Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэиасының тілі

VII тарау ТЕНЬ'У, ОНЫН АБАИ 0ЛЕКДЕР1НДЕП TYPJIEPI Казак тшндсп эпитеттер мен баска ткчдердеп эпи- теттсрдш жасалыну жолдарынын непзп 6ipi десек, тецеудш б1рл!к жакы дэ, кейб!р тчлдеп тепеулердш жаса- лынуыиан, мысллы, орыс тШмен сэлыстырганда аныр- машы.'шгы да бар. Орыс т1лйщег1 тскоулер «как, так, точно, будто, по- добно, что» аркы лы жа сзлыиатыиы T3pt3.ii, казакта да Kciidip тгцсул ер «сгк1Л.si» деген свзд ср аркылы ж аса- лыиалы. Бул! о рн с Tl'jliriJieri тецеулердщ «будто», «иодоб- 110» ДСГС1! С.~ЗДоП арки?!л колет»! тецеулер'ше дэл келедк Гярак, орыс Т1Л1НДС тенеудш ш н п и п п творительный па- деж аркм'лы жасалына,ш . пул б п д е ж о к . Б од е мунын орныпа теш:уд !н гсинс тан бел тш -бел ги н журнактары бар. KTftccH', Jicyj1тка ма-iiM б е л п л ! нарсслсрге са- лмстыоу ЛР'-М Ь| КОДГС i-.’ ccrer. оси ж урвактор аркылы орыи-.ллйди (T.'\"-T '\"’l, Дэи-леГ., д.'1Йык д сй 1<1, ш. ше жане «дай» if • К С. Вланнсты i.c*jiorin «мы!»*). Кззак тшпдег) тсиcyiopnill КОи!.*||л'|-«-ак с с и журнактар арки* 1: • A iia ii алпнплагы та- Р«М1 • я - <: т!лдер лш ец колем.-,!, ей б.ДЙ Тур. ю ЛС ! \" о и .ы адсбветтердсй cexw ii. нсмесг, эр ; . pai журнак -Ч’ччлы ж эсалаты н турлерш де тут«*л 'СП С! Г МП.-1.1 201

Бул угшн ау ш эдебиетимц ор тур1нси 6ipneuie мысал- дар келт1рсл1к: «Капиц куш! келдей, Keuiin журген елдей», (45) «Ke3i жарык жуядыздай, Мойыиы ныл кобыздзй. Куйрыры узыи камшыдай, Шудасы бар жамшыдай...» (46). «баста дэуреи тур Fa»да, Eip-6ipiW хан квтср, Аксак койдай яяндап, влш mipKiii ол жетер...» (47). «Булакдап асау кердей журсем-дара, ТоКтыдай борышка кетт!м, о, дарига-ай!..» (48) «Омырткан бар отаудай, Мен жауырыаыка карасям, Сыпыра гаапкан тактадай Кдмрыгьща болаймк, «Кынаптаи шыккан канжарлан» (49). «Жанады сея дегенде iuiiM врттей, 1-ашыктык маган ту сп ауыр дерп-.-й? «Агаштан бел! мерт|'лгея Корлккпенек элген ер...» (50) «Казша канатин жаяды, Уйректе мойный созады К,усша конааы...» (51) «Аргымак деген жырылгыр, Найэа бойы жар келсе, Жабыдайын жалтанлап, Тусер жер'ш карай ма?» (52) «Анласан анпмече назар салын. Лк балдак таска шабар асылдаймня. Аратай, Ka/iipiMe жетсек танин, ГауЬардыц жакрзе шырак тасыкдаймыкз (53). «Унты жок ж1г1т ЖуРбнс!з ат сек!лдЕ. Уяты жок айсл Тузсыз ас сек|'лл)...» (54). «KefiCip жулдыз оуеде ай сек:лд|, Кей жакан бас бшмеген тай секшдб..» (55) «Ай манный арб:р lyp.ii айласы бар, Сек1лд1 Сойы коркем бжк шыняр...» (56) 205

Bi3, текеу жасайтын: «дай-дсй, тай-тей, ша-ше, да- йып-дейш журнактары мен «сск!лд!» T3pi:j;ii оездердш эркайсысына ауыз эдебиетшщ яр туршеи, эдеш, б1рнеше мысалдардан келт!рш еттш. Ещц XVIII—XIX тасырдагы жзне Абан кезшдеп та- ркхи эдебиеттерге кеп токталмаймыз. ©йткеж, олардын алдында болтан халых эдебкетшен тецеулердш, барлык Typi табылкандыктан, онын непзш- де зскен жэне 6 ip баекыш жогарты сатысы саналзтын тарихн эдебнеттщ ошлдершщ кайсысынан болсынтенеу- дщ жогаргы бес Typi тугел табылатыны сезаз. Эйтседе XVIII—XIX тасырдаты жэне Абайдыц тустас акындары- нан жалпылап, эр TypineH б!р мысалдан ке-'iTipin етел1к: «Ей, Абылай, Абылай, Ceni мгн тунгыш кергснде, Турымтайдай ул едщ...» (57) «Бурала бггксп емеидей, Кисык тугаи сорлы атак...» (58) «Емеидей белш буплтш, Жйбектен жалын тег1лтш...» (59) «Жолбарысша жорыттим, Етшс кулан тоям — леп...» (GOt. 3 «ТуЛК!Л0ЙЙ! туи катил, Еориекш жат жатип, Жаумрыпыка муз катил, Жау токгатар кун кайла?»... (61) «Тас кескеи тауга салса асилдаймын, Курбыдзн бул сырымды жасырмаймын» (62) 5 «Сек1лд| жыяды бота 6ip делбеш, Кулайым Tipi KOftFan iiccIh жан рыл...» (63) Сейтш, ауыз одебпстннц эр Typi, XVIII гасыр, XIX тасырдыд Gipiuuii жаримы жопе скшии жари.ми, ягни, Абайдын вч кезшде бплган одебисттсрдсп тсцсулерлЫ

турлерш тугел камтып, толык е т т мысалдар келт1рдж. F-W, осы турлердщ бэр! б1рдей Абайда бар ма, болса хакдэй, oai кандай жаца тедеулер юрпзд1 согаи ке- ЛРЛ1К. «Булттай касы жауып exi кезш, Бурадай бурк-еарк erin долданеанда...» (Абай, I том, 83-бет). «Кусш'к иттей ypin жур, Юсщен кеммш демейдВ..» (Абай, 1 том 73-бет). *0з уйщде езендсй Курю'рейд!. айтса дау...» (Абай, 1 том 86-бет) 2 «Булатша д1р1лдеген жалын керген, Bip куапрт тартып жапе оттай жанган». (Абай, II том, 103-бет). «К.абагак итше euiinn ши га хелер, «Мен капеам, тая 6ip жерщ бекссрем» дел,— (Абай. I том 46- бет) 3 чДласыз кара квз'| айнадайын, Ж уз'тс u n -ык tain салган сайыи...» (Абай, 1 том 109-бет) «Шелеп алма сеюлд1 Torri кыяды Боламыи да, турамын квргеидей-ак...» (Абай, I том 109 бет). Келп'рыгген мысалдар Абай елендертде тецсудщ 6ip TypineH баскаларыныц 6api де барлыхын керсетедв «Дан» журнагы мен «мын» жалрауы косылып, сол аркы- лы жасальшатып: «Ак балдах таска шабар асылдаймын» деПтш Tapi’n i тецс-улщ туpi Абай елендершлс жох. Оиыц кездеспс\\т панды, ©зткеш, бул теиеу. кебше айтыс елен- депшде. антыс акындарынын сазд'жтержде кездеседв Bip акын ек!нш! акыимен айтысканда езш кетерш, мактау 207

\\ iniii жаксы jcrfcji (,:i iupcfi-> теш-п, балайды. <Асыл- j;,ii «:.:••>. ..к<1силд;.:;-.Ч1-Я1>, «тэсын-дай-мын» т. б. Ай- iijct:• 6 y ti iu \\ .;iu MMMcyi орпнды. Литые елецдершш нй жзрыска курылкандыктан, ар акын i.ai'eu ..жhi i.mi.ih и.огары коюы, оны калай да жыгуы hoi in • ■!!>![>г пи.'п аидыкгап, мактануыныц epetoiri де жок жопе аитыстып жанрынык eai эр акыннын езш жоиары гопай, карем жагыи жулыгынзн келт1рмей, OFaH устем- jii; сейм.;о бо.чуып талзп етед!. Егер, карсы акынды езТ но» жогары ко:'|ып, mill одан твмен санап, Ki6ipTiKien iii иpea, <-ч «хин аПтысып Ki'.ijii жскбск? Жай кезде езЬ ио» артык c.niaii, ддцкты акындар деп утатнн акында- рин да, ;пы мэ;мм т е , жас зкындар айтысында да жо- |»ргы •ныи'тти Г-epiK устаа, мж-цыпп калгаига шешн езш карсы Ж:;ым;;н жогары коюга ткрыеым, ерийлденш, макт;ип.г; Онгиды. Пул айгыс елендернмц керек етушен туатып панды порее. Лба» — айтые акыны емес, Сондык- laji, Ж(!гар1ы Tapii.ii айтые жанрына Fana тэн текеудш Лба» «лоцдерш.чс пеге кездсспеГтш де ryciniKTi. Акын- дардыц сй 11-&:й мактауы тек аЛты'с елендершде Fa»a орынды. Г.ои.т» Ialia опык c-pci.iiri жок. Баска жай елен- дордо min н'-i мяктиса, ол акыннын даккойлыгы болар е.й. K.t-.ik х.члкы - мнктаншакты менлшше жекквретш од. сНйо нй мокта! а» нл!мшц каря басы», «03in мак- * an \"!i : Олгалянды. Мактаншактыкты вл1мдей :<•*KM*|ii;i к» тты курсе -'ними: «•.Ол арсыздык 1>елпсЬ ле- юн д.ип акыннын члондершде одin op noncore тонем, К«- ыу уыып к\" ! iaiii.i:iau,iii тецеудш ксздесиеу1|пц бул — oKimiii eeoofii. ViHiiijiii: Лбай — окушыларыме» тшелей ciiss.ibcip, oyip.u'ii муны мои журектеп сыры» айтып, кня m io a r'i l ore. Толстой сыкылды улксп ой, терен ninip 1'i’ci. liijJaK. ними сыры журттык надандык, полокор, пар- тиилыгы, соли|!Дыц шймде езппц жалгыздыгы, сонан ту­ гаи муц мен зар: «Атимли идам койган сон, Кяйтнн налги болайин? Халкмм пинан болтан сон. Kali.ri барып оцайып?!» (Лбай, I том, 207-бет). •/Kori.Mкочи тле бауыр. Тушлор .'ю отытар.... (Лбай, I томI, 146-бвг).

сМоласындай баксынын Жалтыз калдым тап шыным». (Абай, 1 том. 99-бет). TaFbi осылар тэр1?.д!, емip толкыны. терен сезтмнен саркыла кел!п iurreri KYiiiKTi сыртка шыгартты. Ал, езш мактап, баскадан езшж артыкшылыгын айтып жарк ете кала мыи деу Абайта жат. Жсшарры тенеудщ Абай еле- ншде кездеспеупин бул ушпшн ce6 e6 i. Сонымен катар, Абайдык ттл корына коскан жана тецеулерт де аз емес. Абайдын жана тенеулершщ квпшЫ п казактыц бу- рынгы эдебиетшдеп тецеулердщ улг‘с> непзжде куры- лады. Эпитет тэр1зд1 тенеулерде де Абайдын колдаиу туршде, езше шешнп эдебиетте колданылматан, езше тэн срекшелжтерт байкалады. «Куйрикты жулдыз секТлд!, Туды да кеп турмады...» (Абай, I том, 180-бет). «Куйрыкты жулдыз» бурын да колданылгаи. DipaK, адам eMipiii оган тенеу бурын болтан емее. «Адаскан куш'ж секшдк Улин журтка кайткан ой» (Абай, I том, 172-Сет). ойды адаскан кунйккс тецсу, немесе: «Болатша д'фыдеген жалы н картон, Б1р кунгтрт тартып жэне оттай жанган» (Абай. И том, 103-бет). болатка халы к эдсбиетшде эр нэрсеш теней береди Di- рак, суйген сулудын кезж жалын керген болаттын от кергендеп езгерш кубылысына тенеу ешб[р эдебиет нус- касы, eiu6 ip акында (казакта, Абайта шейш, болтан жок. Осылар Tspi3Ai Абайдын ез елецдершде кездесетш жаца тенеулер: «Акылдынык сезшдей ойлы куйД), Тыкдаганда квшлдш ecepi бар...» (Абай. I том, 187-бет). К-И Жу*

