В.Г.Белинский - Таңдамалы шығармалары

ТАНДАМАЛЫ Ш ЫҒАРМАЛАРЫ ЕКІ НШІ КІТАП КАЗАКТЫЦ МЕМЛВКЕТТІК КөУкЕМ ӘПЕБИЕГ БАСПАСЫ Алматы — 1950

Аударғандар: Т. Нурт азин Ғ. Аханова

.Б-ЗД ІҢ ЗАМ АІІЫ М Ы ЗДЫ Н ГЕРОЙЫ ■ М. ЛЕРМОНТОВТЫН ШЫҒАРМЛЛАРЫ. 1840 ЖЫЛ. Біздін әдебиеттін бір өзгешелігі — оныц курылыстарыпда кун мен тун сыякты біріне-бірі жанаспайтын карама-карсы алшақтык барлыіы. Европа әдебиетінің кайсысын алып қа- расаңыз да, оныд бірде-бірінде улы шығармалар мен кунсыз шығармалардың арасы ат жеткісіз боп а.ішак жатканын көр- мейсіз. Улы шығармалар мен кунсыз шығармалар толып жат­ кан ілгерілі-кейінді баспалдактар, сатылар аркылы өзара бай- лапысып жатады. Данышпан көркем шығармалардың төқіре- гінде көптегсн зор талантты шығармалар кездесіп отырады; оларға тетелес кесе-кесе болып аса кунды шығармалар, тама- ша шыгармалар, тәуір шығармалар, тағы-тағылар иін тіресіп турады. Сонымен сіз Европа әдебиетінде данышпан шығар- малардан қарапайым шығармаларға толып жаткан баспал­ дактар, сатылар аркылы біртіндеп бармп, андаусыз жетесіз. Шетел әдебиетініц орта қолды шығармаларында азды-көпті мәдениеттіл.іктің, когамды танып-білудіқ белгісі болмай кой- майды. Ең кем дегенде жазған автордык сауаттылығы білініл турады. Сондыктан европа әдебиетінің бэрі де жемісті, кунар- лы, оларды оқыған адам минут сайын рухани ракатка батып отырады. Көркем шығармаға кедей, сорлы деген француз әдебиеті де баска елдермен салыстырғанда әдеби шыгармала- ры мол боп шығады. Соның аркасында батыс әдебиеті Евро- паның окушы кауымының алдында осы кунге дейін беделді болып келе жатыр. Ал, біздіц жас әдебиетте жағдай атымен баскаша. Бунда мактаныш етерлік улы көркем шығармалар- дың саны едәуір, ал. жаксы әдеби шығармаларға келсек,— біздің әдебиет куралаканға жуык кедей. Шынында сан жағы- нан жаксы шығармалар улы шығармалардан әлденеше рет көп болуға тиіс, Екатерина заманында біздін әдебиетте Дер­ жавин болды, ал Державинді мақайларлык жан атымен бол- гаи жок. Осы куні журт Фонвизинді жәрым-жартылап умыта 5

йастады, ал Хемницер мен Богдановичті мүлде умытты. Зама нында Державин оларша тамаша озык одебиетшілер деп са налған еді. Бірінші Александр заманынын әдебиеттеп сакдак тары Крылов, Жуковский, Батюшков балды; Капнист, Карам зин (бул арада біз оған тарихшы деп карамаймыз), Дмитриев Озеров тағы біраз адам ол заманның әдебиетіне тілеген дей колканат болды. Осы ғасырдьщ жыйырмасыншы жылда рынан отызыншы жылдарына дейін біздін әдебиетіміз көтері ліп калды; Крылов пен Жуковскийдің каламы мукалмай жа тып, әдеби алаңға Пушкин шыкты. Пушкин — орыстын бірін- ші улы ақыны, толық мәнінде суіретші еді. Онын. маңында топтанған ірілі-усакты талантты адамдар болды. Бірак Пуш- кинмен тустас болудыңқолайсыздығынан олардык озык каснет- тері онайлыкпен к&зге түсе коя алмады. Дегенмеи Пушкин дәуірінде (Пушкиниен бурьшғы және онан соцғы дәуірмен салыстырганда) тамаша әдеби таланттар көп болды. Олардыи кейбіреулері поэзия шыкына да көтеріліп жүрді, ал баскала- ры осы күні окылмағанымен, өз тусында журтшылыктын наза- рын мейлінша аударып, көбіне журналдар мен альманахтар- да жарияланған шағын шығармаларымен көпшілікке азык беріп, кызыктырып отырған еді. Қыркыншы жылдардың ба- сында романдық және драмалык ікозғалыс туып, журтты дә- мелсндіріп еді. «Юрий Милославский» зор үміттендірді, «Торквато Тассо» да зор үміттендірді... тағы да кептеген нарселер көп дәмелендірді, олардан тек осы күні ғана үмі- тімізді үзіп отырмыз... Бірак сол үміттену мен үміт үзу жалғасқан дәуірдіқ өзінде де творчестволык улы талант- гык жулдызы жаркылдап турды — бул арада біздік айт- лағымыз Гоголь; бірак бізді «ынжылтатын нәрсе, Пушкин элгеннен бері Гоголь ештеме жариялауды 'Койды, ж аңа ен,- бегі шығайын деп жатыр екен деген хауесет тынбастан естіліп жүр, әйткенмен орыс журтшылығы Гогольдің сок- ғы шығармасын «Современникте» 1836 жылы окыды, одан оері ештеме көре алған жок... Отызыншы жылдар біздін адебиегтщ кожыраған жылдары болды; журналдар бірінен соң бірі жабылып жатты, альманахтар зеріктіре-зеріктіре жУрт оқымаитын болып, шығуды койды, сонымен 1834 жылы зшп«Л„1°пГ„еКа ДЛЯ ЧТеНИЯ* жУРналы білікті, біліксіз акын, жа- ооллаарпдпы^ннР ә=р1еЛке!тЫінҒіаңрМөарлі?срсЫізН етқүегнеілн, жоьр|йынсапәдтеаблиғеатміанйік бкаесдыепй,

деген макалға орайлас жағдай узілмейді демекпгіміз. Сол сыякты манында кара-кура жок, кенеттен жеке-дара туран таланттардын катарына Лермонтов мырзаны жатқызуға бо- лады. «Библиотека для чтения» журналында 1834 жылы Пушкин мен Жуковскийдік бірнеше (санамалы ғана) өлендері басыл- ды; содан кейін орыс поэзиясы «Современниктін» бетінен ко- ныс тапты, ол журналда бастырушынык өзінің өлендерінен баска, Жуковскийдік және біраз адамдардық өлеқдері жиі басылатын болды, Пушкиннік «Капитан кызы», Гогольдіц «Мурыны», «Пауеске арбасы», «Іскумар адамнык таңертеңгі уакыты» және онын комедияларынан көріністер жарияланды. Сонымеи катар, ол журналда бірнеше тамаша көрксм шығар- малар және сын макалалар жарияланды. «Современник» жартылай журналға уқсас, жартылай альманахка уксас эрі- сәрілеу нәрсе еді, Пушкиннің колымен ол бір жыл ғана шығарылып турды, дегенмен журналды уйымдастырушы- нын. еңбектері өзі кайтыс болғаннан кейін де узак уакыт басылып жүрді, сонымен «Библиотека для чтения» шыға бастаған куннен бері карай газет, журналдардык бетін көрмей кеткен орыс поэзиясы тек «Современниктің» бетінде ғана мекендеді. 1835 жылы Кольцовтік шағын ғана елеқ кітапшасы басылып шығып еді, ол акын содан бері өзі- ніқ лирикалык шығармаларын әртүрлі журналдарда үзбей жариялап келеді. Кольцов журттын назарын бірден өзіне ау- дарды. Бірақ журт онын шығармаларының хасиеті мен мағ- наеына кызыға койған жок, ет туздаушынын; баласы бола ту- рыпг өз бетімен акын болып шыкканын тамашалады. Өзіне тән дара егжей-тегжейі болмаса, акындык жағынан Кольцов осы кунге дейін бағаланып жеткен жок; онын таланты өрісті, сар- қылмас терең көзді, алып куатты екенін, газет, журналдардын бетіне жалт етіп керіне тусіп жоғалатын кездейсок конак емес, искусствоның кажырлы ері екенін санаулы адам ғана біледі. Кольцовтіқ бастапкы өлеңдері басылған кезде Бене­ диктов мырзакык да өлендері шыға бастады. Бірак оныц елеңдері біздің әдебиегті онша байыта койғак жок, оныц ор- ныиа журтгы тақдандырып. айтыс, тартысты өрістетті. Бене­ диктов мырзанык өлендері, тамаша кызғылыкты, сабак алар- л ы к нәрсе болды. Ол өлеңдер искусствонык келісімсіз сырларык ашты, сөйтіп, корлы шабыттан тумай, өткінші көціл күйінен шыккан, сырты жаркырап, журттын көзін талдырған әншейін акпа таланттар дауылдатып туғанымен, елеусіз баяулап ба- рып өзінен-өзі сөнетінін айкын дәлелдеді. Кездейсок жағдай- дын. салдарынан «Библиотека для чтения» журналыныц ре- дакциясына Красов мырзанын өлеңдері тусті де, Бернет мырзаның атымен басылып шыкты, сонын нәтижесінде бурын

шығармаларын тек Москва баспаларында ғана бастырыв журген адам жалпыға мәлім болды. Шыиында да Красов мыр- занык лирикалары терең болмағанымен, жалынды сезшді, көркем турлі болып келетін еді. Красов мырзадан кейін кв» тартқан «Ф»1 деген псевдониммен жазатын антордын өлендері. Ол өлеңдерде зарлы, кінаратты, муңды бірдеме бар сыякты, олар өзіне тән бірбеткей оригиналдыктап да кур емес, өкіну, бар нәрсеге бас иіп макулдау идеясы оларда кадам сайын кездесіп отырады, бірақ сол ауыр сезімдср квбінесе көркеи көрікке бөленіп отырады. Ол өлендерде соз болатын руханв жағдайларға таныс адам, окуға кіріскен соц беіітарап болып шеттеп кала алмайды; өлеңніқ рухы өз рухына үидсс келгея адамдар, ол шырармаларды асыра макіаіітмііы сөзсіз. Ал өлеқнің рухындағыдай жардайға ушырагандар я тым естияр адамдар ол өлеңдерді онша бағаламауы мумкіи. Жалпыға ортак окыйғаны шеттей соғып, казарьш\" көбіносс өз басыиеа байланысты оқыйғаларға аударған акындар осыидай күйге ушырамай коймайды. Бірак калай дегенмен «Ф» мырзаныа өлендерін осы күнгі әдебиеттін тамаша корінісі деп санауға бэлады; тарихи маніне ешкімніц көнілі күдіктеибеугс тіііс. _Біздің Қуколышк мырзаны ауызға алмагандыгымызғ? журттык таныркауы ықтымал. Кукольник — ецбсгі жемісгі акын, онын үстіне «Библиотека для чтения» журналы аса ма­ лақтағаи акын. Ол мырзаның журт таныгаи каспетіне эзір келтірген жок, акыида ондай кнсиеттер барына п.™«Л„М°ЙЫНдай13Ы3.’ біР8І<- айтылғанда үсгеп жанадан айтар ештемеміз жоқ. Бүкіл шырарма кунсыз болса, оиык олкылы- сәтт-і жамап толтыруға болмайды, сондай-ак майлы Ғгоп ^ппоШЬ'ккаН ек|'Үш монологтан да драма курал- прааккттеерп, ! „ ‘ Ддррапммада не аәрекегт.ні е «■ олен ғяня! йл, , , \" ‘ б--Г-- \"ж“ол' лприкалык жако»лчриквлык я катыраріык квнілоі«ДРл МЭ’ бәР‘®*Р» ада.мнын карадай сілесів жазуы ы ^ы м яя л і ^ б°;,алЫ- БІРеУлер көптегсн драмалар Гі окыйғаға К л ж н 1Ра-К _олаРД“ Ң бірінің окыйғасы екіншісінде- \">ас жок, бірак со л \\ял а и т ™ ? Талант 60ла берсін, оған та- эңгіме осында! Егеп кяйі!ТТЫҢ каншалыК кажыры бар — мше маған талант жУотР™™РаТЫ- талабы мен әрекетіне сай бол- Дэн бермей е,ГсГзР к алҮп ^ “ДСЙ Жеміс 6сРе ал«айды, онык гүл» нет мырзаны сөз кыпя „ ДСГен. өсекке калмау үшін біз Бер- кыл» к е т п о т іш з. Бул акышіың е л я д а р і» лониммен 1830 — 4( ы И. П- Клюшниіюв деген акын. енбектеР1и бастырға

