Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэиасының тілі

сиыр малый елдщ кепшшк ем ip -пршшгшде, еткен кез- дерде, онша орын алмай, кейшп дэу!рде Fana отырыкшы елге пайдалы тулж болуында тэртздк Корыта келгенде, узшд! ке.тпрктген казак ©м!рше тана тэн ор турл1 образдардыц кундылыгы тек казактын ез тшнде, баска т1лге аудартанда керкемдж касиетш сактай алмайтьшдык, эдебиеттщ улттык шенберден элi шыра алматан ксзш, ез буына e3i nicin, одан api бара алмай журген кезш керсететш ед1 десек, Абай eaeiwepi жайлы оны айта алмаймыз. Абай елендершш неп'зп кегшпл!пн алсак, кай елдщ тшне аударса да, езЫн мэшн де, керкемдшн дс жо- талтпайды. Эрине, 6ip ллден екпиш Т1'лге аудартанда каняай жаксы аудармашы болсын, туп нускасымеп дэл- ме-дэл шыкиайтыны мэл1м. Эйтсе де, кай елдщ эдебиетi болсын, e3iniH ecin маркайган, тек кана улттык шецбер- деп идея, мшез, кулык, Т1лек максаттарды рана емес, бук1л кеппнлж— букаранын тьтегше кабысарлык идея, Mines, кулык., т1лек, максаттарды алдына коя бастаРан ксзшде, ол баска Tiare аударуга жеш’л, ыдтайлы келедк Бул эдсбиоттш, оны жасаушы акындардыц кемшшп емес, табысы. Dip адым алга баскапдыгы. Эрнпе, бул создан ол акын улт акыны болудан шыгып калады деген угым тумайды. Оиык дакалыгы да, сез мкекерлнл десол улт акыны болып кала отырып жене ез ел'ше де баска елге де ортак акын бола алуында. Mine, Абайдык тарихи улы en6eriHiu жэне 6ip тамыры осында. Ол шырарма- сыныд такырып, идеясы жарынан жалпы адам баласы- лык пдея-максатка кол созса, оны суреттеуде, шет тшге аударганда окай кслетш, ез халкына тусппкп «ортак Т1Л» таба б>лд1. Б|зше, мунын уш-терт турл! ce6e6i бар тэр1здк Dipiiimi: Абай ез елецшщ такырыбы ет'ш Ko6ine жал­ пы адам баласылык моселелерд1 алды да, оларды адам баласылык ндеянык дорежесшдс eTin жырлай б1лдк Шы- гармачып улттык itepiiiici сол пннрд! айгып беру ymiir ат ыаптырар майданы гаяа болды. Exiirmi: какдай алец. кандай сезд! болсын, мазмун мен ссз|'мге курды. ©лешнде 6ipiHmj орынды мазмунгя, cc3i.vi дуниесш суреттеуге 6epin, тур сол мазмупды, ce3iM- Д>окушыга жетк!зу yiiiiii колданылуы корек деп укты. Ymiiimi: op6ip сез магына жагынан айтачып ойга ка­ т е т анмк. айк.ып, дал болумн rtepiK устады.

Тертшш!: влек, сейлемдердо марына катынасы жок, шумактын, жол санын толыктыру унпн колданылатын бос сездерге карсы катты курес ашып, вз елекдерше сейлем- мен байланысы жок, басы артык, 6ip де бос сез ж1бермей, эр сездщ шумактагы айтылмак ой, niKipre нык байланые- ты болуы керектши жэне онын мумкЫдМн ез елендер1- нщ улпамен дэлелдеп бердк Осы айтылран тврт турлi жаядайлар аркылы казак эдебиетмин о заманкан 6epri байырры калыптанып кал­ кан поэтик т!лш де жокары мэдениеттш сатыга квтерд1. Буны да 6i3 Абайдыц эдебиет т!лin жасаудагы гылым ушш теориялык улкен мэш бар тарихн 1сш!ц 6ipi деп та- нуымыз керек.

IV ra p a y АБАЙ С63Д1КТЕР1НЩ ЭР TYPJII САЛАЛАРЫ Абайдмц нкпрбаяныэда Абай коп oMipiir шыгыс жэне орыс эдебпетш окып, оларды ез халкыньш одебиси'ндей белуге куш салды дед!к. Пл моселесш зерттеуцмлерге муныи Maui зор. ©йткеш, баска елдщ эдебнет-мэдениет1- мен таныстык, онызерттеу, бшуор акыннын текой-сана, niKipiiiAc Fana езшш iniit калдмрып коймайды, тшнде де езйпи 131п калдырады. Mine, осы мунарадан карап, Абай- дын жалпы сез коры» зерттей бастасак, онын терт турл1 арнасм мен сяласы барлыгып керем!з: ен алдымен 93inin ana тш , сосын араб, парсы, орыс тилдерй Казак т ш Абай свздшершт neri3ri коры, кайнар бу­ лата болгандыры дэлелд’1 керек етпейдь Ойтсе дё ксйб>р мысалдар аркьтлы халык эдебисп мен Абай влендершш жеке сез, сойлемдер жагынан кандай байланысы барлы- гып керсете кетелж. Bipiiiuii: Абай халык эдебиетше калай карады? EKiiinii: казактын макал, мэтелдерш калай колданып, сезджтершен кандай орын берд!? Абай ез халкыимц мэдепнетш, эдебиепп толык мецге- pin, жаксыеын багалап, кем!ст1г1п сыпга алды. Казак здебиетшш басы Буха'рдан бастап, Кекбай, Эрш, Акыл- бпй, Магауия лкынларга uiefiiii Абай сынынан етпегенде- pi жок. Абай тек капа тарнхи элебнет емес, казактын бай ауыз эдебпепмен 6iTC кайпап, 6ipre есть Соаынон катар, <-*3inc шейшп одебист мураларын жа-

лап синап капа KofiFan жен, они суйе де, одан уйренс де бмд1. Муны Абайдын замандастарыныц бэр! растайды. Кекбай акын, Байматамбет ертекип, Тураш TaFU бас- калар ездершщ акын туралы эцпме, ескертшштершде Абайдын ауыз эдебиетш api кеп быгендйш, opi одан езЬ не кеп нэрселерд1 сабак еткендшш ашык айтады. «Казактыц ертеплершде еспмеген, бшмегеи epterici кем шыгар. Сонда казактын ecn i ертспс1кен, бурый кай жерде жургеш, керпплсс, кундес елдер1 кай журттар еке- iii, дни, 6iaiM i кандай кезде шыгартаны, елдщ ecKi салты, арманы, кэслп каракет1 не екеш кер1нед1»' деуин едк дей- Д1 Абайдын ез баласы Тураш. Бул ескертуден улы акынныц есю ауыз эдебиетке ка­ лан карагачи айкын. Ауыз эдебиетш сактаушы, тугызушы халык акында- рын Абайдын калай багалараидыгын'а темендепдсй тари- хи фактылар бар. 1859 жылы атакты Дулат жырау мен Байкекше акын- дарды вз уйшде 6ip ай конак етш, ж!бермей елен айткы- зады. Б1ржан мен Эсет акындарды эдей1 шакыртып алып б1рнеше ай аулында устап, басы ез эйел1 Эйгер'ш етш, эпнплерден эн уйренуге косады. Абайдын Баймагамбет атты белпл! epieicuiici де бол­ тан. Оный 6ip мшдет! Абайдын орысша, не баска п'лдер- ден окытан ттаптарынык мазмунын баскаларга epreri ет1п айту болса, екпшй мшде-п, журттан естиен эр турл1 жана ертег1лерд1 Абайга айтып беру. «... Кейб'ф тундерде я ютапка кумарлыкка Tycin кет- песе, 6ipeyre ертек айткызып, я 83i айтып отыратын едь Bipeyre айткызганда: ecirnereir ертепс1ндей ынтасын са­ ла тындап, 6ip c83in какпай, эбден айтып болтан сон, ай- тушынын адаскан жер1 болса, кайтадаи 83i айтып тузеп беруш! ед1»,— дейд! Абайдын ез баласы Тураш. Бул фактылар Абайдын ауыз эдебиет!, жалпы халык мурасына калай караганына дэлел бола алады десек, акынныц халык мурасына калай карал, оны калай пай- даланганын, acipece, ез ецбсктер! айкын керсетедь Абайдын енбектершде ен алдымен халык ауыз эде- биетшен пайдалантан сез, сейлемдер, макал, мэтелдер кеп кездеседк Оларды Абайдын пайдалапуы cni турл1: 1 «Лбай», II том, 280-бот.

CipimuiciH, халы кта калай айтылса, сол калпында ез- гертпей колданады да, екшпнсш, ел аузьшдагы TypiHcH езгертш, сез, сейлемдерш, езшше курын, кейде жанаша мазмун бередк Кейде сол мазмунныц е зж калдырып, сез сейлемдерш баскаш а етш курады. блендер! мен кара сездерщ коса алганда, Абай шы- гармаларында казактын елу уш макал, мэтел1 бар. Му- ныц ншнде езгертш колдангандары мен тура ез MaFaua- сында колдангандары аралас. 8з магынасиида колданы- латындарыныц кепшыпп кара сездершде кездеседк Мысалы: «Би екеу болса, дау тертеу болады». (Абай, II том, 171-бет) «Ырыс баккан, дау бакпас» (Абай, II том, 195-бет), «Бас басына бн болсац, маиартауга сый- массык, бас алканыз бар болса, жаиган отка куймессш» (Абай, II том, 237-бет), «0з1н ар туткан, жаттан зар ту- тады» (237-бет), «Агайыннын азары болса да, безер1 болмайды» (237-бет), тапл осылар сыкылды. Абай эр макалды езшщ 6ip ксрепне жаратып, айта- йып деген niKipine лайыкты турде колданады. Жогарры кс.тпрген макал, мэтелдердт fopi де халыктын, ел 6ipai- ri туралы айткан даналык сездер1 десек, 6i3 уз1нд1 келт1- р!п отырган Абайдыц «ушшди сез1» мен «отыз топлзын- шы сез1» де осы 61рл1к туралы. Акын сол тэр1зд1 макал, мэтелдерд1 келт1ре отырып, ел б|'рлтн, мшез-кулыкты жендеу,эр rypai игйи'кт!1'стерге жетектеу деген п'лектер- Д1 алга кояды. Абайдын халык макал, мэтелдер1н колдану жолдары- иын окннш тур! бурыкгы макалдарыиыц Heri3in алып, езшше куру дедin. Казакта: «Пцбек стсен, емереш»,— деген макалдын ncri3ine cyficiiin. Абай: »Енбек етсен, ершбей. Тояды карынык тМепбсй»,— (Лбпй, I том, 96-бет.) дейд|'. Мунын алдыцгыдан иепзп мазмуныида езгешел1к жок. Емрак, Абайдын езшде «Ершбей енбек ету», «Ннбек- кс ялешш'лжт! каремма карсы кою» жвншде косу, то- лыктыру бар. «Таланты ерге нур жауар» деген казак ма- калым Абай, взпине, езгертш, толыктырып былай дсп Келт1ред1: 158

«К!с1де бар болса талап, Отырмае ол бойыи балап, Журср, эркайдая !зденер, Алар ез суйгев!н калап»,— (Абай, I том, 91-бет.) дейдк «Жарлыныц 6ip тойганы, шала байыганы», деген ма- калдыц улпсш алады да: «Dip тойган — шала байлык» деген казак, Ет KepiHce кайтед! куйсей бермсй», — (Абай, I том . 169-6ет.) деп колданады. «Колын кетере алмайтын шокпарды белще кыстыр- ма», «Элш бш меген—элек» деген макал, мэтелдердт улпсш ала отырып: 1«Азат басып болсын кул. Колдан келмес ске умтыл»,— (Абай, II том, 125-бет.) деЙД1. Тагы осылар тэр1зд[ халыктын м акал-мэтелдерпйн улппмен жасалган Абайдын езшдгк накыл сездер! аз емес. взшше курып, жанаша мазмун берш, 6ipaK, халык­ тын макал, мэтелдерш колдану, пайдалануда Абайдын езже шейшп акындардан тагы ерекшелш бар. Бурынгы акындар халык макал, мэт§лдерш сол кал- пыида алатын да жэне ол макал, мэтелдерд1Н ой-ппбр- лершщ бэрш б1рдей дурыс деп б1лш, eui6ip кемшшк та- ба алмайтын. Ал, Абай халыктын бай макал, мэтелдер1- нщ кунды мазмуны терец дегендерш сол Kyfii алып, кейб1реулерш, езшше кайта жасап пайдаланса да, 6ipaK «Жылтыраганныц бэр! алтын» дей бермейдк Кенб]реулер1не сын кез1мен карайды. Жалпы адам баласылык, халыктык идеядан аулак, e p ic i тар, усакмен- шжтж, не тек капа ру шецбершдеп ц1К1рлерд! гана кам- тыган макал, мэтелдерге сын K83iMen карап, окушылар журтшылыгына олардын пайдалы, керекпш кайсы, ке- penci3i кайсы екенджшщ б етж ашып бердк Казактыц: «взпщежок болса, экен де жат», «Мал - - адамниц бауыр етЬ, «Малдынын 6eTi жарык, малсыздыц 159

