыны дэлелдейдг Абай елендершде кездесетш шендеспрулердщ турле- piu непзшде ушке белуге болады. «Кырда торгай сайраса, сайда булбул, Таудагы энin косар бзйгыз, кекек» (Абай, I том, 123-бет). «Bipeyi кок балдырган, 6ipi курай, (Абай, I том, 185-бет). «Болмагаи сон 6ip есеп, Мейл! камка, мейл! без...» (Абай. I том, 94-бет). «Кар — аппак, бурк!т —кара, тулк! — кызыл, Уксайды каса суду шомылранга. Кара шашни Ken-pin ск! шынтак, О да булк-булк сшей ме снпаганла. Кари т аш кызыл жузд1 жасыррапда. KySeyi ср, калынлыгы суду болып, Жэнё уксар тар пкчыс жолыгысканга...» (Абай, 1 том, 39-бет). «Б!р суып, Cip ысып, Барады iui пысып...» (Абай. I том, 160-бет). «Б1р уш'т, 6ip кауып, Кешлге жол тауып...» (Абай, I том, 160-бет). 292

«Таймандамай тамылжып, Bip суыным, 6ip ысып...э (Абай, I том, 200-бет). «1шЫ елген. сыртым сау, KepiiireHre деймiu- ay...* (Лбай, 1 том, 86-бет). Бул уш TypiHin непзшде езгешелш жок. Борше де не- пз — арасы алшак жаткан ею нэрсеш 6ip-6ipiH e карсы- ма-карсы кою. BipaK, сол карсыма-карсы коюдык S3i эр- турль Кейде, 6 ip нэрсеш еюнип нэрсеге сырткы туе жа- рынан карсыма-карсы кояды. «Кара жерге к ар жауар, Карды кор де, ет»М кор...» Кейде iiu K i се31.м дуниееш де болатын арасы алш ак eKi турЛ1 сез1м туйежтерш 6ip -6ip iiie карсыма-карсы кою. «Bip суыиып, 6ip ысып, барады 1ш пысып». Абайдан келлршген узЙ1д!лерд1Ц 6 ip iiim i Typi — бу- pbinFbi эдебиеттердеп бар улплер. Eui iiopceni сырткы белплер аркылы карсыма-карсы кою. Булардыц ауыз эдебиет!, Абайра дейшп тарнхи эдебиеттерде кездесетш шендесп’рулерден айырмасы жок. BipaK, Лбай елендершде кездесетш шепдес'прудщ екшнл rypi мен yuiimui турждо бурынгы эдебиеттеп бар улНлерден курылысыида Абайдыц ез каламына тэн ал- ранда, Абайра дейшп эдсбиеттеоде ею нэрсею 6ip-6ipine карсы койытт, ymimui nopceHi 6i.aaipce, не ymiHUii 6ip e.Mip кубылысып кезге елсстетсе, Лбай уш нэрсеш, не уш турл1 eMip кубылысып 6ip-6ipine карсы койып, солар ар ­ кылы тертш нл 6ip Hopceni, не тертшнп 6ip OMip кубылы- сын кезге елестетед!. «Кар —аппак. буршг—кара, тулк! —Кызыл, Уксайды клса сулу шомылганга...» «Аппак ет, кып-кызыл бет, жап-жалапаш. Кара шаш кнзыл жупд! жасыртанда...» — (Абай, I том, 39-бет). деген узжД|'лерд1 алсак, Tyci жагы нан арасы алшак уш нэрсеш алып. солар аркылы тортшил норсенi козге елес- тететньш’пн корем!з. Бул Абайга дейшп эдрбнрттор!мп- де кезд ссп сйл!. С.опымеи катар, осы Лбамдагы шендосты рудщ e K iiu u i Typi мысал ретшде келпрген жогарры сег>з 293