«Кэркиден тлдей куатты» (Абай, I том, 240-бет). «Кезгс камшы тигсвдей Шырайналды арткы жас» (Абай, I том, 180-бст). «Куаты оттай буркырап. Уэзшге елшеп Ш1Лген. Жанбырлы жзйдай еыркырап, Кок булттан узМген» (Абай, I том, 204-бет). «Сагынсам да алыстан Ж\\'РУШ1 ем кунше жылынып» (Абай, I том, 245-бет). Эрине, булар сыкылды бурын колданылмаган, б!рак, езжен бурьпжы эдебиеттеп тенеулердщ неп'зше курыл- ган жана тенеулер Абайдан кеп табылады. Оныц бэрш б!рдей келйрш жату кажетаз. Ырак, экпмс олардыц тек жаналыкында рана емес, сонымеи катар, уздж керкемдж, жайнакы жандылыгын- да. Бул жагынан да Абай —кейшплерге улгш акын. Абайдыц кеп жана тенеулер! орысша аудармалары мен шыгыс эдебиетже байланысты. «Толкыныи журепнщ хаттай таныр» сыкылды 6ipeH- саран аударган елендердж эсершон туган жана тецеу- лермсн катар, улпс! орысшадан алынса да, сенлем ку- рылысын казакша CTin, Ж1пн б1лд1рмей жгёерген жана тенеулер до аудармаларында жи! ушырайды. «Кулик, тайдлй, айкасмп, ойыи салып, Кептерше суйппскен демалыс бар» (Абай, 11 том, 105-бст). Мундагы «кептерше» —орыс елсцдершдеп тецеудщ улпсшен алынган. Казактын елсндершде кептерге тенеу жалки ксздеспейдк Ал, орыстарда кептерге тенеу жш ушырайды. Бул жердей 6i3aiH айтпагымыз —сол тенеу- дш жаиалыгы гама емес, орыс эдебиетшдеп тснеулердж yjiriciu калан алып, Абайдыц калай пайдаланатынынын жолын кнрсету. Абайдыц «кептерше» деген тенеуше «кулын-тайдай» деген казактын байыргы, дагдылы тенеуш катар койып колдануы «кептерше» Tencyinin бурын жоиын, баска оде- 210

биет тЫ ш н улпс!нен келш юргешн байдатпайды. Орыс- шадан аудармаларында кездесетш тенеудщ (иралуаны темендепдей: «Соккан борап ceKiasi 6iaai» емЕр, Не тыныштык тауып 6epai, езЕп де кер» (Абай, И том, 153-бет). сАрысташшп жалыидай буйра толкын, АйдаЬардай буктелш жуз толганып...» (Абай, II том, 111-бст). «МенЕнOMipiM—6ip суык сур, Кузп куплей тур бузык», (Абай, II том, 75-бет). «Уакыттай вЗ! жуйрЕк ат М1вем1з», (Абай, II том, 95-бет). «Муз журепм май сыкылды Epin от боп, куйд| жан...» (Абай, II том, 77-бет). Муидагы тецеулер де орыс эдебиетпйн улгюмен жа- салса да, ж ш н байкатпай, «тап-таза» казадша болып еспледь Ал, шырыс эдебиеД — мэдениелмен байланысты ту­ гаи жана тенеулер б1рен-саран рана. Мысалы: «Зи зэЬардай куйдЕрд) гашыгыц катты», (Абай, I том, 34-бет). «Квк канат пейЕс кусындай Ку агашка конактап...» (Абай, 1том, 218-бет). Дшмен байланысты осы келтЕрЕлген 6ip ею-ак тенеу. Калкандары шырыстын, грек, рим елдернйн данкты адамдарынык атымен байланысты: «Аплатон, Сократ акылды, КаНарман, Faли журектЕ... ЕскендЕр, TeMip, Шынкистай Мусылманда атакты» (Абай, I том, 240-бет.) Ш ырыстын данкты адамдарынын аты Абайга шейшп эдебнеттерде кездесе бередн Байток,, Жанузак, Шернияз 211

т. б. акындарда да бар. Ол жаналык емсс. Мундагы жа- налык —Абайдын ез ерекшелщ эллипсис зацына суйе- Hin, тенеудщ жу'рнактарын тастап кет!п, саз упемдеу. Дурысында: сАплатоя (дай) Сократ (тай) акылды КаЬарман (дай) Ради (дай) журскт!, EcxeHAip (дей) TcMip (дей) Шынрыстай Мусилман да атакты» — болуы керек. Абай сейлемд! кыскартып жэпе салыстырмакшы 6ip- нешс адамдарды 6ip-an журнактыц манына жинастырып, тецеудт 6ipneuie журнактарын эдеш тастап кетед). Bi- рак, айтайын деген ойы ап-ашык. Бул эд1с —тек Абай- дык езше рана тэн, сондыктан Жака жэне аз сезге кеп марына сыйрызу деген эдебиеттщ акыидар алдында коя- тын Heri3ri шартын 6epiK ycraFan шын мэншде сез мк- Kepi eKeniii де адрартатын эдк.

VI I I тарау ЛБАИ ©ЛЕЦДЕР1НДЕГ1 АУЫСТЫРУ МАЕАНЛСЫНДА КОЛДАНЫЛЛТЫН С63ДЕР — (ТРОПЫ) а) Метафора. Ауыстыру магыпаеында колданмлатьш свздер казак влекдершде де баска эдсбисттердеп поэ­ тик п’лдермен нсгЫ 6ip. Метафора, мсташшия, синекдо­ ха, кешнтеу, символ — бор! жвпшде де осины айтуга болалы. DipaK, мазмумы жакыида езге шел in болмаса да, к а­ зак елеадершдеп метафораларды орыс тшлдеп мета- форалармен салыстырканла жасалуы жагынап, езшшс, Kcii6ip ерекшелжтер! ле жок емсс. Жалпы алганда, метафора сырткы, не iiiiKi flip ук- састыгына карай, 6ip napceni екпшп норсеге балау. F.Ki нэрсешц арасына тепе-тецд!к 61лriciи кою дссек, казак елендерш де солай етш шыгару ytuiir, ксило 6ip норсеи) eKiHUii нэрсеге тжелей болса да, кенде жалгау аркылы, кейде кемским ет1стжтер аркылы жасалатындыгын ко- реш'з. «Кулакер, экек — тулпар. шешек — сункар, Согып ей двиеш'кде сеп'з аркар». (Акансер!). 1«Арыстан ед Исатай». (Махамбет). 213

Бул узшдшерде «Кулакердщ экесш —тулпар, шеше- cin —сункар», «Исатай —арыстан» деп, «тулпарга», «арыстанга» тжелсн балап жэне eni нэрсенш арасына тепе-тендж бслпсж кояды. (Исатай да арыстан, арыстан да арыстзн). Аристотель тсцеу мен метафора туралы айта келш, мынадан мысал келт)редь «Лев (—Ахилл) ринулся — и Ахилл ринулся, как лев (64) дейдь Мунын алдынтысы — метафора, сонрысы — тенеу. Демек, текеуде 6ip нэрсеш екшпи 6ip нарсеге теце- генде, екеушш арасында ешайырма жок, тепе-тендел ук- паймыз. Exeyi eKi нэрсе, екеушщ ж т эрдайым ап-ашык. Тек белгш нэрсе аркылы белпаз нэрсеш кезге елестете- Mi3. «Ол арыстандай айбатты» дегенде арыстан сыкыл- ды, Tspi3Ai, 6ipaK арыстан емес. Метафорада ондай алтеу жок. «Ол —арыстан» деп Keciu айтады. Арыстан мен батырдыц кайраты жакынан уксастыгын алады да, 6ipin екпншсшс тепе-тен етедь (Арыстан — батыр, батыр —арыстан.) Тсцеу мен метафораиыц 6ip-6ipiHe жакындыгы улкен. Муны гылымпаздардын 6opi де растайды. Аристотель «Сравнение — также метафора, но с присоединением частиц сравнения» десе, Ж. Вандриес езпнц «Т!л» деген ютабында «Метафора —кыскартылран тенеу» дейд!.(6). Рылымпаздардын бул пшрлершш дурыстырын, eneyi- Hin (метафора мен тенеудщ) арасындары жакындырын казак эдебиетшщ поэтик тьидершен мысалдар алып дэ- лелдсуге болады. Казакта тенеудщ журнактарын алып тастаса, кез келген тенеу, оп-оцай метафорага айнала- ды. Kepicinuie, метафорара тенеудщ журнагын коссак, онда ол тенеу болып шыгады. «Ол арыстандай айбатты,— (текеу). Ол — арыстан айбатты»,— (метафора). немесе, тенеудщ журнагын кыскартып, метафораиыц ез1- нс таи жалгау, нс кемекин етштжтерш коссак, тенеу — метафора болып шыгады: «Арыстаным айбатты», Арыстан ел< ол айбатты». Бул узишлердеп тенеу мен метафора жакындыктары, орыс ралымдарынык метафора параллелизмшн дамыFaи Typi, оныц даму сатысы тенеу деп карайтын кисынын то- лыцтыра туспесе, кайшы келмейд] (эрине, 613 бул жерде 214

казак эдебиетшдеп метафора, тенеулердщ тарихи даму жолдарын айкындау мэселесш койып отырганымыз жок, сондыктан, ол еэ алдына басы ашык калатын мэселе). С ей тт, казак елендерЫдегЧ тенеу мен метафоранын жакындыры: тенеудщ журнарын кыскартсак метафора болып, метафорага тенеу журнактарын жалгася, тецеуге айналады, бул 6ip. EK iiiiui, тенеуде де, метафорала да ек! нэрсе катар алынады, эйтсе де, каз1р, бул екеужш арасындагы айырмасы да ашык нэрсе. BipiHiui, тенеуде 6ip нэрсе, екшнн норсеге тенелсе, метафорада баланады. Тенеу: бул — пэлендей, сол тэр1зд!, сек!лд1 лесе, метафо­ ра: бул — пэлен, бул —сонын ез1 деп кесш антады. MaF- на жарынан, эрине, eKeyi 6 ip емес. Екжшг. тенеудщ езше тон журнагы бар да, метафо- раныц езше тэн жалрау, не баска сездер1 бар. Уш1нш1: тенеуде тенеу журнактарынын тенейтш свз- ге жалрануы мшдетп турде болса, метафорада свзге ме- тафоралык мэн беренн свздер, не жалраулардын vne.Mi бола 6epyi мшдетп' емес. Жалкаусыз да, не кемекнп свз- ci3 де, 6 ip нэрсе екннш нэрсеге сырт жагынан, не баска жарынан уксастыгына карап, икелей балана береди Тертншп: тенеуде тенелетш нэрсе мен тенейтш нэр- сен!ц eKeyi де удайы карсыма-карсы турса, метафорада уксастыры бар нэрсенщ 6ip жары калып коюы да мум- кш. BipaK, контекст бойынша, ол иэрсеш окушы киялы аркылы тусше алады. Mine, тенеу мен метафоранын 6ip- fliri, айрымашылыктары, непзше алганда, осы айтылран- дар. Солай дей турсак та, жалпы казак эдебиетшс тэн жэне квп кездесет'т метафора, ол ек'| жагы балайтын нэрсе мен баланатын нэрсенш eKeyi ле) карсыма-карсы туруы. К азак эдебиепндег! поэтик илдщ бул ерекшелш- Tcpin Совет flsyipiHiip улкен окымысты, атакти галглмы, академик Л. С. Орлов ете дурыс ангарран. Александр Сергеевич езш щ «Казактын батырлар жыры» (1945-жылы) атты багалы еибегшде тенеу мен метафорака казак жырларынан толып жаткан мысалдар келпреди Метафора: «Сирота, оставшийся в утробе матери, Я па твоего верблюжонка похожу, Вы па моего отца походите» (66) («Алпамыс») 215

«Сайьш» жырынан мына узшдЫ алады: «Имя ей — Аю-Бекеш, Волос ее черный густ, Голос ее — звонкий курай, Шеки ее — розовый куст. Уста ее — нет краше уст. Взоры ее— при жизни рай, Стан ее — гибкая лоза, Ходит словно гордый фазан. Бегает, как горная коза» (67). Александр Сергеевич «Таги да улттык эр турл1образ жэне метафоралар кел-прелж»,—деп, темендеп узшдш! алады: Ты — жемчужина моего широкого живота.. Ты — неутомимый Дульдиль мой (Легендарный конь, принадлежавший Азрет-Али) Ты — сладкозвучный соловей> (68). Академик А. С. Орловтыч казак батырлар жырьшык Т1лдершде жасаган талдаулары казак эдебиетшн поэтик Т1Лin Терек зерттеуде мэш зор. вйткеш, 6ipiniui жагынан казак еленлершде метафора кепшЫгшде 6ip нэрсеш exiiimi 6ip норсеге карсыма-карсы копии балау аркылы жасалыиатындыгьш керсетсе, екшнпден вм(р кубылысын суреттеуде метафоранын поэтик тмде алатын орны улкен, екеидтн жэне кэрсетедк Курылысы жагынан алганда, казак эдебиетшде мета- форанык бес тур* бар. Ягни бес турл1 жолмен жасалы- нады. Ripinmi: метафораиык жай Typi. llKiimii: жалгаулар аркылы жасалынатын метафора. Yiuiiimi: кемекоп eTicTiK аркылы жасалынатын Typi. TepTiiinii: курдел1 метафора, немесе метафоранын улгайган Typi. Бесшнп: метафоранын «бейне 6ip», «тек» деген сез- дерлш квмег1мен жасалатып Typi. М етаф ораны н fiipiiirai T ypi , hfhh, жай T y p i ж а л г а у е ы ч, ж у р н а к с ы з б i р п э р с е к i е к i к шi it о р с е г е б а л а у а р к ы л ы ж а е а л ы- <К»п саз —квыф. «Аз саз —влтыв> (69). 216