поэзкянық ушкыны кейде ж арк етіп көзге түсіп турады; бірак. оныц үлкен-кіші өлеңдерінің бірде-бірі аякталып я тутас же- лілі болып көрген емес. Оның үстіне Бернет мырзанык дары- ны өрден ойға кулдырауда, өлецдері бірінен соң бірі кунсыз- дана берген соң, оның бастапкы тәуір өлендөрін сөз кылуды да журт койып келеді. Дарынында ушқынның белгісі бар акындардың тағы да біразын біз атамай кеткен шығармыз; ол мүмкін нәрсе, бірақ бір жылдык кана өмірі бар өсімдікті сөз кылудың қанша кажеті бар, ондай өсімдіктер қас пен ка- бактыц арасында туатын, аяғың басқан сайын ушырайтын ка- рапайым нәрсе! Осылар ку шөп емес, гүл еді деп солардыц әркайсына. токтап жатудык қажеті қанша? Ешбір кажеті жоқ. Өлілер табытыкда тыныш жатсын, Тірілер татгі өмірдік дэмін гэтсьші Осы ережені үлгі қып устап біз бетімізді тірілерге бура- лык.. Б ірақ тірілердіқ арасында да өлімнен корыкпайтыны, өмірлі болатыны Кольцов, себебі оның поэзиясы өз заманы емес, кай мезгілде болса да кунын жоймайтын нәрсе. Онымсн жарыса туғаядардык я кейін туғандардық бірде-бірін оған катар коюға болмайды, көпке дейін ол аулакта оғаш турды, ақырында поэзия аспанына жана сәулепайда болды да, бірін- ші жарық жулдыздың орнын иемденді. Біздіц мензеп отырға- иымыз Лермонтов. Ол 1838 жылы «Иван Васильевич патша, жас опричник және батыл купец Калашников туралы» деген поэмасымен «Литературные прибавления к Русскому инвали­ ду» журналынык бетіне атаусыз пайда болып еді, ал 1839 жыл- дан бері «Отечественные запиоки» журналында үзбей басылып келеді. Оныц поэмасы көркемдік зор касиегі бар, аса ориги- налды, уксасы жок, тык нәрсе еді, бірак көпшілік оған кезінде назар аудара койған жок, оны тек санамалы адам ғана баға- лады. Ал акыннын усақ шығармаларын алсак, олар жалпкның жүрегіне жел беріп тандандырып отырды. Оларды журт укса­ сы жок жака, тын нэрсе деп санады; алып шабыт, күшті, терец сезім, тамаша кыял, шалкыған өмір, көркем түрде пернелен- ген айқын ой — осыныц бәрі журтгы так калдырды. Әзірге са- лыстыруды коя турып, төмендегі пікірді айтуды макул тауып отырмыз. Кольцоів шығармалары ойлы, сөз әлпі жігерлі, маз- муны эралуан бай, сондықтан ол менімен бәсекелес біреу шы- ғып калар деп корыкпаса да болады. Бірак Кольцов өлеңдері қанша көркем болғанымен түр жағынан алғанда біркелкі, біріне-бірі уксап, әрдайым біркалыпты карапайым болып ке- леді. Кольцов тек халық акыны ғана емес,,бул уғымныц дә- режесінен жоғары адам, себебі оньщ өлеці кез келген кара­ пайым жанның бәріне түсінікті болғанымен, оның ойына еш- кімніц де өресі жетпейді; әйткенмен Қольцовты улттык акын

деп те атауға болмайлы. себебі онык алып дарыны халык ка- рапайымдығының шеңберін аттап шыға алмайды. Кольцов — данышпаи карапайым жан, онык ойынан ғылым-біліммен тэр- биеленіп жетілген адамдарға тән мәселелер туып отырады, 01- рак. акын сол мәселелерді халық поэзиясы түрінде баяндаиды. Сондықтаіг онын шығармаларын баска бірде-бір тілге аудару- ға болмайды, ол өз ортасына, езіііік отандастарына ғана түсі- нікті. «Иван Васильевич патша мен оның опричнигі жоне жас купец Калашников туралы» атты поэма Лермонтовтын орыс өміріиін. күнделік табиғи көрінісіи халык. поэзнясы түрінде суреттеуге кудіреті еркін жететінін дәлелдейді. Ал акынііык баска шығармалары орыс рухында жазылғанымеп түр жағы- иан бүкілэлемдік болып шығады. Ол калыптагы поэзия табн- ри дәрежеден асыи, көркемдік дәрежесіие котсріледі, еоидык- тан ол улттык касиетін сактаіі отырып қяй гасмрла болса да, кай елге болса да үйлесімлі болады'. 1839 жылы «Отечественные записки» журналыныи окі кі- табына басылғам небары екі олеиді таліашалап, журт Лср- монтовка назар аударып, зор үміт артарлы қ акын дсп жат- канда, Лермонтов «Бэла» дегеи прозамен жязылган новестін жариялады. Бул окыйға журтты сүйкімді бағытта тикдаиды- рып, жас дарыннык күшін молырак ашып, оиыц ксц өрісті, сегіз кырлы екенін сыйпаттады. Лермонтов өлендерінде кая- дай дарынды болып көрінсе, повестінде де еондай дарынды болып көрінді. Повесть журтты әдебиеттін жартымды түрімен кмзыктырайын деген талаптан тумағаны, авторда журттык істеп жатқанын мен де істеп бағайын деген еліктеу де жок екені, ол повесть Лермонтовтық өлеңдері туған туйык бастау- дан туғаны бірден-ак байкалды .О л бастаудың кайнар көзі шабыттан басқа ештемеге бет бурып бултактамаймын деген творчестволык дегдар мінезге негізделген еді. Сөйтіп лирика- лык поэзия мен казіргі өмірді баяндайтын повесть бір талант- тын. бойынан табылатын болды. Поэзияныц мундай үш кайна- са сорпасы қосылмайтын тектері бір адамның дарынынан шы- 'УЫ осы күні жиі ушырайтын нәрсе болуы ыктымал. Творчест- восында лирикалык эле.мент үнемі үстем болғанымен Шиллер мен Гете эрдайым өрісін кең салып, лирик, романист, драма­ тург болып отырады. «Фаустык» өзі де драмалык түрмен жа- зылган лирикалык шығарма. Осы күнгі поэзиянын. басым түрі роман мен драма; эйткенмен лиризм поэзиянын ортак элемен- Г н ^ « Па а*|ЫП 0ТЫр• себеб'. лиРизм жалпы адамзатка ортак ней гРб'Р *алык-та, эрбір акын да творчествоны лиризм- ■ 2 “ ВальтсР Скотгын өзі де романға лирикалык поэмалардан көшкен болатын. Тек Терістік-Америка Штагта- ж*„:ЛеГ Н,ОВТВД өленлеР‘ жуырдэ жеке кітап болып шыкпак Ол 10

рынық әдебиеті ғана Купердің романдарынаи басталды. БІ- рак романнан басталған әдебиет те, ол әдебиетті тудырған Терістік-Америка Штаттары да ережеден тыс, таныркарлык болмыстар. Мүмкін бул жағдай терістік-америка әдебиеті ағылшын эдебиетімен сабактас болуынын нәтижесі шығар. Біздін' әдебиетіміз де адамды такыркатарлык: Батыс Европа- да өмір сатылап салмакпен дамып еді, ал біз алай-дүлей кып кимелеп, Европа емірінің бар кезендерін бір сапарда кешіп өтіп жатырмыз. Біздіц поэзияда лирика тек Пушкинге дейін ғана басым болып еді. Пушкин лиризмге узак бөгелген жок, узамай поэма жасауға көшті, поэмадан өтіп драма жазды. Пушкин өз заманынын толык, екілі еді, ол роман жазуға да кулаш созды: '837 жылы шыккан «Современник» журналында оныд «Улы Петрдік арабы» атты аякталмаған романыныд алты бөлімі (жетіншісініц бас жағы) басылды. Ол романнык төртіиші бөлімі бірінші рет 1829 жылы «Северные цветы» журналында жарияланған еді. Повестерді Пушкин өзініц мез- гілеіз үзілген өмірініқ соцғы жылдарында жаза бастаған еді. Дегенмен лиризм, өлеңмен жазылған повесть (поэма) және драма оның каламындағы калаулы салалар сыякты, өйткені оның прозалық тәжрибелері өлеішеріне тек келмейді. Оныц лоэмалары мен драмаларына карағанда ец жақсы деген по­ веет! «Капитан кызы» әлдекайда төмен жатқанын көреміз. Ол повесть лоэзиялык және көркемдік журнактары мол, өте жак­ ты әдеби шығарма ғана. Ал Пушкиннің баска повестері, әсі- ресе «Белкиннің повестері» деген кітабы кілең көркем әдебиет казнасына жататын нәрселер. Мүмкін, ертеде басталған ро­ маннык аяқталмауы да сол Пушкиннік прозаға шындап бой салмауынық салдарынан шығар. Лермонтов прозада да өлеқ жазғандағыдай өз бойына сай шығып отырады; ілгеріде көр- кемдік дарыны кекселене келе оныц драмаға да сөзсіз жететі- ніне біздің сеніміміз кәміл. Біз жорамалды вегіэсіз айтып отыр- камыз жок: Лермонтов повестерінде драмалык әрекеттердік молдығына сүйеніп және бул заманның рухында бір адамның дарынынан поэзиянық барлық түрін туғызарлык колайлы өз- гешелік барын еске алып айтып отырмыз. Соңғы жағдайдыц ерекше -манызы бар. Өйткені эр халыктық искусствосынык тарихи даму жолы бар, әрбір акынның мінез, әрекеті сол да­ му жолына орайлас қалыптасады. Егер кешірек туып жасаса, өзінен бурын жасаған өзі дәрежелі адамдар бар болып, со- лардыц тәжрибесін пайдаланса, Пушкин де улы лирик және драма жазушы болумен катар, улы романист болып шығар еді. «Бэла» жеке алып Караганда мүшесі түгел кызғылыкты повесть сыяқты корінгенімен аяқталмаған, кейін «Отечествен-, ные записки» журналында жарияланған «Фаталист», «Тамань» реуішті зор шығарманың үзіндісіне уксас нәрсе еді. Қазір ол

бөлімдер «Максим Максимыч», «Печориннін журиалыиа бег ашар», «Княжна Мери» деген бөлімдермен косылып, «Біздік заманымыздын геройы» деген атпен тутас бір кітап болып шыкты. Автор кітапка бул атты ойламай, калай болса солай коя салды деу орынсыз. Сондай-ак атына карап кортынды шығарып, повестік екі кітапшасындағы окыйғалар бір адам- ның ғана әцгімесі деп карауға да болмайды. Әкгіменің ролін автор бір адамнын мойнына арнап артты деп алданбау кереч. Бүкіл повестке аркау болған бір пікір бар, ол пікір адам ар- кылы бейнеленген, барльж, экгіме атаулынык геройы да сол адам. «Бэлада» ол адам жумбак жан болып көрінеді. Повесгегі бас кейіпкер кыз алакандағыдай айқын көрінеді, ал бас ке- йіпкер жігіт озімді ешкімге танытпайын деп, жалған атпсн жүрген сыяктанады, сыры ашылмайды. «Бэладағы» оқыйға түйініне қарап сіз окыйғаның аяғы баска бір кызғылыкгы, жумбак сырлы, коркынышты повестке апарьш соғады-ау деп ылажсыздан жорамал жасайсыз. Акыры автор геройды Мак­ сим Максимычке жолыктырып, Бэла туралы Максим Макси- мычке әңгіме сөйлетіп, іздеген адамынды алдықнан шығарған- дай болады. Бірак сіздік кумарыңыз таркамайды, кайта яртз түседі, Бэла туралы - әнгіме сізге әлі де жумбак бола береді. Ақырында, Печориннің журналы автордық колына түседі, ав­ тор журналга кіріспе жазып, романный, идеясын медзеп кана лйтады, бірак, ол мензеу романның геройымен таныссам дегеи сіздіқ кумарлығыньізды бурынғыдан да шаптай түседі. Роман- дағы «Тамань» атты поэзиялык касиеті өте астам әңгімеде ав­ тор ромаііының геройын өмірбаянын сөйлеуші етіп көрсетеді, соның салдарынан жумбактык қызығы еселеніп өседі, бірак шешу берілмейді. Акыры, сіз «Княжна Мериді» окуға кірісесіз. туман ыдырай бастайды, жумбак шешіледі, романнық негізгі идеясы элгіндсйде денені торлайтын улы сезім сыяқтанып сіз- ғе жабыса түседі де, өкшелеп соңыкыздаи қалмайды. Ақыон сіз «Ф аталист» о.кыйсыз. Бул эқгімсде Печорин герои емёс, көзі көргенді сөйлейтін әнгімеші ғана, «заманнық геройы- ның» тулғасын толыктырарлык ешкандай нуска да онык бойы- нан сіздің көзщізге ілекпейді. Бірак тақыркарлык хал туады: и з псчоринді әлдеқайда терендеп уғынасыз, ол туралы бурын- Романды с,.кел!_:п_о_3т_0ыгРрғ_сае_нз_д' ма сіздің жүрегінізді тербеген се- зімдер сайып. болып улғайып, толык эсер ту- Караганда о в - н” ™ Г “„ н ™ г ? Й І \" “ Ке,” К' г \" ' р 61р адамның манына ж»Я- . . . . . болалы пйи. * » « д а И Ж боәарініңд ]кіндігі с м жалғыа ... і....іалган жан лай-ляй бо- сзбен бірге оған сүйсіне қарайды, біразы тітірке-