жол елец, шендеспрудщ ете 6ip киыннан киыстырылган rypi тэр1зд1. BipiHiuweH. бул шендесп'ру поэтик тшдш баска турлер!мен (эпитет, инверсия) байланысып келе- дц екшиндо.к, суд тек шендес^рудщ жай Typi рана емес, курдел! Typi деуге болады. Б1рак, айтанын деген ойын шендеслрумен антпак. Сондыктан. поэтик тыдердщ бас- каларынын. бул жерде тек жэрдемиплж капа M9Hi бар. Эйтседе, Абайдыи езше тэн ерекшелг'г! де, езшше эдебиет плш!к жалпы корына коскан бул жетнен жана- лыры да шендест1рудщ Абай елендершде кездесетш ушпшм тур! деуге болады. Абайга дешнп эдебиетте eKi iiapceni карама-карсы кою тек сырткы белплер1 жарынан десек, Абайдары шен- деспруд!н y n m iu ii Typi iiuKi сез1М дуниесшдеп арасы алшак exi норсеш карама-карсы KOioFa непзделшедй «Bip суыл, 6ip ысип, Bip y'MiT, 6ip nayiir... Bip суынып, 6ip ы сы т — дегси Typai iuiKi езгер1стерге байланысты шендест1рулер. Абайга дсйшп эдебиет1м1зде бул тэр!зд1 iuiKi сез]мдсп кубылыстардаи куралран шендесп’руд! кездесп'ре алмай- мыз. Сондыктан, муны Абайга Fana тэн, Абайдыи еппз- геп жаналыры дел зйтя аламыз. Булай болуы закды да. вйткеш, Абайга дсйшп тярихи эдебиеттш болсын, ауыз эдебистшш болсын Tin байлырын мактасак та (муны Абайдыи тшдершс салыстыру ушш поэтик тшдш эр Typi- нен келпргеи мысалдардын e3i-aK керсетедО, бгзд!к мактай алмайтын, жалпы кемшшк деп санайтын 6ip мэселсм1з —сез1м дуниесш суреттеу, сез1мдеп болатын эртурл1 жан жуйесшш кубылыстарын суреттеудш вз­ дури. Бул —Длде де солай едк Абай, ез елендершде, езшен бурыпгы эдсбиеттщ кеттн бнеп, кемтшн толтырран ка- зактыи 6ipiHini — психолог акыны десек, онын шендесД- рулер! де сез1мдеп эртурл1туйсштерге нспзлелед!. Буран 6 ta кейшп 6 ip тарауда айрыкша токталамыз. г) Дамыту. ©ленде, не кара сезде алдынгы ойдан сок- Fbi ойяы, алдынгы окигадан сонгы окиганы кушейтш айтуды да мы т у (градация) дейдк Дамыту жай сез- дердс де кеадесед!. '-Бар. Жупр, Уш.» легенде «бардан» «жупр», «жупрден» «уш» деген кушт|рек. Дамыту ayiл ялебчет!, Абайга де»“:ipiri тарихи аде- MI !

биетте eMip кубылысын суреттеуде вте суйш колданатын поэтик т1лд1н 6 ip тур! деуге болады. Квбше. эарелеу, ли- тотамен байланысты болып келедк Дамыту. acipece, жырларда, батырлардын ic-эрекеттерш суреттеген не аттарынык шабысын суреттеген эпизодтарда жи1 ушы- райды. «Эйт, жануар. шу» дед), Аршындап бурыл гулед!. Тау мен тасты кврмед!.., Табаны жерге тимедк Квлденен жаткан квк таска TiKTen тиген туягы Саз балшыктэй илед!. CeKipin бурил жвнелд!. Кешке таман Т айбуры л Жын какканга уксайлы. Кулан менен к улж аны н. Марал менен бурынын Учатпэй аллын тосалы . Карсы келген к я б а к тан Бурил кагып жвнелл!, Амяибяйлын ак ™*>н Асып бурыл жвнелд!. Квк жагалай отырган Кеккутан мен к ар а б ай Кетершп ушканша. Бел|'нен келш басады ...» Мунда Тайбурылдьщ шабысы б!рден-ек1 дамытыла суреттелд!. О уел1 твбелерден, сосын таулардан cewipefli. Кешке ж акы н марал, буры сияк.ты т ерт аякты андардын алдын «узатпай тоскан Бурыл, мунан кей!н, ен тез уш а- тын кустардын ушуына пурсат бермей, кетерьпгенше белшен басып етел1». Батырлардын жекпе-жекке шыгып согыскан жерле- ршде эр ж ы рд а кайталапып отыратын дагдыга айналган дамыту аркы лы суреттеулер бар. «Карсыласып барысты, Эуел! евчбен кагы сты , Касзрысып туристы , 9veai тау!р свйлесш, Артынан шайтан ш алыгты. Шалыгкан смей немене, Ыргай-мррай салысты, Hrepicin турысгы, Дттары жата калы сты , 295