«XirlrtlK ym't — баскышы Кия таудан acyFa. >Юпттщ уMix— бак Ki.iTi Кайындык кулпын ашуга (70) М е т а ф о р ан ы н e K iH in i T y p i «мын», бын», «пын», «сын», — ж i к т i к ж а л г а у л а р ы , не: «м», «н», «ы» (с ы )— т э у е л д 1к ж а л г а у л а р ы а р к ы- лыжасалынады. Жштж жалгау: «Ссп бузау Tcpici ш анж ан Мен a m repici талиспын» (71). (Мен) «Ьес тулеген 6apiMiH, Бслге соксаи жыгылмап» (72). Тэуелд|'к жалгаулары аркылы жасалынатын метафо­ ра темендеплер тэр(зд1 болып келедй «Халкыкыз капа болманды, Есен барса жолбарысын» (73). Немесе, осынын сыпаны Typi: *Бэй-еке, а'з 6ip аккан булагымыэ, Зарлаган fiia 6ip жетш ылагыныз» (74). «Исатай — ел epKeci, ел ссркес!» (75). «Таудагы тарлан шубар 6i3 едш» (76). М ет аф ор а ны ц у ш iн ш i T y p i, кемекип ет1с т 1к т е р д 1 н ж э р д е м ' 1м е н ж а с а л ы н а д ы : (Ед1, ед1м, ед1н, екен, ем, ен, м, н.). Булар 6ip-6ipine балапып турган ек| сезге, сейлемге б1ткен туе 6epin, олардын метафоралык мэнш толыкты- руда ерекше орын алады жэне ауыз эдебиелндс болсын, жазба эдебиетте болсын бул мстафоранын кеп кездесетш Typi. Акжушс 03IH суреттсй келш: «Койда багылан козы ед|'м Жылкыда шанкац боз eflia «Кара судыц бетнгде «Арыстан efli-ay, Исатай, Бул п .. м откен» (79). «Шарыкглган сункар ем. Канатым сыпды уша алмай» (80), *17

«Орданын баеты билер! — Кас каскырлар мында екен» (81). «Молдалардан сурасам, Ак шсйттщ в31 екен». Метафоранын улгайган тур*. не курдел1 метафора ез ара ушке белшедк а) б i р н э р с о н i б i р н е ш е н э р с е г е б а л а у а р к ыл ы: «Токсан бес деген тор екен, 1Дуб[м жаннын коры екен, Каргиын десен, ек жагы ор екен, Найза боны жар екен, Ty6i жок терсн кол екен, Ел конбайтыи шел екен, Келмейтугын неме екен...» (83). Мунда «токсан бесп», «торга», «корлыкка», «орга», «жарга», «колге», «шелге» —кыскасы, б1рнеше нэрсеге балап отыр. 0лен сейлемшдеп «токсан бес» барлык сез- дщ казыгы болса, ол сездщ баска нэрселерге балау же- шнде дэнекер болып турган кемекил e ric m «екен». Bi- рак, курдел1 метафоранын бул xypi тек капа «екен», не «ед1» лер аркылы Fana жасалыналы деп угынын калмау керек. Кейде жалгаусыз, кемекш1С1з де 6ip нэрсеш 6ip- неше нэрсеге тжелей балау аркылы да жасалынады. «Карга батыр, эр ceaiH— купле, алтын, Сыртыкнан тику плер барлык халкын» (84). «Бишара боллыц сум казак Жалмауыз болды улыгыц» (85). б ) ¥ л г а й г а н м е т а ф о р а н ы н е к i н шi т у- р i —6ip нэрсеш екшил нэрсеге б!рден балай салмайды, не нэрсеге баламак, aycai сол нарсенш артыкшылык, ерекше касиеттерш поэтик тшдердщ баскаларынык (ке- 6iHC эпитет) кемеп, жэрдем! аркылы суреттеп, кезге елсстетш алады да, сосыи барып баланды. Мыс алы: «Мен тауда ойнаган карт марал, Табаным таска тнер деп, Саксынып шыккаи киядап». Бул уз(нд(де акын езш маралга балайды. BipaK, оны тшелей балай салмайды, «мен марал» демейд1, карт марал тауда ойнаган марал, табаны тас тиер деп, куш бурын алдын ойлайтын сак марал, кыскасы, осы узшдл 31Я

fieri толып жаткан эртурл! эпитеттердщ бэр! де «марал» деген сезд] аныктайды. Акын езппн KiMекешн айту ушш эуел| маралды суреттеп, оны окушылардын кеэ алдына елестетш алады да, сосын барып езш маралга балайды. «Мен каракустан туган калыкпан, Сейлер сезге жалыкпан» (86). тагы баска осылар тэр(здь в) 6 i 3 ж о г а р ы д а , м е т а ф о р а м е н тенеудщ айырмасын айта келт, Kefl6ip метафорада eKi нэрсешн карама-карсы туруы шарт емес, екшци жагын окушылар сейлемшк магынасына карап е з ь а к сезед1 дедш. Б1зше, бул да метафоранын улгайган турше жатады. «Келге 61ткен кур арым, Сурылып оэран пырарым» (87). «Шамдансам, жыгар асаумып, Шамырнансам, сынар болатпыи» (88). Бул узшдшерде балап отырган жары бар да, балай- тын Hapceci ж ок (Алдынры eni жолда «сен» деген свз, соцты eni жолда «мен» деген сездер айтылмай калган). Оларды сейлемшк магынасына карай yFyra болады. Буларды 6i3 метафоранын улрайган турше жаткы- зуымыздын ce6e6i: api 6ip нэрсеш 6ipneuie нэрсеге б а­ лайды, api суреттеп алып, сосын балайды. Муньщ eneyi де улрайган метафоранын н епзп шарттары. М е т а ф о р а н ы н 6 е с i н ш i турк «бей не б ip», «б е й н е (тек)» д е г е н с е з д е р а р к ы л ы жасалынады. Бул сездердщ кешшлгп тецеуге де жакын угым ту- гызуы мумк1н. Dipan, терешрек карасак, тенеуден repi метафорага жакындыгын мазмунынан керугс болады. «Пайдасы мол жйпттер Дария шалкар келмсм тек. 03 басынан пайдасы аснагап Ел конбаган шел мен тек». (89). «Ауызы бейке шалгы орак, Швп емес, б!рак май орады» (90). «Басы жок, терт аякты жансыз 6ip зат, Кулагы жок. K93i жок. бейне 6ip ат* —(91). деген мысалдарды алсак, «Ауызы шалгы орактай» деген- нен сейлемшк курылысы езгермесе де, магынасы 6ip- 219

дей емес. «Ауызы бейне шалгы орак» пен «Ауызы шал« гы орактай» тек маплна бермейдк Алдыцгы свйлемде «ауыз» да,— «орак,* т а —6api 6ip десек, соцгы сейлем туралы оны анта алмаймыз. Сонгы свйлемде «ауыздын» кандай ауыз екенш «шалгы орак» аркылы квзге елес- тетем1з де, онан api бармаймыз. Метафора маплиз жарынан кест айтады: (мынау — сол) тенеудей («сол» тэр1зд1) емес. Mine, осы жаплиан алганда: «бейне, бейне 6ip, тен» деген свздермен келе- TiH образдар, жай Караганда тенеуге уксап турса да, метафора дейтптнздщ ce6e6i осы. «Бейне, бейне 6ip> свздер! аркылы жасалынатын ме- тафоралар тек ауыз эдебиетшде гана емес, тарихи эде- биетте де жш кездеседг «Какытыц баста турганда, Аскар таумен тсн едж» т. б. (92). Gipan, ескерте кететш 6ip нэрсе: жжтж жалгауы, не тэуелдйг жалгаулары, немесе «бейне, бейне 6ip, тен» жэне кемекнп ет1стердш келген жершщ бэрш де мета­ фора деп уту кате. «Алыстан сагынысып келш ед|‘м» — Alenin улим сен сдщ, Сети окон мен едгм». «Тек TeniMcH, тезгк кабимен»,— деген жолдардагы «ым, тен, сдщ, ед1м» дердш метафо- рамсн уш кайнаса сорпасы косылмайды. Сондыктан, бу- лзрмен бэйлапысты келетш евздер метафоралык угым 6epin тур ма, жок па, млгына жагьша квз салу керек. «Ед1м, ед!ц, мын, бын» тагы баскалар 6ip иэрссщ cKiiimi нэрсеге балау yuiin колданылып, 6ipiHmi норсеш екшин нэрсеге тепе-тен ету унпн колданылса гана олар мета­ форалык угым бередк Сонда Faiia оларды метафора деу- ге болады. Б1з казак тБтшдеп метафора, олардын турлер1, на­ лай жасалынатьшдарына токтап, олардын эркайсысына ауыз эдсбиетшен жэне Абай алдындагы тарихи эдебиет- терден б1рнеше мысалдар келлрдж. Енд! Абайдын езже Абай елендершен метафорапын кай xypi болсын ту- гел кездесетшдтн керемв. 1) жай Typi: 220

«Суду аттын кврк! — жал, Лдлмэатгын керш — мал, Дэулет — кызык, бала — бал...» (Лбай, I том. 192-бет.) 2) жалрау аркылы келетш метафора. «Квшлге жубзныш, Сен едш базарим...» (Лбай. I том. 199-бет.) «KsaiMHiH нурысыз, Ci3ci3 жок куапыш» (Лбай, I том, 165-бет.) «Жана жылдын баешысы — ол» (Абай, I том, 180-бет.) Жалранда болмас суйппш» 1(Абай, I том, 245-бет.) «Bip рылым ед iHKOpiH, Эр киынга ссрмедщ...» (Абай, I том, 191 бет.) «Алдыпдаги асау жас жайпап тур!ан, Мен болмаспын. 6ip уыс топыракпын» (Лбай, И том, 106-бет.) «Мен KoMipMin калган врттен, Енд! улыксат б!згс бер ..» (Абай, II том. 7 бет.) «Сен жаралы жолбарыс ен, Мен кшктщ латы см...» (Абай, II том, 80-бет.) «e.Mip, дунис дегенш Агып жаткан су еке.ч. Жацсы, жамаи — квргеиш, Ойлап турсам, у екен...» (Абай, I том, 145-бет.) 3) Кемекпп eric аркылы келетш мстафоралар: «Жана жылдын баешысы — ол, Мен ескимн арты ед!м...» (Абай, I том, 180-бет.) 221

(Сен) fEcnepin icTen ойлаРап. Тэуекелге нар ед1к...» (Абай, 1 том, 177-бет.) 4) Метафоранын улраЧран Typi: а) «Демалысм — yaripiK, аяз бен кар. Kepi кудан —кыс келin элек салды» (Абай, I том, 83-бет.) «Картайдык, кайры ойладык, уйкы сергек, Акылын — ашыган у, ойыц — кермек...» (Абай, I том, 44-бет.) «Сэлем —борыш, сез — кулык болтанная сон... (Абай, I том, 52-бет.) «Yin-ак нэрсс адамныц касиетк Ыстык кайрат, нурлы акыл, жылы журен» (Абай, I том, 181-бет.) б) «Берекел1 болса ел — Жагасы — жайлау ол — 6ip кел. Жапыраты жайкалып, Солкылдайды, сокса жел. Суы ашыган батпак кел...» (Абай, I том, 100-бет.) Абай елендершде жотаргы метафоралардын балай- тын нэрсесш айтпай, тек баланатын нэрсесш тана айту- шылык жш ушырайды. Оеыныц екшии 6ip Typi балайтыи нэрсесш еленпнн бас жагында гана Gip рст кслт'фш, баска жарында ба­ ланатын иэрсесшщ оз)н суреттеу. М ы с а л ы. «Keiueri Оспан — 1Bip белек жан, Yfii — базар, туз — той». «Жауга мылтык, Доска ынтык, Жас асар ма осыдан...» «Ел тамарын, Журт азабын, Жеке тарткан Kerri гул». (Абай, I том, 149-бет.) Алдьщры уш ж олда «Yfii —базар, туз1 —той» бала- натын нэрсеа де, балайтын Hapceci дс бетпе-бет, кара- 222

