yiipeTCTiH орынга бергцез!. сГЛд сод бола улнен сурет- m iболады. 'доги Петрдщ акыл- Ж ззуш ы иы ц бул зрд.и.га; дылырын керсету рана смсе, м'.г: Сллг.иин. талабын, сел талаптын аркасындп t.cro •:.чти >::i;-rKCiij!riH корсету, к!м талап егсе, сот у, - :: т а •-•••- 1 -.т1»:д;пв дэлелдеу. Ыбрай ж ас урлякт..рг.; ... , : т-:?5пе беру, оларды :■жас кезшоп д у р и с у: е ткше квшл бэ.тдк '.у:,Балапи дурыс кут, ;у у т : ;.с;лг:«к тузе, адасса айкын желта сал дед:, Бул ' ..” 13 у*ГТ1 бОЛарЛЫК, эцпмелер жазды. Ы брай осы т:.. cinun;. а казган Gip он- гшесшде: «Ж азды н 6 ip адела куад .” c. С'.о кЧЛ ■■ л.йа баласымеи ::пбакшага барып, екеу! дс ст: ЛГСН ГЛ-ЛШТЫ Kopin ж у р д к 'Мина анаш педкеген т:с а-.? \" y i ,v*,!i('.rcT! кисык fбЬкен?» — деп сурады бдлсс и . «Лга-аязцныи riain ал- сац, аиа агашгай сен до туз; K.c-i болот. o-cpcin. Багу- сыз кетсен, сем до я кп п г.п т аг чптаЛ бодыя багусыз есерсщ. Мынау асан; 5агусь:';, эз i-.i'HiiiJMcH сскен»,— де- ;н атасы. «ОлаЙ болса, багу .агудц ко.; г.;агына бар екен FOii»,—дед1 баласы. «Багу-кга-у.;а ксп ылгыпа барында {шек жок, шырагым, будан сеu ssiii д с гнбрат алсан бо- лады, ссн жас агашсыц, ear;,i д а K-yvisi нс.»ск. Мон сен 'щ кате жерщд! тузсп, папдали i'cks уннетсем, мешц айт- каиымды угып, орпына келтл)<с;:, жапсы тузу Kici болып occpciH. Багусыз кетсец. сел с. л,».»;» к моих Синен агаш - тан кисык ecepcht»,-- доди Бул эщ тметц окупи» ■У- 'п ...с, okLifyiiiUJiap уmiи дс улксп тэрбнели; i.niiii бар. <•■я а л и ы.тан»,— деген- леи* оган ж ас i ониц оолашач eMipi yniiii Kept |<ш« тузеу кя- wrira тусодк K< мерт болады. Ыбрандыц бул алаларын тор бнелеу ymiii дс Махаббат, ге, «Меш'рбян- л бал; «Шо ;;ап куигирек» ДС1СНуш оцгшес-.ч: Махаббат, мой гсп махаббагшиаи кетерген улм ада?. Дарии cyiic;:i; а* синиц балясы О.\". ез1ме гама болей; расти аттап
«■пп, а.чам дыхи 4 |мп.чти : :-.у Ш. боД'ДПЫЛлрДЫЦ ШЫН бакыты yuiiu кол солали. «Meiipi.M.ii бал:-.» сиг' .’С-•[адл, 5?, .ссср к,щ, патша- нык ушп боГ.ииша ког.ц кес';:: у. е 5\\ ёырылгаи окес! уипи, патшага пр и з cria, ез иолс м i.cc’ ie ycuuaiw. Кыз: «таксыр, жумыс жиган, бал i :и.;г 'лмрын г.сыраГггып атамниц долин клллырып, мнит sieiibi хошмды кесЬ ндз»,—дейдк Муада жас к мидии тек к.а»а атасы емос? анасы мен бауырларыка д<:роч л,- махаббаты суретте- Лнаны канд;и суюдщ айкын улпсш жазушы ::» дегсн эцп- месшдс айкын i сягы сынган Сейт дегсн бала i канша батса I ренж: • yui -лпдыш айты- лады. Автор бул «Сейт орам-оракмен жупрт Оара жатканда, 6ip ар- балы колin аидауеыз corun KeTin аягни сындырыпты. Онбайлап кылпп жаткан бпласын KSpirr, июшыганнан шешес'| талин даль:пты. Муны кер;сн соц Септ хшламак туга, сингла аягын орлица сзлыл танып жатканда да дыбысын шыглрглай, кабагын да шытпап жатты. Сонда сьшыкшы Kici: «Ангин яуырмай даба/ынды шытпап- сыц?» доп сураГии. СсГгг шошеи шьч-ыл кстоен сон, де- Miti алым сыпыкшыга сыбирлап: «луырмгн туп'л жаным кнз|'ме Kopiiiin тур, fiipau мош'н ;. корсс, ужом до книалип жылалкн ДОД1. .■:>Сент ШЫН МОНШДС Vo,'! , балл бол ил С:уреттслед|. Мун.ч.1Й ж.ктар м ж.-мим злам. cynCTin ж;1KCU М1КСЗ- ;нн 6iprillДеи еесглм л, coni:. 1 лдпештсп нсipгы: aiutuir.iii кад1р::| и ж ас, ал.ткч шил салим .пицц, T.i.iiM Tj|i6:ie 611,111 «... р: i — Отг.иын оiсу in Tin, ол упчн до ;к.ыид:л■hi ; уирканиги ы;;к ет- •itciiiiil :i I I ' отлили : 6 л..лг.>;;ы Ыбрайлин Суд онимсенкн идопсы (x-u '-,.1 . ri TytillCCK • С.Ы rill • ■. A Put Tycho пллмиз. Торбис m.ico.h-. .и о» 1 г.. ГО I щ nry ic KcptKTi M.ni.uniu 6ipi 'p’lii 1 нбектег: MP-ii i-.T.iopaiH M.i;,tmiCT м.ш. . - 1 1 ... , >j ici:ик карим- кат uu.it тары ;\\a Oefnic-icri • • • 1 ! , ■ : i... pra шотелдж жнкч: удам i. j.. . . 1 - : ■ид жадны 52
адам баласыныц ДОстык идояёып аисакандырын керсе- тедк Ыбрай казак хадкшт »аляй еткенде тез квркейтуге болады деген суракда ж луан 1здыЦ, тебсге шырып, тэнЬ pcriiie карады. Оныц кэжне оскелсц орыс ел'шщ озык мэдение-ri тустд, осы издепкетке бойурды. Орыс халкы казактын досы, улп-вкеге боларлык улкен агасы. Б;з осы халыктан уПренукнз керек; идеясынан рух, мэде- виет!нен нор, опершей у л п алуымыз керек дед:. Сейтш, Ыбрай судам жарты гяеир б у• ым осы идеяныц жаршы- сы болды. Жоршысы болып капа койкам жок, оны ез колымён icKe асыруга uipicri. Б13 жорарыда хрестоматняга енг!з1лген эртурл] эц- гшелердш П;аульсон, Ушпнск) Толстой тары баскалар- дан алынран.зырын хорсотсск тс, талдау уиин мысалра келт]’р1лген а.цпмелерд;: «Ал-,;ынсарин онпмелерЬ — деп атадык. 0Лтк:e;:i, олардыц аударма екеш белгш бола туреа да орта мектептерге а;;■налган оку курал не кей- 6ip накалила pFd кбп жылдар боны шартты турде солай жазылып кел гендштен, Оул у;гымды 6i3 де шартты тур- де колданып отырнцз. Esimu !, сол такырыптарды кам- TIITI-.IH ОНЫЦ 133 каланынд там де eiiri.Meacpi болгандык- тан («Асан к;ек Усей», «Над зпдык», «Сейткул». Олар женшде кeiiitI то'дтгламыз) ж..дермаларын да коса «Ал тыпеарип эцг (мелерЬ ден ата\\ ды epci кермедк. Бул жерлeri б1здщ дслелд|,емспшз жастарга дурыс, жаксы тэрби е берудеп сшыц кезкарасы мен улп уш'н кггабына енг:iaron эцпмелерн!;iu тэрбиелк мэшн керсс- ту болРандыьл а к солай жали:ылап атадык та, аударма- лары туралы жазылтан жскс: зерттеулерге алтей бер- и к 1. EKiniiii жзгыпан, А.птынсаринпш орыс авторларынан алган онпме, -корке; шыгармаларьш казацшалауында ерекшелжтер! де бар. Ол оцг;мелсрд1 аударранда Алтын- сарни бярлык жерле туп нускасын булжытпай, сол куш аударуды принцип етш цоймаран. Кейде такырыбын, кендс сюжетш, коидо баяидау зд!сш езгертш, кайткен кунде де, казак euipiiic жакындатып, казак балаларына TyciHiKTi баяидауды Iieri3ri нысанасы сткен. «Алтынса- рин онп'мелерЬ легенде Gb бул жорым да еске алдык. 11 К«Я энпмес! :с!мГ|С.ч -r.iHWH tfinrici келген жолдастарра Э. ДерСйсалтийч »Д.-;hi; - -дчгйи хмг>у УЫ\"ыц казней туралы» Ki- табш'ыц 1И—и з о?: lupin караудь. ушиамыз. 53
0 НПМ( .1 1 !. мсниилр, ол onriMe- ЛСрДЩ W ■■ ч. ••i и ivoMif.’it' i4 Маселстс ОСЫ t y p l ' шалан . .............• ■1 ; .. i iu c c i болсын. орыс- TM i'capm i жазба аде- бистЬп-» raj 1 • 1 •• i . г а ncriafu салу- ГШ - - :•■■;: . Z>: • ( .( к с ас Европа . : «> : п ж и г и ОДСбт-'Tillin Ы'рлГ: ■- 1- с 1 . '||« |* б. • : nori.iM г.-;- с i.i \" L I..- i . Г>.«tin к азак жагда- ймвда (XIX ГРС.1 ■: |!>, м '* ули акында- puM b'icJn - ’ii-V;• .'..ч- ■ •>а к . Он чалар адсбиел /КОК, '.С Л г U > . • у э с е л с т б т к сатм- г и :<ornpir, '• •л; . ; о ' V - л гп сапалы турде Ki- picKC.ii (Изт •'>■'- ::■■. . г.--, \"ог ж а з у и ы Алтымсарнн. Огли г 1 . '■T-'i’a u y.’i' iJiooj тек фольк- юры • •• : ! ш иш ». «Beetle жы- ...Ь , TOripix «лен». pl.t*. «К> \"|- о ' , :- »Жу»Л •-..м t-pTcriacp — 6opi дс ж icrap t;;. • • ■■:.!) •!,• ли. балэлар аде- oiu Tiiiia к*-* - • , сз.'ср и п д дуине тану- iиi.r.'ii-iix .S-). i,. • . : : • *ичд1 /л;:с, КСЛСШвК Vpn.'i:.:.:' i t-. •• ; v ■ < ■ • беруго ты,>ысты. A ■. гарт- . ' ■v • :V: 31 Д.ЧСЯК, бул МаеСЛС калган болатыл. Элсу- н'Тыгырак , < ■ ! • x'.riii ж л с тя р д а деп сену- McftiK м :ii| о \"ii hi. A.iiis:.4..fii:\". . ■•чп п ол v р;цц ж азба iui.il 0 . < • .. • -о,- •Ц'ХСГ| унйн КС- M i • у-и г;:.'|ДЫ. ОрЫСТЫК , v Vм11 - ' ■ •' '■ • 1 :■) . ■; у. .lifiip такырып, у, uypiK xa.\"UK- •• л к - • 1 '. окыгап anriwe- • ' , 1лг>л;'}>лиц ой-сана- ■V ■ /... •iv.-’-.i! ,ui б^mo il ЫГм ii: 41 i''H; i VPi'I.IKTapH ' . ' • • Ч Ktii'ini жазба аде- •»*и ” •>-чай жасзуы ксрск- 5 ' г ' :' :ч '.ч и и и с и к к ш с л г к ■м м . k'U C i.'l. КШ1.1КТЫ, ■ ' • . .a •.Iiктi. балдлар- ■ ' ■ • • !у.сл-эркеи, оку, 1 \" •. .'>;! • б. pcp.ltK '• ,1..l.ll,. ОШрЫП
окумен катар, кездеген нысапа, ойлаган максат ici<e асуы керек. Ягни, автор эцпмесше кандгй максат кой- са, сол балалардыц ой-санасыида мэнгшк калатын бол- сын. Сонда тана энпме ез мждетЫ аткармак. Ыбрай внпмелер! осы шарттардыц барлытына дол келедк Мысалы, жогарты Паульсоннын, хрсстоматиясыпаи алып, кайарманына Сейт деген ат 6epin, KeiiCip жерле- piH взгерт1п, казакшылатан «Ауырганнаи аярам кушл- рек» («чувство любви сильнее боли») дейт'ш эщчмесше назар аударсак, б1рнеше жолдам гама куралады. Глрак, сол кт-кшкентай анпме.шн iuiin.-ic скита бар, диалог бар. К,ыскасы, езшше, бае-аягы бутпг, жап-жаксы ша- гын гана шыгарма болып шыкдан. Бул келтфгеи мысалдардан баска да Алтыисариншц аударган, i33i жазган кыска Э1(пмелерт api тэрбиел!К ма Hi улксн, mc6cp.Tiri :жагыкая мудпка'з ;Hiihiejiepi ке жэпе eMip кубылысы,, идам в;iiipiisiu орал уди жактары камтиды. Солардыц iminae, acipcce, оиыи «Бай мен кедей бг ласы» атты энпмеи айрыкша кец:л белу.-й кажет етедк «Бай мен кедей баласьшда» ел кошт кстт, оЯлака ган жерден журтта умытылып калган CKi баланын блс- тарынан кеипрген 6ip тзудпегеп окиганы еурсттсуге ар налса да, тережрек караган аднмгл автордын си туш- ш'нде кептеген сыр жатклндыгын анкаруга болиды. Бул эцпме сюжету курыдысы жагыпаи орыешц улы демократ жазушысы Салтыков-Щедрниши -.'Dip шару а еы гснсралды калай асырады?» деген сатиралык ерте- ricine уксайды. Ол ацпмеде де exi генерал бip себсптермеп олЫз- Kyucis тогайдьщ пшндс калады. Ei<eyi де обден ашыга- ды. Gn.aepi амал жаслп, тамак табу, кун корудщ шара- сын !здсудщ орнына, сол едейдеи орыс крсстьяпын 1здсйд!. Олар шара сейлескепдс «Шр мужик тауып ал (тшсак, тамак та, шаран та табылар с,и, ол кала мда асырар едЬ>,— дейдк Сунтш жургеиде, екл генералдыц Tiaeri кабыл боп, елеп тогайдыц шл'ндс уныктап жаткам 6ip мужиктщ усп'аеп шыгады. Exeyi они кергамен-ак,: «Тур, 6i3 ашпыз, тамак тан fibre!» — дсп омip стед!. Бу- рыннан оларды багыа калган мужик, at; аулап, тулак- иен кус устап, скеуш де асырап, ел!ме экелсд!. Барлык салыстыру дол ип.тга бермейдй Глз бул мы- салды кслт1ргсиде Алтыисарии Одтыков-Щсдрннд! ау-