Каижар калды кайысып, Семсер калды майысып, Какырыгы кан татып, TyKipiri жнп татып, 6шт!и, жандым легенде, 0лд1м, талдым легенде Барып жауды жендГ...» — (203). деп хелед!. XVIII—XIX РАСЫРДАБЫ ЭДЕБИЕТ «Жепйс жаска к> Каруы бо Бетщдеп курды алар, Бойындагы жырды алар, Аузындагы tIcti алар, Бетшдеп т у т алар, 1Колыпдагы icTl алар, калар», (204). «Тол1 Он ef тутам жай тарткан, Ауыз эдебиет!, Абай алднндары тарихи эдебисттен келлршген бул мысалдярдыц кайсысынан болсыи жо- FapFH айтылган кимылды, 6ipimni кубылыстаи ешнип кубылисты ecipin, дамытып отыратындырын жаяе сол дамытулардыц да Пенсы болсын, эарелеу, литота, ocipe- леумен нак, байланысты скетч аник, кврем!з. Абай алдындары эдебиеттердеп кездесетш дамыту- дын иег5зг) улплерш кыскартып, еши Абай елендерше келеек, 613 онын, елендер!пде поэтик т1лд1к (фигуранык) бул турш кездест!ре алмаймыз. Жорлргы узшд1 келт1рген дамытулар Абай елендершде жок. Мунын ce6e6i не. Di3- ше, мунын ек! турл'| ce6e6i бар. Bipiumi: дамыту oflici, кешнйппндо, сгожетт!, о.чирйлы шикармаларга, acipece, OKHFa, кимылдлрдын кон ушырайтып жерлерше байла- нысты. Абай — ол TopisAi улкен одигалы шырарма жазбаран 296

акын, Онын сюжегг! поэмалары «Масрут», «Ескенд|р», «Вадим», «Эз!мдершде» де киыннан киыскан окигалар аз жэне K© 6ine жай баяндау неНзшде курыляан. Егер, Абай сорысты, не тары 6 ip сол тэр1зд1 кимылы квп оки- раны ж азса , мумкш, дамытудын жогаргы узшд! келт1рЬт- ген турлерш дей дамытулар онда д а кездесер едк BipaK, ол — ондай нэрсеш жазбаран акын. Эрине, бул да непзг1 себеп бола алмайды. ©йткеш, дамыту квпш!Л1Г1Нде окигалы шырармаларда кездессе де, ол онын туракты шарты емес. Баскаша 6 ip ©Mip ку- былысын суреттеумен байланысты да дамытулар бола бередг А дамнын жасына берген Бухар жыраудын мшел- демес1 — окирара курылран нэрсе емес, эйтсе де, дамыту- дык кврнект1 6 ip Typi. Дол осы Бухардш тэр1зл! адам eMipin суреттеуге арпалган ел ец Абайда да бар. «Балалык елд1, бьлдщ бе. Ж№тт1кке келдш бе. Ж|’гггпк втт! к ер д ш бе. КэрШкке квндщ бе...» (А бай, I том, 171-бет). Б у л — дамыту емес. Адам ем|‘р1н!ц бастан еткеи бе­ лес белдер)не еткен жастары риторикалык сурак койып, жай рана санап етед{. Абай елеццершде дамыту кездеспеушщ екшнп ж эне нег1зп ce6 c6 i — онын реалистж методында, стил1нде жаткам тэр )зд 1. 9p6ip эа'релеу, op6 ip литота — шындык- ты жай калпы нан не ете асырып, не вте к ем тп айту де­ ген сез. Д емек, ©М1рд1 шын е з калпында «булжытпай» суреттеу эД1сш е гкнрелеу дэл келмейдь Эсгрелеу, литота Абайдыц влендершде б>рен-саран- дап к ана болмаса, кездеспейд! десек, дамытудыц Абай елендершде кездеспеу1 с о р э н сабактас. Демеч, ©Mipre реалистж квзкараспен карам, ©Mip ш ы н д ы ры н ез калпы н­ да суреттеуд! акыннын непзг! нысанасы eTyi эырелеумен байланысты журетш дамыту эд!сш е де шырармаларында орын калдырмайтынга уксайды. д) И н в е р с и я . Сейлемдеп сездерд! дардыдан тыс турде кнюластырып куру — фигуранын 6 ip Typi, ол и н ­ в е р с и я делшедГ Сейлемде сез мутелермми ©з орынлари бар. Эдегте- ri жай сейлемдерде бастауыш бурын, баяндауыш сокы- нан келедЬ Аныктауыш езМ н аныктайтыи свзшщ ал- 297