6 ctJ ширмк», «Карынын ашса, каралы уй те шап», «Ер- Д1'н ыали олдс, ершкендс. колда» лсгсн б1рнсше макал, мэтелдерш ксл ripeai де Абай окан былай деп талдау бе­ реди «Ьул макалдардан не шыкты? Малгм болды: казак тыныппык уцпн, ьылым ушш, быпм ушш, эд!лет ушш кам жемей/й екен( 6ipan мал ушш кам жешн екен, ол малды калай табуды бммеШп екен. Егер, малды болса, экссш жаулауды да уят кермейд1 екен. Ofireyip, урлык, сумдык, тмгетшлйс, соган уксаган кылыктыц кайсысын болса да, жасай журш, мал тапса, жазалы демесек керек екен. Булардын, жас баладан Heci артык? Б1рак, жас бала Кызыл шоктан коркушы едр булар дозактан да корык- пайды екен; жас бала уялса, жерге ене жаздаушы едк булар иеден болса да, уялманды екен. Сол ма айырылга- ны?..» дейд1 (Абай, II том, 174-бет). Абай езше шейшп халык мураларына сын кез1мен карал, жаксысын жама- иынан аршып алгандыгын осыныц езжен де керуге бо- лады. Сонымен катар, халыктын макал, мэтелдерш колда- ну, пайдалану фактисы Абайдын т!л казынасы, сездш коры ей алдымен оз халкыныц здеби мураларымен нык байланысты скеидтн де дэлелдендк Абай сезд1ктер1шк екшнп 6ip арпасы—араб, парсы TLniU'pineii Kiprcii сездср. Мусылман мектебшде окып, дш кггантарын кеп аралап, шыгыс тшдершде жазган классик одоби мураларды да терец зергтеп, 6ip кездерде оларга олштеген акынныц сездершде араб, парсы сез- дерипц кездесуд тан каларлык нэрсе емес. Баска тмдерден Kiprcii сездсрмен салыстырганда, бул ек! тшден KipreH сез, сойлсмдер анагурлым кеп, Абайдын колданган шст тклдерше 6i3 жасаган картотекалар да осыпы ангарталы. Абайдын елендср! меп кара свздер!н коса алганда араб, парсы л л де-piиен 374 сез колданыпты. Муныд 162- ci елсндершде, калган 212 сез эцпмелершде кездеседк Булардын б1ркатары термин: эдебиет, гылымдык, фило- софиялык жопе дшн угыммсн байланысты сездер. Мы- «Fa.is.ioT пен Мархамат ер азыры, Кайда керссн, болып бак соган кемек». (Абай, I том, 194-бет). 1ГЛ

«Акыл мен хаос барлыгын, Бйшей дур журек сезе дур. Мутэкеллимин, мантикын, Бекер боска езе дур1» (Абай, I той, 196-бет|. 1«Курам рае, алланын ceji дур ол. ТэЬуэлшс жетерл к рылымын шак» (Абай, I том, 227-бет.) «Еннатайна калкаусар, Пошел дереу кунэкар...» (Абай, I том. 36 бет.) Абай елендержен орын алып, акынпын жалпы сез- дИшн 6ip бутары болиан араб, парсы свздершщ улплер! осылар тэр!ЗД1. Акыннын шет тшд! колдану маселeci ке- Гпнжеке айтылатын болгандыктан, эз1рше, осымеп токта- ла ту(5ып, Абай свздершщ тертжш! саласы болган орыс тшне келелж. Абайдын пл корыиын тары 6ip саласы —орыс эде- 6neTi аркылы KipreH сез, сейлемдер. Араб, парсы тшдеръ нсн алкан сезлер i мен орыс тЫнен алынган жеке сез атауларды салыетырсак, сокгысы апагурлым аз. ©ленде- pi мен кара сездорш коса алгапда, Абайла не барлыгы елу шамасы гана орыс ce3i бар. Буларлыц копшЫп зат аттары мен Keii6ip термин сездер. Мысалы: «Виноват, адвокат, коренной, счет, пошел, ладан, нуль, прошение, судья, уезд, съезд, волость, стар­ шина. закон, чип, доктор, партия, пьяница, такт, поднос, бутылка, рюмка, стакан, химия, лавка, барабан, самород­ ный, уголовный, дознание, образование, назначение, под­ вижный, элемент, минута, сила, притягательный, одно­ родный, интернат, здравомыслящий, занимайся, прямо, штык, картечь, форма, альбом, монастырь, гулять, ви­ сит...» жопе орысшадан бузып, казактыц айтуына ла- йыктап коллапсам «Аршспка» (аршин), «Бакалннк» (ба­ калея), «Каталешка» (каталажка). «Ме.'йшсауда» — де­ ген сездер.’и' косплганда, Абайдын блендер! мен энпмелс- ршдс ксздесетш орыс тш , эдсбиет! аркылы KipreH (iiuin- ле шет сездер де бар) евздер жогаргы санап еткендер. Олардын кешшл|’п акынпын ез элендержде кездесед1, ау- лармасы мен кара аипмелершде мейлшше аз. Мысалы: «Адял журш алал тур. (Абай, I том. G7 бет.) К. ЖVM8.lt 161

«Балам закон б1лд!» деп, Куриар ата-анасы...> (Абай, I том, 66-вет.) «Кисык болсан. закон бар С.удьяга беруге. Ол да оязкой емес кой. Алура тенд1к сенуге...» (Абай, I том. 67-бет.) «Бул icKe KiM виноват? Я Семсйдщ каласы». (Абай, I том, 66-бет.) тары баска осылар сыкылды. Бул келт!рген мысалдар Абайдын л л байлыгы, сездйс коры, жалгыз езш щ ana тш гана емес, баска т1лд?рмен тамырлас екешн, Абай тшн зерттеймш деуиплер мэселе- iiiu бул жатый да катты оскеру! кажет екендши кер- сетодт

Vrapay АБАИ ©ЛЕЦДЕРШ ДЕП еЗШ Щ ТУ РА MAFbIHACbIHflA К.ОЛДАНЫЛ АТЫН С03ДЕР Ыз бул тарауга шейш «Абайдыц ехирбаяпыпэ, «Ол туралы iicri3ri ры л ы м и ецбектерд!», «Керком тй щ щ казак, вхйршдеп монш», «фольклор, XIV—XIX расырдары ACaifra :uortiiiri эдсбист пен «Абаи ллдершщ эр турл! са- лаларыи» сез кылып, шолулар жасадык. БЬ «Абай плдсрш ц эр турл! сялалары» дегсн тарау- да Абайдыц елецдср! мен кара еяздерш коса алдык. Шрак, «Шеттьп» деген бел1мшеден баска, кейшп тарау- ларда Абайлын тек еленмен жазылган шырармаларыныц iana ткпдер! талданады. ©йткеш, Абайдыц кара сезде- pi — публицистика. Сондыктан, ол баскаша зерттеу эдБ cin керек етсдк Демек, ол кей&р мэселелермен байлапыс- ты, ат уел гана айтылмаса, нег!з1нде басы ашык, ез алдыиа жске моселе. Сондыктан, 6ia Абай елецдершдегг ез магнлсында колданылатын сездерге токталамыз. а) АРХАИЗМ. Абайды езшщ алдындагы Бухар, Ду- лат, Махамбет сыкылды акындармеп салыстырсак, арха- измдср Абай влсцшде втс аз. Абайдан жуз жыл, елу-ал- пыс жыл, одебиет мандапыма бурып ш ырып, бурын eM ip сурген акындардыц олецдсршде архаизм кнб!рск ксзде- cvi тyciniKTi де. BipaK , Абайаы вз замаидас акыпдарыыен салыстыргапда да оныц елеидершле архаизм анагурлым аз кездеседк Муиыц неггзг! ce(5e6i акынныц жацалыкты кексеген, прогресипл акын болгандыры. Абай елендерш- 163

деп архаизм дегендер1м1здщ e3i де б у г ш п куншц муна- расынан Кара га нд а болмаса, ол eM ip сурген кезде кешш- jii r i a i l архаизм дэрежесше ж е тп с ге н сездер деп айтуга болады. «Ойланып ойга кегли жуз жылгы втксн, Тон кабаттап хигетм — шидем. шекпеи, Жейде, дамбал аксаннан, жаргак шалбар, Жырым балак, матамен здштеткен» «Улкен nice бел1мде жез салдырран, Шакпарым, дэндэку!м жарк-журык етш. Кулэпара бастырран пушпак тымак, 1шм бауын впизген TeciK кулак». «Ж аргак жастык, кешшпм жсзд: пыстан-» (Абай, 1 том. 166-бет). «Шидем п1екпен», «Аксан», «Жаргак шалбарым», «Пуш­ пак тымак», «Жезд! пыстан» дарды акын езжен жуз жыл бурынгы нэрселер eai лесе де, бул сездер ол кезде жург- ка эл! TyciniKTi, колданудан калмаган сездер болатын. «Тас дульца, тас сауыт кш'нгешм, Денемд! кысып жатыр бупн мешн-.» (Абай, 11 том, 95-бет). «Карата, жел токсзимен еол 6ip ею ай, Кыстык басы: 6ipi срте, 6ipeyi жай» (Абай, I том, 111-бет). «Каз, тырна катарлаиып, кайтса бермен, Астында акшомшы жур ол 6ip керуен...» (Абай, I том 110-бет). «Ашуланба, ей патшам, айтайын дат. Алтын какпа бсрмед! 6i:ite руксат...» (Абай, I том. 258-бет). «Табысына табынып, калтан карып, Тойганынан калганы» Серее алаш ка—» (Абай, I том, 181-бет). «Мыс былкылдап epiren ксзшде шал, llleiimiKTeii усак кара алды кырып...» (Абай, I том 261-бет). «Алтыны» ЯЛЫП 6срд| колындлры: Саранка оял бар даты inaliapiimeri...» (Абай, I том, 261-бет). 164

«Какпаны ашайыи дсп хан умтылды. Туткасын олай-булай катты жулды...» (Абай, I том. 256-бет). «Акыл мен хаос барлыгын, Б1лмей дур, журек сезе дур» (Абай, I том. 106-бет). «Кей 6ipi nipre кол берген, 1ш1 залым, сырты абыз. Keft6ipi хажыта барып жур. Болмаса да хаж парыз». (Абай. I том. 140-бет). «Шалма оратаи сопынын, luiiii арам демеймш.» (Абай, I том, 150-бет). «Баланык бар ки1мш шешш алды, Ж уз камшы аркасына дуре салды...» (Абай, I том, 264-бет). Б1з бул жерде казактык ез сез) деген сездермен, 6i- рен-саран баска тждерден Kipce де, эбден тел бала, ка- зактыц «ез ce3i болып» кеткен сездерд! гана алдык. Мысалы: «Абыз. парыз, сопы, (супы) nip, хажы» деген теп шет тит: парсы, араб сездер1 болганмен, 6ip кезде казактык 6api бшетш, «тел бала» болып кеткен сездер. Сондыктан, оларды да казактык ез сездер жin катарында архаизмге Kipri3in отырмыз. Абай елендершде: «Дат, ду- лыга, сауыт, шакпак, дэндеку, ак шомшы, menmiK» Tepi3- Л1 гана сездер болмаса, узшд! келпрш отырган елецдер- деп «шалма, дуре, дур» деген сездер де Абай eMip сурген кезде архаизм емес, тек каз!р гана оларды архаизм деуге болады. б) ДИАЛЕКТ. Абай елендершде, архаизмнен repi де аз кездесетш сездер диалект. Диалектики Абайда ею-ак Typi бар. Eipiiuui: Казактык Kefi6ip елендершде гана ай- тылатын жеке сездер: «Жейде, ламбал аксаннан, жаргак шалбар, Жырым балак матамен эдштеген...» (Абай, I том, 166-бет.) «Сабырмен талап 6epinTi, Акылыц, ракымын киынцы...» (Абай, 1 том, 244-бет). 165

«Колинлп устяп ЯЛЫП. CpTin бярып. Далнда 6ip бузылган тамга апирды» (Абай. I том, 250-бет). «Мен-аагы журген жокпын малдан куст, Айттым, балам, басына MefipiM туеш...» (Абай, I том, 260-бет). «Ер Эз!М тэуекел кып жаннан Kycin, Арканнан устады да, Kerri тусш...» (Абай, I том, 269-бет). Бул уз1и,атлерлег) «жейде», «киын», «там», «Kycin» де­ тей сездср— диалект, бйткеш, Орал (Батые Казак- стан), Актебе, Гурьев облыстарында колданылмайды. «Киын» — 6ip угымда, Казакстанпыц барлык тукшрше TyciHiKTi сез. Оцан колFa туспейтш, кап эрекстп керек степи 6ip нэрсеш «киын» —деп атайды. Орал, Астрахан, Актебе, Орынбср, Гурьев казактары тек осы угымда FaHa туешедь Баска еш макына бермейдк Ал, осы сез Одтус- Tin, Жепсу казактарында жагымды угымда колдапады, «Мынау киын Kici ексн» дейль Екшип сезбен айтканда: «Duiriin, акылды адам екен» деген магг,тада. Абайдыи: «Акыльш, ракьгмыц киыи-ды» дегеш де дэл жогаргы ай- тылгап Tapi3ai акылыи кеп, ракымыд мол деген угымда колданылып отыр. «Там» леи, Орал, Актебе, Гурьев, Орынбор казактары моланы айтады. Арка, Оитуспк. Желсу казактары кыс- таулы, жер уйд|’, тастан, балшыктан салтан землянками антады. «Дялада 6ip бузылган тамга апарды» легенде «тамлы» Абай да осы кыстау, землянка деген магыпада колданган. Абай олендершдеп диалскт!!иц CKiHiui Typi — кыскар- тинлм сездер. Бул — кебше езбек слдер1мен канаттас, корmiлес елдерге тэн нэрсе. Муньщ 6ip ce6e6i— езбек Ti- .liHiu эсер! Topisfli. ©збек халкынын тЫнде Kcil6ip eTic- TiKTopai кыекартып айту (алып-ап, келш-кеп, болып-бон, болыпты-бопты) зан болып берюлгеп ку былые десек, Оц- туетш казактарыныи тЫнде бул занга айпалган кубы- лыс деп айтуга болалы. Бул елкеде кеи, бон, ап деп свйлсмейтш казакты коз.чеслр\\ киын. Онтуспк казакта- рынын езбек халкымсн еыбайлас отыруы —сез.'йк, сен- лемдерше де улкен эсер сткепд'ri эрдайым анык байка- лады.