не қарап жек көреді. Осынша толқынданып мол эсер кайдан туды? Ол эсер романный пікір желісінін. ширактығынан, ту- тастығыиан туып отыр. Романныц жеке бөлімдері кыйындасып туғас мүше боп куралған, әрбір кейіпкердің ролі лайыкталып орнымен дәл бөлінген, ақыры, шығарманың төрт кубыласы тугел толык болып шыккан. Бір өзекті жыйнақ пікірге курыл- ғандыктан окыйға ойдағыдай кыйындасып отыр. Көркем шығарманық кандайьшың болса да мэні — оиын болмыс мумкіншілігімен болмыс шындығы болып шьіғуынын зақды процесінде. Суретшінің рухына пікір көзге ікөрінбес дән секілденіп душар болады, сол дән колайлы кунарлы шымда молайып, дамып, белгілі форма курайды, шалкып, сулуланып, жанданып, бейне иемденеді, акырында атымен жаңарып, өзал- дына тулғаланып, «есек бір элем болып шығады. Ол әлемнің бар мүшесі орнына лайык сай, жеке мүшелері өзалдына тір- шілік етіп, өзалдына толык образ болып көрінгенімен туп негізінде тутас шығарманык бір канаты боп кызмет атқарады, соны толыктырып, жалпы әсерлігін эрттыра түседі. Сол секілді арбір адам да өзалдына толык тулғалы жан: оньщ денесі сан- сыз жеке мушелерден куралғаи; жеке алғанда әрбір мүше өзіне тән формасы бар тутас, толык, кәміл келбетті болып кө- рінеді, бірак әр муше жанды дененін жанды мүшесі болған- дықтан бәрі топталып тутас организм курайды, бөліп-жаруға болмайтын жанды — индивидуумды туғызады. Жаратылыстын төменгі сатыдағы бытыранды заты — минералдан бастап, ен жоғары дәрежелі заты — адамға дейін дүниеде я бірдемесі жетпей жатқан, я бірдемесі оғаш жатқан ештеме де жок, бәрі орнымен жаралған; әр муше, әр жулын көзге ілінбес кішкене болса да кажетті, өзіне лайыкты орында: осы , табиратгары сыяқты искусствонын шығармаларында да аякталмаған, шала, жетпей жаткан, немесе басы артык жатқаи ештеме болмасқа тиіс; әр коріністік, әр образдың кажеті, сыбағалы орны болуға тиіс. Уйымдасып, қыйындасудык нашарлығынан табиғатта да піалағай, аксак-токсак жаралған нәрселер бар; бірак олар соя кемшілігіне карамай тіршілік етіп жатса, кемтар мушелер де- ненін маіщзды бөлімшесі болмағаидығынан, олардың кемтар- лығынан тутас денеге елеулі кемшілік келмеғенінен деп санау керек. Сол сыякты көркем шығарманык денесінде де кемшілік болуы ыктымал, ондай кемшілік щығарманык жасалу процесін- ніц оншалык дурыс дамымауынан туады, яғни суретшінік тала- бы мен ойынык не шамадан тыс артык, не шамадан тыс тапшы жумсалуынан туады; немесе суретші жасалған нәрсені рухын- да көп тербемегендіктен, белгілі образ болып кәмілденіп тул- ғалануға мүмкіндік бермегендіктен туады. Ал ондай шет-пуш- пақтаған кеміпілік шығарманың көркемдік негізін және кун- дылығын жоя алмайды. Бірак табиғатта жеке мүшелердік 13

ды. Тек осы реуішті шығармалар ғғ;ана жағдайға, ыкғайға кар айи икемделугёс, КкаІІйИт-іаадАаанм ж асалуғ?аа т..и..іVс,; сулу-л-ы---ғ-ы- —ме-н қа- тар олқылығы бар деп те осындай шығармалар туралы айты- лады. Ал шын мәніндегі көркем ш ағарм ада сулулык та, кеи- шілік те болмайды: ондай ш ы ғармалардың тутас тулғасын каре білген адам, оныи тек сулулы гы на да көз токтата білаш. Көркем шығарманык тутас аркауын көзі жетіп көре алман, жеке бөлімиіелеріне көз тігіп есі дал болатын эстетикалык сезімі мен уғымы өріссіз адам ғана өз ойының кораштығын шығармаға жауып, онын. бойынан көркемдік пен кемшілікті катар іздеп әуре болады. Жалпы өмірге ортак рух бар. Ж еке кубылыстар аркылы сол рухтан мүшеленіп жеке заттар пайда болады. Әрбір жалды организм рухсыз болмайды: организм бар жерде тіршілік бар, тіршілік бар жерде үнемі рух та болмақ. Сондыктаи та- биғатта усак минералдан және тозаіш ан бастап адамға дейи барльгк зат жалпы өмір рухынан ж еке өмірдік мүшеленіп ба- ліну нәтижесінде пайда болған. Искусствода да осындай «в- бүкіл элемге ортак идеядан толы к мүшелі жеке образдар туда отырады. Колмен жасап болмайтын заттарды тудыратын про- цестің түп 'негізі, уйткысы организм. С ондай-ак табиғит ИЙ искусствоныц жемістері де сол процесс аркылы туып отырЯЙВ- Сондыктаи да табигат пен искусствоның жемістері шыңы ҚЙ- ған тутас тулғалы, толык мүшелі, бір сөзбен айтканда,-

тігенде ал ішкі нәрін көкіліне токып, мән курайды. Бундай уғымпаздык, танушы мен танылушынык уксастьіғынан, дәлірек айтсақ, екеуінін теңбе-тенділігінен туады. Бірак сол теңбе- тендіктің өзі зор дамуды тілсйді: дамымаса уғымпаздықта му- калып, сураулар жауалсыз калады. Ал кімде-кім білемін деген затымен текбе-тең болмаса, ол ушін мәнсіз дыбыс болып т и ­ рады; онын кулағы да свзді есгиді, бірак акылы селт етпей ме- ңіреу калпында кала береді. Сондыктан да біздін сөз қьш отыр- ған мэселеміз қаншалық жеңіл болса, соншалык ауыр, оған жа- уап беру де бір жағынан алып Караганда жеңіл, екінші жағы- нан алып қарағанда ауыр. Дегенмен біз табигат пен искусст- водағы өзалдына бекінген туйықтық деп атап отырғанымыз- дың не екенін түсінерліктей идеяға икемдеп, окушыларга жөн сілтеуге тырысалык. Сіздер гүлденген өсімдікке көз салса- кыздар, онын өзіне тән формасы бар екенін көресіздер. Сол форманык аркасында сіз көрген өсімдік элемдегі жан-жәндік- тен өзгеше болуы өзалдына турсын, өзімен тектес, түрлес өсім- діктерден де өзгеше болып, өз келбетімен көз тартады; онык жапырақтары алакандай болып тек жайылып ескен, колмен пішкендей әркайсысы орнына сай өскен, эр жапырак өте када- ғаланып аскан камқорлыкпен, шексіз шеберлікпен жасалып, жеке сызықтарына дейін безелген... Оның гүлдерінде сулулық дегенің шалкып жатыр, оның бойында сансыз тарам-тарам тамырлар, көз тунар бояу кубылыстарьі, жаркырағак нәзік гүл бар... АдаміГы мастандырарлыктай ацкыган тамаша исі кан- дай!.. Біз бэрін саиап бітірдік пе? Қайсысын санап таусасык! Соның бәрі тек сыртқы форма—ішкі көркемдігінік сырт көріні- сі: ғажайып бояулар өсімдіктер ішінен шыкты, кеудені жар- ран тамаша иіс онын, бальзамдай тамылжыған демі... Онын тулабойында уялаған тамаша мол элем бар: онын ішінде емірдік өзбетінше әрекет істейтін лабораториясы бар, айтып болмастай укыптылыкпен жасалған нәзік жіңішке ыдыстарды бойлап өмір нэрі ағып жатады, рухтын көзге ілінбес эфирі самалдай желпеді... Бул болмыстың басы және себебі неде? Сол кубылыстың өзінде: өсімдік есіп турып дәннің өэіне уя- лаган болатын. Дәннік тәнінде болашак өсімдіктін тулғасынык да, тамырынын да, сулу жапырактарының да, исі аңкыған, жайкалған гүлдерініқ де урығы болатыні Байкал отырсыздар, әлгі кішкене гүлде өсімдік тіршілігіне керектінік бәрі бар. Өмір де, өмірдің булағы да, кубылыс та, кубылыстык себебі де, өсімдік те, барлық қажетті зат та, мушелер де, өсімдіктік ыдыстары да сол гүддің өз бойынан табылады. Ал енді сіз сонын бәрінін басы мен акыры кайда деп білесіз? Сіз көріп отырсыз, өсімдік өзіне-өзі кәміл, бар кажеті өз бойында толык, артык жатқан я жетпей жаткан ештемесі жоқ, ол жан- д ы , өзалдына өмір сүріп отырған зат; ал сонык емірінік теті- 15

гі, онық дара тіршілігініқ шығар көзі кайда деп білеміз? Қайда? — сол заттык взінің ішінде, сондыктан да ол түп-түгел тутас, толык, жетілген, кыскасы — өзінен-өзі туйыкталып кә- мілденген оргамикалық зат болып отыр. Ал өсімдік жермен байланысты, ауелде жерден шығып дамиды, тамак боларлык және тіршілігіи сактарлық азыкты жерден алады; енді жану- арды алып карасақыз: ол өзбетімен жүре алады, бар мүшесі онын денесіне кайнасып біткен, оны жерден шығып, шымға өсетін өсімдікпен де салыетыруға болады; өсімдік шыратын шыммен салыстыруға да болады. Ж ануарды ң сырт пішініне карап біз кубылысты ғана кереміз; ал ішін актарып Караган­ да қубылыстың шығар көзін де көреміз: сүйектері өзара тара мыс, сікірлермен байланыскан, буындарының жжтеріиде ше міршекті майландырып туратын лимфа бар, ол іштегі арнау- лы бездердеи сарқылып куралады, мускулдарда тарам-тарам жүйкелер бар... Б ір ак ішін актарғанмен де жануар жаратылы- сының бар сырын сіэ аша алмайсыз. Сіз миллион есе зорай тып көрсететін микроскопты алыныз, — организмнін шек сіз, сансыз іліиісін көріп тац-тамаша боласыз. Өмір қунары- на ылғал нәр бсретін тері санлауларын тек санап шығу үшін сіздің өміріңіздей мын омірдін жетпейтініне ден коясыз. Әрбір кылдай тән тіні, әрбір жулынның тарамы тутас муше үшін кажет нәрсе екенін, түгел тулғаның формын бузбай оларды алып тастауға да, ауыстыруға да болмайтынын көресіз. Ек кіш- кеие деген мушенік ішінде көзге ілінбес атом сыяқты бос жер жок. Ішкі әлем сыртқы формамен тіршілік тіінімеи байланысты, біріне-бірі уштасыгг туйыкталып, акырыида бүкіл дене өз жаратылысымен өзі туйыкталған зат шьіғады... Осы турғыдан алып карағанда адам баска жануармен салыстарғанда өте жоғары сатыдағы тацыркарлык зрелище. Адам табиғаттын, өмір сырымен карым-катнасты, сатылас тутас; бірак ол өзі- нен баска олемді өз акылы заңынық өмір алкасына шыккан керішс) деп бағалайды. Улы уйтқы өзіне-өзі айналып көз салып, езін-өзі тануды талап еткен. Ақыры ол улы уйтқы адам тәнінде өзшен-өзі тосыркап, бөлініп, сол тәннен өз мүшесін тапкан, Жалпы жәие айырмасыз нәрсе адам тәнін- ™ ™ еке. және еРекше болды, акырында сол жекелік және жалпын.ы /а н ы п , соған кайта оралатыи й^гл'п,,?У Т даН жекені*. бөлініп, өзбетімен кәмілденіп ту- табиғятт-а* 7 а и п Т лүлиедеп тіршіліктің негізгі зақы!.. Ол заң лдыыб. Сондыктан *жебк0еЛлСеан’уисзкаунсыснтвыоңдасыдраыснонадшайу әирсеккуестстжваосасйы-- сстуорееттшшіш*іщнМбпрууххЬыыннаШеШтуУскбе0нЛЫсПоцтабтыоллыадкы, ' кТевсоеркч. есттавмоалмыпка. лпғіякнір ып уаымоасады. Сіздер «уйымдасады» (коөрргкаенмизушеытсгяа)рмдаегбеои'-

сөзге иазар аударыңыздар: тек органикалык нәрсе ғана өзі- нен-взі дамиды, тек өзінен-өзі дамыган нәрсе кесек және сай мүшелі ерекше болады, жанды тулгаларымен жалпы денеге бағынадьі. Мысалы, Вальтер Скоттын романдарында саиалуан кейіпкерлер бар, ол кейіпкерлер біріне-бірі атымен уксамай- тын, ромаида біріне-бірі кайшы сансыз окыйғалар, соктығыс- тар болды, әйткенмен роман бой-бой боп бөлініп калмайды, саналуан окыйға сізге тутасып эсер етеді, романнык кесек бір нәрсе екенін сіз сезініп отырғандай боласыз. Сынаптай тол- қып, ауысып, езгеріп жаткан көп кейіпкерді, сан оқыйғаны көргеимен окушы адаспайды, романнык тутас аркауы оны же- телеп отырады. Романның кесек мүшелі дара болып көрінгені сыякты романдағы әрбір кейіпкер де өзалдына тіршілігі, тала- бы бар адам болып көрінеді; ол сіздін, көзіқізге толык келбе- тімен, өзіне тән өзгешелігімен көрінеді, сіз оны ешуакытга умытпайтын боласыз, егер умыта калсаңыз, романды қайта оқый калсаңыз, — мысалы, 20 жыл өткеннен кейін, сіз ол кейіп- кердіц өзікізге таныс екені, бурын оны бір жерде көргенінізді бірден-ак білесіз. Романда тутас тулғалы болып көрінетін не? — Колорит, өзіне тән өзгешелік, тағы бірдеме — міне роман- .яын тутас тулғасын куратын осылар. Бірдеменің не екенін Цшып айтуға біз сөз таппадык. Катерікізді актарып байкас- һырсақыз, романды окып шыкканда жеке сөз, жеке окыйға- дан гөрі ойынызға уялап калған бірдеменің барьга көресіз. романнын кейіпкерлері де, мазмуны да сіздіқ есіңізден алда- «.ашан шығып кетті, бірак: «Ламермурлык калықдьгк», «Иван- гое», «Шотландиялык пуритандар» деген сөздермен тіркесіп сіздің ойыңызға саналуан уғымдар пайда болады... Әрбір ро- манныц өзіне тән дара өзгеиіелігі я көзге шала ілінген елеске, я аспан әлемінде күмбірлегея музыка аккордына, я жаныңыз- дан самал желдей соғып өткен аккыған жупар иісіне уксай- ды, — әйтеуір ол сағымда қалкығандай болып, сіздік көз ал- дықыздан кетпейді... Осы айтканымыздың бәрін Лермонтов мырзанын романы жөнінде де айтсак. орынсыз болмайды. Романда аркаулы не- гізгі пікір бар. Роман сырын уғыну ушін біз онык мазмунын даму үстінде бакылауымыз керек. Кітаптың мазмуны журтка машық. Роман автордық Тифлистен Қойшағыр алкасы аркылы асқан сапарын баяндаудан басталады. Автор іш пыстырарлык усақ-уланға бөгелмей бізді жер жайымен таныстырады. Оньщ очерктері каншалык кыска болса, соншалык өткір, әсерлі, әсіресе таңдандырарлык нәрсе,—соның бәрі эншейін жол сок- ты жанап кана айтылған сыяқты. Автордык алты огіз жек- кен арбасын бірнеше осетиндер итермелеп келе жатады; автор бір уакытта артына қарап, өзіне жуық төрт вгіз жеккен арба 2-1101