дында турады. Тары баскаларынын да ездершщ орны болады. Б'фак, бул здеттеп сейлемдсрд'щ свз курылыстары- ныц белгш орны болу T3pii6i елекге, не керкем кара свз* re, acipece, елендерге шарт болып, влен сейлемдершщ ездерже тэн курылуына бвгет бола алмайды. влендерде кейде уйкастын кажет ету^мен, кейде се* siMHia, ашырырак айтканда, сол сез!мд1 окушыра жеткь зуде улкен орын алатын дауыс ыррагынын керек ету1мен байланысты свйлемдеп сездердщ орындары, жайшы- лыкта айтылатын сейлемдерден баскаша болып, ауысып келе береди «Келдш талай жерге епд!, Kipyre-ак калдык кврге енд!...> (Абай. I том. 119-бет). Бул влен сейлемд1 жай сейлемге айналдырсак: «Та* лай жерге келш, енд! кврге Kipyre-ак калып отырмыз» дер едш. Булай курылранда да магнасыиа келетш кем- шшк жок. BipaK, cesiMre осер eiyi жарынан б1рдей емес. Алдынгы, елец свйлем!, сеэдершн орындары ауысып ке- лу1 аркасында окушыларына кушт!рек эсер етеди Сонги сейлемт'н марынасын дэл уксак та сез!мге влен сейле- мшдей эсер сте алмайды. Мысалы: 1«Патша айтты Камбарра 6лт!реШн деп ед м, Кеимксен келмей осыдан...» «Камбар айтты: «Падышам, Атленсн тасып аулымды, Кондырып ед'ш xemipiii» (206). «Сен свйтш б:здш елге болма касты, Кас болсан, салар женге сендей маеты...» «Bip уакыттар бо.№анда. Квктей erin жайыкты, Б1р касык кнкен кара су Жумасына ас кылдым» (208). Бул узшд1лердеп инверсия баяндауыш пен бастауыш- тык орныи алмастырып курауиа непзделген. «Патша айтты Кямбарга...» «Камбарра патша айтты..» — легенде, мунда аягында келетш баяндауышты толыкта- уыштан буоын коялы. Бул — кнверсняныч 6ip rypi. Ekih*

mi Typi — д а р д ы д а эпитет аны ктайты н сездерд!д алды н- да келетш болса, онын орныи ауыстырып аныктайтын С93ДЩ с о н ы н а коюшылык. «Ауыз о м ы р т к а шырынкы, м а й д а жалды...» А б ай елевд ерш д е кездесетш инверсияны н н е п зп турлер1 те- мендеплер: «Келшк талай жерге еидГ, Kipyre-ак калдык кврге енд!. Тыкдаушымды урымсыз, Кылып TSHipiM берген-д1'... «Жатпа уядэ корта пып, ¥ш , кенл.-пм, кекке, керг! енд!...» (Абай. I том, 119-бет). Барып келее, Ерпстщ суыи тзтып, Bcpin келсе, 6ip арыз бутып-шатып...» (Абай, I том. 50-бет). «Ei3 кыррауыл, ci3 туйцын, Тояттай бер, кел де алып». 2 «Т ау басында бар кара, у с ак топырак, Капка толтыр кеш-кпей. жылдамырак», « Ж ер сояары ciHip.ii, аягы tik, Ж аурыны етс!з, ж алпак тактайдай-ак...» (Абай. I том. 267-бет). Култе куйрык, кыл т -убi элд! келin. Кетендйт шыгыккы. а ла майлы... «Сырты кыска. бауыры жа.зык кслш, А рты талтак, умасы улпершект!...» (Абай. I том. 63-бет). «К ар — аппак, буркгг к ар а , тулк! — Кызыл.... Уксайды каса кулу шомылганра...» (Абай, I том, 39-бет). И нверсияны н бул Typi А байга д ей ш п ' эдебиетте кез- деспейд), не мулде аз кездесу м ум кш десек, мына кел- Ирген мысалдарра Караганда, бул эдйгп Абай ж ана- лык деп таны п «машыры» рет)нде колданранра уксайды. Орыстын Пуш кин, Лермонтов т з р [зд | улы акында-