Кыскартылып айтылатын свзлердщ екшип тур! Абай елендержде де аз-муз кездеседк «Ала жазлай байын кеп 6ip жатплйлы. К а за к т ы к не кыласыи шариратын» (Лбай, I том . 114 бет). «EipaiKTi шайкайды, А раз боп енбеске» (Абай, I том. 153-бет). «внкей уды жиып ап. Себед! сорлы журекке...» (Абай, 1 том. 172-бет). Диалектж ш бул Typi есю ауыз эдебиелнде де. Абай- Fa дейшп аты мэл1м акындардыц влен-жырларында да кездеседк «Заманыи тулк! болса, тазы боп шал». BipaK ете аз. Эдеби нускалардын квпш!Л1Гшде: «ап-ялып, кеп- келш, боп-болып» сыкылды толык формасыпда колданы- лады. «Как айыл болып квп1рсе, Алты басни аггаура, Айшылыкты ойларян» (20). Мунда «болып» дегеншк орныиа, «боп» дегеннен свй- лемнщ магынасы да, еленнш ыргагы да езгермес ед1, 61- рак «болып» деп толык тур'шде алынады. >KorapFU келт!р|лген мысалдар T3pi3fli, Keii6ip е л с л к - Tepfli кыскартып айту казак елендержде кеп кездесуип- лж Абайдаи 6epri эдебиеттер1м1зде канатыи кеп жаи бас- тады. Ka3ip бул дакдыка айпалып отыр. Бул тэр1'зд1‘ сездщ буынын кыскартудыи екппш себе- 6i: елец тармактарымдары буындарды унемдеу, Kefifiip бунактыц тармакта буыиы асып кстелн болеандыктан 6ip буынын кыскарту, сезд1 ыкшамдап колдану аркылы влети жанды, жинакы ету п'легшен туеан деп айтуга болады. Алайда кездеселп кыскартыиды сездер осы ай- тылрян влецдердег! гездерд1н буын санын ыкшамдаумен банланысты. BipaK, Семей облысыпыц казактары жай сейлегснде: «болып» детеншн орныиа «боп», «алып» де- геннщ орныиа «ап» — деп ешуакыгта да айтлайды. Де- мек, бул тек кана елендерде кездеседк

в) ШЕТ С©3. Казактыц ауыз эдебиет!, оныц неп- з'шде ескеи XIX гасырдыц cKiumi жарымыма дейшп ка- зактык керкем эдебиет! езшщ байыргы улттык калпын да, Tijiiii де баска елдердщ эдебиет, Ил ыкпалдарынан непзшде таза сактап келдь Казак даласына ислам дш! бул кезде» б!риеше га- сырлар бурый тарап, недэу1р epic алса да, казактыц фольклоры мен XVIII—XIX гасырдыц 6ipiiiiui жарымын- дапя эдебиетше жэне тшне эсер ете алган жок. Казак тЫн зерттеуш! Радлов, F. Саади T0pi3ai окымыстылар да бул женшде осы корытындыга келген. Радлов былай дейдк «Ислам дшше сырттай клану- дын нэтижесшде кыргыз (казак) Tiлi исламиын ipiTKiui ыкпалынан амаи сакталып, эзжщ бастапкы таза туржтж сипатыида калды. Оган Kefi6ip жат элементтерд1н Kipyi рас, 61рак олар Мухамбет лж'шдеп баска турне елдерш- депдей дербест!пн сактай алмай, казак тшш’к дыбыс зандарына багынып, сол халыктыц ез сездтне айналып кеткен...» (21). F. Саади: «Каз1рде ен таза, ец бай, ей табнги жэне бузылман, бурынгы калпында сакталынып калган 6ip ri л болса, ол да казак Tiлi жэне казак эдебиетц шын гылым намы ушш бп муиы ашык айтуымыз керек» де- л! (22). Эрине, бул айтылгапдарлвн Лбайдап бурынгы эде- бнеттс шет сечдер мулде жок деген утым тумайды. Bi3 узш,-н Ke.iTipin отыргаи гылымпаздар да, 6i3 де ол niKip- деи аулакныз. DipaK, казакпен Ti.ni тамырлас баска ел- дср;н алсак. казак Tiлi мен XIX гасырдыц 6ipinuii жары- мындагы злобного esiniii пегЫпдеп тазалыгымен ерекшо орын алалы. Дсгенмен де, Ислам дinin алган елдерд1н кайсысыда болсын, араб, парсы Tfruepi 6ipiime аз, екйшнешде кеп, ofiToyip, i3 калдырганы сезЫз. Казак елшщ ауыз эдебие- Ti, XIX гасырдыц алгашкы жарымындагы эдебиетш бас­ ка TypiK eaaepi.Mcn салыстыргапда апягурлым таза, ана- гурлым езййк улттык тулгасын OcpiK сактады десек те. Kciifjip араб, парсы ceiaepi ттт? npipcKrep.'ieri ауыз зде- биет нускаларынаи да 6ipen-capan кездесодь KefiGip арабнетер (И. Сабитов) казактыц коп сездерш араб, парсыдаи алыигаи леи жур, мысалы: «мал. бала, кемп1р» т. б. Бул Tapi3fli казактыц ез ceai болыл кеткен (егер сол дурыс болса, ейткеш, «мал» деген сез мацгол !Р«

типнде де бар, мумкш, араб тйгйне мацгол тмшен Kipyi де) сездерде, иемесе, жырларда кездесетш: «Кез тускен бенлешц, Журен оттай куйед!» (231. «Бейшггеи шыккан шам-шырак. Кв31 жайнап жанып тур»,— (24.) дегексыкылды сездерд1 алмагапда, ауыз эдебиетшш api- ден келе жаткан турлершде де кей&р араб, парсы сезде- pi кездеседк Мысалы: «Жылан арбау» тэр(зд1 салт елекшщ 6ip жершде: «Мары, мары, мары жылан, Бызыри 6ip жы­ лан» дейдь Мундагы «мары» парсыша «жылан» деген сез. Егер, алдынгы айтылган «мал, бала» деген свздер, араб, парсы тс'лшен шрд1 детеншн езшде де, казактын вз ce3i болып кеткен сез, ал жырларда кезлесетш: «бенде, бешш» деген сездер, жипап бастырушылардык кешнп кездерде коспасы болуы мумш'н десек, соцгы айтылган «Мары, мары, мары жылан» эдебиет нускаларында кез- aecyi ел аузында эриен сакталынып келе жаткан Kefi6ip араб, парсы сездердщ эрщен-ак i<ipe бастаганыи ангар- тады. BipaK, мундай сездер казак ауыз эдебиетшде мей- лшше аз. Ауыз эдебиет! сыкылды, XVTII гасырдыц екншл' жа- рымындагы Бухар, Жаншш сыкылды жырауларды, XIX гасырдыц 6ipinuii жарымындагы тарихи эдсбиет1м1зд1н, еюлдер! — Махамбет, Шернияз сыкылды халык акын- дарып алсак, шет сездер не жок, не жоктын касы. Жо- гаргы айтылган казактын ез ce3i болып кеткен сездерд! еске алмаганда, Махамбет акынныц мын жол елешнде «Сират», «Машурат», «Калам» деген сыкылды екнуш-ак сез колданылады екен. Бул жалгыз Махамбетке Fana тэн емес, жогаргы аты аталган оныц тустас акындарынын бэрше де тэн. Демек, XIX гасырдыд 6ipiHiui жарымындагы эдебиетК Mi3 шет елдщ эдебиетшш, тшдершщ ыкпалынан непзш- де «таза» деу!м!зге осы фактыпын 03i-aK дэлел бола ала- тын ТЭр]ЗД1. Казак даласыпа Ислам дшшщ канаты» кен жайып, ыкпалынын Kyinefie бастауы, acipecc, XIX гасырдыц екш- пп жарымы. Патша еюмел тарапынан кырга татар мол- далары келш, flin уйрету, меилт устау, бала окытулар

XIX тасырдын 6ipiHiui жарымынын, 1834— 1835 жылда- рынан баеталады. Жэнпр Бекеев (Беней ордасына) ка- 3ipri Батые Казакстан, Орда ауданыма 6ipiHUii менпгп 1834 жыл салдырды. Б1рак, сл кезде мешптш журтты ез1не тартуы ете нашар болтан. Ж энпр хан жэрменкесше келген казактарды жасауылмен кудырып экелш, намаз- га уйдыртан да кундер1 болыпты. Бул меш1т пен молда- нын ыкпалынын кандай болганын айкын керсететш та- рихи фактыныц 6ipi десен, XIX гасырдын eKiimii жары- мында меипттщ де, дшнщ де, молданыц да беделдер! артып, ыкпалын кушейте бастады. Абайдын ересек бол­ тан кез! Ka3ipri Казакстаннын кеп жершде д!н жумысы гулеп, езлпн дэу!рлеген Ke3i болды. Бул эдебиетке де ecepin типздь Шататайшылау. араб, парсы сездерш елендер1нде кеп колдану, хат бмгендер тана емес, хат 61'лмегеп акындарда да жш кездесе баста­ ды. Мектеп, мед1реседе окытандар, хат б!лгендер шата- тай, араб, парсы сездерш нетурлым кеп коллапса, елен тЫ нетурлым шубарлана туссе, солтурлым езшш окы- мысты, мадениетп, баскадан артыкшылытын керсететш- дей 61лдi. Кыскасы, Абай кез1ндеп' хат 61'лген де, бише- гендер де араб, парсы сездерш ез шытармалярыпа кеб1рек юрпзуге тырысты. Акындарлыц бул ансау, ар- мандарин Нуржан Наушабаев ете дурьге айткан: «Парсы. Fapa6 у-татпеи келп'рер ем. Рал1МД1к дариясынаи инеем канып. Кешлге келген iCTi нускалайин, Жок. алтыиды казайын кайдан тауын»,— (25). дсп, ез'шш араб, парсы сездерш аз б1лгеп1не катты кын- жылады. Бул жалтыз Нуржан емес, сол кездеп кеп акындарлыц бэрппц арманы болатын. Шет тшдщ казак ел1не кеп тарауыпа екший улкен себеп болтан нэрсе осы кездсй шататай, TypiK, татар лл- дершдеп басылып шыккан к1таптар едк Казак баспасында 1801 жылдардан 6epri ютаптардын neri3ri кеиш1л1г1 шататай, тур1к тьчдерш де басыла баста­ ды. «Ахуал, UJbiHFbic хан жэне Аксак тем1р» (1819 ж.), «Шеж1ре туркЬ (1825 ж.), «Акыр заман штабы» (1857 ж.), «Бакырган» (1857 ж.), «Бабыр нама» (1857 жыл) шыкты. Бул ш'таптарлыц кайсысы болсым хат та- нытандарта бут1пдей, тапымайтындарта жарылай т!л1 ту- ciHiKTi к1таптар болатын.

c<S->t CZ*J l ) j CfJj o^ iZ s ^ j) > --£» 2 I • ^ ( ^ - - ^ - ^ g^-%^2-* Gf - - 0 - ° ° \" l <-£*l^ У У ^ \\> с)?S ^ , ^ i ) j , < (S ^> y> (J * I J a ) ' c_s \\j> ^<~> o 1 ^ * с5-Д-Ь ;> J U <v fc£u-> Д-JyW b l 'J f * I (26) l £>°^U^2^« -vi б й ^ч ' /ч») г*»'* f / J y _ гг, yt&V№&s&& ( 2S ) (C.cs*> ^‘ Эрине бул ютаптардын Т1лдер1 таза казакша болма- Са да казакка туснйкслз г«злер] аз. Акынларлын оларна

елжтеу! 6acnaFa шьжкан елеа-жыр, энпмелерше свз ку- рап, сейлем куруы такданарлык нэрсе емес. Нуржаиныц: «НэсЬнм изгу болып окыса аят, Сауап нур кабырымнан снсin емдЬ — 29). деген! тэр1зд1, елешпц аяккы жолын «емд|, епд!» —деп бтрушшк те осы к!таптардын «Юсуп, Злиханын» accpi болатын. Дж мектебшде тури танып, вз бет(мен ок,и алатын дарежеге жеткесш оку куралы реп'нде окылатын араб, парсы тждершде журетш: «Кырык кадыс», «Шурутса- ла», «Фиккайдани», «Тукпа», «Муктасар» атты дши Ki- таптар да ол кездеп окушы, ютап танушылардыц сез, сейлемдерже араб, парсы сездершщ енулерже вте колай- лы жакдандыц 6ipi болды Бул кездеп дж мэселесшш жалпы дэу1рлеп, канатын кен жаюы, дш иелершн ДПШ каиау куралы eryi,— 6api жинала келш казак даласын- да дш, дш турыптары, сонымеи катар, араб, парсы свз- держде канатын кен жайып тамырлана бастауына себеп болды. XIX гасырдын екишл жарымында вм!р сурген акын- дардык, жазушылардын кеГгб!р хат, кейб1р влендер1 жай адам тусше алмайтын халге жетп. Абай замандастары акынлардыц сол кезде жазган хат, шыккап влсцдержен fiipnetne мысал келлрелж. Кызылжар каласында турган dip жазушы, акын Нур- жапга: S ju? ) c ) ^ * ’ ^o\\s) 1I <‘\"О ^ U yX b xa> 172 1 30 >“ 0 / \" / ^ eJiU* «Кэзанда 6ip фазил шыцты алмас болып, Хасталары квбейД! там хас болып.

j V >> j <_£-P —i >> <<*S>^л->^ £j h v л j_*> « c_~ik £ ,-• <?9' <у 'аИ~» j- C - '; ' <£$' o yjJZ ^ д> f< ■ХлЛ.о'.Ь» (U i£sJ? Qs& _> td>y*~~> f t S r* ' j S ^ {o j/b ^yJjr; » << C>'/,-t' If'*-® c^ cj>& «^jJl^U 4c>P/ “V 9> ^ 1 /-& £>Ц. » (3I> « ^ . (*y> cX n (hS^y о» (32) « . . . ^ j i j ' e lU ll Магами жэуз)йм колга !лген, Халайык тешзшде рауас болып» (33) «Колга алдым хат жазуга калам, сия, Саруи зат мухтан ша1ш гул насия. Шараптын шашыраган жауИорЫдей, Кекйимнщ яапарыпа салдык уя. Костерей ссюлденген бонде макбуп, Бэндеш бурам легок кош' зия» (34) «Адамныц ею кез! керер гайки, Самигоп гала ра-аси иол уанайнн, (дздерге махаббатим барлыеына, Ташаийон ею шммде мэлакейни» (35). Бул келт)рген узодлер, Абайдыц мэдениет тарихи майданипа шыккан кезшле казак тш ш к араб, парсы сездер'шен эбдеп шубарлапып, кейб1р акындардыи елен,- дер! ьзшщ аиа т!л1нсн мулде алыстап ксткснш керсетедк Халыкка TyciniKTi.iiri жатынан, бул елещи шыгарушы- лар казак бола турса да, «Жамталэл тарих», «Тарих бал- тария» тйтдершен анагурлым TyciniKci3. Абай кезшде шататайшылау, парсышылаудын ycTiHe жэне татаршылау (татаризм) к ел т косылды. Ислам дшшщ шыгыстагы к у н т ордасынын 6ipi бол­ тан Казан шаЬары, катанка тарайтын эртурл) ютаптар- дыд басылып шыгатын баспа орпы болып, бастырушы- лардын татар молдалары болуы жэнс олардыц ездерйпц араб, парсы тшдсрше катты сл1ктеулср1 татар тшн мей- лшше шубарлауга экелш Tipccu, XIX гасырдыц екппш 173