келе жатканын, арбаныи иесі кішкене қоркормен шылым тар- тып арбасынын соңында жүріп келе жатканын көреді. и л келе жаткан жасы елулер шамасына келген, бет кескші коңьфлау офииср болады. Офицер пысык, ажары таймаган болады, бірак онын мезгілінен бурын ағарған мурты оғаш көрінеді. Автор офицердің жанына барып басын иеді; анау үн катпаи, жауап кайтарудьщ орнына аузынан шылымының түтінін будактата береді. «Сізбен сапар жолымыз бір білем?» Офицер тағы да үк катпайды, басын иеді. «Сіз, шынында да Ставропольге бара жатырсыз ба?» — Ие, солай... казна заттарын апара жатыриын. „ «Сіздін ауыр жүкті арбанызды терт өгіз ойиай-күле еркін тартып ке- леді. ал менік бос арбамды алты өгіз мына топтанған осетиидердін не­ легален зорга әкслс жатыр,— муныд мэнісі калай, айтыныэшы?» Ол Куйна лүлімсіреді дс, мараи салмакпен карады. — Сіэ Кавказга жуырда рана келген боларсыз? «Бір ж----------------- — ' .......... іі рет жымыйды. Неге күлімсіредікіз?» - Жай, аншейін! Мына аэ дын ие айкайлап сайтам біледі деймісін. Олардың не а1 _ канын өгіздер түсіяеді; мейлі _____. осетиндер өз тіліндв айкайласа,~өгіздер табандап турь .. Булар .тар! Ола. . а кумар-ак .. бул буэыктарды ||> и ш п орадца да акта сурац а сні олар алдай алмайды! алай, бул арада көптен бері қызмет істейсіз бе?» мен бул арада Алексей Петровичтің тусында д; . Мен жвиімді айтып бсрдім. Міне өстіп автор романный. енкызыкты кейіпкерлерініа 61- рі карт офицер; оның жүзі күн шалған коныр, мінезі жупыны жоне сптсп өрескелдеу, бірак жаны тамаша аяулы, жүреп алтын. Оны образ болып, керкем жасалуы жағынан Вальтер Скотт пен Купердін романдарындағы оригиналдык характерлер- мен салыстыруга болады, бірак ол атымен жана образ бол- гандықтан, рухы да таза орыстық болғандыктан Скотт пев Купсрдік кейіпкерініц бәрінен де өзгеше. Өнерпаз акын тан­ дыр толкынымен белгілі жағдайда душар болған кейіпкердіК характері калай да.мып куралатынын іс жүзінде шешуге тиіс. Максим Максимыч табиғатган сүйкімді, жаксы жалды, адам- гершілігі бар адал жүрөкті болып жаралған. Вірак оның жаны мен жүрсгі баскаша жағдайда калыптвсып, кекселенді. .Оныд

калыптаскан ортасы кыйын және ауыр кызмет, канды соғыс, шетген жан кірмебтін тау корғандарындағы саяк өмір болды.. Ол өзіне бағынған солдаттар мен нэрсе-кара айырбастауга ке- летін чсркестерден баска ешкімді көрген жоқ. Бірак Максим Максимыч устамды; ол «пері соккан» деген сыякты үйреншікті өрескел сөзді, «мын бомбы» деген сыякты әскери сөзді сан рет кайталамайды, немесе ішімдікке салынбайды, я шылымға кумартпайды. Максим Максимычтың сыры дүниеге көзкара- сынан, калмптанған әдетінен, тіршілік салтынан, әрекеті мен сөз әлпінен айкын байкалады. Оның әрекеті мен сөз сөйлеу әдеті дс кунделікте калыптасып куралған мінезі мен дүние тану әдісінен туған нәрсе. Максим Макснмычтың акыл өрісі тар; бірак оған оның өзі кіналі емес, алған тәрбиесі кіналі. Ол «тіршілікті» «кызмет ету» деп түсінеді, және баска жерде- емес, Кавказда кызмет істеу деп түсінеді; «азиялыктар» оныи. ата жауы: олардын бәрініқ де өтірікші екенін ол күқделікті тэжрибеден біледі. Олардың батылдығы кан ішіп, талауға ку- марлыктан, талап жүлде алам деген үміттен туатыньш Мак­ сим Максимыч жаксы біледі. Ол оларға алдатпайды, егер біреу байкаусызда алданып қалса, немесе аракка деп акша беріп койса, ол жаман кыйналады. Осынын бәрін ол саран- дыктан істемейді, жок, атымен олай емсс! Ол кедей, бірак саран емес, және ол ақшаны бағаламайтын адам сыякты, 61- рак ол алаяк «азияльгктардыд» акниег адамдарды алдал жат- каһын көре турып, тыныш отыра алмайды. Міне оның өмірде көбіпесе көретіні, немесе көбінесе сөз кылатыны осы мәселе. Бірак сіздер оның характер! туралы кортынды жасауға асык- паңыздар, оиымен жаксылап таныссаныздар, — катан жағдай- да мінезі катыгезденіп кеткен адамныц темірдей кеудесінде мейірімді жылы жүрек, тіпті нәзік жүрек соғып жатканын. көрссіздер; адамзатка жанасымы бар нәрсеніц бәрін ол ин- стинктімен сезіп, жан аямай агсалысып отыратыныи көресіз. Өз уғынуыаша туйык болғанымен оныц жаны сүйіспеншілікке, кайырымдылықка кумартады. Осы сырдың бэрін көріп сіз жупыны, жүрісі мен мінезі өрескелдеу, сөзге саран Максим Максимычты жаксы көріп кетесіз. Тэжрибелі карт штабс-капигаинык айтқаны келеді: осетин- дер анкау офицерді коршап алып, аракка акша бер деп са- лык салады. Бірак Максим Максимыч айбатпеи акырьш ка- лып, оларды бытыратып жібереді. «Булар осынлай хялыкЬ —дейді ол: «орысшылап нан сурауға да тілі келмейді, ал «офицер, дай на водку!» (Офицер, аракка акша бер!) легенде тацдайлары такылдайды... Меніңше, булардан татарлар тәуір,. тым болмағанда олар әйтеуір арак ішпейді». Ақыры жолаушылар станцияға жетіп, сакляға кіреді. Оныц ауыз уйі толған сыйыр мен кой болады, төр үйінде жерде от. 19

„ „ „ - а к а т о « И огаралы. Табадагі тесіктеи жеа Л р тігіп, коркормен шылым тартуга кіріседі. «Сорлы жакдар екен -ыналар. , - - « Ш ™ *** таныркап карал „У Ц ^м Г м ! — Нанасыз ба. нанбайсыэ б», булар түк істсй білмсйді, білім алуга тук кабілеттері жокі^БЫ » \"®££ мен ыкыласы жок: булардын бірдс-біріпід колында 1 іі дурыс н керыейсік. Нагыз осстнндер. мінс, осилар! а одікіз?» Г ’Г \" . . , Ш . т— ол камалды білстіи бе едініз? — «Естігснім бар». — Ие, жаркыным, бул каиішерлср біздік мазамызды алып-ак ои осы куні, кудайга шукір. саябырырак. бір кезде корранішн ж уэ^ ___ дойнына аркан 'түсіп. не каракусына ок тистін. Неше ___ л өздері жаужурекі.. — «Сіз талай кауыпты окыйраларды басыныздан кешірген шымр- ■еыз-ау?» —дедім мен. не болып, нс койғанды білуге кумартып. — Қезіндс талай окыйралар болды ғойі Содаи ксйін карт муртынык сол жак кыяғ в шыйратып, басыв салбы- ратып. ойға кетті. Міне Максим Максимыч бар сырымен, дуниеге көзкара- сьшен, өзіне тән сөз элпімен — сіздіи көз алдыңыздаі Сіз ояы злі жвндеп көргеи де жоқсыз, жөндеп таныс та емессіз, эйт- кенмен сіздің көріп отырғаныңыз оқыйғаныц жігін жанастыру үшін автор ойыиан шығарған елес. немесе, ацгіменің дөңгеле- тш айналдырушы смес, типті кейіпкер, оригиналдык. характер жаиды адам! Міне анык суретші ндеалын осылай етіп жа­ рыкка шығарады: екі-үш мшезін сызып тастаса, сіздін алды- цызға тірідей көзбс-көз келіп турғандай характерлі кейіпкер пайда болады, сіз оны сшуакытта умытпайсыз... «Содан кейін карт муртыныц сол жак кыягын 'шыйратып басын салбы- ратып жіберіп, ойға кетті». Осы аз ғана жупыны сөз канша сырды баяпдап турған жок па, осы сөз Максим Максимыч- тыц жүзініц бейнесін баттыйтып көрсетіп отырған жок. па, окушыныц кумарлығын да мейлінше арттыра түспей ме?!. Максим Максимыч алдына койғаи бір стакан шайды алып, 'бір урттайды да, өзімен-өзі сөйлсскендей болып: «ие талай оқьгйгалар болды»— дейді. Ал біз тағы да біраз уақыт автор- д а н өз сөзіне жол береміз. Карттык лепті сөзі менің үмітіме куат бергендей болды. Кавказ*» узак уакыт кыэмет Істегсн карггардык сізге энгіие айтуға криар екевія йен оілем; анпмслеу мүмкіішіілігі олардың кодына онай тусе бсрмейй « Й К * б1Р жа” бармас туйыкта ротасымен бес жыл турады, сол 6« “ зЛдрав' иеяшжк,мелаЗдюрадвестйдвуі)й.тАелдеэпңгтінеелайестіппа,йдерыме(Фк еклыьдлфарелбыелқь аманд»=- кавда свз олар-

да кап болады; коршағаннык бәрі тағы халык, күв сайын төвген қауып;. айтып жеткізе алмайтыи окыйғалар болды, ондай окыйғалардын сирен жазылатыныва ылажсыздав өківгендей боласыз. «Калай, шайра аздап ром косып ішуге ыкыласыныз жок па?»— дедіч мев онгімелсеіме.— «Меніц Тифлистеп алып шыккан ак ромым бар; кури — «Неге ішпсйсіз?» — Жай, эншейін. Ішпеймін деп ант бергепмін. Менік подпоручик ке- зімде, бір күні біз өзара іштік. түнде тревоға болды; біз жайракдап сап- тыи алдына шыға келдік, бірак Алексей Петрович біліп койып, бізді» сыбағамызды берді. Қудай сактасыв, ол жаман ашуландыі Сотка бере- жаздап барып, зорға дегенде басылды. Окыбға обда жок жерде оралыо калатын: жыл бойы турасьін, тірі жапды кормейсіқ, сейтіп жүргенде арак алдыннан шыккан сон,—өлдім деп санай бері Қарттын сонғы сезін естіген сон мен үмітімді жоя бастадым. — Ал мына шешендер кыз узаткан той болып, я ас боріп, бозаиы ішіп алса, кылышты жумсай бастайды. Мен бір жолы жанымды зорға. аман алып кутылдым. солардың бір князінің үйінде қонакта болып едім.. — «Айтыцызшы, байланыс қалаб басталды?» Міне «Бэланың» поэзиялык тарихы осылай басталадьг.. Максим Максимыч оны өз тілімен, өзінше баяндай берді; 61- рак, одан әцгіме суйылған жок, кайта қызғылыкты бола түсті. Сүйкімді Максим Максимыч өзі абайламай отырып акын бо­ лып кетті, оныц әрбір сөзінде, әрбір сөйлемінде шексіз поэ­ зия бар. Акын Максим Максимычке әкгімені бейтарап айғак ретінде айткызып кояды да, бірак Максим Максимычты бас кейіпкердей етіп, энгімедегі оқыйғамен тығыз байланыстыра- ды, екінші бір тамаша нэрсе, окыйғаның сырына Максим1 Максимычтың көзімен қарап, терең бойлай білгенде, әнгімені барып турған қарапайым, доғал тілмен баяндата білген. Бірак әкгіме турі өте көркем, журекті тебірентерлік, тіпті күлкілі жерінде де өте күиггі болып шыккан. Осынык бәрін көріп оты­ рып, кайсына таныркарынды білмейсік. Максим Максимыч Теректін арғы бетіндегі корғанда кыз- мет істеп турғанда онык қарамағына жаңадан кызметке бел- гіленген бір офицер келеді. — Оның аты... Григорий Александрович Печорин еді, мен жалтақта- май айта алам,—ол бір сүйкіыді жігіт болатыи; бірак аздап мінезі оғаот- тау еді. Соғып турған жанбырда, салкында ол күнімен акда жүретін; баска журт жаурап кажыйтыя, онын ойына кіріп шыкпайтын. Ал кейде үйде отырады да алады; желдік демі келіп тур, суык тиіп калыпты дейді; терезенік какпасы сарт етсе, селк етіп, к?п-ку бола калэды; менің квэім- ше тағы кабанға тайсалмай жалғыз барып журді; кейде сағатгап үв кат- пай отырып алады, кейде көкілдеаіп энгімеге кіріссе, күлйдеи шегін. катып өлесік. Ие, оғаш міндері көп жан еді, өзі дэулеггі адам болса ке- рек еді: асыл жыяздары сансыз кеп болатын!.. «Ол сізбен бірге узак уақыт гурды ма?»—деп сурадым меи. — Шамасы, бір жылдай ғана. Бірақ ол бір жыл менік есімнен пгыға Коймас; ол мені талай шиеленіске іліктірді, тех бірак опың атып атағанда> жаман еіптемені еске алиай-ак кояйын! Түрлі оғаш окыйғаларра душар болу кайсыбір адамдардык макдайына жазып койған секілді болэды* 21