рына да инверсиянын бул тур! жш ушырайды. Эрине, Абай улпш солардан алды демек емесшз, соларша ез халкыныц эдебиет TiaiH однен бурынгы эдебиетгерде аз кездесетш, не кездеспейтш, поэтик т!лдш жэне 6ipiniH шебер турде улпсш жасан. байытты, корлантты демек- тз. ©ленде болсын, керкем кара свзде болсын инверсия- нын мэш улкен. ©йткеш, окушылар керкем шыгармада эрдайым жакалык !здейдп Мысалы: «Тау басында бар кара, усак топырак» деген жолды алсак. мунда «топы- рак» деген сезд т алдына туруга THic-ri «кара эпитет «топырактан» белin экелш, мулде баска жерге койган. Сондыктан, ол дагдыдагы сез колданыстаряан тыс. Сои- дыктан да ол жана. «Кар — аипак, бурк!т —кара, тулк1 —Кызыл»1—де­ ген жолда эпитеттерд! белin алып, баска жерге коймаса да, сездершщ орнын ауыстырып, сол аркылы жана нэр- се етед|'. Эдстте «Ак кар, кара буршт, кызыл тулю» деп эпитегп аныктайтын сеэдердщ алдына койса, Абай ол эпитеттерд1 аныктайтын сездердщ сонына апарып коя- ды. CefiTin, эдеттеп сездердщ орнын ауыстырып колда- ну аркылы окушыга жанаша эсер crin, сурсттемек eMip кубылысына олардын квкЕлан тез аударды. Инверсия, сезд! тек дагдыдагы калпыида гана емес, дягдыдантыс та колдануга болатынын, солай курудыд аркасында еленде, керкем кара сезде сез, сейлемдердщ окушылар- Fa эсерж кушейтуге мумкшишнк барын (Нлд1редк MiHe, осы жагынан алганда иивсрсииныц мэн5 улкен. Онып да корнет улплерш Абай бкзге калдырып кете алды. е) Эллипсис, бленде, lie керкем кара созде айтылу- Fa THicTi кеЙШр сезд! эдей! калдырып кету—э л л и п ­ сис лслшедп BipaK, сол калдырып кеткен, сез сейлем- aeri баска сездердщ к.прым-кятынасына, сейлемнщ маг- 11Абайдык бул влешп эпитете ле, шендест руге ле. каз!р инвпр- снята да ке.тпрш отырмыз. Оиш себеб!: сол ушеуМн ле мунда эле­ мент! барлыгы. Айырп керсету жагынан «Кар аплак», буркгг кара», тулк! —Кызыл* — эпитет, карсыма-кярсы коюы жагынан шендес- Tipy, евзлш орнын ауыстыру жагынан — инверсия. Бул айтылгаи- лардын 6api де п о э т tLw M h чзара бпЛланыстары ауыз элебист!- яен блстап кун! 6yriHri алгвнет1м!зге leiiiii ате жш кездеседк Оны женя 6ip тарау erin к!ргИул! ас ойаan едж, 6ipan Абайлын езше тон полендг'й ёрсг.шс.п'ктер. ж.щалыктлр бар деп эйту кяын, сез байлаиыстары жалпм одебнаттв тан марсе бодгаидыктаи, бул мэ- cejieiii ашак калдырып, жене тергтеуд! кажет деп таптык.

насыпа Караганда окушыларга жеткендей, ол сезд) окушылардын ездер1 онай тапкандай ет1п калдыры- лады. Свз тастап кетудеп максат — нс океаны кушейтш, кимылды тездеу, не аз сезге кеп магына сыйгызу. Кейде айтылуга THicTi сездердщ алдыидагы сездер айтылады да, сейлемшн ен н епзп мушеа эдеш буплш калады. Бул кебiне монолог, диалогтарда кездеседк Мысалы «Аттан! «Лттаи!» «Келш калды! Ойбай, келш калды!.. дегенде, свйлемн!к н епзп Myuieci «¥ры тидЬ «жау» деген сез айтылмай, не болып, KiM келш калган- дыгын жумбактап, окушыларын соны белуге ынтыкты- ру уш н эдей! бупп калынып отыр. Кейде ол не катты куангандагы, не катты кайгаргандагы сез!м кубылы- сын корсету ym iH де колданылады. Эллипсис те инверсия тэр1зд1 казактын ауыз эдебие- xi, не Абай алдындагы эдебиетшде канатын кеч жая ал- маган поэтик плдщ 6ip Typi деуге болады. «Турмыс, салт» елендершде, не «Айтыстарда» мулде кездеспейдь Одигамен байланысты жырларда 6 ipen-capan ушы- райды. «Тан бозарыл атканла, Тан шолпалы баткалда, Уйкыда ел жатканда, «Аттаи!» деген 6ip дауыс, Кулакка сар-сар келдк..» (209). Мундагы максат «аттаннын» алдындагы «Жау шап- ты» деген с«зд1 эдей! тастап кетш, сол аркылы сейлем- ге жанды туе, эллипсистщ непзп Typi осы гана. Эллипсис, поэтик тшдердщ б аска турлер1мен салыс- тырганда Абай елендершде сирск ушырайды. Абай елен- дершлеп эллипснстердщ турлерш екне белуге болады. 1. Бутш сездерд1 калдырып кету. 2. Kefl6 ip сездердщ белшепн кыскартып, не оны мул­ де айтпау, не б!рнеше сездерге б!рынгай келенн белшек- т!н 6ipeyiH iH айналасында жииактау. «Деген сет бука буга, азб аи дуга... Хан карк бол туеш жур айкэй-шуга» (Абай, I том, 184-бет). Бул узшдще: «Бука буга, язбян дуга» деген сейлем- nii{ аягында келуго THicTi. «Сем!редЬ деген сез эдеш 301