ма-карсы. Ал, соцры жолдарда тек б)р-ак жары бар — сжауга мылтык, (доска —ынтык)). «Гул...»: Епрак, эн- riMe Оспан туралы болрандыктан, «мылтыкка» да, «ын- тыкка» да, «гулге» де балап отырраны —Оспан екеш окушынын кездлшде турады да, карсыма-карсы койып баламаса да, окушыра тусшнсп. «Абдырахмаинын келшшеп — Магышка Абайдын айткан жубатуы» дейтш eaeicai алсак, мунда алдыцгы- даи ropi де киынман киысатындырыи керем1з. Алдыцгы (Оспан туралы) елецде влецш'ц бас жарын- да 6ip рет болса да, «Оспан» айтылады. Ал, мына cohfh еленшц еш жершде де Абдырахмаинын аты аталмайды. (Ол) «Тиянагым, турлауым, вид) KiMre асылдым...» (Авай, I том, 242-бет.) Мунын метафора екенш тэуелдж жалрауы «ым» мен жасырынып, ойда турган «ол» деген сез аркылы б1лем13. Немесе: «Самородный сэры алтын Саудасыз берсен алмайды Саудыраган жезше. Саудырсыз сары камканы Салага Kerxip сурайды Самарканныц бозше» (Абай, I том, 59-бет) деген влендн алалык- Мунда «алтын», «камка» дсп отыргапы акыннын свз- flopi де, «жез», «без» деп отыргапы баскалардын свзн BipaK, ол сездерд1ц кайсысы болсын сейлемнен тыска- ри._Эйтсе де, свйлемнщ магынасына карай эцг!ме не туралы екенд1гш апкаруга болады. Б. « Б е й н е , (б ей не б i р) т е н » т а р ) з д 1 с е з - дер ар к ы л ы жасалы иаты н турлерп «Ингернатта окып жур Тллай казак баласы, ЖасестрЫ, квк epiM Бейне колдык саласы...» (Абай, I том, 66-бет). «Кайгын болар шермен тек. Кара кещим жермен тен, 223

Болар бейке кврмен тек...» (Абай. 1 том, 107-бст). «Бейнс», «тец» сездер1 косылгин жердс сейлсмшц ма- гыналары тецеу емсс, метафоралык угым бсретшдшн бул мысалдардан анык, керуге болады. Метафораныц эр туршен келиршген мысалдар, улы акыннын езше шейшп эдебиеттердеп поэтик гадердщ бар улплерш толык мснгерш, эр турл1 емip курбылас- тарын суреттеуде оны ез керепне жирата алгандытын керсетедн бул 6ip. Екшин, осы улплерд1 менгере оты- рыи, Лбайдын ез!нш де одебиетке юрпзген жана ме- тафоралары аз емес —бул ей. Эрине, йлдс болмаган жака сездермен эдеби гад! байыту кандай акынга болсын элшен тыс жумыс. 0йт- кен1, кандай улы акын болмасын, бук1л халыктан асып тусш, жалгыз ез|' г а жасауы мумкш емес. Ондай акын- ды тарих бьямейд!. Эр елдщ улы жазушы—акындары- нын ез1 Kipri3reH жана сездер! сол улттыд жалпы тшне салыстыртанда дарията тамтан тамшыдай FaHa деуге болады. Кай акын болсын, езше шейшп жасалынран ха- лыктын эзвр тшше кез келед| де, шашылып жаткан бай казнаны маржанша Ti3in, киюын тауып калан, тот бас- канын аршыл,- юрлегенш тазартып, жансызына жан, кансызына нор Gcpin, жана нэрсс erin шыгзрады. ¥лы акындар эдебнет Tiaia дамытты, байытты, жака сез, жа- Каша сейлем, образдар юрпзд! дегендс —б»з осины угамыз. Mine, осы жагыиан алганда Абайдын казактык эдсби тшк жасауда ецбепшн вте зор скендтн поэтик тмдордщ эр кайсысынан да керуге болады. Соныц 6i- pi —ме т а ф о р а. Bi3iue, Абайдын казак поэтик тм корына коскан Жа­ ка метафорасы да аз емес. Эр1 кунды. Сездерш казак- тын ез г а байлыгынан алса да, оны киюластырып ка- лауы уздш шебер, беретш мазмундары терен, жана образ, жанаша угым болып шыиады. Мысалы: «Журен —тешэ, кызыктык — 6opi асыл тас, Сол цызыксыз вм1рде журек калмас» (Абай, 1 том, 228-бет). «Куи — куйеу, жор —калыцдык сагыиышты», (Абай, I том, ]24-бет). 224

«Достык, кастык — fiapi д е журек ici, Ар, уяттын 6ip акыл — кузетш!с1...» (Абай, 1 том, 228-бет). «Журектщ акыл — суаты Мархабат кылса тэш р ушш...» (Абай, I том, 196-бет), «втксн eMip — к у сокпак, Кыдырады талайды» (Абай, I том, 172-бет). «вм1р жолы — тар сокпак, шлгеи жак, Имгпп ек! басын устаган хак» (Абай, 1 тстм, 173-бет). «Шырып кетер, я ка.ттыр, Оран акыл — арам без» (Абай, I том, 94-бст). «Салран эн — квленкеа сол квнвд я, Тактысыиа билесш ол кулакка» (Абай, I том, 187-бет). «Алды — умну арты — вкппш алдамшы eMip, Желншен жерге тыкпас Kicin бар ма» (Абай, I том, 205-бет). «Шыныменен тамам ел Кете ме екен ит бола...» (Абай, I том, 76-бет). «Сен жаралы жолбарыс ен, Мен KiiiKTiKлаты см...» — (Абай, II том, 80-бет). Бул кслп’рШ п отырган «Ж урек— тешз, кызык— асыл тас», «акыл, ар — уяттыц кузетьше!» тагы баска метафоралык сейлемдердщ сездерш жеке-жеке алран- да жалпы тш м|'злс бурынпаи бар пэлепдей жацалыгы жок тэр!ЗД1 nepiHce де, Абайдан бурынры эдебиеттен Абай колданган турд1 кездегпре алмаймыз. Сондык- тан, олар жана. 9нг1ме, эрине, оныч тек жалан туршде рана емес, мазмунында да. «Акылды ар уяттын кузетип- ci», «журек — тешз, кызык асыл тас» дегенде сол кер- ксм сездердщ астарлы марынасында канша терен ой, терсн п ш рлер жатыр. Осылар TapisAi эр образда улксн К- Жума.и 225

мэн жатушылык Абайдын баска акындардан ерекше каснетЫн 6ipi деуге болады. Абай влецдершдсп метафоралардын жэне 6ip ете жи! коздссетш Typi —эпитегпк метафора жэне метафо- ранын iiieiiACCTipyMeii байланысты келетш турлерь Эпитсттйс метафора: «HiciK —гул анкыган, Нурын —кун шалкыран» (Абай, 1 том, 135-бет). «Ак етщ улбреп, вэгеше б1ткеи гул» (Абай, I том, 135-бст). Жогаргы жаца метафораларра келт1рген мысалдар- ды алсак, мстафораларыныц Ke6i эпитеттермен байла- нысты болып отырады. «6 м1р жолы», не «тар сокпак», не «ку сокпак», «Бсак —тек капа жайлау емес, кеч жайлау» т. б. Шсндотрумен байланысты келетш метафоралар де- rciiiMia твмендтлер Topi3.ai: «СЬ жалыи шок, б!з 6ip май, Май тура ма шыжымай...» (Абай, I том, 107-бет) «Кайгыц —кыс, жузш — жаз, (Абай, I том, 135-бст). сШэ — кыргауыл, с1з — туйгын, Тояттай бср, ксл де алып» (Абай, I том, 108-бет) «Dipeyi— квк балдырран, 6ipi — курай, Бip жерге косила ма кыс пенен жаз.» (Абай, 1 том, 148-бет). Бул угшиилердеп евздерд! 6ip нэрсеш eKiHiui нэрсе- гс тжелей бнлауы жагыпан алгапда метафора. BipaK, «Кыс пен жазлы», «от пен манды», «кыррауыл мен туй- гыпды». «балдырран мен курайды», кыскасы, арасы ал- шак жаткан cki nnpreiti 6ip-6ipiiie карсыма-карсы кою- шылык жагынан — шсилеспру. Акын айтанып дегеи ойын, сез жок, метафора аркы- 226

лы бермек. Эйтсе де ойын жинакы, жанды етш беру ушш — шендесп'руд! де коса колданады. Эрине, OFaH тацкалута болмайды. вйткеш, эдебиет- те поэтик тшдердщ езара байланысты келш отыруы тш- д!И жалпы зады десен, кейде белп'л1 6ip snip кубылы- сын, не ссз1М дуннесш суреттегепде, поэтик Т1лдщ 6ip TYpi-мен оны айкын eTin беруге мумкш болмайды. Ондай жагдайда акындар ез ойын окушыларына тез ж етмзу ушш суреттеу куралыныц казыгы етш колданып отыр- F3H поэтик Т1лмсн байланысты, поэтик Т1лдерд!к баска да турлерш колданады. Ол, эрине, занды да, керекп де. Муны, acipece, улы акындарда кеп кездест1рем!3. Эр турл1 oMip кубылысын суреттеуде бул — Абайдын ен суйш колданатын sfliciniii 6ipi. Bi3, Абайдын шет тшдерден колданган сездерш тек- серген тарауымызда араб, парсы, орыс тшдершен кан- ша свз пайдаланып, ол тшдердщ Абай тшнен орын алган себептерш айттык. Бул сездердщ б1ркатары f u - лыми, философиялык дши термин болса, б!ркатары шагатай, араб, парсы одебиеттершде колданылатын об- раздар — поэтикалык тшдер. Мундай образдар поэтик тм1Д|'н баска Typine каратанда, acipece, Абайдын мета- фораларында жш кездеседк .11«Ю — раушаи, квз/ — rayftap, Лагылдек бет yiui акмар. Тамары кардан Ьэм биНтар, Кашин — куд!рет, колы шита» (Абай, I том, 32 бет). «Я, ярым калай болар ж ауап свз'|, Мэт — касын, тэштит — Kipnix, caxiH — квзш (Абай, I том, 34-бет). «Сеисш—жан лэззэт!, С е к ст— тэн шэрботь..» «Сулуды суймект1к — Пайгамбар суннатЬ (Абай, I том, 135-бет). «Сол Масрут кыдыр ш алдан бата алынты, Сокында «Шзмши — ЖиЬои» атаныпты. 1Марынасы — «Пул дуниешн куи'|» дегеи, Ж етш п б зге рнбрат свз калыпты... ' (Абай, I том, 252-бет). 227

Абайла орыс xi-iimn ыкпалымен жасалынган да кей- Oip метафоралар жок емес. «Единица — жаксысы, Ергев и» —Лейне нал» (Абай, 1 том, 100-бет). «Барымта мен партия, Bapi мастык, журт кумар» (Абай. I том, 137-бет). немесе, (сез) орысша болып келепн) «Самородный сары алтын» тэр)зд1 метафоралык эпитет т. б. Метафора Абандын ен суйш колданатын жэне кеп колданатын тк'пшц 6ipi дсдж. Эрине, бул ксздейсок. емес. ©йткеш, корнем эдебиет сездердщ дэлдкж, аиыктыпян, жайнакы, ойнакылыгыи керек етумен катар, айтайын дегеи ofi-ninipiHe окушыларынын шэк келт1рместей етш сенд)руш де талап етедь Ол уинн эр образ OMip шынды- Fbina дол Ke.ayi керек десен, сонымен катар айтайын де­ ген niKipAi уз1лд|-кес!ЛД1 айту да — Heri3ri шарттык 6ipi. «Арыстандай Исатай» бул ani узьлдЬкеалд) niKip емес, «сол сыкылды Fanа». Б1з киял аркылы эуел) арыстанды козге слестетш аламыз да, сосын барып Исатайдын кан- дан скеш'н шамалаймыз. «Арыстан eai Исатай» десек мупда «сск1'лд|» жок- Eni нэрссшн касиетш 6ip-6ipine ауыстырганда бул — «сол, соныц вз|» деп Kccin айтады да, окушыларынын сенбеуше, ш эк келт|рулерше жол калдырмайды. Соидыктан, метафора поэтик тждердш баска турлс]р1не Караганда ой-сез!мге тжелей эсер ете- дь Жалпы акыпдардын, сонын шшде Абайдык олендс- ршде коп кездесетпшпн 6ip ceCe6i осы болуга тшс. Жэне тенсу мен мстафораны сез)мге эсер ету) жагынан алган­ да, мстафоранын ерекшсл1п де осы ой-сез1мге тез эсер етушде. Сонымен байланысты, метафоранын сез)мге эсер етуде, б1зше тэуелдж жалгауы аркылы жасалына- тыи Typi ерекше орын алатынга уксайды.