кызыға шайды үстеп- Корғанға жуык жерде бір князь турады, князьдін 15 жа- сар баласы корғанға келгіштеп жүреді. Печорин мен Максим Максимыч баланы жаксы керіп, еркелетеді. Бала тума черкес мінезді болады. Максим Макснмычтыи сөзіне карағанда, ол нағыз басалар, неге де болса қаисар, мыкты болады: ол ша- уып келе жатып бөркін көтеріп, уршыктай үйіріледі, мылтык атуға ете шебер мерген болады, акллаға ол мейілішие кумар болады. Егер езін біреу калжак кылса, онын көзі кып-кызыл болып каш а толып, колы канжарына жабыса бастайтын бо­ лады. «Ей, Азамат, — дейді оған Максимыч: — сен басынды аман альт жүре алмасан, сенің басық бір жамандыкка ушы- рар!» Бір күні карт князь корғанға келіп, Максим Максимыч пен ПмориЦді кызын узататын тойына шакырады. Булар ауылға барады, тасаланып жүрген эйелдер Печоринге суду болып көрінбейді. «Асыкпа, әлі көрерсің, дедім мен күліп (дейді Максим Максимыч). Менің пікірім ішімде еді». Максим Максимыч тағы ариап, шегініс жасап, суреттеме бермейді. Әйткенмен онмң осы арадағы сөзінен тағы черкес- тердіц мінезі мен әдет-ғурпы туралы толык мәлімет алуға бо­ лады. Сыйлы кокак деп Печориннін жанына үй кожасынын кіші кызы келіп, өлең айтып береді. Кыздың жасы он алтыда, лжары аскан сулу болады... Печорин түрегеліп, бір колын маидайына, бір колын жү- репне басып, ишіарат істеді, Максим Максимыч онын жауа- бын кызга тусіндіріп айтып береді, өйткені ол черкестердін II7' 1\"® жетік - болады. «Қалай кыз унай ма?» дейді Максим „„ Т ч' Тамашаі Аты кім өзінің? — деп сурайды Печо­ рин. «Бэла»,— дейді Максим Максимыч. елі * с ^ и т -ій о й НДЭ Ла (деЙДІ М'аксим Максимыч), тамаша сыякты кяп талдыРмаш ДСН«М, көзі тау лағының көзі Печооин ойғпР °ЛЫП СІЗД1К жан әлеміқізді тесе қарайтын». жаГғыз ПечоРринТінңМЫеемм’Рес^, бДасаНкалКаӨрыЗ ныайңыРд“а дйкдөызі,н бвізріанке ткаырз- 22

тады. Конақтардың арасында черкес Казбич та болады. Ол жағдайға карай кыймылдап, бірде мақул мінезді, бірде жан- жалды жактайтын адам болады, көріне ештемесі көзге түс- пегенімсн оған күдік көп болады. Бірақ Казбичті толык сый- паттап беруді біз орыпды табамыз және сыйпаттаманы Мак­ сим Максимычтыц өз сөзімен береміз. «Ол абректермен косы- лып Кубаньнык арғы бетіне жорыкка барып кайтып жүреді дейтін де еді. Щынында да онын, түрі нағыз канішерге уксай- тын: денесі шағын, жадау жауырынды болатыи... Ал ықғай- лылығытіпті сайтан ілеспестей еді! Шекпені үнемі жыртылгаи, жамау салынған болатын. Астындағы аты бүкіл Кабардаға дацықты еді,— ол ат туралы журт одан артык жылкы баласы болмайтындай сөйлейтін. Аткумарлар онык атына көздерін алартып, талай рет урлап алмақшы да болды, бірак ала ал- май жүрді. Ат карасац көз алғысыз: түсі көмірдей кара, аяктары тарткая сымдай, көзі Бэланың көзінеи кем емес, күші есепсізі Тілесең, 50 шакырымға шап, ол кажу дегенді білмейді; дардылангаиы сондай— иесінің соңынан итше еріп жүреді, топтың ішінеи иесінін даусыаан да таныйлы. Көбінесе ол бай- лаусыз-ақ тура беретін. Барып турган каиішерге лайык ат Той күні кешке Казбич әдеттегідей емес көнілсіз болады, камзолының ішінен сауытын киіп жүргенГн сезіп, Максим Максимыч оның бір оғаш ниетте жүргенін шамалайды. Сак- лянның іші тым ысып кеткен сон Казбич салкындайыи дея да- лаға шығады да, журттың кашанкан көз тігіп жүргенін біл- гендіктен, сактык істегт, атын барып көреді. Осы арада ол шарбактың түбіядегі біреулердің сөйлескенін естиді: каша.ч- нан кумартып жүрген Азамат Казбичтіқ атын мактайды; Каз­ бич ол сөзге кызыцқырап кетііп, атын мақтай түседі, қаддай касиеттері барын, талай. рет өлім каупынаи алып каиіып ку- тылған екбектсрін айтады. Повестік осы жері окушыны черкес- термеи, олардың каидай кауым екенімен таныстырады; черкес елініқ өтті адамдары Азамат пен Казбичтін келбеттері сурет- шініқ кистімен келісімді суреттеледі. «Егер менің мьщнан ку- ралған топ жылкым болса, мен сеніи осы Қаракөзіне берер едім»— дейді А'замат.— «Жоқ, малыкныц маған кажеті жок»,— дейді Казбич жайымен сөйлеп. Азамат Казбичтін көкілін табуға тырысады, әкемнін тамаша винтовкасы бар, колынныц ушін тигізсең адамныц денесін, болат калкаидарды нандай турайтын ак алмас кылышы бар,—соларды урлап алып берем деп уәде етеді... Оныи сөз әлпінен канішер боп туған тары адамнык жүйрік атка есінен айырыла, кыйнала кумарт- каны айкын көрінеді; дүниеде мылтык пен аттан кымбат еш- теме бар деп ол санамайды, онын аңсағаны — біреуді быксып жанған отка салып азаптау, ал көқіліне алғанына жету ушін 23

өзінін, әкесіиін, шешесінін және ағасының өмірін курбан кы- луға ол дайын. Атка кумартканын ол был аи дел баяндаитын. Казбичтін астында- перідей ойнап, үйіріліп, танауы желоек- деп, топ тасты туяғымен тозандай ушырып жүрген атты бірін- ші рет квргеннен бері жаныма әлде бірдеме қадалғандай, бас­ ка дүниеніқбәрі карай калғандай көрінеді... Азамат аттуралы сөйлегенде мәдениетті адамды да урындыратын тағы адамды адам шошырлык іске д у та р кылатын ғашыктык я кызғаныш- тык сезім туралы сөйлеген адамша сөйлейтін. «Әкемяің тандау- лы жүйріктеріне мен жирене карайтын болдым (дейтін Аза­ мат) ; олардың көзіке кврінуге уялып жүрдім, кайғы денемді биледі; уайымға шомып, жартаста күні бойы сарылып отырып жүрдім, минут ' сайын көз алдымда сенін. жүйрік кара атык келіп елестеп, аяғын тежеп басып, жоны садактык оғындай түп-түзу боп елестеп турып алатын болды; ол бірдеме айтуға камданғандай болып, кара көзін меніқ көзіме кадай карайтын еді. Егер, Казбич, сен атынды маған сатпасаң, мен куса боп өлем!» Осы сөзді даусы дірілдеп сөйлеген Азамат жылап жі- береді. Ол жылады ма, жыламады ма? Әйтеуір Максим Мак- симычке жылағандай болып көрінеді. Тіпті жас күнінен мінезі_ мейілінше кайсар, не істесец де көзінен жас шыкпайтын ба^ ланыц бүйтіп босаңсуы таң көрінеді. Б ірак Азаматтың көз жасын Казбич елемейді, ол кайта сыкактап сөйлегендей бо- лады. «Менің сөзіме кулак қой!»— дейді Азамат: «Есінде болсын, мен неге болса да бел будым. Тілесен, мен атын үшін саған туған апамды урлап алып берейін. Ол кандй тамаша билейді! Әнді қандай саладыі алтындаған жіппен кестені кан- дай тамашалап тігеді! Бундай әйслді туріктін патшасы да алып көрген жок,- Бэла сеніқ жүйрігіңе неғып татымайды?...* Каэбич узак уакыт ун қатпайды, ақьгрында, жауап кайыр- мастан ыңырсып бір ескі еленді айтып коя береді. Бул өленде черкестің философиясы кыска түрде айкын баяндалады: Ауылымызда сулу көп ак маңдайлы, Жулдыэ оттай көзінде жаркырайды. Сулу сүю бір 1с қой күндерліктей—, Жастык жігер кызык кой жалындайды. Алтын сатып ала алады төрт катынды, Шын тулпардык табылмас баға-кУньі; Қалыса ма ол жүйткіген куйыннан да, Сенімді, алдамайды және ошкімді. Азамат оған бекерге сөзін шығын кылып жалынып, көз жасын шығын кып жылаған екен. «Ж оғал әрі, ақмак балаГ Менщ атыма мініп жүруді саған кім берсін! Үш аттамай жа- ,°л„ сені жерге алып соғады, сен каракусын таска тиіп ммІатт^аййккаайиллГапп^ аш\" у1ға* 7булДыСЙғДыІп,Кабзаблиач.к«аМнженаірымнеь!»щ—тедмейірдікыАнзаы­ 24

сауытка соктығып сыкғырлап кетеді. Казбнч оны пәрменімен періп жібереді, Азамат екпіиімен кулағанда, басы плетеные барып сарт егеді. «Бір шайкас болды енді!» деп ойлайды да Максим Максимыч атгарын ауыздыктап, үйдік артындағы шарбакка алып шығады. Осы кезде Азамат үстіндегі бешметі жыртылған калпында үйге жүгіріп кіріп, Казбич мені жарып тастамак болды дейді. Айкай кетеріледі, мылтык күрс-күрс атылады, бірак Казбич жүйрігіне мініп үлгіреді де, көшені как жарып жок болады. іо З Т Ж , ерде кекесіп отырып бар естіген- :ездім. Не кі ке айтып бердім. сол айтуым ы күиге дейін екінсм. Ол кулана етті жорамалдараны байқалды». Үпі — төрт күн өткен соА корғанға Азамат келеді. Печо­ рин оған Казбичтіқ атын мактай береді. Қаршадай канішер- дің көзі жалын шашып шатынап кетеді, Печорин ештемеиі ангармағандай болады; Максим Максимыч әкгіменін бетін бэскаға бурса, Печорин кырындап келіп атты сөз кыла береді. Осы жағдай бір жумаға созылады; Азамат каны кашып жүде- гендей болады. Қыскасы, Печорин балаға апанды берсек, сол атты колына түсіріп берем дөйді; Азамат ойлана калады: ол апасын аяп кайыспайды, әкесінің өшпенділігін ойлап толкый- ды. Печорин оны баласын ғой деп (бала десен, бала атаулы- ныц шамдана калатын әдеті!) шамдандырады, Қаракөз аттыц айтып болмас тамаша екенін де Азаматтын кулағына сікіре береді!.. Бір куні Казбич корғанға келіп, кой, бал сатып ал- майсындар ма дел сурайды. Максим Максимыч оған аламыз, ертен әкел дейді. «АзаматІ Ертек Каракөз менін колымда бо­ лады: Бэланы бүгін түнде осында жеткізбесек, онда аттан өмірі үміт етпей-ак кой!» — дейді Печорин. «— Жаксы, жет- кізем!»— дейді Азамат. Азамат пен Печорин ауылға шауып жөнеледі, кешке екеуі корғанға кайта оралады, Азаматтыц алдында (буны часовой көреді) көлденек түсіп, кол-аяғы байлаулы, басы шадрамен шырмалған әйел жатады. Келесі кү- ні товарын алып корғанға Казбич келеді; Максим Максимыч оған шай береді, «қаніпа канішер болғанымен (дейді ол) ол меніқ конағым еді». Бір мезгілде Казбич терезеге карай қа- лып, сел-к ете түсіп, куп-ку боп кетеді де: «атым! кайран атым!» деп жүгіре шығады, часовой жолын бөгемек болып, мылтығын тоскаида, ол карғып түседі. Азамат Даракөзді мі- ніп аулакта шауып кетіп бара жатады. Казбич мылтығын кабыиан суырып ала сала атады, капы кеткенін көрген сон, күйініп, мылтығын тасқа урып пәре-пәре кылады да, жерге сылқ етіп кулап, балаша өкіріп жылап жібереді. Сол қалпын- 25