калдырылкан. Б1рак, «Бука бука, азбаи дуга» деген сейлемдеп баска сездердщ макнасына карал, дэл сол сезд!н калканын уку кнын емес. Немесе: 1«6 .mi кеШ, ней! сау, Юмд суйсе бул журек..» (Абай, 1 том. 211-бет). Мунда: «6ipi» деген сез калдырылкан. Абай елекде- ршдеп кездесетш эллипсист|’к бул — 6ipiHuii Typi. Eki'h- mi Typi темендеплер тэр|‘зд1‘: «втксн куигi кызыгым, Уйыктап кврген тустен кем...» (Абай, I том, 244-бет). Мунда «тустен» деген евзден кейш айтылура THidi «де» жалгаулыны калдырылкан. «Кэркндэн, гилдей куатты, Тары арыстан журекп', Аплатоя, Сократ акылды, КаМармаи, Гали б1лект1...» (Абай, I том, 240-бет). деген Абайдын терт жол еленш алсак, corfh уш жо- лында «дай, тай» журнактары кыскартылып, олардьщ берет!н мэш «ш’ллей» деген сездеп «дей» журнакына ба- п>шдырылг;ш. Соцгы елендердег! «дей», «тай» журнакта­ ры айтылмаса да, тенеулш макна 6 epin тур. Сондыктан, 6 ipneiue журнакгы кыскартып, алкашкы жолында 6 ip- ак журнакты калдыркан. Сонымен поэтик тЫдш бул тур) жешнде улкен езге- pic жасап, пэлендей жаналык ю'рпзбесе де, аз да болса, Абайдын взш дт ерекшел)п барлыплн ацкарука да та- нука болады.

XI т а р а у АБАИ — К.АЗАК.ТЫН, Б1Р1НШ1 ПСИХОЛОГ АКЫНЫ Казактын ауыз эдебиет!, Абай алдындагы, не тусын- дары эдебиетшщ все алмай келе жаткан мэселесшн 6ipi iuiKi сез1м дуииесш суреттеу болатын. Ауыз эдебиет1, Абай алдындары тарихи эдебиеттер- дщ не у л гш деген шыгармаларын алсак та, адамнын 1шк1 cesiMiH, психологиялык момснттерд! суреттеуде ул- ri етерлж нэрсслер! аз, TinTi жок; болатын ед1 десек те, кем!ткенд1'к емес, шындык. ©sine дейш п эдебиеттердщ бул тэр]‘зд 1 epicTefl алмаган жагы н толыктырып, ce3iM дуниесж сез аркылы терен суреттеу эдганш тамаша ул- ruiepin керсеткен Абай казэкта 6ipiHiui акын болады. Абайга шейшп эдебиет1м1зде адамнын басындагы куйшш, cyftiHiui, эртурл1 iuiKi сез1м дуниесж, екшил сезбсн айтканда, адамнын психологиясында болатын ез- гер1стерд| суреттеулж ею турл1 Sflici бар едй BipiHiui — психологиялык, параллелизм, eKiHiiiici ерекше курылатын эр турл1‘ монологгар. Психологиялык параллелизм Ауыз эдебиетшде геройлардын (каЬарман) баста- рында болатын K yfiiniui, эртурл! психологиялык esrepic- терд1 суреттегенде, оган табигатта. не жануарларда бо­ латын эртурл1 кубылыстар катарласа жарыса журетш. зоз