Осы уз!нд1де келген метафоралар кайсысы болсын нэзй<, сез1мд1 тсрбетерлж свздср. Абайдын сушспендж — махаббат жырдары: «Квз'шши караси Кенл1мнш саяасы...» (Абай, I том, 134-бет). деп келет1Н1 де сондыктан, ягни сез1мге эсер ету т!леп- нен туатын тэр1здь Абай елендерыде шумактын., не бунактын санын толтыру ушш колданылатын свздердщ болмауымен ка­ тар, эр C93i белгш 6ip марынага непзделшед1 десек, бумы поэтик тыдердщ кайсысына да байланысты айтуга болады. Абайдын колданатын образдарынык бэр! де белп‘л1 6ip максатка багынынкы. Эрине, акыннык олар- ды кун1 бурын ойлап алып, в л е ти сосын жазбайтыны К1мге болсын мэл1м. Он т!згшш 6cpiK устасак болды, свз вз1 келе/u деп Катон айткаидай эр образ, эр свз жазу устшде туатындыры — жалгыз Абай смес, барлык акын- Fa тон нарсс. Энтсе де, ойдын да, ойшылыктыц да uieri бар, iueK<5epi бар. Абайдын ойы меи ce3i эр кезде 6ip- лжте. Бул, эрине, акындардын бэршщ колынан келе бермейдк Ондай ой мен тыд1ц 6ipflirin кушл сактау — Абай T3pi3Ai улы акындардын FaHa колынан келетш ic. Mine, осы жасынан алганда, Абайдыц метафоралары кейде торен ой, кейде нэзш сез1м, кейде квны куши бе- руге лайыкталынады. Олардыц эркайсысына жеке ток- тап, талдау — айрыкша вз алдына мэселе. Эйтсе де, мстафорамен байланысты,—Абайдын айтайын деген ой- niKipine карай свз тандауларынык 6ipep мысалын кел- TipefliK. Абайдын квп влендер!— вз заманынын жаман жактарын шенсп, мыскылдай отырып туземек, кейшп урпактарды жамандык ic-эрекеттерден безд|'рмек бол- Fau сатиралык влендер. Соган лайыкты Абайдын езше тэн ты колданыстары бар. Б/з бул мэселелсрге кешн жеке токталамыз. Шрак, жогарры талдап еткен метафо- раларды алсак, Абайда сарказм neri3ine курылган ме­ тафора турлершщ дс кездесетпшпн кврем1з. Абайдын: «Ек1 ces.ai тзшр аткан (ол) Шыр аГшалган двнгелек» (Абай, I том, 145-бет). 229

«liailu — баспак, Бш саспак. Эулек! аспак сыпыра к у ..» (Абай, I том, 143-бет). «Куйрыгы —шаян, бст( — злам Банкамай сенбе курбыга» (АбаЙ, I том, 130-бет). деп келетш сездер1 вз1И(н айтайын деген ойына образ- дарды тандап, талгап алатындынына дэлел бола алады. Акын ез кезшдеп сум-суркиялыкка карей курес ашып, халкын ЭД1ЛД1К, адамгершшкке бастамак болса, coFan бегет жасаушы сум-суркияны ел урымындары ец жек- сурын нэрселерге балан, мыекылдап, жер-жеб1рше же- тедк Корыта келгенде, ауыз эдсбиет! езше шейшп тари- хи эдебиеттердеп метафоралардын бар улплерш Абай толык мецгерш, ез елецдершле олардын эр TypiH де Kip- пзу1мен катар, езшше эр турл! сез байланысы, сейлсм курылыстарын жасап, казактын эдеби тшне толып жат- кан жана метафора юрпздк Метафоранын, улрайран турлершщ кепб1реулерш ез'Ык бурынры байыргы калпынан езгерпп, жогаргы мэдениеттшк earaiFa жетюздк Метафора мен эпитет, антитеза мен метафоралардын байланысыи кушейтш, олардын тамаша-тамаша улплерш калдырды. Айтайын дегсп ой-niKipine лайыкты сез тандап, эр сез пшрдщ келедкеа болып, калан тЫлун керск, оларды метафо- рада калай колданудын епегелсрiи керсетп. б) Метонимия. Ауыстыру магынасында колданыла- тын поэтик т1лдЙ1 6ipi —м етоп и м и я. Метафора eni нэрсешц арасында тек уксастыты FaHa болып ауыстырылса, метонимияда ею HopceniH арасын- да белгш 6ip байланысы болады да, сондыктан, 6ipiH- luiciiiiit орнына еюшш Hopcciii алмастырып айтады. Мун- да cxi нэрсеш 6ip-6ipine баламайды да, тенемейда де, тек Cipiniu орнына eKimuicin колданады. Метоннмиянын жасалу жолдары жалпыга б1рдей, сондыктан, казак ti- лшде былай жасалады леп айрыкша токтауды керекет- nefifli. Eivi uopceniK алмастырылып, 6ipiniH. орнына екшин- ci айтылып, 6ipi аркылы екшнпеш уктырудын Typi коп. «Мен ек5 аяк ш тм » — (асынын орнына ыдысын); «Ана 2ЯП

уйдщ кудасы келд!» (иесшщ орнына уйш); «Оныц ка­ ламы жуйрж», «iciHiH. орнына колданатын куралын); «Т1лi- жуйрж — (ce3inin орнына тэн мушесш) «Мен Абайды окыдым»— (шынармасынын орнына авторын); «Ойладын ба, Ореке, барамын дел Азута»— (елшщ ор­ нына каласын, туратын) алмастырын айтулар — 6opi де метонимия. ©Mipfleri ic-эрекет, не эртурл1 6ip-6ipiMeH байланыс- ты OMip кубылыстары канша кэп болса, алмастырылып айтылатын нэрселер де сонша квп болуы мумюн. Демек, оларды байланыстарынын турше карап жштеу мумкж емес. Сондыктан, казактын ауыз эдебиет1, тарихи эде- биеп жане Абай олендершен метонимнята жалпы мы- салдар келт1рш, салыстырулар жасап, б1зше, Абайдын S3i юрпзген жана метонимияларына токталмакпыз, I) Ауыз эдсбнепнен: «Келбеттщен кенес сура..» (95). «Жабины жалды екен дсп сатып алма, Жаманды малды екен деп жакын болма...» (96). «Есщ барда етеп'к жап, Кайратыц барда мал тап» (97). «Бар мактанса. табылар, Жок мактанса, шабылар» (98). «Акты кудай асырайды, Караны кудай табады» (99). «Мыцнаи 6ipcy теш ен, Жузден 6ipey квсем» (100). «Б1рд1н Kecipi мынта...» (101). «Алыстан кыэыл кершсе. Манат смей немене...» (102). «Сол дэуреншн тусында Самарканда! сапырып, Шапкан шептей жапырып, Аспадым да саспадым...» (103) «Байдын кызы жамылар Масаты шскпен, камкасын». (104). «Алты кулаш кулан атпен, YcTi толган болатпен...» (105). 231

«Сусар борт басында, Керей улы Келмсмбет Свйлес кылып KiAipAi, Аулыныц келш сыртынан...» (106). «Киген) атлас, кырмызы» (107). Ерлер жортып кун квргсн» (108). «Салмай тонга мшетш кулэкергм, Кулакерге жараскан куранды epi.M» (109). 1«Жук артында кездесед осы шубар. Шуба[пн мшген жаннык 6api кумэр» (ПО). «Журс1з бс аман-i 1Кара коз Кызыл жузд!, сумбит шаштар» (111). «Мырзэиыц тамдап алкан ак б леп, Куйкалак Kip.ii мойын токалдардай. Жарыгы табаныныи токсан тыпк, Зырлайды жалан аяк от арбадай...» (112). 2) Тарихи ддебиеттен: «Ж1пт жаксы бола алмас, Ллгаиы жаман болгансын...» (113). «Кумб1р-куиб1р KiciiicTin, Kypciui Miiicp кун кайла» (114). Kofi мойыиды, квк жулын, Квк жулынлы жетелсп...» (115). 116Мон 6ip акку болдым халыктан сон» ( ). «Мшгеш Исатайдып ак табан-ай, Сут борт, суды 6epin баптаканы-ай» (117). «Жаманнан тугаи жаксы бар, Жаксылам туган жаман бар, Куидсрдш xyiii болгамда. Жарама.ты 6ip rcpire алгысыз» (118). «Улы менеп кызынз Кырмызы кытай кнпзген» (119). 232

«YkuiI куйрык, майда ж ал EKi мезги! жемдеди..» (120). 1 121«Баскааан асып кеткеи Исатай-ай. шкеш алтын аяк. а к куйрык шай» ( ). Кекпенбек reMip кишген...» (122). «Туркмении! кос канатты, квк мойыиы Ш абылып жер танымас б эй п кврмей» (123). «влссм де, «Квк кептерге» 6ip салайыи, Ку тактай, ек! шето экел 6epi...» (124). «Ак квйлек гашык болсан 6iare дегеи. Шыгалык ак тулюдей тузге деген...» (125). Ауыз эдеби'ёп, Абайдын алдындары жэне ез тусын- дэры тарихи эдебиеттерден келт1р1лген метоннмиянын мысалдарынаи екi парсе 6ipiniu орнына exiiimici алмас- тырылып (ауыстырылып) колданганда вийрдщ сан ал- уан кубылыстарьтнан алынатындыры айдын кершед!. Кейде аттык орнына Tyci — («куреня! мгнер кун кай­ ла») кейде KHiMiHiH, каруынын орнына олардын жаса- лыпран заты («киген! атылас, кырмызы», «YcTi толран болатпен»), кейде езнн'н орнына кшмш («ак кейлек Fa- шык болсан б!зге деймш»), кейде адамнын орнына — касиет! («жаманиан туран жаксы бар, жаксыдан туган жаман бар») кыскасы, шепне жету ете киын, колданы- ла бередк 3) Абай елендершен кейб|р мысалдар: «Алтын, кум!с киген! — камка, торгыи. Кутуцп кыз. келшшек жур сонында...», (Абай, I том, 184-бет). 1 1«Ет мд шал сипаган курт жесш деп, Ж ар тастан кыз кулапты Терек суга». «Kopi, жас дэурен1 еткен тату емсс, Епке квнер, ет журек сату емес». (Абай, I том, 184-бет). «TinTi окбассык в зт е вз!н маз боп, Дастархан мен катынды мактан кврсек» (Абай, I том, 184-бет). 233

• luiin терен бойлаймыв бткеи купит уларын...» (Лбай, I том, 197-бет), «Кудай коскан косактан Жалганда калдым жырылып...» (Абай, I том, 246-бет). «Арын жесен, акилын жаннан асар, Сары жесен, даулетшсудай тасар...» «Абай, I том, 250-бет). «Имансыздык намазла Кызыл бастын салгап жол» (Абай. I том, 100-бет). '1«Дэр коскан аикты Ыкеннен сон, OaiM барып жырылды шалкасынап...» (Абай, I том, 269-бет). «Квкпенбек TCMip киген вишен батар Тартылып жвнелед1 сырнай-ксрней...» (Абай, 1том, 255-бет). «Аталан алтау, Анадан твртеу, Жалтыздык кврер жер1м жок» (Абай, I том. 99-бет). 1«Уй мээ бон кой сойди СуШншие шапканга...» (Абай, I том, 92-бет). Бул тэр1зд1 метомимиялар Абайда вте кеп, эралуаны табылады. Мысал уццн осылардын 63i де жеткшкть Енд1 Абайдын езшщ енпзген метонимияларынын Keft6ip улплерж келпрелш: «Боламын дсп жургсндс, болат кзйтып, Жалып свит, жас жузш басады эж1м> (Абай, 1 том, 201-бет) «Талаптын аты арындап, (Абай, 1 том, 130-бет).

«Kyuiin асырап, ит erriM, Ол балтырымды канатты, Bipcyre мылтык уйрегпм, Ол мерген болы» хеш атты...» (Абай, 1 том, 215-бот). «Кеселд1 туйш шепплсе, Керден мойын кес1лсе...» cYMiniK аты ел1рш, Кос Т1згшд| сотбайды...» (Абай, I том, 151-бет). «Тык туяк кун!м эйтсе де, Карбаиданмын ек!мдеп...» (Абай. 1 том, 87-бет). 11<Сен м жок сермеиде сырды бузды...» «Журепнде жатады екпе сызи...» (Абай, I том. 70-бет). «Алкыны кушт1 асаулар, Ноктата басы кср1лд1. (Абай, I том, 88-бет). «Жаралы кеншмшн Жазылмай сызыгы...» (Абай, I том, 165-бет). «бнксн уды жиып ап, Себсд|' еорлы журекке...» (Абай, I том, 173-бет). Рашыктык жарасы...» (Абай, I том, 134-бет). Кел-прген узшдмердеп Абайдын колданып отырран сездер! жеке алганда, бурынры эдебиеттерде болса да, тап осы турде, Абайдын колданыстарындай сез байла- нысы, елен сейлсмдерш оран дейш п эдебиеттен кездес- пре алмаймыз. «Сыз» да «сызык» та, «жара» да жай колданыла берсдь BipaK, «квЕМЛДЩ сызыры», «екпе сы- зы», «рашыктын жарасы» сез!мге жанаша эсер етш, жу- рект! жанаша тербетед!. Жаналык дегенде осыны уруы- мыз керек. Абай елендершде метоиимияныц жана TypiHe жата- тын 6ip алуан метонимиялар— нэрсенщ, нс адамнын езшш орнына «тусш» алмастырып айту. Буныц непз1 2.W