да ол кас карайғанша жатады, түнімен жатады. Максим Максимычтык тапсыруымен койлары үшін жанына экеп кой- ған акшаға да көзін салмайды. Келесі күні атты урлаган Аза­ мат екеніи часовойдан біледі де, ол көзі от шашып, шатнап, калай да таппакка іздеп женеледі. Бул күндерде Бэланың экесі жолаушылап жүреді, үйіне кайтып келгенде ол кызын да, баласын да орныкан таба алмайды... Максим Максимыч ісыз Печориннік қолында еконіи біл- ген соқ, эполетін тағып, қылышын асыиып барады. Осы арада тамаша көрініс бар. Біз ойлай-ойлай келіп. ол көріністі Мак­ сим Максимычтык өз сөзімен суреттеуді макул таптық: «Ол ауыз үйдс бір колык желкссіно салып, бір колына оты жок кор- корлы устал жатыр скеи, төргі бөлменіи ооігі жабык екен, ссіктегі кулып- тык кілті жоқ екен. Соның бэрін менік көзім бірдеи-ак шалды. Мен жө- телдім, табалдырнқты өкшаммен тыкылдаттым, бірак Печорин түк сезбе- ген кісіге уксап жата берді. «Прапорщик мырза!»— дедім меи шамамнан келгенше катан сөіілеп, —«Йемене, сіз меиік келіп турғанымды көрмей жатырсыз ба?» — «Ах, амансыз ба Максим Максимыч! Қоркор тартуға заукыкыз сокпай ма?—дсді ол көтеріле бастап. «Ғапу егініз. Мен Максим Максимыч смсспін, штабс-капитанмын». — Кім болсаныз да бәрібір. Шайға зауқыныз сокпай ма? Менің ойымды кандай мэселелердіц камы басып жатканык сіз білссніз!.. «Маған борі де мзлім!» —дедім де мсн кроватгыц жаныиа бардым. — Оныкыз жаксы болды: ештеме айтуға мойным жар бермсй жатыр «Прапорщик мырза, 1 кылмыс жасадыцыз, ол үшін менің дс жауап- — Ой, абыржымань Несі бар дсйсіз? Біз кашаннан сншіні коскам адамбыз ғой. лжың? Тез матам кылышынызды берікіз!» шшмды экеп бер! 1 келді. Қызмет жолымен істейтін борышымды барып кроватка отырып: «Сөзге кулак кой, «аксы 1с істемегеміне өзіқ мойындауык керек». а түссе!.. Ал, жаксы с — Кыз көкіліме унап турса, мен не шара Бундай свзгс не деп жауап кайтармакк іыққа қамалдым. Дег.енмен біраз кідіріп, м« і тілек кейса, кызды кайыру керек дедім. - Қ а йтарудың атымен кажеті жок! — Қайдан біледі дейсід? К°Я М іак койымыз!—деді Печории бг X ::—Максим Максимыч, меиін сөзіме уініз керек: егер біз қызды бер йп:-— сіз кайырымды адамсыз. ыи жібереді. Болар іс болды, еі і не бауыздап тастанды, не і-ак кою керек. !<ыз мевде б. п-мынаған алаңдап бүлдір- «Қыздын езіи маған көрсетікі кылышым сіздс болсыи... — Қыз мына есіктік аржағыі 26

Дуниеде көркем шыгарманың мазмунын баяндаудан ауыр және қолайсыз ештеме болмайды. Баяндаушы шығарманык жак.сы жерін көзге елестетуге тырыспайды: шығарманын жеке белімдері канша жақсы болғанымен ол тутас шығармамен байланыста ғана жақсы. Сондыктан баяндаудық мақсаты — шыгарманык идеясын ашу, сөйтіп акыннын идеяны қаншалык жүзеғе асырғанын көрсету. Бул максагғы қалай орындау ке- рек? Шығарманы бутін көшіріп жазуға болмайды; бірак кел- тірілетін үзінділер шамадан асып кетпес үшін көркем тутас ніығарманын. қай жерінен кыйып алу керек? Сонсод өлі ске- летін ғана алып отырып шығарманын көркемдік бояуыи, жа- йын, тіршілігіи тасада калдырьш пойман, көзге елвстету үшін геріп алған жерлеріңді өзіцніц карасөзііімен қалай егіп жал- ғастыру керек, міне осы жағдайды ескергенде біз өзіміз мой- нымызға алған міндеттін каншалык ауыр екенін, орындауға қолайсыз екенін шамалаймыз. Біз осы араға дейін де шығар- малың көркем жерлерінід кайсын үзіп аларымызды білмей сасып ек, ал казір повестіц ең манызды әцгімесін түгелімен көшіріп жаза берсек деп ойлаймыз. Автордың әр сөзі терек магналы, ссспсіз салмакты, жанды, сәуле шашқан жаркын лоэзиялы, шалкып төгілгең мол көркем бояулы. Бірак біз түгел көшіре алмаймыз, шамамыздан келгонше подлинниктің желісіне сүйеніп, ксй жсрінен үзіігді келтіріп отырып, шығар- маны өз сөэімізбен баяндаймыз. Печорин күн сайын сый әкеп тартады, бірак кыз оны ка- былдамайды, токәппарлык мінезбен маньтан аулак сырып гастайды. Жігіт узак уакыт кыздыи көнілін аулаумен болады, бірак еш нәтиже шығара алмайды. Жігіт татар тілін үйрену- ге кіріседі, кыя орыс сөздерін түсіне бастайды. Кыз біртіндеп жігғтке көз салатын болады, бірак тура емес,' — көзінін асты- мен ғана, кыйғаштап кана карайды; үнемі муңаюмен болып, ынырсып өзінше өлең айтып отырады. «Кейде онық өлецін тындағанда (дейді Максим Максимыч) менін де көнілім жа- быркал мунайып кетуші еді». Печорин маған көңілінді бер деп жалынып отырыи, менен бурын бір шешенге көиілінді бе- ріп койған жок па едіц, егерде баскамен уэдск болса меи сені казір-ақ босатайын депті. Кыз тітіркене калады да, басын шэйкдйды... «Немесе мен саған адам карағысыз жек көрініш- 27

ті болып көрінем бе?» — деп сурайды Печорин. Кыз курсінеді. «Немесе сеиік дінін мені сүюге коспай ма?» — деп сурайды Печорин. Кыз каны кашып үндемейді. Содан кейін ж іпт кыз- ға дудаГі барлык журтка ортак, егер ол сені сүюді маған кос- са, мені сүюді саған коспай, тыйым салуы мүмкін емес дейді. Бул дәлел кыздын көнілін уйыткандай болады, ол ендісену- ге дайьшмын дегендей ажар білдіреді. «Егер се_н каирыра берсең,—- мен өлемін,— дейді Печорин Бэлаға.— Айтшы, к и ­ пене көнілінді сергітер күнің бар ма?» Кыз кара көзімен Печорииге кадала карал отырады да, жымыйып күлімсірейді, акыры айтканыц макул дегендей болып басын изейді. Печо­ рин кыздың колын алып сүйеді де, сен де мені сүй деп жа- лыныш етеді: кыз баяу ғана корғанады да: «Поджалуста, поджалуста, не надо, не надо!» дей береді. Осынык бәріи оқып отырғанда характсрдіц соншалық нәзік, соншалык ду- рыс суретгелгенін көріп так каласың! Еш жерде табиғаггык езіне-өзі қарсы шыкканын көрмейсің; тағы черкес кызынык сезімінід тереңдігі, мүләйімсымай, сыйкырланбай отырып, адал көкілмен өзін ардактап устауы, жібектей созылған со- зымды мінезі — осьшың бәрі жоғарғы кауымн&л шыккан мә- деннетті әйелдің мінезіне уксап, адамды так калдырады. Бэланын кейбір мікезі адам кызығарлык көркем, кей сөздері гүлбакшадай балбырағаи жуіпар исті, кейде жеке кыймылы- на я жеке сөзіне карап адамныц бар сыры жайында кортын- ды шығаруға, ішкі ой түйінін сырттан шешуге боларлык. Шынында да шын жүректен айтылған: «поджалуста, поджа­ луста, не нада, не нада!» деген барықсыз сөзді естігенде, тағы таудық шаткалында өскен ерке сулу қара көз Бэла көз алдыңызға елестегендей болмай ма? Бэланык мінезі ажарына сай секілді, онык өзіне тэн әйелдік нәзік мінезі бар. Сонык оәрш көріп отырғанда әйелге кажетті, татымды, тамаша ка­ ла іГТ' К Бэланык бойыкда екеніне күманың калмаған- Печорин кызға жабысып, жалыкластан өз сөзін сөйлей оереді. Қыз калтырап жылап жібереді. «Мен сенің туткы- ныцмын, күңіқмін»,— дейді қыз,— «мені сен күшпен көнді- руге де ернспсің,» — дейді де кыз көзінен жасын төгіп жібе- реді. «вйел емес — әзезіл» — дейді Печорин кыз туралы Максимычке: — сізіе адал сырымды айтам, бул кыз- лыц мендік болатынына күманым жок». Печорин чеРкесше кишіп, кару асынып кыздык аенаРы \" лКфеД1 Де’ мен сені'1 ^ ы .ш а кіналымын. осы үйдегі вз м басы«Р™ Ға\" КаЛДЫраМ' 93 басшія еркіндік берем, ал “ ; , р ' г , р; у\" и. з а * « р ■>«» 28

Печорин теріс карал кетеді де, кызға коштасам дел колын усынады. Қыэ онык колын алиай, үн катпай отыра береді. Сыртта турып, есіктік сакдауынан карал, мен кыздык жүзін көрдім: сүйкімді ажар влген адамныи жүзіндей куп-ку болып тур екен,—аяп кеітіы! Жауап ала ал- маған Печорин ссікке беттеп, бірнеше кадам басты; ол калш-калш ет- ті, мсн бүкпей айтайын ба? Сол минутте ол бурый калжык кып айтып жүргенін орыидап салуға дайын болды-ау деймін. Ол сондай мінезі тым Урт адам еді! Печорин есікке жанаса бергенце, Бэла атып турды да, сол- қылдап жылап, Гісчориннік мойнына асыла тусгі. Нанасыз ба, нанбай- сыз ба? Есіктін сыртында турып мсн де жылап жібердім, калай деп ай- тарымды өзім де білмеймін—әйтеуір, жыламағанмен бір акмақтык істе- гсндей болдым... Штабс-капитан біраз үндемей отырды. — Ие. жасырар сыр жок,—деді ол біраздан кейін муртын шира- тып: —езімді ешуакытта бірде-бір эйел булай сүймегенін есіме алып, йен капаландыи. Кыз Печоринді бірінші рет көргенде-ак сүйгені узамай мағлум болды. Ие, Бэла с>т сезімді әйел еді. Ондай әйел ер- кекті бір көргенде-ак. сүйеді, бірақ сүйген сырын бірден ■айтпайды, жуырда беріле кобмайды, ал бір берілсе түгел бе- ріледі, басқаға да езіне де ештемені тартпактап калдырмай- ды... Акын бул жөнде бір ауыз свз айтпайды, бірак шын акын түк айтпай отырып бар сырды ашып беретін әдеті... Кыз бен жігіт бакытқа батады, бірак, окушы журтшылык, оларды күндемей-ак койыңыздар: бул өмірдегі бакыттың ту- рактылығына кім алацсыз сене алады?... Тиімді минут келген •екен, капы калма, болашакка сеніп, алданбай-ак кой. Байғус Бэла, сенің рақатыц да узакка созылмады!.. Қаракөзді урлатып алдыруда акылдас деп күдіктенген Казбич Бэланыц әкесін өлтіреді. Узамай бул хабар Печорин мен Максим Максимычке жетеді. Қашан жака жағдайға дағ- дыланып көнгенше бул сырды Бэладан жасырып айтпайды; •әкесініқ өлгенін кыз бір куні естиді, екі — үш күн жылайды да, артынан басылып кетеді. Төрт айдай бәрі дс орнынша, жайлы-жақсы болады. Печо­ рин Бэланы жан-тәнімен сүйеді, ол үщін аңға шығу дегенді дс умытады, атымен корғаннык сыртына шығуды кояды. Бір ікүні ол ойға кетіп, колыи артына устап, бөлменіқ ішінде ер- сіл-карсыл жүреді. Келесі күні ешкімге айтпастан акға шығып кетеді де, сэскеге дейін із-түзсіз жоғалады; сол кылыкты ал- дағы күндерде де кайталай береді. «Бул жақсы ырым емес: бул екеуінін арасынан бір суық жел жүрген екен!» —деп ойлайды Максим Максимыч. Бір күні Печ-ориннік үйіне кіріп Бэланын мейлінше қукыл, мейлінше уайымды екенін көріп, шошып кетеді. Максим Максимыч анау-мынау айтып, кыздың көнілін жадыратпак болады. Бэла оған өзінік каупын, қор- кынышын баяндап, темендегідей жайды айтады: «Осы күні ол мені суймейтін сыяктыз. — Апыр-ай, шырағым-ай, суйтіо жоктан өзгені ойға ала бсре ме