жарымындагы казак акындарынын б1ркатары араб, пар­ сы, шагатайшынып устже жэне татаршылауды эдетке ай- налдырды. Мысал ушш 1895 жылы Казанда басылып шыккан «Кысса эдеб.п1 баланы» алалык. Бул к1тапты жазушы жакшаныц пдгие казак тшнде деген. , j>U_>jr> tylU у v,,b ■” ^у]Я LJУ UT ( 3 6 ) t< L ~ J* Бул штаптардын ндеялык мазмунын атакты тюрко­ лог, СССР Былым академиисынын муше-корреспоиденр проф. С. Е. Малов еш-ак ауыз сезбен айтып берд!: «Д|‘и жэне дши мораль — барлыгыныц мазмуны осы гана»,— дед/, сондыктан, ол жагына токталудын да кажет/ аз. Ceiirin, шагатай сез курылысы, араб, парсы, татар iLii, кыскасы, эралуаи Tin, сез, сейлемдермен казактын эдсбп riai шубарлапып, бул салтка айнала бастаган нез­ ло Абай эдсбпет майданына шыгып, казак тшн бузушы- ларга карсы курес лшты. Ана тШн аса кад|'рлеп, таза сактауга куш са.тды. Т/л тазалыгы жвн/пде дс улы акын- пыц орпы ерекше. Сондыктан, бул мэссле олекяершдеп шот тктго ерекше токгалулы керск етед!. Di3 «Абай снлднпершш ортурл1 салалары» дегеп бе- л/м/м/зде (34-бет) Абандыц кара сездер1 меп елецдерш- дег/ колдаиылатып араб, парсы сездершщ жалпы сапы 374, сопык IG2-ci олсндершле кездесед/ дедж. Бул Абай Topi3Ai араб, парсы, шагатай эдебиетш де, дши окуын да кем б/лгеи, ислам Aiiiitiiu казак даласыида доу1рлсгеп кез|'нде, жиырма жыл елеи-шыгармалар жаз- гян акынга кон деугс болмайды. Шет свздср, acipece, влендоршдс яз ксздсссл/. Жогарпд узйии келт/рген акын- дардык сезд/ктер/мен салыстырганда, Абайдын вленде- р/ндеп араб, парсы сездер! жоктыц касы деуге болады. Сол iiayipni алгяпдз, Абайдын елсндсршде шет сез мулле кездеспей, таи-таза казакша неге болмайды де­ сен,. кателескси болар одin. бптшй, Tijijain жалпы даму зацы мунм китермейд/, ол 6ip. Екнпш: ол дэу|рдс Kefi6ip шет сездщ Kipyi табиги, зацды едь MiHe, осылай кара-

сак кала Абайдын шет т!лдерд1 колдану мэселелерше дурыс тус1нуге болады. Абай шагатай, араб, парсы тшдершдеп эдебиет нус- каларымен 13— 14 жастарында танысты. Араб, парсы сездер1 кэп кездесет1н елендер1 де — осы шагатай эде- биетше елжтеп журген кез1ндег1 елендср1. Болашапл зор, таяантты акын, езш щ жастыгына ка- рамай, шыгыстын суду лирикалы поэзиасына елжтеп, «Навои, Сагди, Федоуси», Юз! раушан, кез! rayhap» атты журтка мол1м елецпг жазды. Бул елсцдердщ eiceyi де, шыи мэшнде шагатай эде- биетше слжтегсн влендер. влекш и елшеу1 де, уйкасы да езЫ к улп еткен шыгыс акындарыныц турлерше дэл келедь сЮэ! раушан. кез! rayhap, Лагылдек бет уш! эхмэр, Тамагы кардан Ьэм бШтар, Кашин кудрет. колы шигэ...» (Абай, 1 том, 32-бет). Эр жолыныц ек1 бупак, 8 буынды болып, уйкасы (а, а, а, в, а. а, а. в) болып отыруы — шырыс эдебиетшде кэп кездссетж уйкасты айпытмай колдану емес пе? Экпме, тек бул уйкасы мен ыргагында емес, осы терт жолдын езшде толын жаткам араб, парсы сездерш колдануымен жэне «Юз1 раушан, кез! rayhap», «лагылдек бет» тэр1з- д'| метафорларды колдануында коп сыр жатыр. Бул Gip жагыпап Абайдыц тек кана елштеуцл, шыгыс эдебиетше ол1 сын кв31мен карай алмай, ез халкыныц эдебиет та- рихындагы ез мшдетш эл! ашык тусше алмаган жас екен'ш кэрсетсе, екпишден шыгыс эдебиетшдси кеп кол- дапылып, езпйц керксмдж касиет1н жогалтпаса да, даг- дыга айналган тецеу, эпитеттерд! жацалык б1л!п куша- гын аша Tycyi дс; Абайдыц шыгыс эдебиетш ani Menrepin жетпегендшш керсетстш едй «Олиф» деп ай юз1'де гибрат етп'м» — еленш жогар- гы айтылган CKi елецнен алты жыл кешн (1864 жыл) жазды. Бул елец бй1и жагынан болсын, шыгыс эдебиетш менгерук тануы жагынан болсын, казактыи ез эдебиетБ не бей1мделу1 жагынан болсын Абайдыц жасаган улкен адымы болатын. «Элиф-би» влети алдындагы ею елец­ нен арабша-парсыша сез колдану жагынан еш айыр-

масы болмаса да, ыргак, уйкасы ж ары нан мулде езгеше. А лдынры раруз елшеу1мен ж азы л са, сокгы «элиф-би» влеш бас бун агы 4 буын, ортасы 3 буын, аяккы бунагы 4 буын болып келетш казактын кара елешнш 6ip Typi. 43 4 1//Элиф деп ай //юзше //гибрат егпм/1 — а //Бэ, бэлей! / / дуэрт ка//нисфат егп м // — а //Ти, тшмнен //шырарып //турл! эбият// —в ■ //Си, сэнэи //мэдхще //хурмет етпыП, (Абай, I том, 34-бет.) уйкасы да (а, а, в, а) болып келетш, казактын кара еле- шшн уйкасы. Абайдыд бул елецд! шырарудары улкен адымы жэне тек курылысы мен уйкасында рана емес, со- нымен катар, сол кездеп шаратай эдебиетше eiifli жалан елштеп коймай, олардын вздор:'меи тайталасып, жарыс- ка Tycyi, тур, кестелеулерш сол акындардын езрнен де асырам деген алдына улкен тшек коюында. Шагатай поэзиясы, acipece, газалдарында opimi су- реттеу куралы етш, 6ip норсеш’ эршпен бсйнелеу эршен келе жаткам эд!с. Абайдыц «сиыиган» акындарыныц кайсысыман болсын муны табура болатып. «Канзадага айтты ол: «Былым суй» деп, Гылымиыи iceri3i сол: «Алиф-бн деп. «Элиф — ялам» - езшше укты Фархад, «Би» — «бола» талдау болмас, содан артык» — «Кайры оиын тал бойня билеп, суши, Алмак болды: «Элифти —далша иш...» (38}. Э. Навои эр apiiui кыздын 6ip мушесше балап, сол аркилы e3iiiiii iiuKi сез'ш дуниеан бермекип болса, Абай «Элиф-би» шде дыбыс кайталау, эуездшк жарына кат- ты шил беледк «А» дан бастап, «Элиф— ай юзщэ, «Би —бэлэж», «Ti —тинцнен», «Си — сзнэй!» —дегеш тар!зд1 бэрш осы (зден шырарады. Навои кейб1р зрштер- д|‘ рапа алса, Абай араб алфавип'ндеп' барлык эрштерд! алып, тугел елец кылып шыккан. Жогаргы айтылязн, бул елецдг жазган кезшдс Абай ш ырыстын классиктерь niii шыгармаларын медгерш, олармен жарыска TycTi дс- yiMi.i.iiu 6ip ce6e6i — осы. Абай олсилерш зсрттеупп Kcit6ip жолдастар шырыс эдебнетнмц occpi легенде, еден курылысы жагынаи ке- 6ine KOaTiperiii Sip мысалы: 176

................... «Сенс!и ж аи лэззот!, Сенсщ тэи ш эрбатЬ — дейтш елень Шынында бул дурыс емсс. ©йткеш, бул не Fapy3 елшеуК не (а, а, а, в, а, а, а, в) уйкасы емес, ка- зактын буын саныиа непздслген алты буынды кара елец уйкасы (а, а, в, а). Сондыктан, араб тшнен колданыл- ган «лэзэ-ri», «шэрбэто деген сезд ер—ол елей куры- лысына дэлел емес, оны тек сезд ш жагыпан гана алып карауымыз керек. Кейде бул сездерд1 цшгые эдебиеть Hiн елец курылысы етш караушы жолдастар «лэзэп, шэрбэт[» деген сездердщ аяккы дыбыстарин езгертт «лэзэти, шэрбэтн» деп жазып жур, оныц аты акыига ез niKipiH жапсыру. Шзше, шагатай эдсбнетше ел1ктсудщ ец соцгы кезещ дел, Абайдыц «Бшмдщек шиккан сез» дсген ел еи т ай- туга болады. Муныц алдыцгьг, терт жолы кара елец уй- касымен келед1 де, сонан Keiiiiiri шумактары «Бакырга- ни», «Бэдэуам» турлершше (а, а, а, в, а, а, а, в) болып кетедк «Лйтшы, антшылаи жалынпр, Укпай жатый жалыгар, Умкылы-олу бой куйсз». «Жзс балаяай женсш кой, Байлаулы емсс а к и л, ой, Ойлагаиы ант пен той, Ыржак-кылжан ит мшоз». (Абай, I том, 94-бст.) Бул — Абандыц iiiufuc одебиетше слштеу сатысы- пыц бст1Н ашуда ете купли, f)tc nepcKTi олецпйц 6ipi. ©йткеш, б!з y a iiu i кс.птргеи Абандыц алгашкы ci<i ©лети оныц ал1 бала ке.нпде шагатай одебпеш1С тугсл бср1лш елжтеудщ 63iir улксп дарежс были ж урит кезш керсст- се, «Элиф-би» елст' iuai атлп одебпетйюн жаксы тапы- сып, езж олармс-н тоц сапам, тур жагыпан опер талас- тыру кезш ацгартса, мына «1я л 1м;идеп шыккан сез» тыл жагыпан болсын, курылысы жанлнан болсып шагатай эдебиетйм'ц улплерш ез дегепше эбдеи Keu/iipiri алган кез1 екеш'п керсетедк Бул кез Абандыц орыс модсниеты мен жаксы тапыекэп жэне ней акындардыц казак тЫ н шубарлап бара жаткандарын уккап KC*3i болатын. Сон­ дыктан, «Бакыргапидш» уйкасын алса да, арабта не парсыша 6ip сез коспауы кездейсок емес, шыгыстын ке- К. Жумалисг 177

periH алып, кереказ дегендер!» шст какпзй кыла баста- ранын адрартады. Абандын жас кезшдеп жогарры айтылкан ею'-уш e.neiuepi бодмаса, баска елецдершде кездесетш араб, парсы сездер1 уш турл! деп айтуга .болады. Bipinuii: шику теп араб, парсы rljii болса да, казан­ ка эбден ciuin, кол бала болып кеткен сездер. «Алла» деген свз жешл, Аллага ауыз жол емес!» «Ынталы журек, шын кещл, езгес! хакка кол емес». (Абай, I том. 196-бет). «Умытканын жарамас Жаратушы кудайды» «Халык билеген патшалар Уакыты жетсе кулайды». (Абай, I том, 241-бет). Дунпеде ракит бар шыгар» т. б. (Абай, I том. 150-бег). Бул узшдппердеп «алла, хак, халык, уакыт, кудаи, рахат» леген тор1з.и' сездер теп — шет Т1Л болса да, Абай /ioyipiii/rc казактыц вз св31 болып кеткен сездер едк IZKiniiii тур! — оралуан термин, атау сездер болатын. «Сол Масрут Халнфара уэз1р болты, Таркатыпты ал.чннап ряп псп топты». (Абай, I том, 252-бет). «Аят, хадне емес кой, (Абай, I том, 62-бет.) 1«Эмалту отш агай Kiri бар ма. У.жтуйн и дегенмен iri бар ма. (Абай, I том, 226-бет.) «Акы.т мен хале блрлыгын Бйшей дур, журек сезе дур. Ьскгр боска еле дур». (Абай, I том, 196-бет.) 178