дарды , не сонын эн п м есш xeuiipin алды демек ем естз. Ш зд ж бул ж е р д е г ! айтп ары м ы з е к е у ш щ niKip у ксас- ТЫРЫ. Салтыков-Щ едрин е зМ к эн пм елер!нде шаруалар- д ы ц куш'ш а к ы с ы з -п у л с ы з п а й д а л а н у д ы н аркасы н да eM ipre тук и ксм дЩ ж ох, ада м д а р д ы н п а й д а болуын, му- г с д е к -д п р м е н а з д ;к к е э к е л т Tiperen с о л ж а р д а й екенды rin , сондыктан ондай корамнын тозыры ж е тк ен д тн , еши о.\\пр суруге п р а в о с ы жоктырын к е р с е т ш a rn ip e ш енеу, С алты ков тэр1зд1 дем о к р ат ж а зу ш ы л ар ы н а тэн болса, Ллтынсарин о н п м есп й н идеясы да соларм ен уштасады. «Бай баласы м ен кедей баласы» атты Алтынсариннш эцп'мссш де б1зше ул кон идея бар. Гасы рл ап б о й ы cn6e]<uii терд1 к а н а п , х а л ы к т ы канауды п та мирасындай к ер ;п , соныц ар ка сы н д а улде мен бул лете оранып вскен б ай баласы ныц басы н а кун туранда д о р м ен ciз л ir iи с у р е т т е у эрк ы л ы ж а з у ш ы со л kof3M ку- рылысыныц там ы ры uiipin, онын а д а м д а р ы елпрдщ жа- еа\\ш ы еы , K ypecyniici емес, б н ш ар асы , устем дж етунл т а ш ы ц y.iKCiii — ж а у ы з д ы к пен к а я р л ы к т ы к капш ыры д а , ж аты — м угедсктпспн бсннес! деген корытындыра Kc. iei in ш к ь 'л д ы . '1Ш ы гар м асы н ы ц б а с геропы eTin б а й б ал а сы мен ке л ен ба.тасЫ ал у ы н ы ц взнгде улкен сы р ж аты р. Г.тср о т ,m к в з д е т п тек У сенш н а к ы л д ы л ы г ы , Асан- ныц лкы.тсыалигы, ягни, 6ip ж астагы балаларды н 6ipi акы лды рак, cKimnici акы леыз болуы м ум ю н е ке н д тн 1корсету б о л т , о н д а о л ар д ы ею т а п т а н ш ыраруд ы н к а ж ем бплмяс ед . Ж алуш ынын бул ж ерде керсетейш де- roni бнолпгнялык, пе пеихологиялык м эселе емес, элеу- метг'н; м к е л е . Л е .-ч т ы н oci л у н -я у р ы с, д е н ! де сап-сау. 1 я р я к , оран К а р а г а н д а Усен кош i a r e p i ж а т ы р . ©М1рмен бетпе-бет к е л г е т с Л саяны н 0лс1з, м уге д ек п п 'н е юнэл1 д а , Ycenniu оз ку р л асы нан ясып т у еш , б етпе-бет келген c.Mip Kin,ш ип ,м ы гы м ем ллы еа кету!не iieri.3 д е — турм ы с. 0 з fierhieii ж е р д е й енкеГн'п швп а л м а й в с к е н А санды вс- кен оргаеымен, акы сы з пулгыз асы раган турмыс вз бе з м е н куп коруге к ел ген л е ол азд ж к е, б и ш а р а л ы к к а ушы- ра тс л , aKccin л е. e a in д е о з к упи, в з е н б е п м е н кун к вр у ге ла'глылантырган киыш ны лык турм ы с кедей баласы Y e c iu i курсе epi OTTi. Асан la, ^ сен до ж ай гана аль ш а с а л г а н б ал ал ар
емес. Bipi — бай баласыныц, екш ийй— кедей баласы- НЫН ТИП!. Жазушы ез ортасынан уздш шыгатын 6ipen-capaK акылды, талантты Асандардьщ, не акылсыз Усендердщ де болу мумкшш!Л1гш, эрине, жокка шыгармайды. Bi- рак, ол бай балаларынын кепшыпгше тэн мшез Асанда, кедей баласынын кепшшпне тэн мшез Усенде деп, олар- ды ез орталарынын KefiinKepi— тиш етш кереетед1. Энпмен! абайлап окушыра жазушынык симпатиясы Усен жарында. Муны олардык 1с-эрекеттерш суреттеу‘1- нсн де, диалогтарынап да керу киын емес. Жазушы бо- лашакты да кедей баласы Усенде деп б1ледК Асан мен Усен образына банланысты жэне 6ip айта кететш нэрсе, бай баласы мен кедей баласын салыстыр- Faima, алдыцрысы акылды, соцрысы акылсыз келед! де ген еск1'угымра да жазушы соккы бере кетедк CyflTin, Алтынсарин «Бай баласы мен кедей баласын- да» ез кезшдеп\" казак даласындары, Обломов, обломов- шылдыктын Kiuiiripi.u 6ip Kepinicin суреттеу аркылы, соны турызып отырран Heri3ri себептердщ бетш ашып, окушыларын оран карсы тэрбиелейдк «Надандык» энг1мес1 де келе.м! шагын, 6ip-eKi эпи- зодтан Fana курылган KiniKeire экпме болса да, мэш зор. ©йткен!, бул казак даласындары расырлар боны сершлмей келген карангылыктын 6ip алуаи KepiHici ж э не сол карангылыкка дщ надандыры уштасып туншык- тыра тускен ескипкке Жака заман, жаца адамнын шы- рарран yKiMi деуге болады. Алтынсарин тек балалар рана емес, улкендердщ езш де енбекке, отырыкшылыкка, саудара тэрбиелеу мэсе- лесш кетерд! дедш. Бул жешнде «Кыпшак Сейткул» эк- riMeciHiH мэш зор. Автордын ез!: «...Т)леу Сейдалин сул- таннын куоландыруы бойынша, Сейткул 1830 жылдарда елшт!»1дейдЬ Торрайдыд TepicTiri Кабырга езешшн бойында Кып- шактардын барлыгы, ол жерде «Сейткул корраны» ата- натын оба жэне осы тэр1зд1 ел анызы барлыгы рас. Эри не, «Сейткул» окигасы тарихи нэрсе емес, бул ел акыны, сондай адам мен сол тэр1зд1 ем1рдщ болуын аксаран ум1т елеск Зерттеуинлердщ мшдет! ол экг1медег1 OKHFa- ’ Ы б р а й А л т ы н с а р и н . Такдамзлы шытармалары, Алма ты, 1943 жыл, 39-бет. 57
нын болуы, болмауын долелдеуде емес, Алтынсариннш баска анызды алмай, осы анызды алып, оны керкем эн- riMere айналдыруы, осынын себебш ашу болу керск. Орыс зерттеуш1лер1 Чернышевекийдщ «что делать?» романын сен кыл ранда Вера Плвловнанын мастерская- сы. не ондагы енбек уйымдастыру маселeci шыныида болды ма, болрап ж ок па, оны сиз етпейдь Солай етш керсеткенде1ч автордын идеясы нс едк осыны ашуга ты- рысады. Буны мысалга келлргендеп максат Алтыиса- рин «Кыпшак Сейткул» эцпмесш Черцышевскинден ал- ды деу емес, бул ra p i3 ji эцпмелерд! калай талдаудыд KepcKTiriiic багыт с1лтеу рана. «Кыпшак Сейткул» энпмссшн сюжет нег'ш халык ацызыпаи алгандыгы талассыз. Bipaic, каншасы халык- TiKi, жазушы йен! ез жанынаи кости, ол арасын ашу киын. Ойтсе де, халык аузындагы кег: аныздаи «Септкул Кыпшакты» тацдауы, б|'зше кездопсок емсс. Кай ксзде болсын мздсннетл жазушы, фольклордан сюжет neriaiH алганди жай ала салмайды, сол фольклор материалында жг.зуишныд идеялык барытына сэйкес- Tiri бар, Keii6ip жактарышш ез niKipiMeu epicTec, аныз- дыц шыгу непзшде киял да болса 6ip шындык Hopi бар нускаларды алады. Гизгае, «Септкул» аяызынан Алтыисаринде ез ойы, ез ндеясьшын T/i.'iiubiFUH тапканга, еоны дамытканга жопе огап олсумегпк мои борin, анызды шындыкка жа- кыидатын, ацыз адамдарын тарихи, хакикат болран адамдар етугс тырыскаига уксайды. Эн.гшесше реалис- TiK туе 6opyi, бас гсройыпыц алгсн ж и ли туралы, сез арасыида болса да белпл! дата керсету) де осыны ацгар- тады. 3 6«Кыпшак Сейткулда» neriari такырып оцбок. Соны- мен катар, отырыкшылык — crin K ci i, сауда жопе ен- бскп’з урлыкнен кун керушшк мэеслелсрп Жазушы осы торт турл1 мосслешн пегЫ'не сюжет курады да, опын оркансысыпа окушыларга багит алтерлш 03 кезкара- сын б|'лд|'редй Ёибект! се.ч еткепдс Алтыисприн жалпы турдс емес, папдалы жопе oiiiM.ii еноокт! усынады, адал ецбек ар- кылы омip yiniii K ypccTin yariein жопе опын нэтижесш мыпаплан доп, баска елдш баешыларына— Сейткулды,
дын aFacbiHbiH cyfleri де табылмай калды. Суйтш, жазу- шы —«Енбек туб! — ырыс», «урлык туб1 —корлык» де ген корытындыеа келеди Б|з, «Кыпшак Сейткулда», жазушынын жэне 6ip кэ- терген мэселеш отырыкшылык пен сауда мэселеа дед^к. Енд1 соган келелак. Казак халкынын непзп п'ршшп мал шаруашылы- гы, сол шаруашылыктыд жагдайы ке1шпе.'мл[кт1 ке- рек етсе, XIX гасырдын екншп жарымындагы эралуан элеуметп'к шаруашылык жагданлар, acipece, казак хал кынын кепшшп болрап ецбекш!-кедей шаруалардын отырыкшылануын талап erri. 1868 жылры «Жана низамнан» кейш жердщ казына- лык болып, туголдей патша емметшщ меншгктШгше айналу, кырра капитализм элементшщ канат жая бас- тауымен бапланысты ccni феодалдык корамныи ез ншн- де элсумегпк карым-катшастыц язгере бастауы 6ip- алуан жардай болсо, 1865 жылдардыц шамасында каз1р- ri Казакстаннын, Мадгыстау елкесшен баска, тугел жайпагаи «Жалпак коян* жуты халыктын KemiiiairiH керегес1не таяп, кольша таяк устатып кеткен жылдын 6ipi болды. Бул жардайды казактык устемд1к CTyiui бай- фсодалдары езшше пайдаланып, кедей шаруаларды ка- науын бурынрыдап да epiui'fe туст!. Олардыд ауыр хал- дср1мсн молынан пайдаланып, оларга «кетере алмаран косып аркалардыц» кеб'ш кштрш, тура алмастай неси- егс малтыктырды. Казактыц кедей шаруаларыиыц бул кездеп осы тэ- pi:»ai ауыр халы Шокам, Ллтыпсарин, Абай тэр!зд1 адам- дарын ойлаидырмауы мумкш емес едк Алтынсарииныц «Кыпшак Сенткул» аиызыи —ошммеге айналдыруынын Oip себсб! осындай жайгтармсп банлапысты тар1зд1. Жо- гаргы айтылган олсуметтж жопе шаруашылык жардай- лар eiuiri козле отырыкшылапу кажстт1г1н керек erri. Epi моймьша кстксн ксдсй шаруалардын ауыр халш жаксартудын тяте жолы отырыкшылапу, суйтш, eriH KaciOiMCii айиалысу дегсн niidpji казак арартушылары- иын 6opi де мой!'.!дайтыига уксайды. Шокам Уэлпканов отырыкшылапу мэсслссше айрык- ша кошл белее, Абай: «Полмасыи кекнпл, Полсайшы копнил, Ж* и аямай кос и кыл' 59
10 .HI,орыпсыэ ыржяя бул? > - *ЫЛЖиК. bo.ia ма яэу.«т. Er.6f.K <j.y . : J 4 KvaHCfK к> 'Ч о I Н pi-1'.i >.-• .. Л|, !Ц ЛГ-С ' лесе, Алтынсарии отырыкдамлану. епч io:i5in колдану- дын казакка пайдады скеид1пн «Сейткул» anrimed аркылы улп liimin, енеге кврсетлекий болады. Булар f.aapa кецес курып, кслiciMif келчесе де, оЛ-nixip, козде- гсн пысапалары «эу!» дескечдей 6ip жерден тыеадьг. Erin кэЫбжш, acipoce, ецбекш: кедей шаруалзр ymiu пайдалы KDcin скен д тн угыну бул кезде, XIX расырдыц CKiniui жарымымда, каин масале омсс болатыя. бйткеш, 1861 жилки реформлдап кейш казак даласьнп орна- ластырылган орис шаруалари, Рссснядан малсыз-му- .liKcia кслес де criir Kacioi, ездершщ адал енбсктер1шн аркасинда аз жылдын Шпде-ак ес жиып, етепн жалка* пы, ауыр хал, аштмк турмыстзрын аиагурлым жешлдет- Koni Алтынсарии, Лбай.тпрдыц коз алдыида болFan оки- га с;й. Ал, казак enQcKiuiacpi ymiu опн i«ci6in уйрену де бул козде оцаплангап мэссле e.ii. Кзмде гам eriH егу- д! пайдалы кэсш деп yiipcnriei колее, ауылы ар.злас, малы коралас жаткаи ормс тйруаларыпан улп алура уйренуге болатыи. «СсГгткул» ouriMecinc Караганда, Ыбрай тек жалпы erin cry тана смес, Туркстан м.-щьшдяры орашение мвее- лосшон дс толык хабардяр екелдш апрарылзды. Эцпме- nin 6ip жсршдс: «Кабирганын бойьпп келгесш Сенткул колика кетпон алып, отиз ум:и кеде;мне де кстпеи берщ, жор тепстсн, eriH eryre KipicTi. Туркстан жагыида кор еец Y-'iriciMcii арык казип, су шигарып, crinre су яабер- ;и»2 дейд1. >Л. К у е в. Шымфч.хпрсныи телик ж (Шага, 1045 жыл. 7 1- -72-Octtci р и и. Тлндаташ н-ыгар'Г!зл.'.рн, 1913 * Ы. Ал 40 йог.
Ллтынсарииныц бул ацпмен! саиалы турде, алдына белил! максат коя жазп'.пдигии энпмедей суреттеле- тш коллективизм мен оник аЙналасына жинала баста- ган кедей шг.руалардын еш-ад дэлелдейдК «Муны керш ,— дейдк автор,— эрб'ф квшпел1 елдеп жарли-жакыfinпт з р дп кслш Сеиткулра косилып, бес- глти жилдл тапт жуз yiii с таяиды»1. )3ул создерге Ка раганда опыц баскаларга улп етстш ел1 рушылдык емес, таптык непзге курил Fail ел. «Сейткул» энпмоешдеп бул айтылкан отырыкшыла- ну мэселес! Ллтиксарииыц кспзг! нысанасы — арартушы- лык мэселссше де дэл келдп «Болыстык мектеп, кешкен елмен Cipre копии» жумыс iaeyi кажет деп Алтынсарин усы.чые жасажлндэ, сол эд:сг'зн скиту эбдсн колайлылы- кынаи айгкан ж ок, сол жгндайда онан баска мумкпшп- лжтщ жоктыгы, лг.жскздиктыц куш еды Ал, отырыкшы- лапгак елде оку жуыысун дури с жолга кою, квшпел|'лж жагдаймен салыстырканда, ьнагурлым оцай, анагурлым ыдрайлы erceni танга тацба бяск.андай айкын нэрсе бо- латын. Сондыг.тап, oiu рыа.шиланудын барлык жагынан халыкка пайдадылыгц Алтынсарипнщ эбден коз1 жет- ксн маселееi деуге болады. Демек, «Ссйткул» aiiriMeci Адгынсаришпц агарт;гшылык идеясымен де сабактас. Бул энп'меле с«уд а-гатшк мэселеЫ де козгалады. OnriMej:iii. 6 ip жорп.’дс «Ссйткул епд! Бух;ар, Кокапеа мал айдатып, ол кент- тердси казак кол;.! е;л ур.т! товар алдырып,— жылда спи nicKcn уакытта, мант;ы корганда жэрмеике peyimri ба- зар болды, кыппелi х;а.тык Cenriai уакытта малый, жуй- жабагисьш, Tcpi-то.рсепи келпрш, епннйлер оларга ас- тыгин, товарки! апырбас етш, осы калыпты 6ip жары erin, 6ip жары саудам ои Сснткульщ ж урттаи аскан бай болып- ти2 дейт'. П.'зшс, бул узпдшоп ci<i турл! глоссленщ 6cti ашыла- тыи сыкылды. Алтынсарин ез Keaiiweri казак даласына сие Спетоran капитализм элемент!)! колдаушы, капиталист!к даму жаты, саб феодализм когамымеи са- лыстыргаида анагурлым i.poppeccimri жары коп екешигш дурыс болж ап, дупые vychreii ада:,!. Бул оз кез!нде, сез жок, прогрессшзтш nii.ip e;;i.