эппарланып ы зорлап устап отырғаа Бэланын көшліи басып сөйлеп отырып, Максим Максимыч оғаи муная берме, үнемі туижырай берсен, Печоринді зерікті- ресіц деп аныл айтады. «Дурыс, дУрыс, мен будап булай жайрандаи көқілді болайыні» дед: де Бэла сақылдап күліп, дабыллы ала салып, өлеңдетіп, билен. меиі айнапа жүгіріп секіре бастады; бірак бул мінез узакка созылған жок. Бэла те- 1сегінс барып етпетінен кулады да, бстіп колымен жяуып алды. — Мен оған не шара істссем екен деп дал болдым. Меи ешуакштз эйслмен шырматылып көрген жан емссш'н: ыуныя көнілін кэлай ауласам екеи деп әрі ойладым, бері ойладым, бірак ештемеяін жөніи таба алма- дым; біраз уакьгг екеуміз де үн катпай отырдык... ©те колайсыз жагдай Максим Максимыч Вэланы ертіп серуендеп кайту үшік корғаниан шығады. Бір уакытта орманнан бір черкес шығып, жүз саржындай жерге келіп кутырран адамдай дөцгеленіп, үЯіріле бастайды. Оныц Казбич екенін Б эла таный кетеді... Акыры Максим Максимыч Печоринге, сен Бэл ага тыы салкыи тартып кеттің деп айтады. Печорин оган төмендегідей жауап кайтарады: «Максим Максимыч. менік сөзіме кулак койьіп тындакыз: менін мі- ім біртүрлі жексурыи: тәрбнепін нэтижесіндсI осындай болдым ба. нс- :е кудайдык өзі осындай етіп жаратгы ма. оі бірсуді қаншалық бакытсыздыкка ушыратс и тогогіііімді б'.чем. Эрине, мснік азап шегуім мсиін солырымнан ;ытсыздыкка ушыраған адамға жубаныш б< пи;ат жагдай осы. Баста экс-шсшенін қамкоірлығынан бірінші рет бо- ■шайкалым, акыры, ол ракаттыи бәрі мені™ііі ракаттыи барін де урт- і шүлыккетнммк;аужыомғнаыркгыорктааусыымнаныккірдсіумл,улбаіррыакпауз.іамай кауымнан да жире- !> ,іа мет сүйді бірак олардың сүйіспеншіліг ілігімді ж-.ірендіретін болды, жүрегім оларға селт етпсді... Мен окып. ыктырды: дакк та, бакыт өзім <епі. өйтксиі ең бакытты сэтіяе карай колға түсе- •інстм... Узамай мені Қавказға жібе’ЛУі-КСРСК' Не істерімді білмсдім, ішіи Душар болып, менРоны тізем^РотыпгытыпбкпаЫМ' Бэла бІР<\"ШІ рет үйіме 30уакытта, меи а к ы м а к т• аканпыалпикк аазапбыянланы акрыҚалрмаайб?жРүЫрмгеиннанбассыүймгдеыи

арашалап алсын дел тэніріпін арнап жіберген періштесі осы шығар дел ғарғы кауым”әйелінін сүйіспепшілігінсн онша артык емсс екен, жоғарғи Кауым сулуы сыпыксыц мүлэйімсуіыеи жалықтырса, тағы өйел надан- дыгымен жәнс аккөпілдігімен жалықтырады екен. Шынымаы айтайыв Бэланы мен осы күнге дейін сүйсм, бірсыпыра тэтті минуттерді тарту еткспі үшін оган меніи жаным риза, онын жолына жанымды курбап ету- ге дайыимын, бірак онымен отыру маған кеиілсіз. Акыаклын ба. жауыз эрекетке кумар жексурын.мын ба — ол арасчн өзім де білмеймін; бірак журт Бэладан гөрі аяушылыкты маған көбірек істеуге тиіс: жоғарғы кауым меніц жанымды оналмастай етіп жаралады; кыялым үнемі алас- уруда, жүрек ештемеге канағатганбайды; мағаи дүпиенін бэрі жартым- сыз көрінеді: ракатқа егім кавдай тез үйренсе кайғыға да сондай тез үйренеді, акырында вмірім күн санап журдай боп барады; евді уміт артар жалғыз ғана пзрсе калғаи сыякты: ол жяһан кезіп, жолаущылау. Ыцғайы кслгеи күні кідірместен аттанам, —бірақ Европапы кудай көр- сетпесін, Американы, Арявияны, Индняны кезем, сэті болып бір жерде өлермін! Текіздів толкыиында, узак жолдын мехнатыида жүргендіктеп дүние кезудін ермегі тез саркыла коймас дея ойлаймын». Осылай дел Пе­ чорин узак сөйледі, онык свзі менін хатеріме ешпестей болып жазылыя жаткандай болды, өйткені 25 жастағы жігіггіқ аузынан ондай сөзді бі- рінші рет естігенім еді, кудай жазса, енді кайтып естя де коймаспын деп ойлаймын..,, Бул ие ғаламаті Айтынызшы, жарыктығым, —деді штабс-ка­ питан маған бурылып, —сіз астанада жуырда ғана болып йслдініз білем, сондағы жастардыя бэрі бірдей осындай бола кояр ма екен? Мен Максим Максимычке ондай сөзді айтатыішар көп болады дедім; ал солардың ішінде шыяын сөйлсйтіпдсрі де болуы ыктимәл екенін біл- дірдім; дүянеден торығу салты жоғарғы кауьшда туды да, жылжып тө- менгі сатыдағы көпшіліктің арасына түсті, төменгі топ торығу салтының сояғы сулдерін сүйретіп жур. ал көкілі шын-ак жубаныш таппай кыйнал- ған адамдар осы күні оны бойына мін деп санап жасмратын «үйгс түсті. Штабс-капитан менін жалтарысы көп свзіме түсіабеді де, басын шайкай. - Ай, > >ігу дегенді франдуздар с ішыидар», дедім мен. Сөйтіп, Печорин Бэла байғуска салкьш тартады, ал Бэла оны бурынғыдан да артык сүйеді. Білгісі кеп канша іздеге- пімен Бэлаға салкындауының себебін Печорин өзі де таба ал- майды. Ие, өз сезіміцнің тілін тусініп, взіқді-өзің тани білу- ден кыйын ештеме жок! Автор өзінше түсінік береді, бірак, ол тусінік бізді де, Максим Максимычті де канағаттамдырмай- ды. Мүмкін, адамға өзін-өзі тану, тусіну кыйыншылығы ав­ тор мен бізге де душар болып отырған шығар!... әйткенмен — шеіпуін таптырмас купыя сыр түйіні, оның шәлкестігі казіргі кауымда тым көзге тусулі. Себеп кандай? — біз ез топшыла- уымьгзды айтпақпыз. Печориннің Бэлаға тез салкын тартуы- ныц көп себебінің бірі төмендегі болуы ыктимал. Қанша Те­ рек сезімнен туғанымен черкес кызынын сүйіспениіілігі ашык санадан емес, кілеқ табиғи сезінуден куралған еді, Печорин Зі

яыздын не тілегін болса да канағаттандырады, кыз каидай өрескел мінез істесе де, кыбын таба білді. Ал Печориннщ рухы тағы кыздың сүйіспеншілігінен канағаттанарлык ештеме таба алмады. Ж әне бір есте болатын нәрсе, кілен ракаткаба- ту суйіспеншіліктін кен арналы тілегіне жеткілікті жеміс бере алмаііды. Ал черкес кызынын сүйіспеншілігі Печоринге кілеа ракатка батудан баска не азык. бере алсын? Печорин кызбен кекссіп кандай әңгімсні сөйлесе алм ак? Онын көзі шалмаған кыз бойында сыр калды ма? От сөніп калмау үшін май куйып отыру керек, сол секілді сүйіспеншілік солмау үшін акылға не- гізделген мазмун болуға тиіс. Сүйіспеншілік— міиез-кулкы райлас екі жаннык шексіз сезім аркылы үн косып бірлесуі. Бэланыц сүйіспеншілгінде күш бар сді, бірак шексіздік болуы мүмкін емес еді. Бэланық бар тілейтіні сүйіктісімен көз жаз- бай бірге отыру, оған еркелеу, оның еркелігіне мэз болу, онын не тілейтінін алдын ала болжап, кабыл алу, онын жүзі жүзіне тигенде маужырап мае болу, кушағына еніп талмау- сырау еді. Бундай өмірде Бэлаға мәңгі өмір көз ашып-жум- ғандай ғана болып көрінеді. Б ір ак бундай өмір Печоринді узак дегенде төрт ай ғана еліктіруге тиіс. Егер сонша уэак уакыт Печорин жалыкпаса, оньщ сүйіспеншілігі мейлінше-ак күиіті болған деп санау керек, таидану керек. К®з токтатар кврікті кез болып, көңіл кумары ауса, журт суйсінушілікке аңсауды сүйіспеншіліктін өзі деп уғынады; осы бағытга кездескен бөгет көңіл күйінен жалынды кумарлық туғызады, ал канағат — көңіл күйіл қурытады. Бэланыц сүйіспенші- лігі Печорин үшін толы бокал тэтті ішімдік еді, Печорин оны бір көтеріп дымын калдырмай ішіп қойды; ал Печориннің жяиьша бокал емес, минут сайын урттап-шайқап отырсаң ор- таимаитын мучыйт теніз керек еді... Бір куні Печорин Максим Максимычпен бірге кабая атуға іиығады. Таңсәріден сағат онға дейін сарғая іздеп олар ештеме таба алмайды. Максим Максимыч жолдасына кай- ■гайык деп қолка салады, бірак ол кулак аспайды; күн ыстык болады, өздері шаршайды, бірак Печорин а к алмай каиткысы келмейді, «ойына алғанын алмай тынбайтын біртүр- Рі'«о!«т-„еД!'я Шамасы жас күнінде не дегенінің бәрін істеп үйреткен болу керек»,— дейді Максим Максимыч. олЛр сштеме кездестіре алмайды, түс ауа корған- Ы капявпи Кенеттен мылтық даусы естіледі: екеуі біріне-бі- гып,3 тады* ОлРкор ған н а ^ Г Л”Убфеу е ^ п ^ п ‘ш а ^ ^ а р а 6* !- « • г а ь ,1 о™

іа тигізеді. Қазбич Бэланы айкара кушақтап Максимыч атады, ок Казбичтін. иығына ти- ; тутін тарағанда жерде сулап жаралы ат і жанында Бэла да жатады; ал Каэбич мысьж- зртаска шығады да, көзден ғайып болады. Пе- л Максимыч Бэлаға жетіп і сарасынан і айды-ау, 6> айтады... ундсмей жатады да, акы- өлгснім макул дейді. Сөй- ..........'.улу жузін адам та- ынкылы басылын- суйіп: бар, тынык. Өлер алдында Бэла: «су! су!»— деп айкай салады.





жан-тәнімен сүйеді, біракузамай салкын карап кетеді; кейін кызды черкес алып қашып кете жаздайды, бірак өзі колға тү- сіп калу каупы туған соқ, ол қаижарды суғып алады да кыз­ ды тастап өзі кетіп отырады, кыз сол жарадан өледі. Повестік бар мазмуны осы. Бірақ булай баяндағанда мазмунныц ке- дейленуі өзалдьма турсын, шығармада поэзиялык, өзіне тән өз- гешелік, көқіл тартарлык. қызғылықты ештеме калмайды, бәрі де жауыр карапайым калыпка түсіп, бояу дегеннің бәрі өшіріледі. Мілсалы, Шекспирдіц «Отеллосының» мазмунында катардан озык поэзиялык немене бар? Маврдың кызғаиыш сезімін айлакер жауыз әдейі кытыктап когдырады, мавр ка- паланады. д а жалынды жүректен сүйген әйелін өлтіреді. Осы- лай баяндалса, «Отеллоның» мазмуны да, 'бояуы да ласта- лып, адам карағысыз болмай ма? Күйеуі кемесе көлденеқ- нен көқіл коскан еркек сүйген әйелін, я сүйікті квціл косқаньш кыз ғашыктык отына төзбей жазыксыз өлтіріп салғанын көз- ге елестетіп мыидаған повестер, романдар, драмалар жазыл- ған жок па? Бірак сол мықдардын, ішінен жер жүзіндегі әлеы- нің ікадірлейтіні, тамашалайтыны жалғыз «Отелло». Олай болса, шығарманык мазмуны сырткы көрінісінде, окыйғанын ксздейсок тіркесуінде емес, жазушынын шығармаға аркау еткен ой түйінінде, образдарда, автор каламды колыиа ал­ кай турып келеленіп, түрлі бояумен толкьшданып көрінген елестерде, кыскасы творчестволық концепцилда. Көркем шығарма' жазушы каламды колына алмай турғанда кеудесі- не уялап, дайын болып пісіп туруы керек: жазып тастау жа- зушыға екінші дәрежедегі жумыс болуға ткіс. Повесть я драма осылардын карым-катнасынан туады ғой деи автор кейіпкерлердік келбетін жазбай турып айкыи керіп отыратыч болуьг керек. Жазушы ойлап толғанбайды, сапап салмакта- майды, олай-булай салыстырып машакаттанбайды: бәрі де оның кслынан өзінен-езі туып жэне кеңілдегідей туып отыра­ ды. Оқыйға дәниен дамыған өсімдікке уксап идеядан өзінен- өзі туып өрбіп отырады. Сондыктан да окушылар кур елесті емес, жанды кейіпкерді көреді, ол куанса қуанады, ол кай- ғырса кайғырады, ойына араласып бірге ойға шомыйды, же- ке кейіпкерлердің мәні, тағдыры жайында өзара айтысып, таласка түседі. Әнгіме окушылардыд өздеріие таиыс тірі ада.мдарға жанасымды козғалып отырғандай болып көрінеді. Ал күнібурын дерексіз мазмунды яғии кездейсок түйін мен шешіндіні ойлап тауып алып, содан кейін керекті кейіпкерлер- ді ондан шығарып, оларға шығарманыц бағытына сай эре- кет жасатсак, жалпы шығармада жоғарыда айтылғандай жанды эсер болмайды. Сондыктан да сыншыга шығарманьіп мазмунын баяқдау мейлінше кыйын, ол шығармадан үзінді 35