бурынгы эдебиет нускаларынан да табылады: «Куреши' MiHcp кун кайда» т. б. Bipan, Абайда сол «тустщ» езше жеке ман 6epiii, «тустш» езш объект eiin суреттеуш1л|к жш ушырайды. Бул —б1зше, ecxi эдшт! дамытыл, ьяге- ptaerin, езшше жанарту. Dip адым алFa бастыру. «Арын жесен, акылын жаннан асар, Сары жесен. дэулетж судай тасар, «Ак пен сары eKeyin алмаймын» деп...» (Абай, I том. 250-бет). «Салак, олак, ойнасшы, KepiM-кербсз, Жыртан, тыртан. кызылдан шырады ерек». (Абай, I том. 57-бет). «Сол желжкеннен жел1пп, Жынды сары жоралды...» «Кайгы келсе, карсы тур. кулай берме. Кызык келсе, кызыкпа, окгакка ерме...» (Абай, I том. 195-бет). «Рас сезгс таласып, Акжем болма, жаиым кел...» (Абай, I том, 100-бет). Бул келпрген узшдмерде изроетц езМц орнына «тусш» ал.мастырып айту, бурынгы: «Салмай тойга Mi­ lleriH кулакер^м» емес, одан езгеше, солардык 1з1мен, улпамен жасалса да, кулакка есплу, кешлге конымды- лыры жанаша. Абай елсндер'шде орыс здебнет1 жэне орыс тш аркылы батыс адебиет1 философиясынын эсе- pineHтуран жаца метонимнялар жок емес. «Картак бай. катты сак бол, тенге квнеен, МуШэ шырар катыниын тшше ерсен...» (Абай, 1 том. 185-бет). «Единица нелаз-ак в з басындык болар сол. Единица кеткендс, Не болады енкей пел...» (Абай, I том, 100-бет). Бул узшдьдердеп метонимиялардын непзшде орыс- тын халыкшылдарыныц «Дара, 6ip мен кеп» туралы кезкарастарынын жаткандыры ерекше дэлелдеуд! керек етпейдй 236

Bi3, бул белгмде бурынгы эдебиет!м1зде не барынын бетш аша отырып, Абай елсндершдеп метонимиялар- дын Heri3ri турлерше мысалдар келДрдж. BipaK, мето- нимиялар Абайда не ушш кеп колданылады, ©Mip кубылысын суреттеудеп орны, мэщ кандай деген мэсе- лелерд1 синекдохамен байланысты айтуды дурыс керш одеШкейшге калдырдык. в) Синекдоха: Ауыстыру магынасында колданылатын сездердш ерекше 6ip тобына жататын — с и н е к д о х а . Бул жай сездерде де, керкем эдебиетте де ж ш кездеседь Bi3 жай анпмелест отырып та бутшшн орнына белшек, жеке- шенщ ориына кепшеш колдана берем[з. BipaK, онын синекдоха екенш ангармаймыз. Bipeyflin неше жаны барлыгын 6uariMi3 келсе, «Басын нешсу» дейм1з. Шы- нында, 6UiriMi3 келш отырганы— адамы. (Тура — ез магынасында олай деп cypayFa болмайды) «Пушкин- дердей, Абайлардай акын дуниеге сирек келед1» деп, жекешенщ орнына кепшеш колданамыз. «Жау жога- ры, 6i3 теме»». Шынында жау 6 ip e y емес, кеп. Энпме кеп кол туралы. «Журттын калай екешн бишеймш» деп 6ipeyre кешсек жалкы угымнын орнына «журт» д е­ ген жалпы угы.чды айта берем1з. Mine, осылар гэр1зд1 жекешенщ орнына кепшеш, копшсшн орнына жекешеш, жалпыныц орнына жалкы, не жалкыныц орнына жалпы угымды колдануды с и н е к д о х а дейм!з. Орыс эдебиетппц бурынгы теоретиктер1 де (Потеб- ня), осы кунг1 теорстиктер1 де (Б. Томашевский, Л. И. Тимофеев, Г. Н. Поспелов) синекдоханы метони­ миянын Gip Typi деп карайды. Б. Томашевский «Мето- нимиямыц ерекше Gip тобы — синекдоха» десе (126) Л. И. Тимофеев «Дагдыда синекдоха метонимиянын ерекше Gip Typi деп танылады, 6ipaK мазмуныиа Кара­ ганда, метонимия мен синекдоханьщ арасында улкен айырма бар дсп айта коюга болар ма екен». (127) дей- Д1. Ал, Г. Н. Поспелов метонимия мен синекдохалардын айырмашылык жэне бгрлжтерш айта келш, корытынды- сында: «Демек, синекдоха — метонимиянын 6ip Typi Fa- на» (128) дейдй Авторлардын бул шюрлершш дурыстыгына казак одебиетшен де толып жаткан мысалдар келДруге бола- ды. Кейде 6ip сез 6ip сейлемде метонимиянын магына- 237

сын берсе, екшип сейлемде сол тулрасында турып синек- доханыц магынасын береди «Кой ыойынды как жулын, Кок жулынды жетслеп...» — деген елекшдеп «жулын» аттын орнына колданылса,— метонимия, егер бутшшн орнына белшекп колдану бол- са,—синекдоха. «Тиед1 ер пайдасы саскан жсрде, Етепн ер жанылып баскан жерде» — деген сейлемдеп «етепн» де —сол тэр1зди Сондыктан, метонимия мен синекдоханык арасына уз*лд‘*кес*лд‘ шек кою ете киын. Эйтсе де, сол бурынгы 03iHe тэн «ерекшелжтерше» суйене отырып, салыстырулар жа- салык. 1) Ауыз эдебиет! жэне тарихи эдебиеттен: «Тауда тугая баланын Ею квз'| таста болар. Ашаршылыдта тугаи баланыи E k'i квз1 аста болар» (129). «Журген аякка жвргем uiircp» (130). «Колы киммлдаганпык Аузы да кнмылдайды...» (13IJ. Кипз кiмлiкi болса, ГДлексопыкЬ (132). «Кус канатымси ушады, Куйрысымен конады...» (133). «Жек1м жамаи болса да, Жзтам жаксы...» (134). «Жанылмас жак болмас, СурЫбес туяк балмас» (135). «Оскерд! керш артынаи Эз1мбай жамаи шошынды» (136). «Жауласкан жаудын журсп Муз куйгандай суыскан...» (137). «Жемд! некой кылмадьщ, Жемкен елд1 квиирдщ...» (138). 238

«Киямет TVCTi арара, Катыя менен бала Fa, 6 р|лд1аттынкуйрыры, 6л1м хактын буйрыры...» (139). Тарихи эдебиет: «Жау жорары, б!з темен...» (140). «Канатам сиплы кайрылып, Конексмиеи айрылып, Bip квруге болдым зар...» (141). «Раламга маглум болдым влек жаттап, Кыскартам адымыкды Cip-ак, аттап». (142). «Жыртарел!м жаганды, Жанылтар ед1мтобанды...» (143). «Ашулаисам, шырарым, Жас та болсам, желкеннен Bip-ак TicTcn жулкырмын». «Бекен Tepicin борт еткен, Сексеу1лден курке еткен, Бауырыиа тулак жамаган, Канбакке жузш камаган...» (144). «Лузина карасам, Аш Gapire менэеймш...» (145) Абай елендершен: «Толгауытоксан кызыл т1л, Свйлсймш дссен, езщ 61л» (Абай, 1 том, 95-бет). «Айттымсэлем, калам кас, Саган курбан мал мен бас» (Абай, I том, 106-бет). «©ткен сон базар, Кайткан сок ажар, Не болады кур ку жак» (Абай, I том, 97-бет). «Малынды жауга, Басыклы даука Кор кылма, корта, татулас...» (Абай, I том, 96-Сет). 239

«ЕндИ журттын ce3i — урлык, карлик, Саналы жан кврмедш свзд1 урарлык...» (Абай, I том, 51-бет). «Кэдерде тзшык квп, Кайсыеы сатан доп...» (Абай, I том, 136-бет). «Тынышыред! журеп'м, ЖуздерМ сау кврсем...» (Абай, I том, 165-бет). Eip жшк пен6ip аяккымыэ берген Дереу ceni жумсайды6ip жумыска .» (Абай, 1том, 169-ет). Синекдоханын, жалпы алранда, барлык турше де мысал ке;трдж. Абай елендершде езше шеШнп эде- биетге колданылматан синекдоха баска поэтик шдер- мен салыстырранда анагурлым басым. Аб-тйда ете квп колданылады деп танылатын эпитет пен метафорадан да метонимия мен синекдоха жи! кездеседй Б1здщ ко- лы.мыздагы картотекалар осыны айкыидайды. Бурый колданылмаган синекдоханын жи) турлер! де Абай- да жнi ушырайды. Бул жада турлер эралуан жолдар- мен жасалынады. Кебшесе баска поэтик тмдердщ ка- рым-катыс, взара жанаша байланыстары аркылы жацзртылатынга уксанды. Мысалы: «Шырайды KafiFM жасырман, KyflKiniHepini кезсрмес» (Абай, I том, 151-бет). «Кайгы шыгып ныкка, Камалтпасын туйыкка, Cepri, квцл!М, cepri епдЬ (Абай, I том, 119-бет). Бул узшд1деп влендер ой-сез1мге эсер етудеп кунгп- fliri, «тшге жешл, журекке жылы тиш», сез1м дуниесш козгайтын касиет1—жана образ, жанаша свйлем куры- лысында. Мундары синекдохалар бутжшн орнына бел- шект! колдану (Бул —барлык эдебиетте де синекдоха­ нын квп кездесетш Typi. «Шырай», «ерш», «иык»). Бы- лайынша алганда, квп айтылатын, «ит аркаеы жауыр» 240

сездер. BipaK, Абайдын тап осы долданыстарында, олардыц шын мэншде суреттеу куралы скешн мойындау былай турсын, тамаша уздпс, жаца образ екенше де еш- KiMталаса алмайды. Ендеше, муныц купия сыры кайда. Б1зше мунын купия сыры — жаналыгы, кейштеу (жан- сызра жан беру) мен синекдоханын байланысты келу- жде. EKiHiui сезбен айтканда: «Шырайды кайры жасыр- май» — «кайкынын» жанданып, кун кезш булт жасыру- ды елестету; «кулкш т ерш кезермес» дегенде, «epirn кезергеН» адам сыкылдандырып, кулюге жан 61ripln, киялра кондыру, «кайня ш ыры п иыкка» дегенде, кайкы- ны ермелеп журет'ш жанды нэрсенщ кейшЫе келт1ру ассоциацинлары синскдоханы жаца сез, жана образ етш отыр. Басдалары да осы TOpi3fli эралуан жолдармен жанартылган. Буларга Абай елендершен б1рнеше мы- салдар келт1рел!к. «Нурын, сырым керуге, Коп.регшдс болсын квз...» (Абай, I том, 94-бет). «Жаксы энш тындасан ой кеэ1'мем, ©Mip сауле керсетер судай тункд...» (Абай, I том, 188-бет). «Ызалы журен, лолы кел, (Абай, I том, 183-бет). «Мезпл 9ТКСН доуренд1 к.уалаган. Не кылсын 6ip картайкан ку cyfteKTi» (Абай, 1том, 184-бет). «Жср кущрешп, журт жылап, Агайын тугел жсткеш-ай...» (Абай, I том, 235-бет). «Журепмиш тубше терец бойла, Мен 6ip жумбак адаммын, оны да ойла... (Абай, I том, 206-бет). «Кзк1рсгшде оты бар, Кулагыи ойлы ер салсып...» (Абай, I том, 121-бет). 16 К. Жу» 241

«взшде бармен квзге урып, Артылам деме взгеден...» (Лбай, I том, 158-бет). «Tipi калдым вл.мей арен, Катты батты тырнаган...» (Абай. II том, 80-бет). «Ыкшярсыз мунды С031М Kerri ыршып жолына...» (Абай, II том, 77-бет). «Ет журсказ epKiiiHiu айтпа свзш, «Ля уиремгсй uaiiciiiii; ку мшезй!. Тшде суйек, ершде жнек бар ма, Шымылдык боп керсетпес шынпын жуз!н...» (Абай, I том, 205-бет). Бул узншлер, Абай елецдершщ бурын колданылма- ган синекдоха.чарлын байлыгына да, жанаша свз бай- ланыстары, сейлем курылыстары аркылы бурынгы бар- дын ез( Абайша сейлейтшдтне де толык дэлел. Сонымен катар, артурл) емipдin бейнесш тугелдей бе- руде де Абай елендершде поэтик тьлдщ болу тур! ерекше орын алады. Абайдын не гамаша сулу деген елендерш алсак, метонимия мен синекдоха непзп суреттеу кура- лымын 6ipi болып келедь Абайдын атышулы «Аншылык туралы», не «Кара кол, имек кас» атты елендерш ала- лык. «Керс тура далады кашкан тулк1, Канди х»з кайкак кагип шыкса аспаига...» «Кырык пышакпен кыржындап турган туда! Одлаги осад жау емес киран пацга...» Ватыр да аял кылмайды ертек танга...» (Абай, I том, 39-бет). «Кара коз, имек кас, Караса жан тоймас», «Ауызын бал, кызыл гул, Ак Ticin Kip шалмас». (Абай, I том, 135-бет). 8рине, мунда поэтик плдердш (эпитет, метафора) бас­ ка турлер! де бар. BipaK, Абайдын осылар сыкылды 212