Екилш, ез енбепмен кун квру, отырыкшыланып, епн 3 6K ci i аркылы кедей шаруалардыц турмысыи жаксарту- 6ды. ен ксрскг1 мэселе деп бшп жэне оны ipiim ii орынга 6койса, мал жиып коцданган елге косымша турде сауда Kaci iii усыиады. Сейткул елннд бэрк тел-тепс сауда ар- кылы байиды. Сауда аркылы баю мумкшнл'лйш жокка шыгарматанда сауда болган жерди канау бар, каналу бар. Демек, Сейткул елiniu басыг<а жазушы каншама жумак орнагамып деп, «без торгайды кой уетше жу- мырткалатпак» болса да, ол жер\\ шындыктан тыс, кияли тана нэрсе. Жэне саудагер жай халыкты канау аркылы 6тана байнтыидытын коре алмаушылык. Бул жазушыныц e .\\iip,iiu Kefi ip кубылысын топшылауда аятын шалые баскан да кез1 болтандыгыи ацтартады. Суйтш, жогарты айтылган ппйрлер1М13Д1 корыта кел- генде, акын жэне жазушы Алтынсариннщ XIX тасырдаты казак олебиетшщ даму тарихында н ел зп рол! взше ше- iiinri одебнеттс болмаран жаца такырып. Такырып деге- niMi3 идея,—дсп Горький апткандай, ж ача мэселе кете- рушде, езн11ц алдындагы жэне вз кезшдеп одебиеттел ксртартпа-ссйинлдтк, дшшшдж, мистикалык кезкарас- тарга азшщ барлык ici, тнорчествосымен тойтара соккы 6epin, ез халкына болашаги мол прогрессивт]'к улп-енеге усынуынла. Бул 6ip. Екппш, орыстиц улы домократтарыныц ецбектер1мен тапысип, олардыц рсволющшнылдык жолмен ecKi eMip курылысыи езгерту идеясыи толык туеш ш, толык мен тору, курескс так ы р у дорежосшо котерш е алмаса да, ccxi еш'рдщ мызгымас сал бекселнш, днш щ у коргасын- дай ха.чыктын ой-санаеыи улаидырып бара жатканды- I'biji, алуан турл! канау! а ушмрап жаткан халык кепин- vTiriiiiii ауыр халш керш, end феодалдык котамнын KeiiOip жактарына тана смсс. оныц nerisiiie карсы шы- гуыида. К с л еш еп жок, карацтылык, диш плдж туманы баскам ecKi котамнын муиан былам ем!р cypyine правосы аздигыпа ез тнорчествосымен уйм шыр'аруында. Орыс- 7I.IH улы дсмократтарьшын алтынсаринтн кезкарасы- па, тнорчоствосьша еткеп acepin де Шз осы мэселенщ ай- паласыиаи iueyiM i.i игрек. Ymiiiiui, Длчынсарин ecxi ом||)дп1 надапдыгыи Kepiii, тек сииаучш , ха.чыктын ауыр x a iiii керш, H-i.iNт ы ем со, сел цилчырмапнан шытудьщ е з д.»уф|цдеп мумкнпшлнчке сан дур м е ж о л керсетушк Ьск, «и.рго к а р е й кор щ о.теау.ы к- 62
тын зш баска», ак алакаидыктыц аркасыкда дэрменаз- днске айналгандарга карсы — Сонткул, оныц мацындагы атсыз геройларды, кепшшкке карсы — отырыкшылык, надандыкка карсы — шлым, агартушылыкты усынды. Журтшылыкка окуды —енеге, «Сейткул елш» y.nri erri. Ыбрай Алтьшсаришпн бул пййрлсршш. кайсысы бол- сыи казак адебиетшде Oipiniui рст айтылиаи жаца сел, жаиа niKip, ваше luefi'mri эдебкеттсп зиянды идеология- лык сарыига карсы ашылган майдан, белдеске» курес. XIX гасырдыд cKinuii жэрымында, казак эдебиетшщ д а му жолындагы оныц улкеп ici, neri3ri рол1 осы айтылган идеологнялык майданында журпзген куресшде деп 6i- Л}»М13 керек. Б'1з, жоиарыда орыстыц демократтык багыттагы эде- биет пен Алтыисаршшщ идеологнялык байланысы тура- лы кыскаша айтып етпк. Онык орыс эдебиеимен ундес, туыстас жактарын, тек жогаркы аталкан шыгармалары гана емес, баска да елсн-гцпмелер'шен керуге болады. Алтынсарин орыс халкын калткысыз шын журектен суйд1, оныц мэденкеп дуние жуз1 мэдеииетшщ алдынид сапындагы модениет екенш, эдебиеп бушл Европага ace- pin типзе бастагаикн, элсмд! тацкалдырган демократ тык улы идеялардыц кайнар булагы да орыс ел] екенды riii ол дурыс тусшдн Улы орыс халкыка, оныц моденкеп'не дсгсн сушепен- Д|‘к Алтынсарин шыгармаларыпа т е к бон тартылды, оныц шыгармаларыныц 6ip саласм орыстыц акын, жазушыла- рынан аулар:.:а. Акиншин иллнш бул ецбеп де далага кеткен жок. Орыстыц улы классик акындарын аудару, олардан улп алу аркылы Алтынсарин казак эдсбиетше жацаша леп 6cpin, жаца багыт сштедь Сол аркылы езше шейпгп казак эдебиетннц фольклорлык калпыц езгерт- iicKiui болды. Ол ец алдымеи казак здебнетше басня-мысал влекши туpiн енпздд Oran mcfliiiri казак поэзиясьшдагы кара елец, кайым елец, толгау, жыр ropiyii олелдср, орыс эдс- бистйнц улпсшдс тарбиелсчгси акыгп а аз, жеткшкшз квршдн F.кinmi жагынан, бул мысал елсцдер, оныц ал- дына койган неп'згт пленке д.тл келдй вз кезждеп когамныц салтыка айналгап: зорлык, зомбылык, ei<i жуз- л5.Т|к, карярлык, ез'шцйлдш, мсн-мондпс, жялкаулык, пллекор, паракорлык Topi3,ii елипдш келейке жактарын w ip e сыпан, буккекш ж.пыл, букпегешн ашу уш'ш, улы 63
i арками, HTKip нропняга толи крыс халкыныц vjiu акыны 11Йан Андреевич Криловтнц мыкал елсндср! опии кеш- лшс кона кетп. 0 з кезшдеп орыс eiuipitiin калтарыс жак- тарыныц 6e'rin ашып, Белинский, Добролюбов тэр1зд1 однт торе, катал сыншылардыц сотына тарткан орыстын дана акыны Крыловты Длтынсарнн езппн устазы деп 61лд1. 0м1рдщ эралуан кубылысы женшдеп Крыловтын коякарасып ©sine «неге, кешнплерге улп eTTi. Ыбрай ау- дарган: «Нп.чшц блстары», «Ei;i шыбын», «Карта мен тулкЬ, «Кайырымды тулж» вздержек мазмуны жатынан да, ту-pi жатынан д а казак эдебиетшдеп кериекп аудар- малардыд TepiKcu орын алады. Алтынсарпшиц орыс эдебиетшен уйрену аркылы ка зак пиэлняеына жопе Gip еипзген жацалыгы — табитат лнршсалары. Табнгат тек баПлык кеш', адам баласы рызытынын саркылкас казьшасы гпня емес, керкемдж, сулулыктьщ ;\\я олемк Саргая аткап тал, кызара баткам кун, Д1р1лде- •t*ii скуле, удере коичсеп булт, жайнаган жаз, кулиыртаи ж алык. аскар алатау, тулагап тешз, дулей орман — бар- литында да езшше одемшк, эралуан сулулык, акын, жаяушылардыи эстетикалык сея!Min оятарлык куш, кия- лым сорпiIireрлiк куат бар. Табикат, оны суреттейтш '-’.тс'н.и’р.'бц r.ioiii тур алы улы сыпшы Белинскийдж: «Та- бпгаг акыппып алгашки окытушысы, pyx 6epymici...», «Табнгатты суке бичу — акындык рух, акындык шабыт- 111 1111 .1TI.1Hа.1тшпкы алыми» дс-iTrilii де сондыктан. jM.i.TeiiiH'i i е л д о р д ш умы а к ы н д а р ы п ы ц кай сы сы н а л - сак . . .-/Н ГЛ Ы!( :■]) . , . a -ic:| Kopljlidll ШСбер С>- рс-.тсг. а .1 U1I. м 1 оГ: гом р. CCliM к у ш и о к у ш ы д а р и н а 1 11 : ..... .. im ii табитат лирн- •• ■ ;: ......... •» б :ч т ,лр;ь\\-.|| .П a i К03Д0СТ|рмеЙМ13 баска■:Г| ■ 1 |, ‘ ■ •' . 1 и ' I . ,<.ч асу: <• боа г I I н ' | I к. к у б н а .к , r .ip f i: ж агдайлармен бай- «Мупйр дя мупар. мупар кун, Пу.тп.ш ыыккаи шубар кун» (Махамбет). Лт та.'Нанар жсpi жок, Аман бол набран, жерлер]м»,—
дегендер rapisAi сея арасыпда гана суреттелетш табнгат- тыц Keiifiip KopiuicTepi болмаса, та б п га т кубылысы е зал - дына жеке алынып, окига да, герой д а oai, акынны» ой- niKipjtepi де сол пейзаждыц ез iuiitm e туйшдслген пей- заждык, елец ж о к дссек кат елеспеимгз. «Каракгы тунде тау калгып, ¥йкыга кетер балбырап. Д алани жым-жырт, дсл-сал кип. Туп басады салбырап...» Пейзаждык ©лецыен машыктаму, немссе акындардыц табигатка барулары, табнгатты сырласар олем'|, супсжер ксреп деп бшуцнлжтщ сан турл> ce6e6i, эралуан сыры мен шыны бар. Опын оркайсысыиа жске токтап, олеумст- TiK-таптык сырьш ашу езалдьчга жске 6ip мэсслс. Сон- дыктап, Ллтынсаришми табнгат лирикаларына келелйс. Алтынсарнншц бул такиры птаги б iaro мо.пм влепле- pi: «Жаз», «0зс11», «Ж аз ш иккаида». Пул вле1исрд|'ц ал- дицгы OKeyi ш ин мошндеп лпрпкалык ©.тендер. Муида iicri3ri такырып та , горой да — таб нгат кубылысы. А втор ами оный д а, ссзгмш де, амтаммн дегсп iiiaipin де сол понзаждыц ©зшон керуге болады. <->Кпз шиккаида» аггы елец! пейзаж да и к оpi де норгретко ж а к и н — жаз ксзш- ;ieri ел eviipiniji каргнпаеы. Мупдп сол жаз ксзшлсг1 аламларлмп к а р ы м -к а ш п а т р м , Kyiiiiiiiii-eyiiiiniiiTejii е\\ per геле,ii. Т аб н гат гол карым-катыпасгардын- - i|kihu гана. Алтынсарш нГш пойзяждык o.Ton.iepi калан болсп, с о да ii ж а зы л а с н л г л п , т н б ш а с ш и .> р ал у аи коз! мои к о зсц - лерщ к у п тау , н е м аш ь н п ау емсе, 6:>pi д е п м ip ш ы иды гы , ел 'lijim i.'iii in iii е пу.теп . К атал т а б т a n i.m пйыш нш и rap ia 'ii к и п а кысылып, ж ачд а гаи я к е у д е к ерш .тем а.татм н ко ш пел i елд'щ кг-mi ч кумлсрГмен, о з д е р ш с ю н, срекию ту р м и еы шебер турде сурепелмогоп ден таласу гимн. Л л т ы п са р ш и м ц ней laai.ujK o.it n.-K-pi.M<ii байлЛны сты 11111,111айта кету.'и к о рок отопи 6ip царге, мм ip купг, . . , п ей заж аркылы ш ебер сурецсу a.iiri де Л .п ш карнн, Лбан- лардан бастал алы. XIX г а с ы р д а г ы к а з а к но л ю п и н а i/e ri iri тан, плечищ neri3ri Typ.ncpi — с а я с и ли р и ка м ен д н .ю н т н к ал ы к о л с к лер болатьш. У зд in тал ан т mviepi М а х ам б с т a rc iu ep i мен Е пржапиин а й т ы с ы н ган а а л м а е а к , о м ip i. \\ 6 u.tucuii су- реттегснде олы полотнога T yeiprui еуро-п ш лерчт порт-
perrepi тэр13Д1, суреттемек объекгасынын ap6ip кимылы мен кыбьш, кескш! мен тусш, ici мен эрекетш, бояуын кандыра, ж ерш е жетю зе суреттеу болган емес. 0 M ip ку- былысын бул Topi3fli барлык жагын м ултж аз етш, тым шебер, аса М1скерл1кпен жэне ем1рдщ шындыгына дэл eTin суреттеу afliciHin Алтынсарин, Абайлардан 6epi Fa- на y^rici салынды. Алтынсаринд1 орыс эдебиетшен у л п алды дегенде ай- рыкша токтауды керек ететш 6 ip мэселе — онын кара эдг1мелер1. Ец алдымен ез каламына жататын новелла- лары. Алтынсаринге шейшгч казак эдебиет! туп-тугел поэ зия. Ауыз эдебиетшдеп ертей эцпмелерд! Fana айтпасак, тарихка аты мэл1м XIX гасырдагы казак акындардыц 6 ipeyi де кара сез жазган емес. TinTi улы акынымыз Абай да керксм кара сезбен шугылданган жок. Эпостык жанрдыц бул Typin жасауда 6 ipiHini рет колына калам устап, эдебистш<зге соныдан жол салып, улг1шшкен жа- зушы —Алтынсарин. Сондыктан, оны казак эдебиетшде- ri керкем кара сездщ непзш салушы, атасы десек, мак- тау емес шындык. Кара сез жазудын. улпсш де Алтынсарин орыс эде биетшен алканы айрыкша дэлелдеуд! керек етпейдк Онын жогаргы талданылып еткен «Бай баласы мен кедей баласы», «Надандык», «Кыпшак Сейткул» эцпме- лер! 6 i3fli &3ihIu мазмуны fана емес, керкемдт, компо- зикиялык курылысыпыц шеберл1п'мен де кызыктырады. Булардыц 6 opi де шебер жазылран новелла. Новелла эпостык жанрдыц ариден келе жаткан турК Онын езшше даму тарихы, ор дэу^р, эр жакдай, кезендерге, авторла- рынын таптык кезкарастарына байланысты эралуан бо- латындыктарын этап етш, кейб1р езше тэн ерекшелште- pine гана токталалык. Шын мэншдсп новелла eMip кубылысынын журтшы- лык yuiin ец керекы, ец манызды жагын алады да, apt кыска сюжеты, opi ауызша айтып беруге лайыкты okhf3- Iа курады. Оцг1ме кебше 6ip не eKi эпизодтан Faita кура- лады. Ордайым окигапын uieiuyi, окушынын кутпеген жернюн шеимлед1. Осы айтылгап ерекшелштер Алтынсариншн новелла- ларында шебер турде колданылады. Новелла жазамын деуиллерге, 6i3ine, онын эцг1мелернпк куш бугшге дей'ш уйренер.'йк жагы кеп.