Абайдын араб, парсы сездерш бул ею турлi жолмеп колдануынык eKeyi де занды. бйткеш, тилдш тазалыгы ушш курес,— шет елдарден мулле сиз алмау емес, ке- peKci3 сезд1 алмау, ез Ti.’iiн орьшсиз шубарлаута карсы курес. Абай опы дурыс ута да, xyciue де б!лд|. Сондык- тан, ол казактыц бэрше тусш йт, бурым шетлмден келсе де, халыктыц ез certi, ana тьгмн.чсн болит кеткем сездерд! сол кал им колдаиады. Сопымен катар, ол кезде жалмы шыгыс елше тараган Ислам днимон байлаиысты ор тур- .ii дши, философиялыд агымдарды да сол ез терминдер1 мен атауын да орымсыз деп гита ал а мыз ба. Эрине, жок. Неге десенлз, 6ip жагынан ол сйадордш мэнш тугел бе- рерлж казакта сез жок, еюшшден: «Эмэнту», «аят», «ха- днс» Topi3ai дши ссздсрд1 калам казакшалаута болар ед1 жэне оныц кереп кзпша. «Мутоколл1М!н, мантикнныи» — (дш.п дэлелдеуиллер жэне логикашылар) деп атаиган белил! агымдарды ез термишмен атауды запды емес деп к!м айта алады. Yiuiiiiiii Typi, мыскыл, KCKoein уш1н эдеш колданыла- тын кейб1р араб, парсы сездерк Коспрлы 6oiiitL!M,'i.'! c i'.u i яраш»,- - (Абай, I том, 78-бет). '■■■■■г,деп, аят, хадиспеи басгаи, «бодi - ; ■■ ммилмал» м ен аяктантыи, оры псы з т!лд! ш у б л р л а п , «кисинды», Т1лге женил, ж у р с к к е жылы THCTin е л о к ж а за ал май, « Б е те н сезбен сез ар асы н би лга нты м * ккы н дар дм м ы скы л д ап шенейдй (Абай, I том, 36-бет.) деген араб сездерш орыс С0здер1м:д катар алып кол- дануы да сол мыскыл, шспеу y n ii-i a iiтылFan. Кай кезде, кай елде болсын сыкак рог::.:: ”• ,.ev ri.i^i коллаиушылык болады. Эрине, ол п'л ыубарлау;'? жагтаЛды. Акыпнын айтайын дегеи rimpine кабисмг: ;:сдткан сездерд'щ ешуа- кытта да артыкшылигы я.*--к. Ш д бел п'л i .чакида. Со- нымеп, катар, Абай олр.1Д!’;п '« и ксидесетш эр турл1 кала, Kici аттары. 179

«Багдатта 6ip жпчт бар аты Масруг...» (Лбам, I том, 249-бет.) «Фзули, Шэмси, Сайхалп, Навои, Сзгдн, Фсрлоусн, ХожаХяфиз бу коммоси...» (ЛбаЯ, 1 том, 33-бет.) «Осы журт EcKenaipii бите ме ексн. Македони uiahnpu шан мексн. Филипп патша баласы, ер квшЛД1, Мактаи суЯгеи, кызганшак адам екен». (Абай, I том. 254-бет.) «Аплатон (Платой), Сократ акылды, КаЬарман Роли бмект). Бекешир, Tomi'p, Шынгыстаи, Мусылманда атакты» (Абай, I том, 240-бет). «Сол кунде Аристотель жске дара...» (Абай, I том, 257-бет.) «Ойыкда жок 6ipinin Салтыков иен Толстой» (Абай, I том. 66-бет.) таги баска осылар тор!ЗД|\\ Жай Караганда казакка та- ныс емес, кеп адамаыц аттарын колданушылык онык шет т|'лге эуесп'п'н керсетстш сыкылды. fiipaic, булан деп тусшсек, католсскен болар едпс. Олар сыкылды ду- нне жузше дацкы жаПылгап, атышулы адамдарды елен- лершс Kiprtey — Абайдын ii)CTUiia;iiri смес, Gip жагыиан кеп окып, кем б1л-гсиднш керсетсс, cKitriniлдчг, жаксы- ларып кейшп урпакка улп сту, кснСмреулернйн кап тек- кпн жауыздык icTcpinen кашыру дсгсн максатты алды- па койгапдыгын керсете.н. Ал, татар тЫ , нс татар бас- пасыида басмлин шыккан казакша ютаптар Абаlira сш эсерш типзе алган жок. Ол кездсп жазба эдебнсттщ ек!лдер1: «Балалар ашап болтаю. Уахытымеп тамак тойгаш, К|‘тапларын колыня алгаш, Окыр сабак якшылап»,— дсп 6ip жолында б|‘рнсшс татарша сез, свйлем Kipri3in 180

журген кезде, жиырма жылдык творчестволык еьпршде, мыскылдау репнде эдеш колданган: «Ея семЫи 1лешн, Кызык кмлып amapFa». (Абай, II том. 124-бет). «Eci шыкпай мунан д а !шкен артык, 1 Кнсьшы жок кышкырран нетксн тантык» — (Абай, II том, 128-бет.) деген тек екл-ак, сездщ болуы Абайдын татаршылдыктан ipreci аул ак енешн осыныц ©знак айкын «ерсетпей ме. Сейтш, Абай олсцдсрмде кездесетш араб, парсы сезде- piH уш топка белш, 6ipi — казактын ез сез‘1болып, «кол бала» бол Fa и сездер, екшш'кп — д'ши рылыми атау, тер­ мин мен к азак т>лшде ол угымды берерлж свз жоктык- тан колланылгап; ymiiimici — кулю, сыкак ушш колда- нылгап сездер. Бул ретте колдануы дурыс та, орынды да. Булан еп п колдану—и лд щ жалпы даму зацына да, апа т ш ш п шубарланбауына да кайшы келетш жер1 жок десек, Абай елспдерш и л жагынаи пепзшде таза- лыгын epiKci.3 мойындауга тура келедк вйткеш, ол кезде казак н лш де ютаптардын ею сезш щ 6ipi арабша, пар- сыша, не шагатанша, татарша болып, акындар, жазу- шылар, шыгармаларына араб, парсы, шагатай, татар сездерin кеб1рек косса, сонда га па онын елею — елек болады детей угымда жургенде Абай дара шырып, шет сезл1 орынды жершде гана колданып, орынсыз, шетнпл- джп шенеп: «•Потен сезбеп былганса свз арасы, Ол — якыппыи fiiaikicis бишарасы. Айтушы мен тындяушы кеГН палая, Бул журттыц свз танымас 6ip парасы»,— (Абай. 1 том, 78-бет). деп, журтты и л тазалыкына шакырса, оны кермей кету- ге болмайды. Акмолда, Акапсср], Пуржан т. б. 40—50 жолынап жуздеген шет сез табылса, Абайдьщ 20 жыл жазган кара сез елендершен не барлыгы 300—400 сана араб, парсы евзлорппн ксздесу! оныц шет н лн пл д тн керсетпейд!, Kepiciniue, ил тазалыгы ушш курескендшш керсетедс Сонымен катар, Абай сол кездердеп акын-окымыс-

i араб, парсы жалпы шы- деп, Нуржак езнпн пг.рсы, арабка шоркактырын армян етсе, Абай парсы : г;, apaf-тык лугатын калай колданып, калан пайдалана.чшн лесе с колычан келеин едь BipaK Абай олай жасагаи жок, >ар кушш аиа тшн таза сак rayFa жумсаиы. Ал, Абаидыц сеэл!к к<риниц 6ip бутагы орыс ил орыс эдебисп дсп жоггрт да айтып ©гтш. BipaK, Аба кашка «батыешьии», ормсг мэдениетш, одебиетш как ша катти суйген акын дес г. тс, орыс тш н орынсыз кол данып, ез тыйцд! шубарл; дык доп kins тага алмаймыз Абайдын барлык еледптде елуалные капа орыс сездер1 нin neaaccyi ол т!'л шубар. ау болыи саналмайды. Олар дыц, б1ркптары термин. 6i >кя1ары сол кездеп казактык элеумет euipiicicri <-.3repici ’piMCii байлаиысты юрген сез дер, ал, Kcii6ipey.ac'pi к.гза: шл яйтуаа болмайтын сездер наган сездершн непзп Акыннып о р ы с Ti.niiie;) гршншпь Bipinmi: Абай opi->r;:iг а.сёс «оздерти алады да, сол Kyfii колданады, н е OFai; казактыц жалгау, журнарын косым, езийц зуелп марынасыпыц айпаласыпда олен сейлсмнпц 6 ip iviyuicci ITriri колдаиады: »Вялям аякои бичт деп. Kyaiiap (Абай, 1 том. 66-бет). «Пул ireе Kin шгаоиат. Я Семей (Абай, I том, 66-бст). «Пина т;liliia кэлкяусар. том, 92-бет)

Екшип тур! — 6ip шумак еледшн 6ip тармагы болып келетш жале сол шумактыд мазмунымен банлапысты сез, свйлемдер. Булар ете аз, eni, уш-ак жерде кездеседд «Дитыньтны, болсаиыз Здравомыслящие...» «Ол да уездней емес кой, (Абай, I том, 66-бет). Алуга текдж, сенуге. Я вз бетщмен тэуекел. Занимайся прямотой...» (Абай, 1 том, 67-бет) «Сила притягательная однородного» (Абай, И том, 245-бет.) BipaK, алдынгы жске сезджтер, не содгы сейлемд! сол калпы колданушылыктар Абайдын орыс мэдениет1- мен нык байлапыстылыгын кврсетуде нактылы дерек бола алмайды. Жиырма жыл жазган, узбей окып, орыс эдебиетш кеп зерттеп, кеп 6iayre тырыскан адамныд бар- лык едбепнде не 6api елу шамалы орысша сез кездесу1 мейлшше аз. B ipaK , 6 i3 iu e Лбайдыц орыс эдебиетшен алган yarici оныц екбектернпц баска жагында, Абай e3ine шешнп акыидардыц ешкайсысында болмаган жанаша сез, жа- наша сейлем курылыстарын кеп юрпзгеи акын. Ж еке сез, жеке атаулары араб, парсы сездержен кеп колда- нылса да, жадаша сез, сейлемдердщ улпеш жасап, оны эдсбистке снизу жагын зерттесек, мунын теред тамыры араб, парсы да емес, орыс эдебиетд орыс тш ш д непзш- де жаткандыгын керсм13. Бул мэселеге осы едбектш «Абай елендершдсп жаца сез, жана сейлем»,— деген тарауда айрыкша токтамакпыз. Сондыктан, мысал удин 6ip F a n a узшдьиер KCJiTipin етелпс. 1«взп е сенбс ж ас ойшыл, Т|'л enepi дертпеи тек» (Абай, II том, 90-бет.) «Барасын кайда, кайда болман млгап. Ж ас OMip — алтын, кум)с жаркылдаган». (Абай, II том, 83-бет). 183

Мукла б'фшипден «барасын кайда, кайда» деген орысшаныц acepi ж ана оборот болса, скпшпден, eMipfli «алтын, кумгске балау тэр1зд1 метафоралык эпитеттер — орыс тшндеп елец образыиын улпс1, кержтеудщ жаца Typi. Пул узншлердеп кара эршпен жазылган сез, сейлем- дердт кайсысы болсын A6afiFa шейшп эдебиетнзде жок, бул —Абайдыц орыс одебиетш менгере келе, солар- дын образ жасау, ой беру эдютерш казак утымына ла- йыктап Kipriareii жаца образ, жана сейлемдер. Ендеше, моселеш'н бул жагьгн «Абай елендершдеп жаца свз, жаца свйлем» деген бел1мде талдамакпыз. г) Абай влецдер|ндеп жаца свз, жанаша сейлемдер. ¥лы акыпымыз Абайдыц казак эдебиетннц тшн жасау- лагы зор ецбегпмц 6ipi —жаца сез, жацаша свйлем курылыстарын ешдзук Бул женшен Абайдыц казакта eui6ip телдсп жок. Оныц алдындагы акындар да, замаи- дастары да бурыкии колдаиылып жургеи свз, не байыр- гы свйлем курылыстарыпан opi бара алган емес. Халык- тыц бай тшнен колданылмай журген сэздерд! Tepin, олсбистке Kipriein, халык Ti.ii ету, i<efi6ip свздерге жаца­ ша мои беру, сездердш еенлемдеп орындарын ауысты- рыи, дагдылы калпынан взгеше етш куру, жанадан свз енгпу жанлы Абайга mefiinri до, Абайдыц тустас акын* лармпан да полен бар дсп анта кою кнып. Сондыктан, бул т;»р!зд1 ауыр >Kyi<Ti e3ine жуктегендс, «Нар жолында жук калдыр.ман», нотиже.и' зор ецбек стксн де казактыц пдебиет тарнхыпдя fSipinnii per Абай болды десск, асы- рып айтушылык болманды. Кай везде болсын акын, жазушылардыц одебиегпк •лл кпрыиа жанадан Kipmyaopi —оте сирен, ете сараи турдс дамнтын кубылыс, Ол ушш ортурл'1 жагдай керек. Акынпыц аскап талаитты болуы, ез слш1Ц де, баска ел- дср;нц де моденнет!п, одебиетш кецшен шолыган окы* мыеты ядам болид жоне еп кезшдеп тдлдщ даму проце- cin бакыллн отыркрлык кабдатшщ болуымсн катар, олеумгт нмipinде де эртур.’п езгерштер болуы керек. Г-)лсужт e\\iipin,4e болтан eorepic, жацалыктар, е:нмен 6ipre жаца сез, жаца свйлем. жацаша свз курауларды ала колетин евзеп. Лемек, бул жагдайлардып бэр! де Абдалл баллы. fhtip.ii KcuincH шолып, шыгыс, батыс, ез слйпц мэде- \"иет, одебиетш жете бшген улы толанттыц, ecid феодал- 1«4