мандай алды керкем елендерШде метонимия, синекдоха- лар а й р ы кш а ор ы н алатындырын керем)з. Абайдын Kefi-6ip сатиралык елецдер1 непзшде мето­ нимия синекдохадан курылады: «Эуелде кет1м бас кэш р Мыктыра негып беттеймш, Жуанды цойып, жуасты liipaj рана шеттеЛмш...» «Бузакыниц бул1п'и «Жак,сы акил» деп, «куп деймш» (Абай, I том, 89-бет). деген т е л се зд е р де — таза м е то н и м и я мен сине кдо ха. Сездерд) сарказм , ирониялык тур д с колдану аркы лы ею ж узд1, ж а л т а к , eTin к е р сетп ек, болыстын об р а з ы н акын бере алган. Метонимия 6 ip нэрсенщ орнына, екшнй нэрсеш ал- мастырып айтса да, синекдоха бупннщ орнына белшек, кепшенщ орнына жекешеш айтса да, 6ipiMen екшнпш, белшек пен бупнд! айтып бере алгандыктан, eMip кубы- лысын суреттеуде булар поэтик тш дщ ен онтайлы, жи- накы, жанды ry p iH in 6ipi саналады. B ip нэрсенщ езш айтпай, онын орнына жакындыры бар баска нэрсеш ал- мастырып айту: «Ей, калпак, 6epi кел», не белшект1 колдану: «Туярыц нешеу», «тын туяк кушм эйтседе» д е­ ген сездер), «Ей, Сорсенбай, 6 e p i кел» деп. «Жылк,ы, сиыр, кой eu iK iH нешеу» деген толы к Typi мен салыстыр- ранда o p i анарурлым жайнакы, e p i анарурлым женгл, анагур.пым керкем, spi сол магыналарды бере алады. Ал, жаналыктан жаналык )здеу, мез еткен сездерд1 жаца сез, ж ан а сейлемдермен езгертш отыру адам ба- ласынын табиги тьпеп десек, алмастырып айту, белшек - Ti колдану бул тьпекке де кабысады. К а з а к т ы н e cn i eM ipin е з ге р т ш , ж ан ар тп ак б о л ы п улы т ш е к т ! алд ы на койып ic еткен, сол жолдэры енбегВ ш н 6 ip з о р с а л а с ы — эдебиет б о л с а , ofsh ез елендерВ мен улкен тенкер1с жасап, эрд а йы м жадалыкка ж а н ы кумар бол ган улы акынра алмасты ры п отырудын, б утш - ш н орны на белшект1 колдануды н — осы айтылрандар тэр1зд1 сез)м ге ж а н а ш а эсер ету ж а р ы да к е ц ш н е к о н а кетт). Абай еле нд ер ж д е м етоним ия, синекдохалар ке п кездесуш щ н е п з г| ce6c6i осы айтылрандар деуге бо- лады. 243

г) Символ. Символ —казакша 6ip сезбен айткан- да —бсйнелеу. Айтайын дегешн ашып айтпай астарлап, баска 6ip нэрсенщ бейнесшде суреттеу. Символ психологиялык параллелизмшн 6ip тарауы, сонык дамыван, ескен Typi деп танылады. Бул туралы ралымдар: Эуелде, адам баласы кендл куйш табигатта- ры кубылыспен катар койып суреттед1, екеуш 6ip-6ipiHe уксатып, екеуше де тэн жалпы 6ip жакындык тапты; осыдан параллелизм туды. Кейш адам санасы есе келе, каз-катар койылатын eni кубылыстын (параллелизмшн 6ip мушеЫ) 6ipiH калдырып, екшилсш жеке алып су- реттейдь Сойтт, параллелизмшн 6 ip сыкары —символ- Fa айналады деген корытындыра келедй Мше, осы тур- рыдан карап, казактын ауыз эдебиет!, Абайга шейшН тарихи эдебиетш нег1зшен алганда (кепшшгшде), сим- волдын параллелизмнен aai тугел ажырай злмаранды- fmh квруге болады. «Ак тулпар орра жыгылса, Желще калган жас кулын Куна», двнен болганда, Heci мшбес демешз. Ак судкар торга шксе, Уяда калган балапан TcMip канат болганда, Уйрек шмес демещз.» (146). Бул узшд| жай Караганда квп мушел| параллелизм тэр!здь UipaK, параллелизмшн (адам туралы айтыла- тын) 6ip Mymeci жок. Сондыктан, символдык угымра жакындайды. Таза символ деуге тары болмайды. бйтке- Hi, жок сездщ кубылыстын орны сезшп тур. Символда параллелизмшн жасырын калатын жары мулле сезш- мейдь Ауыз эдебиетк Абайра flefiiiiri тарихи эдебиеттщ деш символдык параллелизмнен эл! тугелдей «iriii ашып болмаган кезш анрартады деу1м1зд т себеб! осы. BipaK, бул сезден ауыз эдебиетшн, не Абайра дейш- ri тарихи эдебиеттш 6api осылай деп узмдйкеалд1 ко- рытынды жасаура болмайды. Б1здщ Heriari (кепшшп) деген сезд1 коса айтуымыздын мэш осында. Hfhh, ауыз эдебиетшш нускаларында, Абай алдындагы тарихи эдебиеттерде параллелизмнен белппп шыккан символ­ дык образдарды да кездеспруге болады. «Орал таудык ор тулк1С1, Айнала куса, ит жетпес. 244

Орал таудык ак иыпл — Ак иык кслсе, тек кетпес...» (147). Бул — Бекболат бидщ Абылай устап алып кеткен баласын ажы рата барганда xaHFa айткан cesi. Балаеын Бекболат алып кеткесш, бейнелеп айткан бидщ бул се- зш Абылайдын касындары билер1 шеше алмай, e3i ше- uiinTi. «Орал таудын; ор тулюсЬ деп езш айтты. «Айнала куса, ит жетпес» деп сендерд!, «Ак иык» деп MeHi айтты, «Ак иык келгесш, тек кетпеу1 жен», эйтсе де, «кенирер» деда,— дейд1 Абылай. Бул ауыз эдебиетшдег| символ- дьщ H3FH3 таза турь Мунда параллел етш отырран eKiHiui нэрсенщ орны мулде белг1с1з. Окушылар баска нэрселермен салыстыра, ойлай келе шеше алады. Ол ез алдына. Символ — бейнелеп свйлеу — ауыз эдебиетшде, acipece, билердщ сезшде кеб1рек кездсседк вйткеш, би- лер — устем таптык идеологтары. Олар айтайын деген- дерМк ушырын иана керсетш, жумбактап сейлеуд! не- ri3ri aflici eTTi. ©3.aepi устем тап eKi.n,T,epi болрандык- тан, жалпы букара кепшшгше TyciHiKTi бола бермеуд! ойлады. С ей тт , жумбактап сейлеу! кездейсок емес, вз- дерппц таптык тмек, мудделер1мен байланысты. Символдын тамаша 6ip улп'ш ретшде XVIII расырда ем1р сурген ¥лы жуз — Теле би, Орта жуз — Каздауыс- ты Казыбек, Kiiui жуз — Караж1г1тпн мына 6ip-6ip ау­ ыз сездерш кел^рейж. Калмакка карсы 6ipirin куресу жешнде уш би кел жарасында бас косып, оркайсысы бейнелеу турде 6ip- 6ip ауыз сез айтады. Теле би келге карап: «Алар ма efli мына келдщ куын атып...» Казыбек: «Ку атам деп журмешз суын атып». Караж1п' т : «Улкен той, улы жиын боп журмесш, nepiHiK суда журген кызын атып»,— дейдк Осы сездер- ден ездер! угынысып, калмакка карсы куреске уш жуз- дщ де эз!р екешн б т п , елдерше кайтады. Осылар тэ- pi3ai символдын аз да болса, Keft6ip таза тур!н Абай алдындары тарихи эдебиеттен де кездест!'рем1з. «KyMidi мылтык долга алып, Квлден куларды ушырдым, Колымдагы кусымды Алтыннан айбар тор жасап, Акырда колга туард1м» (148). 245

Бул мысалдар, 6ipiHiufaen, ауыз эдебиеп', Абайра шейшп тарихи эдебиет'ипзде де ез мэншдеп символдын болрандыгын дэлелдесе, екшппден, параллелизмнен сим­ волдын налай айрылатындыгын да айкындайды. Жорар- гы узшдще эцг1ме тек капа акку туралы. BipaK, айтайын деп отырраиы акку емес, баска нэрсе. Онын астарлы ма- рынасы не екешн 6i3 63iMi3 ойлап табуымыз керек. Неж айтпак, ол символда айтылмайды. Параллелизмде астар­ лы марына жок- Параллелизмнщ eni жары катар сурет- телсе, символда тек 6ip-an жары болады дейтМмгзд1Н TyfiiHi осында. «Ау, КЫЗРЫШ кус, КЫЗРЫШ кус, Кел корыган сен едiн. Сен де айрылдын квлщпен. Ел корыган мен ед1м, Мен де айрылдым ел1мнен» (149). Бул — параллелизм. Егер осыны жорарга узйшмен салыстырсак, символ мен параллелизмнщ айырмасы ап- айкын турады. Символга жасалган бул шолу, эрине, жеткшказ. Баска поэтик т(лдерге Караганда, буран ете аз токтауы- мыздык ce6e6i— такырыптан узап кетпеу. Такырып «Абайдын поэтик тш» болгандыктан ауыз эдебиет1, Абай алдындагы тарихи эдебиет бул енбекте Абаймсн салыстыру ymiii рана керск десен, Абайдын ез еленде- р|ндс символ, мейлшше аз. Сондыктан OFaH кеп токтал- маймыз. Абайдын барлык ез елецшде ез мэншдеп сим­ вол деп «Ceris аяк» атты елсцшщ: «Жар таска бардым, Кунде айкай салдым. Онан да шыкты жанрырык- Ecrin унж. Белеем деп жеиш, Кеп |здсд1м кангырып, Еаягы жар тас — 6ip жартас, Канк етер, тукт! байкамас»,— (Абай, I том, 98-бет), дегем жерш айтура болады. Бул сез жок, таза символ, муны параллслизммен шатастыра алмайсын. Ал осыдан баска бейнелеу (символ) Абай елендершде кездессе, ол —элп келт!рген уз)нд(м:здсй, ем(рдш 6ip кубылы-

сын екшшн нэрсешн бейнесшде суреттеу емес, жай сез арасында келетш символдык образдар рана. «Усп-устЫе бас салса, Жылама, Магыш, жылама, Колдан ушкан а к сункар. Кайтып колin конбайды..> (Абай, I том, 242-бст). Мунда символ — «колдан ушкан ак суккар». BipaK символдык образдын айналасындагы создсрдщ 6api анайы, ашык айтылып отыррандыктан, символдык ас- тарлы магынасы Абдырахман е к е т ап-анык турады да, Абдырахман — «колдан ушкан ак сункар» деген угым- ды 6epin, образ метафорара аиналып кетедй Немесе: «Жат кораны кузеткен Картам шалда сача жок...» (Абай. I том, 182-бет). «Жат к ора»—символ. BipaK. айияласыиыц 6api ем|'р шындырын аз калпында суреттеу болраидыктан, ол сездердщ бейнелеу екет сезшмей де калады. Немеее: Абайдын, «Кыран б у р т т не алмайды, салса бапгап» — леген елеш'ч алалык: «Кыран бурк!т не алмайды, салса бзитап Ж урт жур гой куйкептай мен карга сактзп, Кыран шыкса, кияга ж^берея!, «Каркылдап карра калмас арт жагынан, Куйкентайы устшдс шикылыктап. ©3i алмайды, кыранра алрызбайды, Kyni бойы шабадм бос салактап. Тшп-шыгьгп, ыза кып, устатпаса, Куанар нелер< ссидя ыржактап. «Не таптык, муныменен деген жап жок. TyHi бойы кутлдер кусын мактап, Васка сая, жанга олжа дэнеме жок, Кайран ел осынымен жур далактап...» (Абай. I том, 48-бет), Бул елен тугелдей алганда, бейнелеумен жазылран влек дсуге болады. Айтайын леген niKipiH ашып айтпай, буркеп, эр нэрсен!н бейнесшде астарлап айтады жэне осыны аягына шешн бер!к сактайды. BipaK, сол бейне- 247