Bi3 еткен бел!мдерде Алтынсариншн eMip кубылысын изындык-реалиспк туршдан суреттейтпшпн сез арасын- да айтып етпк. BipaK, ол ж е т к ш т з . вйткеш, XIX га- сырдын екшнп жартысындапя казак эдебиетшщ непзп методы реалистш эдк болды. Бул жайт сол эдеби барыт- тык ен басты ешлдершц 6ipi — Алтынсарин шьгеарма- ларында езйпн. кандай сэулесш калдырраидырын аша ту- cyfli керек етед!. Алтынсариншн ел арасында кеп болгандыры 6i3re вм1рбаяиынан мэл1м. Бул оныц жалпы казак OMipiH жак- сы б!лу ушш ед к а ж е т жардайдык 6ipi болды. Жараты- лысында сез1мтал, ацрарымпаз жэне вз халкыныц ауыр халш Kepin, оны жещ'лдету ушш квркем туындылары ар- кылы атсалыскан орыстыи улы классиктершщ даналык енбектер1мен жаксы таныс Ыбрай ез кезшдеп элеуметтж ем|'рд1н жай-жапсарын жай рана бакылаушы емес, бук- кенiн жазып, буркегендерш ашушылардын да 6ipi. Ен алдымен ол казак даласьшдагы элеуметпк теназджт! кв- ре б1ЛД1. Тецс1зд1к мэселеа сонау хандык замандарынан 6 epi карай келе жаткандырын, устемдш етуиплер вз кожа- лыктарын жург!зу ушш кандай сумдыктан болсын же- ржбейтшдштершщ бетш ашты. взшше влтрр^ шенедк Азран елдш хаплары Так устшде отыррандары. Жарлыдан алып байларра, Сыйлар берсе керект!... Азран елд!н билер!н1ц Барар болсан алдьша Алым берссн тамарына, Карар ма ол сенщ злще. КорадаРЫ малына. Торе берсе керекть Азран елдш байлары ¥лык тутар басын-ай, Кайда дэулето' болса, Берер соган асын-ай. Азран елдш молдасы, Улкен болар сэлдес!.
Леа бауыр кылмяныз, Кермей-'бьчмей 6ipeyre. Куэлпс берсе ксрек-тЬ Тары баска осылар T9pi3ai кожалык ступа, арамта- мактардын. кешшлжке олардыц шын бейнесш ашып бе реди Казак ем!ршде нак осындай ic-эрекет, мжез-кулык- тардыи болгандыгы даусыз. Сондыктан, мынау керсетке- lii шындыкка кайшы деп euiKiM де таласа алмайды. 0Mip кубылысын рсалистнс эд!спен суреттеуде окушы- лардык айрыкша кенши аударарлык Алтынсарин шы- гармаларынын б!ралуаны табират лирикалары: «Жаз», «Жаз шыкканда», «0зен». Бул елецдердщ лирикалык жары кырдары жаз Kepi- HiCTepiHe суйсшу, сезше, толкына жырлау, кубылыска 63iHin кезкарасын керсету десек, мал баккан елдш кыс- тан кысыла келш жазра жсткендеп тынысынын кену!, куаныш-шаттыктары шындык турде мейлшше шебер су- реттслжедй ...Dip малы шаруапын скеу болып, Кыстаудан ауыл кешер алуан-алуан. Kyaicin, куш.жтяеар, oiiji етер, Эйелдер кеш жанелтт Kciiiii калган. , Ж \\ т ф т кн!к, кулан тау мен кырда, Куанып ыкыласпсн келген жылга... Ллыстаи мунарлиираи сагымдары, Ш лкырыл турлр кулш кёл деп мунда!.. Осы Topi:i;u Алтыпсариншн ана туралы елепдер! де езшщ емip шыпдыгып дэл беруш]Л!ктер]мен кунды. Ыбрян Алтыпсарипдсп реалиетж эд1с туралы сез коз- гапнли жонс 6 ip кешл аударарлык ж айт — образ, сез колдапыстарыныи eM ip шыидыгына сэйкестш. У зджте- псу, покак опрслеу Алтынсариндс кездеспейдй Теней™н iiapccci дс euip шыпдыгыида Koniri, журтшылыкка таные кубилыстар. Пс емip Kepiniciiiiii, не адам кимылып кезге слсстсту yniiii жазушы дагдыдан тыс не улкейтш, не Ki- mipeiiTin керсстугс тирыспайды. Кандай кубылысты бол- сым, сол нз калпыпда керсетугс лайыкты сездерд]' тац- дайтындигы ацгарылды. Бул бipinmi жагынан, оиыи eMip кубылыстарын су- роттсудсп реалиетж од|с1мен пык байланысты десек, окшипден, педагог-жазушы Алтынсариннщ казак тш н улттык т!л дэрежесшдс сактау, оныц тазалыгы ушж ку- ресу идеясымсн байланысты. 68
1871 жылы 31 августа казактар ушш орыс элшпесш алудын пайдасы жайлы Н. И. Ильминскийге жазтан 6ip хатында Ыбрай: «Орыс эрп1н колданумен байланысты казак тш не орынсыз к1рген араб, татар сездершен та- зарды. Орыс эршмен жазтанымызда тана свз1м1з дурыс жазылатын болады. K,a3ip молдалар окытып журген араб, парсы, татар тмдермде шыккан д1ни к1таптар 61зд1 кер кепредь т^за ойымызды к1рлетед1, басымызды кум- мен толтырады, таза т!л1мхзд1 шубарлайды»1дсдк Бул тарихи жатынан да, теориялык жагынан да кы- рарылыкпен, ез халкынын келешепн гажап болжампаз- дыкпсн айтылган пшр болатын. Будан 6ip жуз отыз жыл бурын Алтынсарин элшпе женшде усынтан бул жо- басынын дурыстырын еипрдщ вз1 долелдеп берд!. Жал- рыз казак капа емес, шырыс халыктарыныц каз1р кешш- л1г! орыс Tiлinin графикасына непзделген жана Элшпеш кабылдап алды. Кай жатынан болсын бул шырыс халык- тарынын мэдени дамуларындагы игш кп ic, улкен та- быстарынын 6ipi екещип сезаз. Корыта айткзнда, Алтынсариншн ез халкын окута, енсрге ymieyi, надандыкка, зулымдыкка карсы шыруы, сол кезде алеумет вмгр1ндег1 тенс1здгкт1н бет1н ашып, omi'p шындырын керсетук жастарды жаксылыкка, адам- герш1л1кке тэрбиелеу! оныц творчествосынык халыктык жакы десек, казактынказ]рг1 ержеткен проза жанрынын жэне балалар эдебиетппц ец алташкы Hcri3in салушы болды. Сондыктан да, Ыбрай Алтынсарин жазба эдебие- тпздщ Tepineii занды турде орын алып отыр. > Ы б р а й А л т ы н с а р и н . Тандамалы шытармалары, Алма ты, 1943 ж, 6 бет.
I-б в л i м АБАЙДЫЦ 0MIPI м ен ТВОРЧЕСТВОСЫ
АБАЙДЫН, 6 MIPI ЖЭНЕ АБАЙ ТУРАЛЫ1 ЖАЗЫЛFAH ЕЦБЕКТЕР а) Абайдын дыскаша eMipi Абай (ИбраЬим) Кунанбаев 1845 жылы, осы купи Семей облысы, Абай ауданы, Ш ынрыс тауында тукан. Абайдын apFbi атасы Ыррызбай, берп атасы ©скенбай — exeyi де феодал, ©з sued Кунанбай жас кез1нде «батыр» ж1пттщ 6ipi саналып, есе келе сез устап, ел баскарран адамныц 6 ipi. болFan. 1822 жылры патша ук'плетш'щ «Сибирь казактарына арнап шыгарран уставы» бойынша казак даласы округ- ке белййп, о к р у т к приказ аркылы билеу тэрНбшен ке- Й1Н, Кунанбай Каркаралы onpyriiie ага султан болып сайлаиады. Кунаибайдыц атын mbirapyFa бул жардай- лардыц мэи> улкен болды. 0 йткен1, ел билейтш хан, ага султандар бурын хан-тере нэалдершен болып келсе, же- 1арры зан бойыпша, ол мшдетп тнреден болмай-ак, кара- дан шыккан мыкты фсодалдар да аткарып, ел баскаруга жарай беру мумкшшыпп Кунанбаиды ага султан етсе, бул жап-жапсарды жаксы ура б1лмеген кепш1л1кке Ку- нанбайды ерекше баралатады. «Карадан туып хан, айыр- дан туып нар болды»,—деп, ез кезшдеп феодал табы- ныц акындары Кунанбайды ел мадакы етп. >Абайдын еш'рбаянымсн толыгырак танысамыз дсушктсрге Муктар Эуезовтын «Эржылдар ойлары» атты кпабын усынамыэ. 73
©з колындагы эю м ш ш к Ti3riHiH К унанбай ез кереп- не толык пайдалана бш й. BipaK, ел баскаруда Кунан- бай жака т э р тт орнаткан жок, буры'нгы 6 ip руды екш- uii pyFa айдап салу Topi3fli ecKi aflicTi о д а колданды. Онык бурынгылардан 6ip езгеш ел!п — д п ш бер|к устау Каркаралыра меинт, Меккеге кажылар тусетш «Такие» атты уй салрызады. Бул ж ардайларды да ол ез}- шн ел билеу максатына толык пайдалана бмдь Дшии- лерд! ез колына устап, ел баскарудыц 6 ip ж аш н дшге, дпншлдсрге т1редк Кунанбайдыц тек ез кара басы рана емес, оныд дос- таскан, кастаскан адамдарыныц кайеысы болсын езхмен денгел тускен, сол кездж сез баккан адамдары болды. Талай дау, талай тартыстардыц ж уан ортасында болуы болашак улы акын, жас Абайдыц ш еш ендж т1лге жат- тыруларына эсер em eyi мумюн емес едь Абайдыц HaFa- шысы: «Шаншар кулары» атанган, кулд]рп, мыскыл сыкакпен аты ш ыккан казактыц д ацкты руынын 6 ipi. Улжанныц (Абайдыц шешес!) атасы Тоитайдык кожа- молдаларды сы кактап, елер алдында: «Ж азыла-жазыла кожа-молдалардан д а уят болды, енд! елмесек болмас»,— деген C63i куш бугшге шейш ел аузында. Бул сыкылды сез тапкыш, мыскылшылдык Ул- жанда да болган. Атасы Кунанбайдыц 63i жэне оныц айналасынын 6 api де сез устаFan шешендер болып, анасы жагынан «Шан шар куларымен» тамырласып жатуы Абай Tapi3ai улкен таланттын ец болмаганла тЫ ушталуына аз да болса эсер eryi сезаз. Абайдагы казактыц накыл-такпак, билер сездершщ yariciMen келстш шешендж сездерге усталык, мыскыл-сыкакка аскан ш еберлжтердщ 6 ip та- мырын осы есксн ортасынан i3fleviMi3 керек. Абай он жасына шейin ел ш ш д е п дш мектебшде окып, он жасында Семей каласындагы д ш мектебше ту- cefli. Мундагы окудыц бэр! де ескиие, дш сабагы. Онда Абай небэр1 уш ж ы л мусылманша жэне уш ай орыс мек тебшде орысша окиды. /Xiii мектебшде жург!з1летш бар сабакты жаксы ул- repin артылган уакытын ез бет!мен штап окуга жум- сайды. Окитын штаптары араб, парсы, ту р ж елдершщ дацк ты акындарыныц ецбектер1 болады. Солардыц imiHae шын суйт окьжан акыидары— Навои, Саради, К.ожа-Ха-
физ, Фзули, Абай езпйц таланттылыгы, кабЬпетшщ куш- тшг1мен уш жылда улкен бшмге ие болран акын. Сол жас кезшде-ак араб, парсы, турж акындарынын елендерше елжтеп, ©3i де влек шыгара бастады. «Фзули, Шзмси, Сайхали», «Жуз1 раушан» атты елецдер! осы кезде жазылады. Жасы 13 ке толып, мусылманша уш жыл, орысша уш ай окумен Абайра «окудыд eciri жабылады». Кунанбай Абайды окудан шырарып алып, ел баскару жумысына косады. Абай араб, парсы, шаратай эдебиет1н де, орыс эдсбие- тш де квп бшу, терен урыну, эр т1лд1д тек жалпы магы- насын рана урыпушы емес, сол т1лд1д эдемшгш де ура бшуше караранда, акыннын мектепт1 тастагансын да вз безмен узд1кс1з окырандыгын дэлелдейт1н фактынын 61- pi деуге болады. Абайдын, жас кезшдег1 влевдер! жоктын касы. Жо- рарры аталран «К1м екен деп келш ем туйе куган» атты влек1 мен араб, парсы, турж акындарына елжтеген елек- дер!н!ц алдыдрысы 1854—1855 жылдары, cokfhch 1858— 1859 жылдары жазылган. 1864 жылы, 19 жасында, «Эл1ф-би» еленш жазады. Мунан кейшп влекдер1н1д жылдары 1870 жылдан 6epi карай болып кслед!. Абай елендерш колжазба тур1нде сактаган Мурсей1тте де, не баска мэл1меттерде де, 1870 жыл мен 1876 жылдыд арасында жазган елевдер1нен де- рек жок. Ал, 1884 жылдардан бер! карай елецдершщ жылдары узшмейдь 9cipece, квп жазган жылдары 1886, 1889, 1895 жылдар. 1886 жылы 17 елен, 1889 жылы 27 елец (онын ceriaiH орысшадан аударган), 1895 жылы 13 влек жазды. Абай алгашкы кезшде ез влендер1н досы, замандасы Квкбан акыннын атыыен жариялап, 1886 жылдардан Fa- на бастап вз атымен шырарган. Свйтш, влекд1 вз1н1н. ма- мандыгы ету1 осы жылдардан басталады. Абай OMipiH зерттеупйлердщ 6api де муны мойындайды. Абайдын квп eMipmiH ел баскару icine жумсалынып, сез устап, билж icrepiH аткаруы, Абайдын ем1рбаяны да, елендер1н1д жылдары да уздж болуынын neri3ri 6 Ip ce6e6i осында екен!н адрартады. Абайдын рылымрэ, елен жазура белсене Kipicyi 40 жа- сынан 6epi карай. Oran шейш 61л1м 1здеуден кол узбеген- 78
мен, еленд! журд].м-бардым гана жазып колее, 40 жасы- иап бастап творчествога тугелдей берйчед!. 0 з айналасындагы ру тартысы, ескйпк, надандыктан жерше бастаган дана акын ез елш ел етуд! ойлайды да осынын жолын 1здейдк Акын солардын барлыоына ка- ламмен курсе ашу деген корытындыга келедк Алдына зор максат койган акын, улы орыс халкынын бай мэдепиетш мецгеруге белсене Kipicin, орыс тЫ, орыс эдебиет!мен шукылданады. Абайдык орыс мэдениетше кулшына Kipicyifiin ею Typai ce6e6i болды. Б 1рш1шден, Абай, к аза к елin шырыс- тыц схоластикасыныц ыкпалынан мулде шырарып, тура орыс мэдениетш алу, сондыктан, казак даласында орыс- ша мектеп ашу, молда, кожаларга патша ушмеД тара- пынан берктген кейб1р ираволарды кайтып алып, олар- ды Т1згшдеп устау, олардын правосын уезд, болыстарга беру жепшде ез nixipin тарихи, гылымн турде дэлелдеген Шокан Уэлиханов, онан кейшп езшщ замандасы Алтын- саритпн багытын Абай дурыс деп укты. Екншпден, бул кезде улы орыс халкынын эдебиет! дунис жуз1 мэдениетйпк алтын казынасынын катарына косылып капа койган жок, EsponaFa езшщ революция- ты л эсерш тнпздь Батыстыц кэр! эдебиетш басып озды. XVIII гасырдагы орыстын ксйб1р жазушылары жамыл- Fan Европалык шапанын lueiuin тастап, орыс эдебиел мазмунына Typi сай, e»3iniu улттык калпында дуниелш 0з KC3inin улкеи мэдснистл жэие талантты акыны Абайдын оны 6 i,nMcyi, кермеух мумкш емес едк Абай ка ре до, Tyciiic дс б1лдк Оныц уетше Абай Семейге айдалып колген орыстын халыкшыл демократтары: Михайлэс, Долгополов, Гростармен танысып, езш щ сол багытын бурынгылаи Kopi де уштай туседк Орыс мэденнетше тс- рендеп, Чернышевский, Белинский, Добролюбов, Салты ков, Толстой, Пушкин, Лермонтов шыгармалары, Арис тотель, Сократ, Платон, Гоголь екбектерхмен танысады. Орыстын демократтары мен улы классик жазушылары- ныц даналык енбектерхмен танысуы, батыс философтары- ныц енбектерш окуы жэие ез кезшдеп шаруашылык- элсумст eMipiiiAcri болып жаткан эртурл1 езгерктерд! сезшу, ушну жиынтыры келш, Абайдын, ewipre кезка- расына, ой-санасына улкеи езгерю ю рпзедк Абайдын, e3i айткан: 76