дык flsyipiHiK элс1реп, буржуазиялык жаца заманпьщ туа бастаган, эр турл! кайшылыктардык кушл кезшде eMip cypyi, онын жалпы творчестволык бет'ш айкындауда ул- кен Maui болды десек, бул тш мэселесшде де ез1н!ц i3iH калдырды. Kotidip жана сездерд1н‘ сол езгерю жан,алык- тармен жарыкка шыкканы талассыз. Абайдын Kipri3reH жаца сез, жанэша сейлем куры- лыстары квп жэне эралуан. Ж ана сездер'ип'н шпнде ез марынасында колданылатын сездер де, ауыстыру магы- насында колданылатын сездер де ж аца тенеу, жаца эпи­ тет, не инверсия т. б. Поэтик тнтдердт оркайсысын жеке- леп талдаранда жаца тецеу, жаца эпитет тары баскала- рына айрыкша токталмакпыз. Бул бел1мде акын жалпы алганда каидай жаналыктзр юрпздц солардыи улпле- рше токталалык- Абайдыц ж аца сездер! эртурл! жол, эртурл1 эднтер- мен жасалынады. Kefi6ipey.Tepi, казакта бурый колда- нылыарап, езш щ юрп'зген сездерь Ксйб1реулер1, саздш Ty6ipi бурын болса да, Абайдыц колданысындай жалгау, журнактармен коса антылмайтын сездер тобы бурын бар, каз1рде де колданылатын сездердщ алдына жана эпитет, жаца тенеулер койып жаца образ жасап, жаца- ша керкемдж мои беру. Немесе, сездерипц 6api, кунбе- кун колданылатын сез болса да, дардыдагы калыптан сез орнмн ауыстырып, жацаша экспрессия жасау, к.ыс- касы, эралуан етш сез, сейлемд1 жанарту. 1Уялип'кся сс!п»?М* ДСП> (Лбай. I том. 159-бст.) «Лнттасып алкайды, Сен тситск демеске». (Абай, I том, !53-бет). «•Устай злмадым 6ipin де, КекиД! кешн uiciiiiin» (Лбай, I том, 137-Сет.) «Пзйдасыз акыл, Байлаусыз такыл Атадан бала ойы езге», (Абай, I том, 05-бег). «Калкамнан калдым каре урып, Кайткенде болар жубаныш. (Абай, 1-том, 246-бет.) 185

01«Жлман.ч.чк жлксылыккя кярар салкын, Д - !,:гы тез басылып, кангар каркын». (Абай, II том, 100-бет). «Ор иазып байкады Туа жчу смеске» (Абай, I том. 153-бет). «Татулыкты, тыныштыкты, Kou'Jp ккрср, кем корер», (Абай, I том, 137-бет). (Абай, I том, 294-бет.) кумЫ суйтсе де, ым ошмдеп». (Абай, 1 том, 87-бет.) «’A.ii'.biiiM к у и т асаулар, таки баска (Абай, I том, 88-бет), сак та, Лба болмагаи и «Куйылга Oapi зерек кой, бар! жайсыз токтаура». гаи. «Ky6i piплс Лбр (Абай, I том. 217-бет.) Бурым у 1лар ropi3Ai. Бул сездердш кайсысын ал- шешнп, не Абай кезшдсп эдебиет1м1зде создср. Булардыц Kcii6ipey.iepi тугелдей 1йды», «тлкыл», «кекш», «кезнесш», Refi­ ll жалгау, журиактар аркылы жанартыл- •. «ешмдеп», «д о л ы р ы » — булар бул ту- чеГми ош одебиетте колдаиылган емес. , «кубилу», «як1.м», «долы» турлершде Fa- Ocipcco, Лб.'. Рда коп коздосоп'и сездер, жай сездш ал- дында язню luefiiii кплдаиылмаран жада эпитет, тецеу тагы баска поэтикалык т1лдер койып, солар аркылы жа- цярту. Мыгалы: «Ой, Tauipi-afi, шыл кер осек», (Абай, I том, 91-бет.) ггс'.!:: (Абай. I том, 151-бет.) 186

«Толкыпын журепннщ хаттай таныр», (Абай, I том, 57-бст). «0сек» те, «кер» де жеке алганда, кунбе-кун долда - нылатын сез. BipaK, A6aflFa шейш осы екеуМн басы ту- fiicin, 6ip магына беретш сез колданыс караз бетше тус- кен емес. «Ж елкек шал» да осы тэр!здК Абай: «есекпн» алдына «кер», «шалдын.» алдына «желкек» деген эпитет- Ti койып, ж ана образ, жацаша мои турызган. «Толкынын журегпнк хаттай таныр» дары «тай» ар- кылы жасалынраи тецеуд1 алсак, фольклорда жок екещ туаштт, ейткеш, хат б1лмеген слде, хатка тецеу болмай- тыны езшен 93i айкын нэрсе десек, Лбайдыц алдындагы эдебиет пен ез ксз'шдеп акындардыц да елендершен мун- дай тецеуд1 таба алмаймыз. Абай жалрыз уздш, оригинальный эпитет, тецеу рана емес, поэтик ткпдердщ баскалары оркылы да уэдж жа- цаша образ, сейлем курылыстарын жасайды. «Ж аксы aiui тыцдзсан ой кегймен. 0м1р соуле KepiHep судай туиык» (Абай, I том, 188-бет). «Талаптын Minin тулпарыи. Тас кияга ерлсдш». (Абай, I том, 191-бет). «Боламын» цеп жургенде болат кайтып, Ж ал и н canin жас жуз!н басады эж1м (Абай, I том, 201-бет). «ЖуректеИ жэлынды кездеи ж ас кып, Арызамын болады ол неге сеп», (Абай, И том, 142-бет). «Эйел адзм гулмен теп. дымдг,! суйыск, Кезшен жасы шыкса бойына ем» (Абай, II том, 142-бет). «Куйрыкты жулдыз сыкылды, Тулы да, кая турмады...» (Абай, I том, 180 бс'|). «Ит кергеп euiKi кв.здеиш, Клерме, жынды сездеш'п.» (Абай, I том, 91-бет). «Шыгып кстер, я калгыр. Оран ак.ыл — арам без». (Абай, I том4, 94-бет).

«Bi.irenrc жол бос, Болсавшы кол бос Талантын домш тзтура», (Абак. I том, 98-бет). Бул узшдглерде поэтикалыд Т1лдерд5к зр тур» бар: метафора, синекдоха, метонимия, метафоралык эпитет, кыскасы солардын эрдайсысы аркылы сопле,Mai жадарта биген. «Тулпар мшу» бурын да бар, 6ipax, «Талаптын тулпарин winy» — Абандыд 03i ю'рпзген сейлем курылы- сы. «Эйел адам гулмен тел, дымды суймек» деген тор1зд! метафоралар, «боламьш деп жургенде болат сынып», «Ауру журек акырии согады жай» деген Tapi3ai метани- миялар. «Куплi у.жыт iiTopin, К.вкжнектен ясырса», (Абай, I том, 219-бет). деген тор'1зд! кейттеу (олицетворение) бурын жок, езшн керксм;ипмен де, жана сонылыгымен де «Meni Абай жа- сады, 6i3 Абайдын гада каламынаи шыктык» деп тур. Казактыц фольклоры, Абайга шейinri тарихи эдебиетй Абай кезжде басылып шыккан ютаптармен таные адам жогаргы келт!рген мысалдардыд дайсыеы болсып жада парсе екен!не таласа алмайды. Абайдыц сейлем курылысына юрпэиген эралуан жа- иалырыныд 6ip бутары елец сейлемдсрдщ уйдастарында. Абайга шейшп эдебистЬфдс болмаган, Абай елендерш- дс гама ксздесетш, томенлеп Topi3fli уйкастар бар. Олар- дыц жалпы багыты 6ip болса да, дурылыстары ор келкг «Жарк етпео, кара кен.'пч не кылса да, Асплнда ай мсисн куй шагылса да, Дуннеле cipa соплей маран жар жок. Саган жар мечен артык табылеп аз. Кмжыртпай Mini сырттан журс алмайды, ш о.игш, ка шеттеи KaF^ £ aa„^a,~*0>|t 237.бет). Бул —бас буилFbi 3 буып, ортасьг 4, аядкы бунагы 4 бу- ын, дазадтыд, (а, а, в, а) болып келетш, кодгмп дара вле- iiiiiiil уикасы. Мундагы жацалык,— ор жолыныц аягын «да» мен бтруде. «Да» свйлемге бггпеген туе 6cpin iiiiKi сез1м дупиесш; адсаган кумярлык., шын бершген журек 188

голкынын жай, калыпташ сейлем курылысынан жанды, жайнакырак, етш беретшге удсайды. Екшиа Typi: «Ж азды кун! ак. бэрк! бухтелмейдьак, Ко.1Ынла б!р сяблу бар ол-дагы аппак...» «Ку шалбар кулырына болтан айгак, Tiacciii созгыляйды калталанса-ак...» «Tipi жаига курдас боп жап-жасында-ак, «Осындай сыйдак ж1пт елде мол-ад, Ropi де mapyaFa келедг олак, Сырын тузер 6ipey жок, сыртын тузеп. К,ас кермск, мойнын бурмак, коразданбак»,— (Абай. I том, 53-бет). МуIIдагы эр жолдыц аягьшда келетш «ад» деген сез- лер жай ал ь т а салынраи емес, автордык neri3ri ninipiHe лайыкты, айтайын деген ойын дэл беруге эдей'1 сэйкесте- лшген. Сейлем курылысынын, сез тутынуларыныд соны- aufh, бурынры эдебиетте кездсспейтпп, кездесе далса, тек анда-санда рана кездесетш ез алдына, акынныц су- реттеме ei\\iip кубылысын жанды етш беруше ете дэл. Абай бул еленДнде: «К,улык сауып», «сумдык жек- кен», жалкау, арам тамактарды шенеу, солардын бет псрдесш жыртып, кепшшктщ алдында мыскылдап, сы- как, ету деген Т1лект) a.TFa кояды. Сол мыскылдау, езше тон сэз, сейлем курьтлысын керск етсе, сезд1 де соган ла- йыдтап долданады. «Ж азды куш ак берк! буктелмейдЬак—» «Tipi жанра курдас боп жап-жасында-ак» «К,ас кермек, мойыи бурмак, коразданбак»,— деген жолдардыц сейлем курылыстарында каншама сы- как, мыскылдар жатыр. Екший сезбен айтканда, Абай- дыц эр ce3i o a in iii oii-ceaiMiHin 6 ip белшеп болып, 6ip онысына, 6 ip мупысына жарап туратыны тэр1зд), мунда басы артык 6 ip се>з жок, эр ce3i орынды, «ак» деген ке- мекшимн, ез! де сол мыскыл, кекесшдеу ушш колданыл- са, ез мшдетга толык, аткарып отыр. Di3 жогарыда Лбандьщ казак. одебиет1 тйлше ешйрген жаналырыньщ 6ip бутары орыс т ш эдебиет1мен сабак- гас деп aTycri Fana айгып егпк. Ж эне эцпме жеке-жеке сезджтерде емес, оборот, сейлем курылысында, орыс Ti- лшдеп сездердщ улппмен казактыц кейб1р сездерже жадаша мэн берушде.

Абай— орыс мэденоепя, эдебиетш тереннен cyflin, езшщ адыпдырын ер'гстету, дамыту жолында болсыи, дуниегс кезкарасын кенейтш, жалпы адам баласылык моденпетке кол созу мэселесшде болсыи ол мэдениетп езше улп еткен, одак уйренш, жэне езшдж «мен» ш, Абайлырын да сактай алраи акын. Бул уйренуде, взjкд!к тургыши сактап кала алу онын баска жарын былай койранда, поэтикалык п'л крлданыстарынан да анык байкалады. «Картак бай, катты сак бол, т!лге квасен, МуШз шырар, катыикыц т i-'[iне ерсек» (Абай, I том, 184-бет.) Кецл1идеп сабарын айгып тынар», (Абай, II том, 70-бет). «Мен — сынык жан, жамлранмен, Тузеле алман турленш...» (Абай, II том, 78-бет). «Жрлга шыктым б!р жым-жырт тунде жалыи, Тасты жол жаркырайды бура амалсыз» (Абай. И том, ПО-бе-). «Копалы 6ip куп жас булт. Жартастын leriii кугаактап», (Абай, II том, 146-бет). «Тас дулыеа, тас сауыт ки!иген{м, Лсисмл! кысып жатыр 6yrin мешн...» (Абай, И том, 95-бет). «Улкыттаб, »з! «yfipiK пт мигемгз. Сауыттай шынжырлаулы терезеып®, (Абай, II том, 95-бет). «ЖалТяидараи жас журрк «Вайгус-ай* —лес1я, демесеп», (Абай, II том, 91-бет). «Жас журек жаГшп саусарыи Талпынган шырар айга алые». (Абай II том, 73-бет). Егер осы узшд|'лсрдеп евз колданыстарды бурынры 190

эдебиет1м!зде бар-жоры жарынан алып тексерт кореек, кеп нэрселердщ 6cTin ашура болады, «Муй£з шыру» деген соз каззкта бурый да бар, «Му- шз шыдса кврерьпз». BipaK, Абайдыц колдануында мул­ ле баскаша урымда; жана сез, жада урым, ойел! ершщ кезше шеп салып, б!реумен журсе, соны мазадтау ротш- де айтылатын орыстыц «рогоносец» деген евзтщ магм- насын бередк «Тасты жол жаркырайды бука амалсыз» A6afiFa шешн де толып жатдан жолдар бар: кара жол, айдау жол, каска жол, сыцар аяк жол, сокыркай жол, сурлеу жол, т . б. BipaK, «тасты жол» жод. Неге десец!з квшпелд жарты кешпелi дазад халды тастан жол салып керген емес. Демек, бул да орыс эдебиетшш улпшмен жасалынран свз. Казадда «сауыт та, дулыра да» тайме евздер. BipaK, «тас сауыт, тас дулыра» туршде еш жерде долданылмай- ды. Не уакытты атда балау» да жа да образ. Эрине, бул келт1р1лген узшдшер орысша аударманын, ыдпалы, со- ныц ocepiiuen жарыдда шыкдан. Мысалы: «Барасын кайла, кайла болмаЛ мага», «Ж ас eMip — алтын, куш'с жардылдагаи...» «Куда, куда вы удалились Давать уроки а тишине.— «Ел аулакта онашл колына алып Кеншндсп сабагын айтып тыпар»,— деген жолдярды с.алыстырсад, «Барасын, кайда, дайда бол.май маган» деген Topirw дардыдгш тыс сойдем куры- лысымен «кешлшдсп сабап>н1» айтып и.шудыц теркшде- pi орыс т ш , орыс эдебиетшде жятдаиы талассыз. BipaK, орыс эдебиет!, орыс тЫ н e.-.ine улп «Tin, ка- задтыц эдебиет тмине жаца сез, ж янашя сойдем курылы- сын к!рг1зд1 дегенде, б!зящ срскше кэшл болстппипз де жэне Абайдыц тарихи улы eu6cri деп карайтыиымыз да бул емес, оныц e ai еипзгеи жаца сездер1меч темендегк «Мен — сыныд жан», «ауру журек адырын согады жай», «жалтаддаран жас журек», «конады 6ip кун жас булт, жартастыц тесш кушактэп», «жас журек жайып сауса- гын» деген Topi3fli жанаша с о й д е м курылыгы, жакаш а 191