леу ретшде алынып отырган «кыран», «карга», «куйкен- тай» ез Ke3iniH эра.чуан адамдары екенш бшу де киын емес. Бул оны бейнелеуден repi пернелеуге (аллегория- га) жакындатады. Бейнелеу (символ) мен пернелеудщ (аллегориянын) арасы 6ip-6ipiHe етс жакын болгандык- тан, солай кершу де занды. Эйтсе де, пш рш ашып айтпай астарлап айтуды ая- гына шейш сактап Шыккандыгына, бейнелеу ретшде алынып отырган «кыран, карга, куйкентай» лардын ic-амалдары, адамнык емес, сол кустардын icTepiHe тан болуына жэне аллегорняша niKip белгш 6ip мшез-ку- лыкты жендеуге тура жумсалынбай, сол niKipfli алыстан орап айту жактарына Караганда да, елен дегенмен де символдыц касиетш жогалтпайтын сыкылды. Энпме Абай елендершдеп символ, онымен байла- нысты параллелизм туралы да айтылып отырылгандык- тан, символ мен параллелизма! тусшуде ерекше манызы бар акынныц мына елецше токталмауга болмайды: «Жазгытурнм калтиган 6ip жауказын Кайдан 6inciH ем1рдщ кв бт, азы», Бойтерект! куидейд! жетемш деп, Жылы кунге моз болып, кврсе жазын. Куз келгсн сон тамырын усж шалып, Бетегеге жете алмай болар жазым. Мен-дагы кап ecirriM жастык назып, «Боламын» деп жургенде, болат кайтып, Жалын сети, жаз жузш басады эж1м» (Абай, I том, 201-бет). блек —осы тургысында психологиялык паралле­ лизм. Мундагы катар турган cni норсе: 1. «Жауказын» (жапырак menTiu 6ip Typi). 2. Ж ас (адам). «Жаука­ зын» бэйтерекл кундейд|, «жас кол жетпеске кол соза- ды», «Жауказыннын тамыры» yciK шалып, бэйтерекке жете алмай жазым болса, «жас» тын боламын деп жур­ генде, жалыны ceain, Tyciii эж1'м басады... «Кыскасы ка­ тар койылган ею норсе (жауказын мен жас) 6ipiH exiii- uiici сол турде аудармай, кайталайды. Осы калпында муны психологиялык параллелизмшн. тамаша улпс! десек, сонымен катар, бул еленнщ жэне 6ip тамаша жа­ ты бар. 5i3 жогарыда символ мен параллелизмнщ айырма- сын айтканымызда, символда катар алынатын exi нэр- 24*

ceHin ж а л а н 6 ip ж ар ы алынып, е к п ш п жары айтылмай, тасталынып ке т е д ! деД1К. Егер, ос ы еленнш «ж ауказы - ны» рана а л ы н ы п , (ои ы к екш нй ж а р ы ) параллел болы п отырран « ж а с т ы р ы н * эдей! т астап к ете л ж : 1«Жазгытурым кылгиран 6ip жауказын К айдан б!лсш ем рдщ кэбш , азын, Б эйтерекп кундейд] жетемш деп, Ж ы лы кунге мае болып, керсе жазьш. Куз нежен сок, тамырын yciic шалып, Б етегеге жете алмай болар жазым»,— деп кыскартсак, табигаттык 6 ip кубылысы туралы ай- тылран, ез алдына 6ip елен болып шыгады. Бул — еш м ултт ж ок символ. Мунда к атар койылрэн «жастык* жок. Эйтседе, «Жауказын» аркылы «жас», «жастыкты» урамыз. «Ж ауказын» — бул ©ленде «жастык», «жастык- тын» бейнесшде алынган деп уга аламыз. Символ параллелизмнен айрылып шыкты деген ni- KipAiH дурыстырын дэлелдеуде болсын, екеуппн, айыр- масы кандайлырын тануда болсын Лбайдын бул елен! тамтырмастык улг'- Абайдын елецдерш тугелдей алып зерттегенде, сим- волдын бул тэр!зд1 тек eKi-у ш елендершде кездесу!, акынра ем ip кубылысын бейнелеп суреттеу эд1а таные болса да, оны мейлшше аз колдануы, эрине, кездейсок емес. Абай — ез творчествосында майданга ашыктан- ашык шыккан акын. 0 з кезшдеп казактын феодалдык аулындагы есюшишк, надандык, жалкаулык, партиякор- лык «туйеш TyriM en, биеш бупмен жутатын» паракор- лыктардын — бэрш де Абай булжытпай, ез калпында суреттейд!. Оларка карсы курес майданында «Улы сия» мен «ащы т1лд1» аямай жумсап, казактын ecKi феодал­ дык, буржуазиялык ем1ршдеп не зулымдык деген нэр- селершщ халыкка шын бетш ашып бердк Cefiiin, Абай­ дын одеби стил1 шын мэншдеп реализм болды. Абай елендершде символдыц аз кездесу1 акыинын осы реа- лиетж стил!мен байланысты, туп тамыры осында жатыр деуге болады. Абайдын баска поэтик тшдерше токталганда, эр- дайым онын поэтик тшге ©3i K ipm ren жаналыктарына айрыкша токталсак, символмен байланысты оны жасай алмаймыз. ©йткет, символдын анауы жана, мынауы

ecKi деп Ж1ктеу жалпы мумкш емес, ол жердщ шепн та­ бу киын. Eiriiiuii, Абай реалиепк стшийд акыны десен, символ — непзшде символистж стильге тэн образ. Де- мек, оныц символ женшде мынадай жаналыктары бар деуге Абай енбектершен материалдар табуга болмайды. Абайдык аудармаларында символмен келетш eKi-ym елецдер1 бар: «Канады 6ip кун жас булг, Жартастык теин кушактап, Женелд] ертен, калды умёт. 11Как жузше ойкактап. Э ж Ш wy3i терилген 13Kapi жартас так капты. Bopi осы-ay деп кыз ( ) деген, Томсарып турки жылапты...» (Абай, II том, 146-бет). Жалгыз жалау жалтылдап Туманды тешз ершде... Ж ат жерде жур не тыкдап, Heci бар тугаи жершде? 1 1Ойнадтап, толхип, жел гулеп, Майысар Лхгек сыкырлал... Ол журген жок бак здеп, Кашпайды бактан бойды урлап. Астында дэрия кек майдан. Уетшле сэуле алтын кун. Карашы, ол булп< кудайдан Сурайды дауыл куш-тун*. (Абай II том. 145-бет). «Коркытпа мен! дауылдан, Дуриядеп турса тау мен сай, Шатырлап турган жауыниан Жаркылдап турса тускеп жай, Кек торгынлай аспан — кек, Б1лемш, жаниап, ашылар. Hci анкыган бэйшешек Турленш жерд! жаеырар...» (Абай, II том, 93-бет). «Кудай мыкты жараткан улкен жар тас Вылш-былш еткен бет бурым Судан кайтпас. Бултта суык дауыл жэймен сырлас, взгеш жан екен деп сырын айтпас...» (Абай, II том, 107-бет). Булардьщ соцгы eneyi узшдь Абай бул елендерд1 03i- iiiH яамандасы жоне сц терецнен суйетш акыны—Лер-

монтовтан ayaapF?!!. Мундапл символдык образдар Л ер­ монтову ж атады. Оиы Абайга жапсырудын кереп жок. Абайдыц бул женшдеп улкен енбеп орыс тшнде айта- йын деген niitip символ аркылы айтылгандыгын дурыс угынып, аудармасында да сол стилд1 6epiK сактап, сим­ волдык влек е т т аударылуында гана. Сондыктан, бул жеке токтауды керек етпейдь Аллегория. Жогаргы айтылып отырган символ тэ- р!зд1 аллегорияда да niKip астарлы турдс айтылады. Bip Караганда екеушщ айырмасы жок тэр13дк Эйтседе, бу- ларды поэтик тшдш. 6ip Typi деп KapayFa болмайды. Символдык ею жагы бар: 6ipimni жагы бейпел!к, окушыларынын кез алдында туратын сурет те, ек{нш! жагы — сол аркылы окушыларына айтпак автордык ой- niKipi. Ол эрдайым буркеул[ болады, болжалдап, киял жупрпп ойлауды кажет етедь Сондыктан символ мен жазылган елендердеп автсрдын ой туйнпн эр юм турл! угынуы д а мумкш. А^ысалы: Кокады й р кун ж ас булт, Жартастыц тосЛн кушактап. Жоислдг ертся, каллы уMir. Кек жузшде ойнактап— деген Лермонтовтын елецш алсак, муны тек жалгыздык- тын символы деп капа емес, табнгат кубылысыныд 6ip алуан сурет! — пейзаждык деп те карауга болады. Ал, аллегорияда олай ею ушты Tycinyre жол жок- Мысалы: «Турды патша кайгырып, уайым жеп, «Ала койды болады кайтксшм еп». Аю. тулк'| касында — уэз1рлер‘1, Кенесед! оларгя «кайтемш дсп». «Колбан eTin, коре eTin сейлед1 аю: Батыр патшам, ire корок кип ойляпу? Койды жап деп. ecipKen kim аяйды. Акыли ала койдын — кырып салу,..» (Абай И том, 129-бет). Ацдардын арасындагы бул Tspiasi кечесик болмай- тыны журттыи бэр!не мэл!.ч. Сондыктан, арьгетам да, аю да, каекыр да. тулк'лер пернелеуден айтылып отырган адамнын кара журектер! мен кулары екеш'н, ала кой — момьшдар екенш ангару к.иип емес. Сонымсп, адамдард'ьт арасындагы эртурл! карым- 25!

катыиастары, айуандардыц араларындагы карым-каты- нас din, айтайын дегенш астарлап, сол айуандардын ic- эрекеттер! етш айтып беретш поэтик тиши 6ip тур! а л- л его р и я — п е р н е л е у дея аталынады- (аллегория — яернелеу мунан булай 6ip yFbiM деп тусЫлу1 керек). Аллегория казак эдебиетшде ecKi эаманнан келе жаткан поэтик тьпдщ 6ip xypi екендшн казактык «терт тулш мал жэне эр турл1 жануарлар туралы» айтылатын ecKi, ой-сананыц сэбилж дэрежесшде туган эртурл1 ер- теп, эцпмелерде айкындайды. «Арыстан, каскыр жэне тулк», «Тулк! мен каскыр», «Аю мен тулю», «Тулк! мен Седене», «Аю мен койшы», тагы баска ертеплерд! алсак, rijuiepi 6ip еккей аллегория болып келед!. Аллегория эуелде адамдардьщ арасындагы карым-катыстарды ас­ тарлап айтудан туган гана емес. Айуандардын арасын- ла да, адамдардын арасындагыдай карым-катыстар бар деп ездер1 шын сенген ой-сананын сэбилж кез1мен бай- ланысты туган. Б)'рак, кейш ол тусшж ecnipreH кезде ас- тарлы угымы бар поэтик плдщ 6 ip Typi болып, эдебиет- тен бер!к орып алганга уксайды. Казак ауыз эдебиетшде аллегорияиьщ жэне кеп кез- десетш Typi — eTipiu елевдер. Ke6iHe жастардын езара ойын-сауыктарында айтылады. Муны казактык ауыз эдебиетшдеп б а с и я н i н алгашкы бастамасы деп жорамалдауга болады. Жалпы курылысы б а с н я f а уксайды. Тгл/ — аллегорпямеп нелеп!. Bepimi бака кызын кебелекке, Журшт! кара шыбык жекгелшке, Eip туын кумырскаиын устап сойып, Той кылып, ат шаптыртан тешрекке...» (©TipiK влек). Кейде айтушыиыц вз! де араласа журед!. «Мен вэ'|м бес жасымда урын бардым. Сонда да тен курбымнан бурый бардым. Лйгырын кесерткси|'н устап мшш, Алдынан кайын атамиын кырыпдадым...» (6ripiK еден). MiHe, ауыз элебиетшдеп аллегорнянын эуелп нуска- лары деп ануаиаттар туралы ертег!лер мен осы eiipiK вленаерд! айтуга болады. Ал, XVIII гасырда басталатын тарихи эдебиетт!

альт, Абай кезiне дейш шолып етсек, не б а с н я, не ер- теп', не с к а з к а , сатиралык epT eri, кыскасы аллего- риямен жазылатын елек, энпмелерд! кездеспре алмай- мыз. Басня, оныц непзп куралы болып саналатын — а л ­ л е г о р и я тарихи эдебиетте XIX гасырдын. екшип жа- рымында гана керше бастайды. Эдебиет майданыка Абайдан 3—4 жыл гана бурын шыккан Алтынсарин орыс акыны Крыловтмн 6ipHeuie басняларын аударды. Сонымен байланысты, аллсгориялык образдар да бул кездердеп елендердш тшнен орын алды. «Кез(ме кун! бойы кершбеп е«, Келесш, сейле — дед!, сен кай жактан. Сонда бул мурынын кекке кетеред!, Адамсып манызданып жвтеледь Ж ер жыртып кун! бойы шаршап колем, Мазалап, сурап саган не керекп». Алтынсарнннш баска аудармалары да осылар тэр1зд1. Алтынсарин Крыловтын уш-терт капа б а с н я с ы н аударады. Эйтседе, осыныц ез1 Абайдыц болсыи, не ез кезшдеп баска акындардык болсын басня жаэуларына мурындык болды. XIX гасырдыц cKinuii жарымында Алтынсаринныц колга алкан и гш кп iciri дамытып, 1‘лгерлеткенде, Кры­ ловтын басняларын шебер турде казактын угымына ж а ­ тых етш бере бшгеи де — Абай. Абай Крыловтан он терт б а с н я аударды. Осы аудармамен байланысты Абай елендершен аллегория орын алды. «IpiMiuiKTi кудайым Кез кылды 6ip кун каргага. Алып ушып барды д а, Кыэык кылып ашарга. JpiMuiiK деген карны ашка; Тумсыгында IpiMiuiK 1Ойлап карап тур еде Bip ку т,улк сорыиа Жакын жерде ж ур едь «Карагым, нсткен суду ен», Деп таныркап танданды. «Неткен мойын, неткея кез) Осыдан артык дейС13 бе. Ертеп' килын айткак сэз?» (Абай, II том, 131-132-бет). 253