«Шырысым батыс, батысым шыгыс болды»,— ден т'т сезнпц терен сыры, мше, осында. Казактьщ элеуметтж eMipinaeri ecici феодалдык кез- караска карсы, кертартпа, надандык, жалкаулыцтарга парсы курес ашып, бул женшде кеп елецдер жазган жылдары осы 1886 жылдардан басталады. «Рылым тап- пай мактанба», «Жасымда рылым бар деп ескермед1м», «Интернатта окып жур» тэр!зд1, оку, енер, адамгерий- лжке упдсген, «Калыц ел1м казарым», «Байлар жур жигаи малый корралатып», «Адасканнын алды жен» сы- кылды элеумет OMipiniu эртурл1 жактарыиа арналган елендеpi де осы жылдары шыгарылран. 1886 жылдардан бастап, бурынгы ел эцпмесшеп ау- лактап, ез енбегш тугелдей ел nruiiri ушш жумсауга бел буранына Абайдын ез сез! aiiFaK- «Бул жаска келгенше жаксы етю'здж пе, жаман етю'з- дж пе, afiTeyip б1рталай ем!р1м1зд1 етшздж, айтыстык, жулыстык, тартыстык—эурешшкт! кере-кере келдж, евдй жер ортасы жаска келдж, кажыдык, жалыктык, ic- теп журген iciMia^in бэрi баяксыз, байлаусызын кер- дж,— бэр! коршылык. Ал, калран eMipiMi3Ai кайтш, не кылып етюзем1з? Соны таба алмай вз1Мде кайранмын... Акыры ойладым: осы ойыма келрен нэрселсрд1 кагазра жаза берейш, ак кагаз бен кара сияны ермек кылайын, жмде-юм imiiien керект! сез тапса, алсын, я окысын, ке- peri жок лесе, ез сез1м 63iMfliKi дед1м де, акыры осыран бел байладым: енд1 будан баска еш жумысым жок». Буныц нег1з1нде ею Typai ce6e6i болды. Bipimm: пар ша уюметшщ казактыц жерш эбден отарлап алып, ез дегежн жасап, бурынгы ру тартысьш штат сайлаулары- мен урлеп жандырып, ел 6ipairiH мулде iprry саясаты болса, еюний, еск! феодалдык курылысты ырыстыра Kipe бастагаи капитализм элемент!, онымен байланысты ене бастаган эр турл1 жацалыктар, кыскасы осылар тэр1зд1 кайшылык карым-катыстар едк Абай, сез жок, жацалыкты колдады. Жана байлар- дын халыкты канауына карсы шыкса да, оны мыктап шенесе де, казактыц орыс халкымен аралас\\ы, ол аркы- лы казак даласына жайыла бастаран мэдениеттщ, про греете идеянын кырдагы жетекнйа болды. _0з кез1ндег1 Шортанбай, не Абубэюр тэр1зд1 сэры уайымра туспей, болашакты алдынан icyrin, халкын оку- 77
Fa, енерге, рылымга ундедн Шыи мэншде халык камкор- шысы болды. «Ыбырай (Абай) жас жолбарыс журектенген, Душпанра арыстаияай б!лектеиген. ©зшщ заманыняа бозбаласы, Перж'щ жштшдей ipiKienreH. Ей, Сара, кай Klein бар оран жетер, ©нерш кврген жаннын eci кетер. Адамнык жалгыз басты бшмпазы, Оны да жамандайсын, Найман, бекер»,— деп, езшщ замандас акыны В|’ржан оны осылай дэрш- тедн Ел арасындары дау-шар, эр турл1 ру тартысы тэр!зд1 энпмелерден аулактап, орыс мэдеииетш зерттеп, оны ез халкынын пайдасына асыруга куш салуы, творчествога бершу, халыктык ipi-ipi мэселелерд1 кетерш, e3i айткан- дай: «ЭкесШн улы болмай, адамнын улы болуы»— журт алдында оныц бсделш, данкын бурынрыдан да ку- шейте туссдк Оныц елi уинн еткен курдел! iciepi Абайды жалгыз казак Абаны емес, канаттас, 1ргелес жэне баска елдердщ де Абайы етедь Эртурл1 себептермен Россиядан айдалып келген сол кездеп халыкшылдар, окымысты, жазушылар — 6opi де Абайды езшдгк санап, достасып кегп. Бэршщ ат мандайын TipefiriH жер1 — Абай болды. Буран далсл ретшде Долгополовтыц арызьг мен Тураш- тын сскертюшш келп'руге болады. Ссмейд|'ц сотые губернаторы — мырзаныц гузырына. (Нифонт Долгополовтан). втшш «Журск ауруы жэне бсзгек наукасымен менщ денсау- лырым ете твмендеп Kerri. Оны жендеу ушш жазры ай- ларда каланы тастап, кырга шырып кымыз шсем, таза ауаны пайдалансам деймш. Сол себегт ете юшшк eTin ci3flin гузырыцыздан Шынгыстау болысы, Кунапбай вскенбаевтыц ауылына баруга 15 авгуска шейш улык- сат eryiiu3fli сураймьш» (3). Семей, 4 июль, 1885 жыл (Н . Долгополов). Сонымсн катар, баска керинлес елдердщ де Keii6ip патшага наразы адамдары ез елнпк бай-феодалдарына карсы болгандар да Абайды паналайды.
«Жыл сайын YpKiTTOii кашкан, кебшесе, Кавказдагы Дарыстаннын, Турштш айдалган адамдары б1рден, ек1- ден келш, Kefti кыстап, кей1 6ip-eKi ай жатып тынырып, 6ip-6ip ат MiHin кетедк Осындай ат MiHin кеткен каш- кындардын. менщ кез1м кергендепа 15 шамалы» — деп жазады, e3iHin баласы Тураш (4). Булар T3 pi3fli факплер Абай ом!ршде квп. Баскала- рын айтпаганда осы екеушщ esi-ак Абай тек казактш гана емес, баска елдердin де вз кезшде мен жаксымын дегендерЫе ортак Абай болрандыган толык дэлелдейдь Казактын улы акыны Абайдыи зор енбепшн 6ipi — жастарды, acipece, болашак ел eMipiMeH байланысты акын-жазушыларды тэрбиелеу. Орыс, шырыс, батыс ел- Aepiiiin мэдениетше суцгш, тубшен KepeKTi маржанын Tepin ала бшген акын жэне елш eHep-6iaiMre ундеп ж ас тарды окура суйредй Балаларын орысша мектептерде окытып, олардын жогарры дэрежел1 бййм! бар адам бо- луларын талап e rri. АдамгершЫк, жаксы мшёз-кулык- ка тэрбиеледь Акындарына ез1 такырып 6epin, эр халыктык eMipi- нен поэмалар жаздырып, ез1 олардыц сыншысы болды. Марауияра «Медрат, Касым», Акылбайга «Кисса Жу- cin», тары баскаларра осылар тэр1зд1 влек-жырлар жаз- дырды. ©3i Пушкин, Лермонтов, Крыловтардан елен ау- дарып, жас акындарра солардын елецдер1н yari eTTi. Абайдап KefiiHri казак акындарыныц Kenuiiairi ка- зактын вз эдебиет'ппн шенбершде калып коймай, орыс, шыкыс, батыс эдебиеттсрте елжтеулершщ Heri3ri 61р се- 6 e6 i —Абайдыи acepi, Абайдын yarici болатын. Казак халкыныц жана эдебиетнйн, эдеби тшшн. не- ri3iii салушы, казактын. елец курылысын бурынгы кал- пьшаи взгертт, элденеше жаца тур Kipri3yiiii, езшщ дадкты улы ецбсктер1мен казак халкын баска елдердщ мэдениет1мсн коянколтыктастырура басшылык еткен, елш мэдениет, бЫ м, енерге шакырып, сол жолда бойын- дагы бар асылым аямай жумсай 6 iain, ксй1пг1 урпакка yari-enere калдырган казактын улы акыны — Абай 1904 жылы 23 июньде кайтыс болды. б) Абай жешнде жазылран енбектер туралы Казактын улы акыны Абайдыи алгашкы елец! 6 ipin- iui рет 1885 жылы «Дала уэлаяты» газеп'нде басылды. 79
Bipiumi елецдер жинагы 1909 жилы жарык кердк Сол ксзден 6epi жеке жинак, тацдамалы вленлер1 эр кезде, эртурл! редакиияда уздшсчз басылып келедь Абай шыгармалары зерттелу, тексер!лу жагыиан да казак одебиет тарихында 6 ipiiiuii орьш алды. Онид улы енбеп толык зерттелш жетпесе де, казактын баска акыпдарымен салистырганда, гылым кайраткерлершщ ерте долга алган акыны да — Абай. Абайдыц euipi, ецбектер! жайлы 1903 жыли «Россия 6 i34i« отанымыздын толык жадырафиялык сыпаты» (Орыстардыц пайдалануы ушш В. П. Семеновтын редак- циясы, XVII том, казак елкеа) атты к!тапта 6ip макала, 1906 ж.—агылшын Жорж Кененщ «Сибирь жэне айдау» деген шыгармасында ескерткнп, тапыстьтрулар жазылды. 1907—1909 жылдар Кэютай Ыскакулыньщ эуел1 орысшэ, артыиан казакша «Абай Кунанбайулыныц блен дер!» деген KiTan, Абайдыц ем.’рбаяны басылды жэне осы 1909 жылы Зейнел Еабден Эл ЖауаЬари, Омскау «Тобыкты Ыбрай маркумнын создершеп» деп, Абайдыц б1рнеше влсндерш езшщ «Насихат Казакия» атты жи- ндгыпа Kipmin, Абай сездсрш баскаларга улл erri. 1913 жылы казактын талантты акыны Султанмахмут Торайгыров жопе 1014 жылы Арысулы «Акыннык eMipi, ецбектер!» туралы макала жазды. Совет дэузршле Абайдыц- толык елпрбаянын жазып жопе улы акыннык оцбекrcpiir журтшылыкка туЫщцр- мекнц', шын тылыми бага бермекпп болтан жаца автор- лар да кон. Соллрдыц iiuincii курдел! ецбектер леп про фессор М. О. Оуезоптыц «Абайдыц 0 М1'рбаяпы», «Ата-те- п'» (1939, 1940, 1915 жылдар). «Абайдыц мэдениегпк ьзлеулер!» 1939 жил, «Абай жопе орыс адебиетЬ (1914 жил); казактын ipi жазушысы С. Мукаиов жол- дастын «Абай — халык акыны» 1937, «939 жылдары), «Абайдыц философпялык казкарасы» (1945 жыл); нроф. Е. Ысманловтыц «Абайдыц поэтикасы» 1934 жыл); профессор А. М. Маргуланпыц «Абай жэне халык с-ркшшшп» (1939 жыл), проф. М. С. Сильченконыц «Акын жопе халык» (1939 жыл), доцент Б. Ш. Шала- баевтын: «Абай жэне Пушкин» (1940 жыл), атакты орыс жазушысы Л. Соболевтьщ; «Даиышпан елмейд1» (1939 жыл), доцент А. С. Мэметованыц: «Абай жэне шыгыс одебвети, проф. Молис Рабдуллишйц: «Абай жэне шы- п.1с» inты макалалары. Абай жошндег! соцгы жылдагы
курдел1 енбектер деп М. Эуезовтын: «Эр жылдар онла- рыи» 1959 ж. М. С. Сильченконыц: «Творческая биогра фия Абая» (1957 ж.) X. Суншшэлиевтчн,: «Абайдын кара сездер1» сыкылды жекс монографиялык енбектерд! жопе М. Каратаевтын, «Пушкин мен Абай», «¥лы Абай» атты макалаларын айтура болады. Бул макала, зерттеу жумыстары улы акынди журт- шылыкка танытура мэш улкен cKeiii сезс1з. Бул автор- лардын 6 ipi Абайдын емфбаянымен таныстырып, улкен идея, зор мэдеииетке калай ие болганын анкынданды, eKinmici Абайды халык, акыны деу1м1здш себептершш беттерш ашады: уш'шшю Абай мен Пушкин шыгарма- ларыныц карым-катыстарын керсетед1: тертппша Абай елендертш курылысын зерттеп, казак эдебиет1не енг1з- ген жацалыктарынын бетш ашады, кыскасы, дана акып- нын улы енбектерш эр жаганан тану, вз кезшдег1 элеу- метт1к жагдай эдебиет, мэдениет даму сатыларын ес- керте отырып, рылыми 6aFa беруге куш салады. BipaK, б!зд»н жогаргы аттары аталран жолдастар- дын Абай енбегш тану жэне оны журтшылыкка таныс- тыру жешндс улкен-улкен кателштер1 де аз емес. Бу- лардын кейб!реулер1 мулде Tepic, формалист!к кателер ж1берд1 (Ысмайлов, «Абайдын елен врнектер1», «Эде биет майданы», 12-саны, 1934 жыл). Эйтсе де оларра сын айту ез алдына жеке жумыстын м1ндеп'. Абай жэ- ншдег! Heri3ri енбектердin Ti3iMiH келт1ргендеп б1здiit бул жердеп айтпарымыз: «Абайдын поэзиясынын тш» женшде не бар, не жок, осыньщ бетш ашу. Бул такырып туралы жогарры авторлардын ешкайсысы токталган Сондыктан, Абай поэзиясынын тШ 1944—1946 жыл- дары айырыкша зерттелш, сонын непз1нде 1948 ж. «Абайга дейшп казак поэзиясы жэне Абай поэзиясынын mi»—деген атпен жеке кгсап болып басылып шыккан. К.азф сол en6eKTi ендеп, кемшшктерш толыктырып осы мталтага Абайра арналган бел]'мнш eKiHmici стг'п enmin отырмыз. 1948 жылры басылуы каз1р библиография т,: < «рек кездесетж т а п к а айналзд Абайды тгрси .ы ™с“ келгендер ушш ле, скушы сп лснтгер уш.ч ч V. , толаясыиык тШ жайлы терец зерУ.одш' кажепг: 0 ,1 °\"““ег катар- «*> « в е к е Ю Л 'юттг ■■ Ш,8|||Г| ВДбиет ц к ш , ....... .. «к. Ж*мл«
зерттелшп, улы акынымыз эдебиетчлизге идеялык. маз- мун, т1-л керкемд|'ктер1 жакынан кандай жаналыктар ен- пзгендш айкиндалады, сол аркылы Казактын эдеби Ti- лш дамытудагы онын тарихи рсшмен эдебиеттеп орыны белпленедй Бул т1лш1лер1м1эге де эдебиетиллер^лпзге де б1рдей KepeKti, ортак, мэселе.