cn.i калауларды айтуга болады. Жан Караганда булар- дыц esuGip жаналып»! жок. 6opi де тусЫкл, бэр! де казак еездер! сыдылды. Ырак, терец талдай бастасаК| олай емес екеп5н керезпз. Казактан «жан» мен «сынык»—еке- yi дара-дара колданылса да, A6aftFa шейш жанньщалды- па «сынык» тор13Д1 эпитетin койып: «мен» сынык жан» деп, соны метафоралык эпитетке айналдырып колдантан 6ip де акын жок. «Жалтандаган жас журек» деген сей- лемш алсак, мундагы еткен шактык eciMiueMen жаса- лынгаи эпитет аркылы журек?! «жалтакдату» —жан- сызга жандыиыц iciH iстели, кейштеуге айналдыру. Абайдан бурын еишмде болган емес. Сол тэр1зд1 «ауру журек», «ауру» да, «журек» те — колданыла берет!» создер. Казак: «журек ауру» дейд!, «журегшщ дымкосы бар», «wyperi нашар» таги баска. Bipan, Абайга шейш «ауру журек» деп казак эдебиетшде колданган кон- тексп табу киым. Абал инверсиясыныц зацына суйешп, ярий, сезд!ц ориын ауыстырып, «ауру журектш» соруын синаттаура дэл келетш эпитеттер аркылы айтайын деген niKipin жанды, жинакы eiin бере алран. «Ауру журек акырын сорады жан» деген сейлемде Кашиама керкем сурет жатыр. Оринс, бул сыкылды жака саз колданые, жакаша сей- лем курылысы Абайда кеп, олардын эркайсысына жеке токтан талдаулар беру —келешекпн, ici. Б!здщ бул жер­ ло алтпагымыз — Абайдыи казак эдебиет TiaiH керкем, образды создермен байытудагы жанашылдыры, Ол уинн осы мысалдардыц eai-ак жетшйкт! гой деп ойлаймыз. Гйрак. бул жерде бетш аша кететш ете манызды мэ- солеп!ц 6ipi; жогаргы штршгендер Tapi3fli жака сез, жаца сейлемдерд!ц квпшшпшц улпеш орыс эдебиет!нен ала турса да, Абай оларды таза к а за к т т efm шьшара бшген. OnriMc 6ip елдщ акыныпыц екший елдщ акынына елштеушде нс сл!ктемеу!нде емес, вз бетш сактай б!луш- де. Араб одебиетше ел!ктеп —барлык сез сейлемш араб- ша erin ж!берген, шагатай одебиет!не ел!ктейм!и деп — шагатаншылап, татарга ел!ктейм!н деп татаршылап, ез бет!н, е-airin жогалтып алган акьшдар казакта да аз емес. Абай одан аулак. Абайдыц улкен даналык, кеменгерл!п‘, Mine, осында. Абай m ire ел!ктес!н мейл!, он уш жасынан жогары карай, еш акын, еш эдебнеттщ жетег!иде кеткен жок. 192

Олардан к аж етш алды да, «0 л 1пт1 талша иш* вз керепне жаратты. «Барасыц канда, кайда болмай маран», «взще сенбе жас ойшыл», «МуШз шырар, катыкныц тонне ерсец» де- ген 6ipe H -ca pa n свз, свйлемдер болмаса, кепшЫгш ка- зактыц вз свзin in непзшде курды. «Журек» пен «ауру» казактьщ ез ce3i болса, орнын ауыстырып, жацартып шырарды. «Ж ас журек жайып caycaFniH, Умтылган шырар айра алые...» тэр1зд! кейш теу, казактын «Арыстаи айра шауиг., мерт болыпты» деген макалынын ул п а н е н алынраны свзс!з. Абайдьщ ap6ip жаца сез, сэйлем курылисы, свз к.алаула- ры окушыларына уздж, ce3iM козрарлык opi жana, opi таные та нэрсе болып отыратыны, сол взЫц е н п з т отырган ж ац а свз, сейлемдерш казактын езже таные, 6 ip непзге куруында. CeflTin, окушылардын уримында eni турл1 ассоциянын басы Tyflicirr, spi xyciHiKTi, opi жаца болып керш уш щ туп тамыры осында жатыр. Сонымен катар, Абай ap6ip ж аца свз, жаца свйлемге ете сак, кеп ойланыл, квп сынап, талрап алатык сыкыл- ды. Мысалы: «Ойыпа алиан сабагын айтып тынар» деген сезд! ялсак, бул кезде, казакка ондай евздщ жаца болса да, жат болып кершбейтш кезк ©йткеш, бул кез сабак окудыц Kipe бастаган кез! едк Жогаргы айтылрандарды корыта келгенде, Абай эр- Typ.ni жол, ортурл! эд1стермен бул ж аца свз, ж аца свй­ лемдер аркылы казактын эдеби т Ы н байыту моселесш- де таркхи улы ецбек еткен акын е к е н д т айкын кврпюдн

VI та р о у АБАИ 0ЛЕЦДЕР1НДЕГ1 ЭПИТЕТ ЖЭНЕ ОНЫЦ TYPJIEPI [м3 огнен тарауларда Абай елендер1ндеп архаизм, •тега, ш ег соз, неологизмдерге токталып, олардынэр- ■■■нем Абай шыкарналарында каидай орын алып, uiiiiui! f»inc игейшп фольклор тарихи адебнет жзне ез in;i;Ti пдебиеттерден тг'л жарыиан ерекшелг’п кайсы. тьтдерлси iiciii кабылдап карсы шыкты, езг не жада- нргп.ч1 дегем ипсслелердщ бетш аштык. Абайдын ;гк •’/е'бш.тжш тjлiп дамытудаты улы en6erin тусЫу Г.' . .:;л- 'min де булардып эркайсысыныц мэш зор. ■ орчы ерекшс. Эйтседс, поэтикалык, тш- д т iifriari салаеы болып самалатын эпитет, тецеу, и.-’, фчр’рп, оллрдыц турлер1 айрыкша талдауды ке- er.-.ii. Myik'U ui.i.TaftFM тарауларда Абай тйпшн, осы >1.тры :к-рт п-лмек. Улы экыпдардыц кайсысыпыд болсын ттлiызерттеушн си ал,гимен поэтик Т1лдерднг Herbri тур| дел те жэ- коп кг-зле-гетж typi леи те эпитет пен тецеулерд1 ала- ('.опль-чт.н'. ен алдымеи Абай влендертдеп эпитет- гокгглмакпыз. рTi меряет! T-npis.ii. казак т'ьш'пдег! эпитеггер ле •П cei l .’Н ' к 4 .ж.ктауыш Т. б. ЖО.ТДЯрмСН ; | з. Г п.-:п1ги Rip Typi - квеемше мен лтчен | ' с I.'.- -г'-'-.щ Mymcci ж агы нтн к в т н ш п >тлу|.;ш. кейде толиктлуиш. писыктауиш болып

келедь Булар алдыпгы аныктауыш болып келетш эпи- гстке Караганда, анагурлым аз, анарурлым сирек. Зпи - тетпк шыру тарнхын зерттеуш! дуни е жузшщ ралымда- рынын капсысы болсын мейл!, эпитет поэтик тьпдщ кэр! замандардан 6epi келе жаткаи адам баласыныц сэбшйк AayipiiiAe езинн. ой-niKipiH сурет аркылы берумен байла- |.ысты ж ары кка шыкты деп таныса, казак фольклоры да бул т ю р д щ дурыстырын растайды. Кдзактын ecKi заманнан сакталынып келген фольклор нускауларын ал- сак эпитет, ocipece, туракты эпитеттерд) жи! ксздестчре- Mi3. «Кызыл шубар айдаЬар, Кира шубар жолбарыс», (39) «Сары езеннен еткенде, Тас суындай сарцырап, Тарлан атисн K®6iKTi Артыпан ж егп барцырап*, (40) «Солцылдаган а к найза, Басыма сайгак бойсыи деп, Он карыма м генмш...» (41). Бул узшдьяердеп кара эртпен терьтген сездер сын eciM аркылы жасалран эпитеттер де, кара курсивпен те- р1лген сезд ер — кесемше мен еткен шактагы еамше ар­ кылы жасалган эпитеттер. Эиитеттщ тертшии xypi жоне ауыз эдебиетшде ете ж ш кездесетш тур! — туракты эпи­ тет. Мысалы: немесе, еАГшямсисн ак жузшд! KopiTiiii, Хяктьш салгап жарлыгыиа конейш», (42) «Есш алды кара су Майдан болсын, жар-ж арау. Лк жуз!мд1 караупз Айкам болсын, жар-жар-ау.» (43) Кыскасы, каидай жардайда айтылса да, ауыз одебие- тшде «жуздщ», «алдына» кеш ш л тне «ак» дегеи эпитет- Ti кезлест1рем1з. Баска турлi эпитет, не етс аз, не кездсс- пейдь Немесе, тактык алдында «алтын* деген Fana эпитет колданылады. «Алтын тактык устшде» депкеледь Бул туракты эпнтсггерд1н. шыру тепие, Moiiine кез салсак., «алтын» эпитоп яныктамак зат есзмшн жаса- лымран затымеи байлапысты жопе соган обден бер|лген 13» 195

болг.а, «ак» э - ш ю ! ;<*i:Pci Кс.де типтологвяря айналган- ra укеайды. D e i ; * - а:'иис:ьрд*’., airmcuii огырган кызы сэры болейн мейл!, не кара болсын мейл!, <жык жузше келгеиде: «Ак ж узнш к«РУге кума;кмьтн» деп дагдымен кетедк Кейде :к;,чс.ы ди eii корсета oopin де «ак» аркы- лы атайды: «ак патта:-. «ак пдЯг&з,i6 ap*, «элди-элди ак бвпем», «ак бесш.е жат Омкме. .3!с пялка», -Ак еркем, огыр ма екен, жатыр ма екея.» т. б. Казактыц здебн li.'ihi|деп эпитет! iii не бары оси терт гурден куралады досок, псычзрдын ез ‘!илнен шыгатын курдел1 эпитет жэ.че бар. Бул. opiiiic, жеке тур болып ca­ налмайды. Жогаргы y.,i:1Д1 г.елпрге:ll «Кызыл шубар ай- даЬар», «Кара шубар же!Лб«1;.'ЫС! сы !! eciM аркылы жаса- лынган opi курдел! элит ал бола алады. 0 йт- кет, курдел1 эпитетн. жасалу пепзi олденеше эпитеттен туратындыктан, fiip сейлемде эпш ст 6 ipсуден жогар- ры болгаксын, 6 api6 ip курдея! эпитет еаиадады. Этпегпн, барлык Typi халыктык ауыз эдебиетшен тугел табылрасын, Бухзрдзн бястап, Абайга шейшп, не A6ai'fMon тустас акындардан да, ::о Лбайдын ез еленде- piHen де туге.п табура болагыадыны «зтен-ез-! анык. Сондык.тан, эпитет женшдеп Абайдын ез ерекшелт кай- сы, соган келелж. «Абай елеадершдеп жаца сез, жаца сейлем» деген бе.тпЧн'зде <Йз, Абай оэже шейшп адебиетте колданыл- магзн жаца сох, жаца ееЗлемдермсн одеон тинкизд! ба- йыткам акып дсп, вз^ыше, даделдеп, (Ирнеше мысалдар KejTTip.aiK. Бул жанзлыцтарды 6ia опнтеттер туралы да айта зламкз. к; Ч! бет) , U33 бег). 203 бет) (АЛ,-Я ? ЯЙ.Л*,,.

«sar-ssr?- 1 юм. IR *А *-л » я v ita ls сс;.-!Л.;‘ V.l'i-i к»чтг:з вд&гздп ■Лай, 1 rv!*. ;.‘Л-6в7|. 6iren ж уре/.х-, «•ж ел^-к и м л » , ,:х-т-. » т. б. злсак, бул Tapi3fli саз колдаимс Дбайга дсй1 :би нускалардын ешкайсы. .. Л; I V.. ЧОП iili Тула б . • бар; «Тул % ? Г ;“ ■1нг5 «у»*Гч :-t'z у - г ; .-{f «-2. рул ЯЙТГ ЛГ?.:- —г.Чп.. •* ' ЛГ7-,[.;п т5ЛГГ

эпитет енпзудеп Абайдыц 6ip ал уап жолдары, одебиет- те, эпитет катаринда бурый к,олданылмарам сездердц жацаша г.нз байланыстары, сойлем курылыстары аркылы квркем ты! Myiueci ету; архаизмдж евздерге журиактяр жалгзп энитсткс айналдыру жаиа порее етш квркем Tin- re CHri3yi, не Kefi6ip эпитеттердщ дыбыстарыи одеМ тас- тап Kerin, кулакка есплуш жаца CTin (сопдыктан, онын кещлге конуы жаца болуы евзетз) шыгару. Bipax,, бул айтцанычыз— Абайдыц жаца эпитет жа- саудары ор r y p n i э,Дстершщ 6ip Typi рана, вйткеш, Абай влецдершде эпитетт!ц жасалу жолдарыныц будан баска- ша турлер! де бар екеши кврем1з. Абай эпитетшщ ой-сез1мге ететш ocepin жацарту уш!н кейде инверсия занына суиенедк F.KiHiui евзбеп айткан- да: эпитегпц дагдылы орнын ауыстырады. Дагдыда эпи­ теттердщ кай Typi болсын мейл!, аныцтайтын сездердш алдында келеди Мысалы: «Кызыл шубар анлаЬар», «Соргалап квктек кырам куйылганла, «Сайратан Орта жуздш булбулнмыи». Абайда эпитегпц бул улплер! квп те, орыиды да, ол 03 алДына. В1зд!ц бул жерде айтпагымыз —Абайдыц инверсия занына сунешп жасаган эплтеттерК ©ленде бурый кездеспоген, не аз кездесстш жаца евз, жаца образ, не ж анаша евз кураулар квзге тез туседi. Бул —табири порее. вйткеш олсумет ©MipiHc сигся ор тур.’й ж.ацалык.тар жаца евз, жаца образдарды да ала келедй Сопымен катар, окушы квркем шытармадан ор- дайым жацалык куте/ii, адамныц жан жуйесц жацаша rc3iMfli ацеайды. Сондыктан. жаца образдыц жармкка шыгуы. нс кембгр образдыц бурыиры датдыдаты калпы- нан озгершш курылуы окушыта жацаша осер етшш ке- лед1. Ол образдар мулде жацаша, не бурьпны бар об­ раздыц дардыдогы калпып езгертш, жацаша курды ма, 6opi6ip, окушыллр олзрлыц muFy тогт (здеп жотппнды, eiiiiin жацалык нцемп'н >кяп жуйес|‘, eeaivi дуниелпе су- сын бурсе болды. ол порт- <|?яи жаца болып eiотследи ;i i бул луры'- уевшие. вйткеш, 6ip чалимый п'.ннде бурый мулде болмаган жаца евз Kipri3yp юмге де болсын вте киын. Достоевский ©3i ойлап шывартан 6ip