АБАЙ ШЫРАРМАЛАРЫНДАЕЫ ШЫНДЫК, ЖЭНЕ ЭЛЕУМЕТПК-ТЕЦС13Д1К МЭСЕЛЕЛЕР1 Абай ез дэу1ржщ эралуан жаилн суреттеген — реа лист акын. Ол Asyipiiiid жаман жагын да, жаксы жагын да ез шыгармаларында айкын суреттеп, е з дэу!рше таи, сол жагдайга лайык, элеум етт, таптык ipi, келел1 моселе- лермен катар, кейб|'р елеуаз нэрселергс дейш кере б 1л д 1, сейтш ол е з замапыныц айкын айнасы болды. Абай eMipre кулашын кек жайып, элеумет турмысы- нын эр саласына унше карап, кеп мэселелсрд! еленшн, такырыбы, айтайын деген ой-niKipiHin езеп erri. Толып жаткан такырыпты жыр кылды. Мэселенщ кайсысын алсак та, Абайдын буплгенд! жазып, буркенгеншн, бетш ашкандыгын керекпз. Акын, ецалдымеп, ез дэу!ршдеп жэне езшен бурьюты мэдениетС13Д1КТ1, жалкаулыкты, ру тартысын, пэлекор- лык сыкылды оцбагандыктарды кердк Казак халкынык дамуы ушш, оныд баска елдщ катарына жету1 ушш бул одеттердщ 6api де тусау болатын, бегет болатын кылык- тар деп угып, бул арга барынша карсы шыкты. Оларга каламы аркылы курес ашты. Оларды катты шенеп, мыс- к.ылга айналдырды. Ол эдклетЫздш, мэдениетаздГк атау- лынык бэр1мен де жэлрыз жауласты. Ойланып, оига кегли жуз жылгы вткен. Тон кабаттап кигсн1м шндем-шекпен. 83
/Кейде, дамбал аксашган, ж аррак шалбар, Жырым бэлак матамен эд1птеткен... деп, еткен ем1р д т мэдениетаздтн мыскыл-келекеге ай- налдырды. Бул калыпта кала беруге енд1 болмайды, мэдениетке карай аяк басу керек деген корытынды шыгарды. Абай: Сабырсыз, арсыз, ершшек, Керсе кыэар жалмэуыа. Сорлы казак сол упмн, Алтыбакан алауыз. 03iH-03i кундейдк Жакымык жалран мшейдП..— деп, ел бойындаяы, acipece устем тап адамдарындагы усак, пэлекор мшездерд! эшкереледк Bip-ак ыргып щырам деп, Bip-ак cexipin тусем деп, MepTireai, жатады, ¥рлыкпеи мал табам деп, Егессе ауыл шабам деп, Сейтш кудай атадм. Куниплдж, шамасын б!лмес мактапшактык, eripi веек, кербезд]'к, жалкаулык сол кездеп ауылдыд 6acTi эдеттершт 6 ipi болтан. Ocipece, улыкка арка суйеген пэлекор пысыктардын суркиялыты шектен асады. Соидыктан Абай: Кызмет кылыл мал таппай, Гылым окып он таппай. Кур уШиде жатады Ел кыдырып ае iuiin, Еркек арыи сатады. Бала-шага, ургашы, Уйде жудеп катады. Еибеп жок еркесш, Bip шолзкпен ееркесщ, Пысык деген ат шыкты. Bip евз ушш жау болып, Bip куи ушш дос болып, Ж уз кубылгаи салт шыкты. «Пысык KiM?» деп сурасач. Кала га шапса демалмай, 0TipiK арыз квп берсе, Квргеидерден уялмай. Сыбырдан баска сыры жок. Шаруага кыры жок.
©Tipis пен есекке, Арып турса бейне су, Ат-шапаннан кем кермес, Bipey атын койса «ку»-..— деп, елд1 у й т п жеген, булд'фпш пысыктарды, алауыз- дыкты ен б етзд ер д 1, жалакорларды жерше ж еш зе сы- нады. Мунын e3i кезшде ereip сыкак (сатира) едк Абайдын баска елендерш былай койранда, осы елек1- Hin езьак жалкаулыкты, коркактыкты, мэдениетке ум- тылмаушылыкты, алауыздыкты, QTipiK-есекке жаны ку- мар пэлекорлыкты жексурын етш керсетедк Мундай ел бузарлардан аулак болу керек деп, ол «ызалы сез, етэбр тшн» соларра карсы жумсайды. Бул сыкылды жагымсыз-журымсыз эрекеттер сол кезде бар ма ед1? Шындык па efli? Эрине, бар едК Ел муддеа емес, ез муддесш ойлаган талай ку, талай сум- дар казак арасында ол кезде аз болран жок. Ру араздырын коздырып, не 6 ipeyfli-6 ipeyre айдап са- лып, арасына сез айтып, пайда тауып, араздыкты eaiHiii кос калтасындай пайдаланган улыктар, «домалак арыз- бен» 6 ipeyflin тардырын саудага салатын пэлекорлар Абай кезшде TinTi кебейедк Абай солардын бэрше карсы болды. Ел б1рл!пн аи- сады. «Б|р жердей сез, 6ip жекнен кол шырарып» елдщ тугел мэдениетке жумылуын лледк eTipiK, есек, пэле- корлыктан аулак болуды, мэдениегп елдердщ катарьша жетуд!, ауызб1рл1П куигп, азат ел болуды арман erri. Акын 63iHiK элеумет eMipine арналган «Ceri3 аяк» атты елекшде жогарры экпмелерд1 сез кылады. Казак ем1р'1мен байланысты масслелерд'т эркайсысына ерек- ше токтап, аталык сездер айтады. «Ceri3 аяк» Абайдын, ез кезше кезкарасынын коры- тындысы тэр1зд1 елен. Акын 6 ip жершде: Басында ми жок, 1 1блшде ой жок Кулк'ш л, керден наданнык. Кеп айтса кендГ. Журт айтса болды, Эдет1 надан адамнын. Бойда кайрат, ойда кез. Болмарли сон, айтпа сез! — лесе, екшил 6ip жершде: 85
¥ятсыз, арсыз салтыяая, К алш п кетер артыван... 'Гасыса веек, Ыскыртса кесек, Кумардан эбден шыкканы. Кушлдек мактан, Табытын каккан, Андыраны, бакканы...— деп, иадандыкты, ж!герЫзд1кт1, сезшде турмайтын ал- дампаз адамдарды, уятсыз, арсыз, всск, етрш, мактан тэр1зд| елд! аздыратын мшез-кулыкты, тары осы сеилд! жаман эдеттердщ бетш ашады. ©з кезшдег1 ем!р шын- дыгыныц куцНрт жактарын эйплеп, журтшылыкты олардан сактандырмак болады. Акын талаудын, урлык-зорлыктыц, алтыбакандык- тын капа халыкка зиян екеш'н айтады: Малыиды жаура, Басынды даура, Кор кылма, корта — татулас. STipiK, урлык, ©к1мет зорлык Курысын, К931К ашылмас. ¥ятын, арык оннсын, Б ул св31мд) ойлансын! — дейд!. Акын бул влещ'нде omi'p шындырынын тек бетш ашып капа коймай, алка койран максатты орындау ушш не ке- рек екенд1гш де ашык керсетш бередь Бул —ез елшщ малин жаудан, басын даудан KopFan, 6 ip жерден евз, 6 ip жецнеп кол шыгарып алга апарамын деген адамгер- шшк едк Абайдыц даналырыпын 6 ipi — сол дэу4рде ез ортасынлл озат шырып, халыкты модениеттенд^ру мэсе- лелерш жир етушде едк Г.цбек, гилым, адамгершипк жер жузшдег1 улы, да- пышнан адамдардын бэрппц де кеш'л бвлген мэселелер! болды. Mine, бул мэселелер жвншде Абай да казак да- ласынан шыгып осыларра ун косып, уран тастады. Енбек туралы Абай коп жазды. Жастардъщ адам бо- луы ymiH ен алдымен енбек eTyi керек. Гылымра колы жету де, элеумет eMipine пайдалы жумыс 1стеу де — бэ- pi де сцбекпен байланысты деген корытыиды шырарды. «Сега аяктын» 6 ip жершде:
Жан аямай кэслп кыл! Орыисыз ыржан, Болымсыз кылжан. Бола ма дэулет, нэс'ш бул? Еабек етсен ер!нбей. Тояды харяык тюенбей,— деп, адамнын адамшылыгы ез басын емес, кеп-ri суйген адал журепнде, енбек етуде лесе, екшин 6ip жершде: Рылымды |'здеп, Дуниеш кездеп, Ек1 жакка ушлд'|м...— деп, журтты внер, рылымга шакырады. Сейтш, надан- 6дыкка карсы ры лы м д ы , алауыздыкка карсы ip.niK, жал- каулыкка карсы снбекп, пэлекорлыкка, жауыздыкка карсы адамгершшкп кояды да, алдьщрылары елд1 аз- дыратын кылык, сонгылары халыктын кесегесш квгер- тетш, игЫкт! ic деген корытынды ццдеарады. Абай кезшде элп айтылран эртурл1 кертартпалык эрекеттер мейл!нше epicTen, «дагдыра» айналран бола- тын. ©TipiK, веек, кдомалак арыздар» Абайдыц вз сыр- тынан да талай жауран болатын. Сондыктан оран карсы курес онайлыкпен колра тусе коятын ic емес едк Акын оны жаксы б\\пд\\. Эйтседе, ез халкынын ауыр халш кере тура, киыншылыктан корыкпай тэуекелге бел буды. Абай жолынык узактырын да, кездеген максатын орындап шырура ез eMipiHiR аздык ететшдтн де yFbin, басынан базары втпей, колынан ic келетш жастык ша- гын ез халкынык 6ip керепне жаратып калура тырысты. Жауыздыктын бетш ашып, жаксылыкка жен Ылтед'|. Толып жаткан кертартпа кара куштерге карсы шырып, курес ашты. Айналасын оятып, езшщ жолына тус!рмек- iui болды. BipaK, ол кездег1 ел Ti3riHiH устаушылар ecKi эдетже карысып нгшкке карай аярын баспады. Абай- дын: Жзртаска бардым, Кунде айкай салдым, Одан да шыкты жангырык. Eciiin уш'н, 1Бшсем дед женш, Кеп зд' едш, кангырып, Баяры жартас, 6ip жартас, Каик етер, тукт! байкамас,— 87
дейтпп, Mine, осындай жагдаймси байланысты шыккаи жэлрыздыктыц ащы yni болатын. Айиаласынык оны укпауы, уру былай турсын, огаи бегет болып, окра деген iciH TepicKe айналдыруы, алга умтылган адымын етегжен басып «epi jKi6epyi, мже осы- нын барлыры к аза к елж Lnrepi дамытура киын асу бо- лушылыгы — журт дагдырын колына алып, алдына зор максат койран, ел тузсмекнп болган акынра аз соккы, жешл кайры болган жок. вйткеш, казак халкынын мэдениетке умтылуына ко- мектесед1 деп Абайдын коз тжкендершщ 6 opi де «баягы кулык, 6 ip алдау, кьгсылран жерде ж ан жалдаудан» шы- Fa алмады. Акынра квмек берудщ орнына, жаулык ой- лады. Mine, сондыктан да Абай: А тадан алтау, Анадан твртеу, Жалрыздыц кврер жер1м ж ок. Арайын бек квп Овз1мд| урар елin жок. Моласындай баксыыын, Ж алеыз калдым тап шыным! — деп, езжщ жалрыздырын бйшредь Еирак, Абайдын бул cosine карап, мулде жалгыз кал ган екен, онын сезш ел укпаган екен деп тусшу кате. Абайдын бул айткандары тугелдей ел баскарушыларра, устем тап аламдарына ариалган свз; жалпы кетшл!к оны жаксы укты. Оный асыл сездерш ауыздан-ауызра таратып, удайы жадында сактады, Ke3iniH карашырын- дай кад|'рлед1.‘ Оны жогалтпай алып келш, онын шын Myparepi совет жастарына табыс erri. Демек, Абайдын C03iii ел унты да, баралай да бшд{. Абай жалгыз калдым лей турса да, елпрден 6e3in, са- рыуайымра салынбайды. Онын шыгармаларын зерттей келгенде, жаксылыкты болашактан куткен, келешектж 6 ip жаксаруына нык сенген акын екендМ н корем1з. Сейтш, Абайдын «Сспз аягы» ез кезш деп ewip шын- дырын да, одан калай шыгудыц жолын да, ел т1пег!нен туган ез басындагы Kyfiinim, суйпйшш декещнен толрап, дурыс KopceTin берген елекппц 6ipi. Мунын 6ip жары — сын. сыкак болса, екшнп жагы— осиет, рибрат беру едь Абай реализмйнц к у и т л т тек бул ген а емес, онын iiem i казак шНндеп тап кайшылыгын коре бшужде. Сол
дэу1рдЫ езшде, байдар кедейд! езш отыррандырын, ке- дейдщ ауыр турмыста екйр суретщд!гш булжытпай ез калпында суреттеп, оран аяныш сез1ммен назар ауда- рады, Абай, жай суретип акгармарандай сэл нэрселерд! де каре алады. Сондыктан да онын елендер1 шындык бей- Heci болып отырады. Абайдын кузд1кунп кедей eMipiH суреттей отырып, олардын ic-эрекет, турмыстарынын эр- турлерш керсету!, 6ipey де болса 6 iperefl, 6ip болса да кепке татырлык. YcripT караган адамдарга «шн илеу, шекпен току», балалардын ойындарын суреттеу сиякты мэселелер «сэл» рана мэселе тэр1зд1 болып керше турса да, шынында, бул сиякты жайттарды кере 6Lnyi Абай дын улкен реалистш акын екенд1ГШдэлелдейдь 0з заманынык cypeTtuici акын — Абай сол кездеп тецаздЬс мэселесш тек кана шолып етш, оган калай болса, солай карап коймайды. Кедейлердщ ауыр хал! акыннын кабыррасын кайыстырады. Ол кедейд1 ез! аяп кана коймайды, езшдей болып баскалардын да аяуыи талап етед!. Езьлуннлердш турмысын женшдетуге жол 1здейд1. Журтка адамгершШкп усынады. Абай шыгар- масындары адамгершшк арманыныц Heri3i де осы казак iiuiRaeri теназд1кт1 кере бЬтушде жатыр. Казак аулындары тенс!зд1'кт1 шын керсете бмген еле- ш, эа'ресе, «Куз», «Караша, жел токсан мен сол 6ip eni ай» деген елеш. Абай бул елешнде тек барды айткан улы суретлй рана болып коймай, сол eMipAeri ауыр тур- мыс, Tenci3fliKTi кере де, yFa да 6 Lnefli, одан корытынды да шыгарады. Бул елецшде ею турмысты — байдын турмысы мен кедейдщ турмысын 6ip-6ipiHe карама-карсы койды. Ок тябрь, ноябрь айларынын кара суыгындары кедейлердщ ауыр турмысын: Кедейдщ ез! журер малын 6aFun, Отырура отын жок узбей жагып. Тонган yfiiH жылытып, шн илеп, Шекпен токыр катыш бурсен карып.,.— деп суреттейдь Азынаган кара суыкта, «кемшр-шалы болса», ол онын устше киындыкты жамай тусед! деп жаны ашиды. Теноздж, азап шегу тек кана улкендердщ емес, ке дейдщ балаларыньщ да басында барлырын акын дурые керсете алды:
Кар жауса да тонбайды бай баласы, Уй жылы, кшз тутцан аймаласы. Бай улыня жалшы улы жальшышты, Лгып журш ойнатар кездш жасы...— дейдк Абайдык шыи мэншдеп реалиспп, 63i сол устемдж етупй таптын жуан ортасынан шыга турса да, олардыц жалпы кара халыкка жасап отырран зорлык, зомбылы- рын, аяусыз канауын каре бшп жэне они тайынбай эш- керелсу, «типик жардайта тэн типик образдар» жаса- уымен катар, жай суреткплер aHFapa бермейтш, элеумет eMipiniii келейке жактарындагы кейб^р кубылысты да кере бшп, олардан элеуметтж мэш бар улкен корытын- ды шыраруында. Жорарры узшд! келпрген елецнщ екш- iui 6 ip жершде: Ж алш ы уйше жаны зшып, ас бермес бай, Артык кайыр, эртыкша кызыметке орай. Байда меШр, жалшыда беШл де жок, Адаотырган eKeyiH кудайым-ай! — деп, байлардыц кедейд1 кунбе кун езш отыррандыгын, олардыц араларыидагы экономикалык тецшзджп жэне бул екеуппц ем!рбойы ацдысумен келе жаткан, 6ip-6ipi- не илектер! кайшы eKi тап екешйгш ашык айтты. Кедей- дщ ауыр халш керш, акынныц оларга жаны ашиды. Кедсйдщ сол ауыр халin калай жешлдетудщ езшше жо- лын 1здед|. Сонда онык тапкан жолы — эдшдш болды. Байлардыд ксдейге дегсн MeftipiMcisfliriH ашык. сурет- теп, оларды дурыстыкка, эдшджке ундедь Соран орай кедейдт де байларга дурыс кызмет етулерш керек деп б)'лдь BipaK, акыниыц бул niKipi, тан кайшылыктары- ныи кандай жолдармен шеинлеиндтн yFa алмаушы- лыктан тугаи кате nihip болатын. Бул тап кайшылыкта- ры тек капа тактик куреспен шешшетшдтн онын; эл! тусгау дэрежесше квтерше алмарандыгын керсетепн жайттыц 6ipi деуге болады. Кандай вм1'р кубылысына 6 aFa берсек те б!з ешка- шанда да мезпл мен жардайды умытиаймыз. Сокдык- тан, Абайдык ем1р сургеи мезгш мен жардайын еске ал- сак, OFaH революциялык кезкараста неге болмадык деп Kina тагу орынсыз. Тарихка кез салсак, езуийлерд! эдьп- джке ундеп, олардыц сапасыи оятып, адамгершшгш арттыру аркылы олеуметик тсшпздшп жоймак болтан 90
француздьщ уды агартушыларымыц к-эрекеттер! оку- шылар журтшылырына мэл1м. Ал, казактыц ултшыл окымыстыларынын, казак елш- де тап жок деп, кеп жылдар бойы айтыс ашып, ездерш- ше, дэлелдемек боп, кызыл енеш болтании TaFU жаксы бшеднз. Демек, XIX расырда Абайдын казакта жМ ай- кындалган eni тап барлыгын жэне устемдж eiymi бай- лар табынын кедейлерд1 езш, капал отыргандыгын тай га танба баскандай етш, шындык калпында керсетш бе- pyiHin ез1 тарихи мои! зор екеши'п сеза'з. Абай туындыларынын реалиспк жактарын сез.еткен- де айрыкша токталуды кажет ететш непзп 6ip мэселе акыннын эйелге кезкарасы туралы. Бул моселе кещрек токтап, кейб1р салыстырулар жасауды керек кылады. Абайга дейшп ауыз эдсбиетш жэне. кейб1р тарихи адебиет нускаларын алсак, эйелге ею Typai кезкарастын болрандыгын ацрарамыз: 6ipiiiunci— халыктык, .екш- mici — феодалдык. Халыктык кезкарас — эйелд! жорары багалайды. Кеп жайттарда ерлерден артык етш керсетуге тырыса- ды. Ел бастар кесем де, сез бастар шешен де, топ жар- ран батыр, аяулы ару, ардакты азамат та анадан туады. Сондыктаи, ем!рде ананын рол1 ерекше деген корытын- дыны усынады. Мысалы: «Алып анадан, ат биеден туа ды», «Аярын Kepin асын iui, анасын «epin кызын ал», «Ердщ атын катын шырарады, катыннын атын жатым шырарады», «Жаксы эйел жаман еркекп адам етед!, жаксы еркек жаман эйелд1 адам ете алмайды», «Жаксы эйел — жкггке б!ткен бак, жаксы жер, жайлы копыс — алтын так», «Алраиы жаксы « irirriu эркашан kin оц- дайды, алганы жаман жкггпн, icinin coTi болмайды». «Эйел жердей шыккан жок, о да еркектщ баласы, ерлер кектен тускеи жок, эйел оный, апасы», «Ал кызыл гул жердщ сэулеп', асыл жар ердщ соулетЬ, «Анаиды Ме- кеге уш аркалап барсан да, карызынан кутыла алмай- сын». Казактык осылар тэр1зд1 кептегеп макал-мэтелдерш алсак, ер адамныц eMipiiuieri бакыт та, бакытсыздык та — бэр1 эйелшш жаксылык, жамандырына тфеледь Kefi6 ip макалдарда эйел мен ерлерд|'н олеуметк рол! б1рдей деп санаса, ата мен ана туралы балага жуктеле- rin Miидет пен етсйтш карызы жайлы ой-шшрлершде де халык апаны орланым fiipiiiini орынга кояды. «Анаиды 91
Мекеге уш аркалап барсаи да, карызыннан кутылмай- сын», «Зкел1 жет1м анык жепм, шешел1 жет1м жарым жел'м», «Эке — жездс, шеше — кебе» тары баскалар. Ауыз эдебиетшдеп елен, аныз, epTeri энпмелердеи 6i3 неше турл! сулу, акылды, айлали эйелдердщ образ- дарын кездест1рем1з. EpTeri, аныздарда ушырайтын ан- гал батырлардык эралуан киял дуниеа жасаган алып дэу, сумрула мыстан кемшрлер, жер астындагы жылан патшаларымен кездескенде езш суйген сулу кыз, айла- лы эйелдердш акыл-кецестер1 аркылы жауларын жецш шыгып, мураттарына жетедь Баскаларын айтпаранда, кепшшкке мэл^м Жэшбек пен Жиренше шешен анызын алсак та буран толык мысал. Анызда Жиренше api сез тапкыш, эр! акылды, кан- дай киын-кыстаудан болсын суршбей шыратын тайпал- малынын езь BipaK ете киын, данный; уш тапсырмасын орындаура келгенде онын сады сура кетт, не кыларын бммейдк Сонын ymeyiHe де акыл тауып, Жиреишеш ажалдан куткаратын эйел!—Карашаш. Акыры ол ез сутшен кымыз ашытып, ханмен 6 ipre Жиренше жорык- ка аттанарда жанторсыкка куйып, куйеушщ канжыра- сына байлап ж!бередЕ «Bip кезде хан шелдеп, саран су- сын тап, эйтпесе, елп'рем! —дер, сол кезде сен осы кы- мызды xaHFa усын, iuiin болып, нешк eyri деп сурар, сонда кымызлыц сырын ашарсык»,— дейди Карашаштын айтканы жорыкта дэл келед!. Хан кымызды iuiin алып, Карашаштын cyTi екенд1пн ecri- геннен кейш санын 6 ip-an согады. Енд! оны эйелджке ала алмайтын болады да, Жиреншеге жаулырын токта- тады. Суйтш, халык ханнан да, ханнын атышулы шешеш- иеи де акылы артык эйел болу мумкиншлтн тек мойын- дап капа коймайды, «Жиренше, Карашаш» анызы ар кылы сондай эйел болды деп, тарихи адамдардык аты- мен байланысты Карашаш сыкылды акыл, айласы мол унамды эйел образын жасайды. Карашашты булай керсетудш езшде де эйелге деген улкен зет, зор курмет жаткан жок па? Бул шын мэшн- neri халыктык кезкарас емес пе? Эйелге деген халыктык кезкарастык 6 ip алуан турш бп эпогтык, лиро-эпостык поэмалардан да кездест!рем!з. Эпостардыи кеиinijiiriнде-ак халык ец аяулы ару, адал сут емгеп сулуларын батырлардык cepiri етедь Куртка,
Гулбаршыи, Акжунк, К,ыз Назым— 6 opi де халыктык ардакты улдары санаган батырларын суйш, соларга ке- мекке келедк Кейб1реулершн. ел коргарлык батыр дэре- жесше кетершулерше эйелдержщ кемеп, KeiiGip жайт- тарда жензстжке не болу унпн акыл-кснестер! жэрдем етедь Кобылдандынын Алшагыр елш табуы да, жену! де Куртканын акыл-анласымен байланысты десек, но- гайлылыктарды калмак ханы Караман келiп камаганда, оларра Камбардын кол ушын 6 epyi, туптеп келгенде На- зымда. Бул кыздардыц кайсысы болсын, колына найза алып согыска шыкпаса да, жауларга кару керсетерлж ездер1- нщ не жубайы, не суйген батырларына кемекшшк icTe- pi аркылы ел KopFay icine араласады. Timi сулулардын батырларга рашык болуыныц иепзшде ел коррау -ruieri, ез халкымын б!р пайдасына жарар деген арман, Т1лек- Tepi жататынд1лгын керем1з. Эпостык жырларда елдж мэселелерге эйелдердщ ка- тысулары батырларга керсететш акыл, xeuecrepi аркы лы болса, лиро-эпостардыц кейб1реулершде 6i3 элеумет- TiK мэселелерге эйелдердж тжелей катысып, ел арасыи- дагы дау-шарлардыд аркауы вз1 болуга жараган эйел образдарын да кездест1рем1з. Сопдай кыздардын 6 ipi Амман образы. Мен-мендж бакталастан тугаи Квт1бар мен Мамай арасындагы егес- TiK аягы eKi рудын жауласуына, шабыншылыкка улас- кан жагдайда, 63i туткында журсе де, буюл мэселенж туй!п!н шешуий Айманныц акыл, айласы. Окиганын ше- шу'шде ер квк'фск Кетчбар да, меи-мепсп1ген Маман да мазак болып калалы да. Аймак бастаган топ деген'ше жетедь Келт1р1лген мысалдардыц барлыгы ла эйел моселе- cine деген халыктык квзкарастардыц камлай скендЗг!н дэлелдесе, сонымен катар фольклорда болсын, эдебиет тарихында болсын эйелге еск! феодаллык кезкарасты айкындайтын да нускалар аз емес. «Алтын басты эйслден бака басты сркек артык», «Эйел жет! душпанпын 6 ipi», «Астындагы атыца, кой- нындагы катынына сенбе», «Эйеллж шашы узин, акыли кыска» деген тор13Л1 мэтелдер эйелд! ерлерден твмеп санайтып феодалдыц кезкарасты керсетедь Бул тек ау- ыз эдебиетшде гана кездесш койган жок, XIX гас. e.yip сурген Абайдын тустас акындарыныц да шыгармаларып- 93
да мол жырланды. Нею хандык-феодалдык ем'фд! ак- саушы, сол таптын жыршысы болтан Шортанбай, Эбу- бэшрлердщ елецдерш альш, жалпы эйелге, эйелдщ бас бостандыгымеи байланысты мэселелерге калай каратан- дыктарыпа шолулар жасап, Абайдын эйелге кезкарас- тарымен салыстырсак, араларында жер мен кектей ай- ырма барлыгын ацгарамыз. Эбубэюр езМ ц замен туралы жазтан узак еленшде казак даласындаты эралуан езгерштерд! суреттей келш, эйел мэселесше, олардыд бас бостандыты жайлы ай- _ рыкша токталады. EpiHiK айткан ceaine К,атын монынын бурмады. Ерге кызымет кылмады. Жалынып кунш кермесе, Китты айтса катын турмады. Ютаптыя сезщ тэрк ет:п, Кецшие шайтан орнады,— дейдь XIX гасырдын екшии жарымында тап осы айтылтан тэр!зд| казак ойелдершщ бас бостандыты болтай емес. Бурыиты дэу1р' лермен салыстырганда канша ancipeAi десек те, бул кезде де казак даласында устемдж етунй- лср ял! бай-феодалдар болды. Демек, «Ж еар дауы, жер дауы» олардын ел билеудеп кеш'л аударарлык непзг! мэселелерппц 6 ipi болды. Сондыктан эйелдщ бас бос- тандыгы, бата айырып суйгеш'не тию тек 6 ip семьянин вз irniime шеимле салатын мзселес! емес, рудын, не ру басыларыныи сарабына Tycin, шеип'лсе зор киыншылык- пен гана шиш'мш табагып мзееле едк «Эйел ерден кет- се де, елден котпендI» дейтш нагыз кертартпа, феодал- дык козкарас ол кезде ол1 oaiitiit толык кушшде бола- тын. Сол кезкарастын сэуегей жыршысы болтан Эубэюр 1лудс 6 ipeyflin бас бостамдытына колы жетсе, салт бу- зарлык парсе деп журтшылыкка мейл!нше кубыжык етш корсетуге тырысты. 0з кезше тэн емес OMip кубы- лысын сскншл акын асыра суреттеп, окушыларын Tepic багытка сштедк Эпелдерд! еркектерден кем санауи1илы к T0pi3fli фео- далдык квзкарастарга тойтара соккы 6 epin, бул мэселе Жванией халык кезкарасын колдаушы жэнс мэдениет- TiK бшк сатыга Korepyiui казактын fiipimui акыны Абай. Ол езшщ улы аламдыгин да, улкен реалиетшн де эйел- 94
дщ когамдагы орнын айкындау мэселесшн айналаеын- да толык дэлелдедь «Bip сулу кыз турыпты хан колында» деген елешнде суду, жас кыз Fa уйленбек шалдын «калындыгына» ту- гызган барлык жагдайы мен ic-эрекеттерж, онын ез ба- сындапа куаныштарын суреттей келш, кыздын шал га барып Т1рл1к еткеннен де, cyFa кетш елуш артык сана- гандыгын тамаша турде суреттеп бердк Д егея сез: бука бука, азбап дуга, Хан карык бои xycin жур айкай-шура. Ет1мд1 шал снпаган курт ж е с т деп, Ж артастан кыз кулапты терец сура... Абайдын бул айткаиы ол кездеп, я онан бурынгы жэ- не cohfu кездеп ем |р шындыгы болатын. Акын муны коре де, сынай да бЬгдк Эйел ж втндег! элеуметтж тец- С13Д1К Абайдык жанын ауырткан моселешн 6ipi болды. Абай будан езшше корытынды жасап, бул нэселеи! айта калга ндай жогары сатыга кетердк Есерлер жас катыпды тутады екен, Ж ас кайгысын бшд'фмей жутады екен. Ортасында булардык махаббат жок...— деп, 6 ip жагыиан ойел тенс1зд1гш айтып, сопы колдап отырган устем тапка, ecKi салтка ©лт!ре соккы берсе, екншп жагынан, эйелд1н бас бостандыгын, махаббат мэ- селесш айырыкша мэселе exin котердк Зйелд1 малга са- ту ен надандык, адамнын адамдык касиетш багалама- гандык деген корытынды шыгарды. Сагу мен сую, Kopi- Л1К пен жастык, тун мен кун, жаз бен кыс сыкылды 6 ip жерле тура алмайтын нэрсе деп, OFan улкен мэн 6epjxi: Kapi, жас дауреш еткев тату емес Епкс квнер, ет журек сату емес. Юмде-KiM улкен болса ei<i мушел, М ал 6epin алганымен катыны емес! — деп, сую мэселесш малга сатып алуга болмайтыидыгын, шын адамгершЫкпн кв31мен Караганда сую саудага салатын нэрсе емес ексидшн, оныц epiKTi болуы керек екещнгш айтты. Абайдын бул квзкарасы сол кезде казактыц ез imi- нен шыккан алдынгы катардагы адамдардык тьяепмен, букш халык, плепмен, эйелдщ бас бостандыгын кек-
сеген дуние жузшдеп адамгершшк кезкараспен уш- тасты. Бул женшде, Лбайды эйслдш бас бостандырын жак- тарап казактын 6 ipinmi акыны деп толык айта аламыз. Муны «Масруд» дастаяынан да айкын керуге болады. «Масруд» дастанында Абай эйелдш семьялык жэне элеу- мет ©Mipiiweri орпын мейлшше жогары баралайды. Дастапда езш ажалдан айырып алып калган Мас- рудка ак, тары, кызыл уш турл1 ж ем к усынып, шал: Лгып ж е се п ак ы л ы ц жаппап асар, Сарины алсаа —доулетщ судай тасар. Нгерде кызыл жсм)ст! алып жессц — Ургашыда жаи болмас сенен кашар,— дейдк Масруд ойланып турады да, кызыл жем!ст1 жеуге бел байладым дейд!. Шал мэмсш сурагапда: «екбеказ мал дэме ету, — кайыршьглык» деген сыкылды шюрлерд! ай та келед! де: Кызылды жесем, мен! эйел суйер , Арамдыкка журмесе, не ж ан куиер. Ургашы ла кеп жан гой, досым болса, Деп ед1м 6ip пайдасы магаи тиер. Еркектщ еркек адам болса касы, Катын, шеше, кызы жок kimhi' h басы, Хан кайар, кара Kici кастык кылса.— Сопла ургашы болмай мя арашашы? Terhuie адам басы сау бола ма? Уйшде тексеримес дау бола ма? Epi ашу айтса, эйсл! басу айтып Отырса, бурыигыдай жау бола ма? — деп, жауап кайырады. Бул гамаша айтылган niKip. Абайдын бул квзкарасы «эйсл Mciii гана уиатсын» деген epici тар, ез1мш{л tofm- шарлык кезкарастан аулак. Ол эйел мен еркектщ тек дэрежедеп достырын, уй iminin 6 ipji!ri мен эйелдщ алеу- мет екнрщдеп орнын терен тусшт, мэселсге осы жагы- пан карайды. Сондыктан да оныц каЬарманы Масруд кызыл жемш жемек болады. Демек, ксщамнын тек жар- тысы болып отырган пйелдердщ элеуметтщ екпршде ул- кен орны барлырын жэне болуы керек екендщш айкын- дайды. Акын S3 niKipiri Масгулка айткызып, «кыдыр» шал Fa
иойындатып жале мойындап, мынадай корытын- ды шыгарады: Сол заманда-ак надандар шырыш бузран, Жалрэшшн дэмш бузып кауып кылран. Акыл мен мал екеуш асырай алмай, Арзшашы tiaenri катын-кыздан. Бул уз!нД1, дастанлагы айтайын дегеи ойдын казыгы. Акын бупнп замай гана снес, ©гкен заманныц езшде ке, эйелд!н элеумет ем^ршде улкен орын алгандыгии квре б!лдк Абан эйелдщ тек алеуметк ролннц зир екенднш ай тып капа койгаи жок, махаббат, досш к жэне эдемшкке квзкарастарын да елекдершде айкын танытты. Ец алдымен Абай махаббат, достык мэселесш баска- лардан апагурлым кен, апагурлым терец тусшдк Ол жалпы адам баласылык достыкты жыр erri. Абай ipi гу манист акын. Сондыктан, ол адам адамлы суйе 6Liyi ке- рек деген идеяны бернс устады. Оныц бул сапка коспай, жеккерт, сатира еткендер! адамдык. ар-намыстан жур- дай ез басы, аз камынан баска ешнэрсе ойламайтындар болды. Осындай мшез-кулыктан жиренушьштердщ не- пзшде оныц достыкты жырлау MOTusi келш туды, opKiM тек аз камы емее, журт мулдесш ойлауы ксрек деген идея туды. Абандыд коп влевдершде адам Саласы 6 ipi не 6ipi жаулык емес, досгык 1‘здесш дегеп niKip взек бо лып тартылып жатади. -vfCiriTiep, ойын арзан, кулкй кымбат» — деген блеш'ндс: «Кемдшуи кызыд дэуреи тагу еш э, Жетпесе йрщдМи fiipiu жсткЬ. Киянатшыл болмакты естеи кетк!з». Абайдыц TyciHiriiime ец кмзык ем'ф —татулык, дос тык. BipaK, акынныц бул тЬтеп ез кезшде орындалмады. Ру мен руды, 6 ip ел мен eKinuii елд! атыстырып, шабыс- тырып отыруды непзп саясатыныц 6 ipi етш отырраи феодалдык, «адам адамга каскыр» деп бкдет'ш капита листа корамдарда 1ске асуы мумкш емес болатын. Оны акын сезше де, тусшс де бодЕ Эйтседе, алган барыты мен aucaFan армаиынаи ол тайран жок. Кун сайын жау- лыктьщ отына май тямызып, тутатушы когамныц жуан ортасында отырса да Абай еле влгенше достыкты жыр- лап orri. г К Жучаливо 97
Махаббат! Aftyant'd с Кызыктан Катании. Журеп жумсак бГлген кул, Шын лос таппай тыншымас, Пайда, мактан 6api тул Доссыз ауыз тушымас,— Д<-Д|\\ Ьул оЛОД улы ЛКЫИ'ИМК ДОСТЫКТЫ Ж1Л|) (ТКсН Ларлык оледдергшд KiJiri. Жазба идебиеп'м1зд|1( тарнхына квз салсак, суйкпен- шшк, махаббат мэселесш де бшкке кетере жыр еткен 6ipiHiui адын Абай екенддш кереапэ.' Феодалдар устем- дш еткен корамдык курылыста махаббат-суШспендш мэселесш жыр ету фактысынын ©3i кезшде улкен про- грсесивпк нэрсе едк ©йтксш муиыд неп'з!, туптеп келген- де, эйелдш бас бостандыгымен байланысты. Бул 6ip. EKiHmi, устемдж етуий феодалдык KOFaM эйелдердш азаматтык правосын мулле жойып, белгш нарык койып, сатып алура болатый Tipi мулш дэрежесше жетшзген дз- уг'рде, санага ciKreH кергартпалыкка тайынбай карсы muri.nr, ойелдг'ц олеумет «мгршдеп ролг'н керсетумен ка тар. олардын срлердегг еш кем туспейтш сезгмш ерекше жир «•Tin, fyiiicnerwiK, махаббатты дэр|'дтеуд|д mi — ес- К1ГГ1»лд1кке дед тиср ауыр соккы едг'. Камлай такирыпты сез етсе де жерше жеткгзе жыр- лайтым зор талант neci Абай махаббат мэселесш де ул- ксн шеберлг'кпен жыр erri. ©Mip шындырына табакыи нык ripcii отырып, бул мэселет кейде романтикалык ас- кактик дорежесгне шейin кетердг. Жазры тун, жайлы кештерле, саррая сагынын, саркыла куткен рашыктар- дын сэттг' кездесу, сыпайы сырласу, тэтт1 cyfiierepiH тад- калдыррандан шебер, тамсандыргандай эдем! суреттей келiп, олардын ауызына: Г.енсш —жан лээзэтИ роламh.и хврссм маз. Кулкши бой.чы аляр, Ьулбулдай п'икса ауеэ,— 9*
аеген гэр!зд! гашыдтардыц imai ceaiM дуниесш дэл бей нелейтш сездер салды. Бул гадырыпда жазган адьшнын елендершщ кайсысын алсад та окушыларыниц эстети- калмд соз!мш оятарлид, аедяи \"юмерлшпеп жазилганды- fu даусыз. Keft6 ip жолдарда анайылыд натурализм эле- менттсршщ кездесетшдш рас. BipaK, ол адынныд жалпы стилше тэн парсе емес жэне оный элеуметтж коздарасы- на eiu6ip нудсан келпре алмайды. Абайдыц махаббат тадырыбына жазган елсндершт !шшде онын эстетикалык ндеалкн айкындайтьшдары да жш кездесед1. «Кадтаган ад кум!стей кед мандайлыэ, <Б1лектей ардасында ерген бурым» T-apiarf Абай елецде- pi тек дана сулу дыздыд портретж жасау ушш жазыла салынран емес, сонымен катар акынныц эдемшкке кез- карасын да керсетедд Эдеммпкп KiM далай таннды, оный алеуметпк себеп- repi дандай деген мэселе жвн!нде Г. В, Плеханов езшщ: «Адресиз хат», «Когам eMipi жэне искусство» деген ма- далаларында теред талдаулар бере келш, барлыд ел. барлык тап, барлыд Aoyipre сай, журттыд бэрш 6ipaeft моныидататьш абсолютпк турдсп эдем1*л!к жодтыгын, эдемшкке кездарас эр елд'щ TipuitoiK, кун Kepic жагдай- ларымен, езшщ ескек ортасы, алран тэрбнес1мен байла- нысты болатындыгын дэлелдеп, ол туралы эр халыдтын тарихынан кептеген фактылар келт1ред1. Сайып кслген- де, адамныц эдемшкке кездарасьш айдындайтын долее когам iuiiiuieri таптардыд экономикалыд жэгдайлары деп дорытты. Мысал ушш ол орыстыд адсуйек-дворян- дар табы мен орыс шаруаларын алып, Kici кушш пайда- лаиатын тап екьлдершш кездарасынша сулу, эдем! са- налатын, олардык искусство, эдебиетшде дэрштейтш! нэз1к ойелдер, ез ецбепмен TipuiiaiK етуиплерд! TiriTi де эдем! емес дедг Абай кезшдеп, не езшен бурыниы дазактыц эдемшк- ке кездарастарын тамаша турде корыта келш, дандай эйелд! эдем! деп б!луге болады деген сурадда жауап ia- дейд!, онын жауабы «эдепт!л!к, арлылыд, адамгерш!л!к» болады. Абайша эдем! эйел — осындай болуы керек. Са- йип келгенде, Абайдыц эстетикалык идеалы —дене су- лулыгы емес, жан сулулыгы. Бул мэселе женшдеп Абай- дыц т!релген «epi осы деуге болады. Жогаргы аталып еткек cki еленднде Абай езше шейш- г! даэяд жэне шыеыс алебиетшдеп :*й?лгр сырткы мусЫ
сулулыкы жарыиаи кслетш к«зк.арастыц асеpi барлы- шн, кей жерлершде: Солкылдар сокса жел...» «Буран бел, бойы гулу, кшчсенс янк. Бодали осыидай кыз некой еляк, Боламыи ля турляын кергепдей-ак»,— деп, эйелдш нэзшппн яэрштейт;нд1Г1 де банкалады. Bi- рак, Лбайдыц эдемшк туралы эстетикалик идеалин ай- киидайтын бул ©лендер1 емес. Булар суретшi!(iи Kt-iiGip 6Mip кубылыстарына теревдемей, Kei\"i6ip жагдайлармен байланысты, ойнакилык. турде сыза алкан эскизaepiне уксайды. Эйтседе, эскиз улы талант, улкен суретш^нш KHCTiciHen шыккандыктан сол калпында да ол мулпказ де кен ойлап, терец толканып жасалкан суреттердей се- шм тукызады. Disuie, бул eni елецнш окушыларка ететш иссрг осындай Topis.ai. Лбайдыц эстетикалык идеалы» толык акгаратын жэ- не оныц эпелге халыктык кезкарасты жалкастырушы екендтн дэлелдейтш шыгармаларыныц Tyflini «ЖМт- тср, онын арзан, кулю кымбат» атты е ле ю . Бул елек акышгын эралуан емip кубылыстарын, адамдардын арагындары карым-катыпас, мшез-кулыктарди бакылай коле, кеп ойлап, терец толканып, олардап туйгеи коры- тыплыа.', колешск yiuiii айтылган ец соцры ce3i тар!зд|. «Cipoyai Kopici бар деп жакси керме, Л апыллап кврсе кызар naneire ерме! Эйел жаксы болмайлы кврк!менен, Mine3iHe квз жетпей, кешл бвлме! Коп журмес, жепежкойлык элБак тозар, Жапгмрар жепежкумар жатка козар. Кунле квргеа 6ip беттен кешл кайтып, Кылт етю'збес кылыкты, тамыршы озпр. Толкынын журегшжк хаттай тапыр. Булк етш'збес калайша сокса тамыр. Ж ар кошлше 6ip жанык пида кылып BiaMccTiriH бар болса. кылар сабыр. Шу дегеядс квршер сулу артык. Ко6i копнил келел! онд'ай каншык. «Берм барда. бст!ме к!м шылар» де
Ж ук болея,,катыяыяьщ жат *сег:, Болмаса мшезЫш еш кесег!. Майыскан бейне гулдей толыксытав. Кем емес, алтын тактан жар teceri. Жасаулы деп, малды дел байдая аляа, Кедей кызы арзан деп кумарланба. Ары бар, акылы бар, уяты бар, Ата-анаиыц кызыпан гапыл калма1,— дейД1. Демек, акыниыц эстетнкалык идеалы «ГПскен алма сыкылды тэтп кыз» емес, ар, уяты мол, жаксы семья куратын, тату-тэгп esuip суруге кемек етерлш, ерге eMip- лш шын cepiK бола аларлык эйел. Корыта келгенде, Абай езнпн улы енбектер1нде вз ке- зждеп элеумет eMipiiueri тецазд1КТ1, бай-феодалдардын ецбекил кедейлерд] езш, канап отыррандырын; элеумет ем!-ршдеп алауыздык, кертартпалык, мэдениетаздж, ец- бек суймейтж жалкаулыктарды пере быцЦ. Казактыц феодалдык е\\пр|ндеп эйелдердщ тецазджтерш терец су- реттеп, суйкпеишшкД, бас бостандыгын жыр erri, олар- дыц элеумет ехДршде шынында улкен орын алатынын, алуы керсктшн керсетп. Сейтш, казактыц улы акыны, элеумет вМ1'ршдеп вте мацызды, улкен мэселелерд1 шы- рармаларыныц такырыбы еп'п аллы дя, оларды терец ту- ciiiin, сол кездеп e.vip шындырына дол с-Tin хереете б1лд1. Жотарры айтылран кеп мэселелср жвшнде втз мацыз ды, аса кунды пшрлер айтип, дурис с'лтеулер бердь Карацрыда казак елпйц ортаеынан жаркырап шыккан жарык жулдыз- кан, Алтынсарнн устаран барытты opicrerymi болады. Дуннежузшк мэдениетке кол соскам данышпан акын, оз елiн мэдениетке шакыра отырып, жастардыц алдыпа оку дегеи, енер, бшм дсгеп мэселеш кояды. 1Жасымда тылым бар деп ескермсл1м, Пайдасын кере тура тексермед м. Ержеткесш туспед1 уысыма, Колымлы мсзгЫнен кеш ссрмсд'ш,— 1 Лба МРЧНЛарМЫЫЦ жинарм.
ден, eKiiHiHЖйс кезгнде ок,и алмай калранын арман етед1. «Жастар, метн. мунымнан улп алма, жастык шакты бос отк!збей, окуга, рылым алура жумса* — дегенд1 айтады. Ол кездег! байлардык балаларык окыткандагы мак- саты: шен ялу, п атта угамспне кызмет ету, елдеп ез ко- жальчнн 6 epiK устау болса, Абай оган карама-карсы, рылым алуды, сол рылым.ды ел керегше жумсауды мак- сат етедп Абайдык бул мандаты, ocipece «Интернатта окып жур» деген елеш'нен айкын кэршедь Окыткан экенщ де, oKbifan баланыц да ой-врсстершщ тарлыгын, орыс типн б!луде| | максат «прощенке» жазудан эр! аса алмай жур- генш синай келга, Абай: «Нан таппаймыз» демсйдГ, Булшсе елд!н арасы. ИждаЬатсыз, михнатсыз, Табылмяс рылым сарасы Аз б|'лге:пн кепсшсе, Коп каззкка encince, Kisire тнер панасы? — дек, гылымнын. оиайлыкпен колга туспейт1и!н, адам вз 6i.i.:Miii ешуакытта квпсшбей, «3iiie-S3i сын кез|'мен карау KcpoKTiriH ескертсд!. Сойтнс. оку-бымч злу ел1г елтьи'к жасау уния емес, 61'рлшсе, ел Солуна, маденяетп болуга жумсалса, сонда рана одг;! ноiиж е шит-ады деген корытындыра келедк Аба.! жас:арД|.:ц Tepic торбиелеиуше, олар- дк'ч «скси ортагы. «элактчц нэдандыры, йлауаздыры кс- HP.ii б!леип Салтыков пев Толстой, дон. г .'!!. купдс/iiKTi рана онлнутылыкгы теней оты- ры!!, ■|д::мнып мшез-кулимн тузотуге орекот 1стейд1.‘Елд! тукты кты ры н отыргаи номещиктер когамыныц кспзш •.i.oMia куш :глеу;« Сзлплнов-Щедрнид! мадактайды. Orsv!iiuT.i!>'а сендс|1 те Толстой, Салтыкоз-Шсдриндей болындап д«*йд1. Олярды улп сту — казактан солардай см нтм.ч- же;!(Н| ад,1мя,а|' ci'urvi-m ат.агандык ед1. Окин нпл'ын, иония viiiM(')ine к исм ет ртуд| акын кор- ЛЫ!.. М-к Hijlfjii-
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