сезш газет бетшде кергенде орыс т 1л1пе мен де 6 ip сез шрпзДш деп катты куаныпты дей/и. Сондыктан, хадыктын жалпы тш нде болса да, езтне шешнп эдебиетте аз колданылатьш свзбсн Ш1лемдерд1 орныкты, занды етш баскаи:а тур.те эдебнстке ен! пу.а жадалык деп карауга збден болады. Осы туршдаи Ка­ раганда, Абайдыц эпитеттерд1 коллану жвишлсп екшнц 6ip Typi жогаркы айтылгам инверсия ззцына cyiienin. эпи- теттердщ даядылагы орнын ауысгыру. Ауыз омыртка шырыцкы. майда жалды, OR желке, уц<рейген болса саьак» Ойынды eri Овп-белек, омыраулы, Тояттаган буркйтей салцы тест). Уршыгы темен б1ткеп. шацпа^ erri. Сырты киска, бауыры ж азы к келш, Аргы талгак, умасы y.mepiuemi...j (Абай, ] том, 63-бет). Мундагы кара spirrneii тер iл ген сездер эпитеттер жалпы кеп ушырайтин жзпе дагдыды Typi те. каря кур- сгвпен терйпгеп сездер Абаига iiieiiiii к пак пдебнетшле кездеспейтш, не ете сирек кездесстш, орны ауысгырылып колданылатын эпнтеттср. Дагдыда: «Шыгынкы ауыз омыртка, майда жалды» болуы ксрек болса, Абай: «Ауыз омыртка шыгынкы, майда жалды» деп эпнте- riH аныктайтын сезден Heflin кояды. Бул эдю Абайдын кеп елендершде кездеседк Ал, ауыз эдебиетшде бул мейлшше аз. Абайда зпи- тетт'щ бул Typi ерекшс орын алады. Бурыкгы ои'биегтер- де етс сирек ушырайтып эпитетт!.н бул турш Абай :■нмыт- ты, torep ^erri, занды, орныкты отiп о;н 6i: Ti.iivii v 6eKiTTi, эр турл1 o\\tip кубылысыи суротгеуле, окуни/л яр­ лык ой-санасынз эсер стуле бул оге керскп т;л хуралы- ныц 6 ipi екешн танытын, e3iHia влепдернпе тлм»1!,л уд- плер калдырды. Абайга шейшп Бухар, Дулат, Шсрпняз таги баска кеп акындарда не кездеспей, не кеШреулершде 1луде б|рд1-екй>и Fana кездессе, Абайдыц uiaidpri Акылбяп Как- бай мен Магауия елендершде жш уитырай басгауы да кездейсок порее емес, Абайдыц эсер!. Эйтсе де, эпитеттщ осы rypiniH макывда да улы акын- нын езше тэн ерекшелт жок емес. Мысалн:

«Кар аппак, бурмт кара, тулм Кызыл, Уксабды каса суду шомылтанта» (Абай, I том, 39-бет). Бул узпшдоп эпнтеттер де, жотарты талдантандар сыкылды, инвсрскянын задына суйеш'лш жасалынтзн. SipaK, оларлыц анырыасы, ннвсрсияра непзделшш жа- салтанмеп де, бул тек жалац эпитет, инверсия рана емес, api шендесп'ру (антитеза). Суреттемек eMip кубылысын жайнакы, жаркын етш беру ушш акын поэтик т1лд!н уш турш.’к 6ip жерге басын коскан да, сол аркылы ацшылык 9-\\нрд1 таикалрандаЙ етш бере (Ялген. Эпитегпн бул сыкылды кныннан кныскан тур)н тек капа Абандан табура болады. Бутан Абанра iueflinri де, не онын тустасындары эде- бнет те таласа алмайды. Мундай шеберлк —тек Абай- дык каламина рана тэн дэрсе. Муны эпитегпн инверсия- мед байлпнысты келген тур! жэишдеп Абайдыд ерекше- nlfi-, жгдалыгы дегт те айтуымызта болады. Бул аПтылтандардын oapi де Абай елендершдеп поэ­ тик нлдердж nerisri 6ip саласы эпитеттердш сыртды ку- рылысы, Typi. Pipак, Абайдыц улы eu6eri эпитегпн, эралуантурле- pin байытуында гана емес, сол турде эрдайым мазмун- мсн тытыз байланыстыруында. Туркмен катар мазмунын да бадытып, терендету! турд|’ мазмунынын Typi етушде. Эпитет Абзндын коп коляанылатын поэтик тшшн 61- pi, Qeipcco, адамнын не баска ©Mip кубылысынын сырт кескшш сурсттемектш, ппртретш жасамакшы болса, эпи- •reTti пайдаланады. Абайдын: Ат сыны, К.ыз сыны, жыл- лыд терт ыезгш туралы елендершщ непзп тэсш — эпитет. Мысалы: (Ат сыны) —«Шокпэрдай кекнп бар, ка- чыс кулак»,—детей елон1 28 жолдан куралтан екен, со- ныц шппде поэтик ттдщ баска туршен «Шокпардай» дегаг жалгыз-ак евзден баекчеы туп-тугел эпитет. Осы- пот ©ai-a.Kэпитет Абайдыд cyfiin колданган тэс1л! екенш дэлелденд!. Абпйаз, acipece, эпитеттщ курдел! тур! квп ушыранды. Мысзлы: «ШоклардаТ! KnJiti бар, камыс кулак, Кой моймилы, коян жак, бякс-н кабак Аумз омыртка шыгынкы, майда жалды, желке, ушргйген болса сагак» {Абай, 1 том, 63-бет). •ЛК'

«Ак кшмд!, депсл!, ак сакалды , Сокыр, мылкау таиымас Tipi жанди. Ycri-басы ак кырау, Tyci суык. Б аскам жер< сыкырлап ксл'ш к.алды>. (Абай, 1 там , 83-бет). Казактын эдебиетшщ даму жолдарына поэтик тЫ жа- гынан б анкасак, ауыз эдобиетшде туракты жэне тавто- логиялык элитегтердш коп кездесетшш байкаймыз. Осы бел1мнш бас ж арында узшд! келт!рген «ак» деген сездш орынды-орынсыз болса да, Tayip деген нэрсеи'щ бэрше б1рдей. эпитет ретшде колданыла 6 epyi тар1зд! сез кол- даныстар ауыз эдебиетшеи кеп табылады. Мысалы: «ак жузш» «ак бепем», «ак бесш», «ак найза», «ак семсер», «ак алмас», «Л к Жанык», «Лк Ед1л», «ак ерке», «ак п ал­ кам» т. б. мундагы аталынып отырран нэрселерге «ак» эпитет!, шыпында, заттын, не адямпыц ерекше касиет! ак болгандыктан емсс, (Oeneci кара болуы мумк!н, семсер! кек, патшасы сары болуы мумкж) взннц жаксы деген затына, нэрсенш шын tyci кандай болса да «ак» эпитетш апарып дагды бойынша жапсыра беру деш'к. Эрине, мунын непзп ce6c6 i, тек капа дагдмга лнна- луында да емес, эуелде эртурл! ом ip кубылысыи 6 ip ж аг - дайынан Faiia танып. 6ip зат, не 6 ip нэрсенш ерекшелш1 деп, 6 ip га на каснетш уккан, он-сананын сэбшик дэре- жес!н!н журнагы болуымда. Адам баласы мэдсниет сатысына кетершл, ой-сана шгсршеген сайын ewip кубылысын терец тусйнп, 6 ip нэр- cenin касиетш, ерекшел'|гш эр турл! жактарьшан тайн бастайтыны мол1м нэрсе десек, бул жалпы коркем тш дщ , тэсшдерш acipece, эпитеттерд! талдаганда айрыкша коз- ге туседь ©Mip кубылысы, не зат, не б!р нэрсенш ерек­ ше касиет) тек 6 ipey, екеу емес, caucus коп деп танып, сол эр турл1 каскот, ерекинлектсрш таба бш п эдебиетке enri3y шын мзтндсп. коркем эдебиет жасаушы, одсбиет тш и дямыгушы жазуздылардын д'-ниегс кзлгеидЬ rin кэрсетед! и-уне шын моншдеп коркем сдебиегл’, ауыз эдебис-лнен айрыкша етстш де иегш и ыэсслепщ 6 ipi осы дсп карауымыз корок. Mine, бул тургыдзн Караганда, Абаилыц езж ен бурыш ы эдебнеттом де, оч кезшлеп оде - биоттен дс моиыны гнлгурлым озык, анпгурлым жогзр- Fbi оатыда туркан акын скендшн кеуемЬ. Мысал уй дя «жупек» л ет и срзд-i алсак; Абзй журек- 201

тщ алдцна op турл'| эпитет койын, оныд эралуан вдсиетж ашады, эпитет аркылы «журекке» эр турл1 мэн береги. Мысалы: «ет журен», «асау журен», «кан журен», «куйген журен», «ыстык журен», «ызалы журен», «юр- леген журен», «шын журен», «елж^реген журен», «ертен- ген журен», «сорлы журен», «ит журен», «жау журен», <ep6ireH журен», «суынган журен», «Жилы журен», «Ын- талы журен». Бул сыкылды 6 ip С93Д1Нсан ерекшелтн ашып, турл! мэн беруд! Абайга шейшп эдебиеттен табу киын. Абай елендершде колданылатын эралуан эпитеттер автордьщ ой-niKipMeH нык байланысып, мазмунмен кабы- сып жатуы жайлы соз козгаганда, муиы тек Абайга гана тэн нэрсе демейхт. Абай алдьшдагы Бухар, Махамбет, Дулат акындар туралы да осыны айтута болады. Бграк, Абай езше uiefiinri эдеби плдш жаксы традианяларын алып дамытты, i.nrepi.ierri, мэдениегпк саттыга кэтердн Эр турл|' ехир кубылысын суреттеу ушш вз5не тэн образ- дарды пайдалаиа бнпу керек екенШпшк улп, енегелерш калдырды. «Келенкс басыи уэартып, Алысты квэдеп жасырса: Кунд| уакыткызартыи, Кок Ж1ККТСИасырса. Kyuripr кенмИмсырласар Сургылттарткан бейуакка. Тенен карап муцдасар Ой эббсрт аржакка. Адаскан кушт ссхклд!, Улып журтка кзнтКан ой, ©KiHAi жольщ, бешнд!, Оуреболма оиыкой». (Абай, 1 том, 172-бет) Бул влен акынныц вз Ke.iifi.aeri элеумет вм'ф'шде бол- ган эр ryp.ii тар сокпак, буран жолдары кажытып, чзМн iuini сез1м дунисс1мен сырласпак, езшше айтсак, «журе- пне себшген—уларын» санамак болган кешл куйшш сэулеЫ, сезГм дуниесшдеп коцыр кэшлаздшп свз аркы­ лы сыртка шыгаргаи элегиялык влен бо.теа, эпитеттер де соган тэн, дал болыц кследп «Кунирт кешл», «сургылт бейуак», «адаскан кутш'к», «улыган ой», «екнщ жол» — кыскасы, эр зпитетт5н езшен де сол кешлаздж жел! ес- кендей. Немесе: 2П?

«Осынлай сыйлак ж т т елде мол-ак,. 5;>pi де шаруата келеД! олак. Сыри» дузер 6ip(V жок., сыртмк дузсп. Б ар enepi — sty борбай, сымпыс шолак». (Абай, 1 том 73-бет). «Мал мен бастын душпаны — Келелзд пысык кабейдь..» (Абай, I том. 73-бет). «Сасык. паддау келеД!, Кырт мактаншак одбайди» (Абай, 1 том, 76-бет). А^унда акын элсумет екйршдег! эртурл! жаман мшез- кулыкты шенеп, журтшылыкты ондай Mines, ic эрекет- терлеи безд1рмек болса, ол ушш колланган эиитеттер! тек жай эпитет смес, сарказмге суарылган мыскыл, кеке- ciii болып келе/п. Эпитет турэлы аптылгандпрды корыта келгеиде: BipiHiui K ip ri3 in , одебиет т ш и б айы тти. Опии ж а с а - лыиу жолдарын кепсотп. Икшнп: эпитстпоп байланысты 6 ipneme поэтик т]‘лдср- д|‘ц басык коса отырып, o.vip кубылыгыныд бейнссш то- лык беру мумкшшшпш'д тамаша улплерш калдырады. Yuiiinui: инверсия падина суйепе отырып, эпитстпд дагдылы ориын ауыстырып колда ну эд)сш калдырды. Тортжип: Bip нэрсешд ем!рде толып жаткан кыры мед сыры болатындырып танытып, эпитет аркылы олар- дын, эр алуан касксттерш ашып, эр эпитет 6 ip сезге эр- турл! мэн берстишгпдн, улпс'ш niiiiin берди DeciHuii: тур мазмуныныд тур1 болуы керекппн, эр- турл1 жагдай, ортурл) кубылысьш суреттегенде солардыд орканеысына эпнтеттсрд1 ладыктап, таддап ала бжудш яйкын жолдарын керсетп.