келтірмей коя алмайды. Сыншы мазмуидаманы кыска ғана йеріп, талданып отырған шығарманың өзін сеилетіп отырура ТИІС. «Бэла» окьіғаи адамнык ойында зор эсер калдырады: сіз муңаясыз, бірак сіздің муныцыз зілді смес, жеңіл жаркын сэулелі, тәтті; сіз кыялдық канатына ілесіп сулудыц кабыры-- на карай ушасыз: бірак ол кабыр сіз шошынарлык емес: оны күн сәулесі торлап, булактын. мөлдір суы айнала агып жуып жатыр. Булак суьгаың сылдырап аккан үні желдін сыбы- рымен, маржан ағашы мен ак сидам акацняның жапыракта- рынык сыодырымеп үн косып, купыя сыр, аіексіз болмыс ту- ралы сізге бірдемеві күбірлегендей болады. Кабырцын үстіи- де, сәулелі биікте қукыл жүзді, кар а көзді, езуіндс мунды күлкіяіц журнағы бар елес сағымдай боп ушып жургсн сыяк- ты көрінеді... Ол елестіп жүзінде ренжіп кіналаудыц да, уғы- нып кешірім етудің, де белгісі бар сыякты... Черкес кызынык влімі сіздің сезімінізді сәулесіз зіл болып басып кыйнамайды, себебі ол өлім автордын көнілмен пішуінен туған жок, сон- дыктан ол жалан скелет емес, табиғи өмір агымынан туған нэрсе, окыйғанын акыры солай беталғанын сіз күні бурын сезгендей боласыз, сондыктан оған мойымдауға дайынсыз. Әр жерде тымыкты тербеп шыккан музыка диссонансы шираты- ■іып келіп бір музыка аккордына косылады, сіз Максим Мак- . 'мычгьщ жуныны сөздерін бойьшыз маужырап кайталап пйтасыз: «Ие, Бэлэның өлгені жаксы болды! Егер Григорий Александрович тастап кетсе, онын күйі нешік болар еді? Ер- ',е м°, кеш пе — әйтеуір ол тастап кетеді деді!...» Черкес кызының маужыраған тамаша образы айтып бол- мас искан искусствомен кандай шебер суреттелген десещді. Ол сараң сөйлеп, аз эрекет жасайды, бірак жанды образ бо­ лып көзішзге айкын көріігсді, онын ж үрек сырын окып, ой племше енесіз... Ал ақкөкіл жупыиы Максим Максимыч табиғат жомарт- тык істеп, өзін кен оралымды етіп жаратқанын, өзінік езгі, ас- ^ * жа'' екеи,н сезбейді де! Ол дөрекі солдат, сөйте турьт Бэлапы жаксы көреді, баладай бағалап тамашалайды, ту- сУпасКанызНДол ™рталы' Ые Үші\" жаксы көресіз деп ЙЫ е ™ ; , Л <акСЫ К0РУ деп айта коюға болмас, энше- ,І ~ ЛеП жауап кайырады. Печоринді Бэла- п ігяіыйГ ЧЗІН ӨМ1Р'НДС бірде-бір әйел сүймегеніне б п злмзпы пРп ^ өлер. алдьшДа мені тым болмаса аузына ^ ы ла езі Де' МДНІ нс яеп ауаына алсын деп гагтешс м і н е з л ^ е то^-»аД“ '\" ° СЫ, сыяк-ты образдын шексіз Вірак, свзд?Дузартм ы н\"^аиГет?3^»тма п ° РЫНСЫЗ еДІ' ПИТЫ сөзсіз-ак а й к ь ,п аалп оларды 7к«өр™е-’т' у- р°аларелшытнемесыарн-сғыарй--

маған адамдар үшін сезді де, уакытты да шығын кылудыц кажеті шамалы. Акиқат сулулык — жупыкы сулулык, оны журттын бәрі бірдей таный коймайды: журттыц көбінін көзі топас келеді, олар шубарала, оюлы, канқызыл бояулар бат- тыйып салынса ғана кез токтатып карайды... Азамат пен Казбичтын характерлері мейлінше айқын су- реттелген, олар орыска кандай тусінкті болса, ағылшынга да, неміске де, французға да сондай түсінікті. Геройды улт- тық келбетімеін, улттьж. киіммен келелі етіп толыіқ еуреттеу дегсніміз міне осы!.. Енді бір ерекше назар аударарлык нәрсе шығарманын ба- яндалу түрі. Автор еркін отырып баяндайды, оқыйға қолыен куралмай, өзінен-өзі өрбіп, табиғи түрде дамыйды, әңгіме ав- тордын көмегінсіз өз күшіне сүйеніп, бір калыпты каркын- мен калкып бара жатқандай болады. Тифлистен Россияға кайтып келе жатқан офицер тау ішінде екінші офицерге жо- лығады; түзде жалғыз сарылып келе жатқандыктаи біреуі әңгіме козғайды, кецес молайып, екеуі танысады. Бірі ром коскан шайды усынады, екіншісі ішуден бастартады, бір окыйғамен байланысты ішпеске ант байлағам дейді. Түтін быксыған окбаған сакляда отырып, екі адамнын сол сакля- да турғандар жайында әңгіме козғауы табиғи нәрсе: кез бол- ран жолдас — карт офицер, Кавказца узак жылдар бойы турған адам, ол тартпактап әнгіме сөйлеп кетеді. Жас офи- цердіц: «Қалай, талай окыйғаларды бастан кешірген шыгар- сыз?» деп сурау коюы да, оған карт офицердіц: «Не болмады дейсіз, талайлар бастан кешті ғой!.» — деп жауап кайьгруы да қыйыны келіп турған нәрсе. Бірак буныц бәрі әлі повестің басы емес, повесть басталар деп дәмелендірерлік кана нәр- селер. Автор окыйғаны жегулі аттай тыксырып, асыкпайды. табиғи түрде еркін дамуына мүмкіндік береді. Ол Максим Максимычке ром куйып шай бермек болады: карт ішпеске ант еткемін деп ішпейді. Ж ас офицердіц «Неге ішпейсіз?» деп сурау коюы біреу шакырғаида дыбыс берген адамныи үнісекілді орынды болыптур. Ол сурауды жасандыдеп ай- туға ешкімнің аузы бармаска тиіс. Максим Максимычты.ч ішпеске ант байлауға мәжбүр еткен окыйғаны баяндауын окушылар ошйғанын беталысын тоспалдагі күтіп отырғандай болады. Бул окыйға Кавказ жағдайына тән нәрсе: офицер- лер ішімдік ішіп отырады, кенеттен тревога болады. Мак­ сим Максимыч: «Кейде жыл бойы сарылып отырасын, трево­ га болмайды, сөйтіп жүргенде арак кез болса,— курыдым дей бер», — дегенін естігенде іргелі әцгіме туады деген үміттен атымен кол үзгендей боласык; сөйтіп отырғанда Максим Максымыч черкестерді сөз қып, булар бозаны ішіп алса, кылыштасуға кіріседі дейді де, бір окыйғаны есіне 37

клады. Карт ангімені айткысы келіп, бірак айт деп колка салмаған кісіге айтуым жараспас деп бои сактағандай Со- лады. Ж ас офицер әцгімені естуге ынтығып отыр, бірак ку- марлыкты әдепяен тежеп, касакаиа садмакты боп көршш: «Ол окыйға калайша басталды?» — деп сабырмен гаиа сураи- ды. — Байкал отырсыздар, осылай біртіндеп оцгіме бастала- ;іы. Әцгіменін бас түйіні — черкестің урыншак баласынын жуйрік атты колына тусіруге кумартуы,— Азамат пен Казбич- іің арасында болтан драмалык көрініс сіздердің бәрініздің ес- терінізде. Печорин батыл жүректі, алай-дүлей лауылды өмірге кумар, өзінің нәпсі желін тояттау үшін тәуекел кып, көз жу- мып киіп кетуден тайынбайтын адам, ал бул окыіігада оған же.т бсргсн нәпсі емес, әлдекайда зор мәее.пе еді. Сонымеи бар кейіпкердіц характері автордык көқілмен өлшеп-пішуінен емес, табпғп турмыс ағымынын занынан туады. Повесть жака гаиа басталып, анекдот дәрежесінде ғана жатады, таныс адам- лар ол туралы пікір айтуға кіріседі. Осы кездс Максим Максч- мычтын ой түкпірінде жаткан әңгіме оянғандай болады, карт опгімені сейлеп тастағысы келгендей оитаііланып, өзімен-өзі еопдескснзеВ болып, козғап жөнеледі. «Ешуакытта өзіме-езім кешпестей ағаттык істедім: корғанға кайтып келе салып. дуал- дыц түйіие открыл, сайтан түрткендей бар естіп-білгевімді і ригоріііі Александровичке айтып салыппын ғой. кулана күл- ді, біряк ішһіе элдебір ой түйгендей -болды». Осыдан артык клнілге копарлык, табиғи болып әнгіме айтыла ма? Бул сыяк- •ы табіші айкын әңгіме оймен пішіп, еырлап-кырлаудан ту- чаііды: бул творчестволық шабыттан ғана туған жеміс. Сонымен, Бэланың тарихы аякталды; бірак роман жаяа : .•!н:, ч|,-іігі блсталып жатады. Біздің окьгйгамьтз ромакныа тек •>ірісінч*і гана сыякты, ол тутас шығарманың бір мүшесі бол- а толык тулғалы көркем шкғармадай і біз ілгері жылжыйык. Владикавказ- і' Максим! ке тағы жолыгады. Булар ас ішіп олқка бір салтанатты пәуеске келіп кіреді, ар- . біреу келе жатады. Ол адам «жадкау мырза- сеткен шәлкес кызметкері» болғандыктан мей- <аи болып шығады. Әйткенмен Максим Максн- да-коимай сурап, пәуеске Печориндікі екенін бі- і іурсын өзің? Печории деймісін? Жасаған-ау!.. чызметте болған жоқ па еді?» Максим Макси- 1 куаиыш оты ушкындашидай болады. «Кызмет ■ығьііі оілмеймік, ол кісіге жуык мезгілден бе- чер оолып жүрмін»— дейді Печориннің кызмет- үолаи... і ригорий Александрович деніз?.. Мыр- ,ІИ ,пе еді; Сеніқ мырзацмен өзіміз дос- дейді де Максим Максимыч кыз.метаііяі

өзіысініп жауырынға пәрменімен кағып калып бір еелк еткізе- ді... «Ғапу етіқіз, мырза, сіз мені бөгеменіз!» — дейді кыз- метші кабагын шытып. «Өзін негкен жансын. жаркыным!.. Бі- лесіқ бе, білмейсін бе? Сенің мьірзаңмен екеуміз доспыз, бір кезде бір тур.ғанбыз... Өзі кайда калып койды?» Кызметші Пе­ чорин Полковник Н нык үйінде аска карап калды, сонда қо- нады дегенді айтады. «Ол бунда кенгке дейін бір кіріп-шык- пай м а?» — деп сурайды Максим Максимыч: «Немесе, жар­ кыным, бір шаруамен оған взің бармайсың ба?.. Егер бара кал- сан, Максим Максимыч осында жатыр деп айт; осылай деп айт- саң, өзі біледі... Мә саі-ан сексен тыйын, арак алып ішерсін...>. Тапшы нәрсені атап дәмелендірген сөзді естіп кызметші жа- ратпай бетін тыржыйтады, әйткеішен Максим Максимычке тап- сырғаныңызды орындаймын деп уэде береді. «Ол казір ести салысымен жүгіріп келсді!» — деді Максим Максимыч мағак қарап шаттана сөйлеп: «келіп қалар, тыока щығыгі, какпанын аузында күтейін. Полковник Н мен таныс болмағаиыма өкініп турғанымды карашы!» Сонымен Максим Максимыч тыска шығьт, кәкпаныц ау­ зында күтеді. Бір шәшке шайды асығыс-үсігіс ішіп, екінші шәш- кені ішпестен ол «акпаныц сыртьша тағы да жүгіріп шығады. Оньщ тынышсызданып жүргені, Печориннін естісе де селсок отырғаньғна кейіп те жүргені байкалды. Үйдегі жаңа танысы терезеиі ашады да, Максим Максимычты уйыктайык деп ша- кырәды. Максим Максимыч бірдеме деп мьвдғырлайды да, акінші рет шакырғанда, жауап қайырмайлы. Ол үйге далада турып-турып түнді еңсоріп барьш кіреді, үйге кірген сон труб- касын столдың үстіне тастайды да, үйдің ішінде ерсілі-қареы журеді, пештің ішін шукылап котарыстырады, акырыида, жп- ' тады, бірак көпке дейін жетеліп, түкіріп төоегінде ауиакшьгі тыйшьшайды... «Сізді кандала шагып жаткан жок па? — деп сурайды одан жана танысы. — «Ие, кандала...» дейді Мак­ сим Максимыч ауыр күрсініп. Келесі күні тацёртең Максим Макснмыч далаға іиыіъні, как­ панын аузын бағадьі. «Мен казір комендантка баруым керск». -д ед і ол: «Егер Печорин келе калса, маган жібере көрініздср». Ол хеткімен, оныц дүбіле күтіп жүрген адамы да кследі. Автор оған назар салып карайды, сол жете бакылаудык нәтнжесінде оіши портретія дәлдеп жасайды. Автордың жасаган портретінс біэ Печоринді сөз кылғанда ораламыз, әзірше ток Максим Мак­ симычты ғана айналдыра берейік. Печорин келісімен кызмет- іііісі ат жекпек болғанын ескерте кетуіміз ксрск. Осы арада біз тағы да узак үзінді беруге тиістіміз. Ат жегіліп дайын болады; доғаға тағылған коныраулар мезгіл-мезгіл шылдыр етіп койып отырады; кызметші ат жегулі дайын леп Печоринге кіріп екі рет айтады, ал Максим Максимыч орала коймайды. Саті бол-

па. Печорин ойға и вказдың кар кемерлеген акшабдар сала* СЫЯ* 1 Ие^дурыс айтасыз!—д е д іо л асығыс жауап дайтарып: —ош и келгеиін маран кеше айтып я біздік деді Печорин. Мен айнал п бөркінен шырыг іыпты; екі ті.-.есі дір-дір етед; г кушактай алура октайланы: бір,иа.кч Печорин _с____ ____________ етпен саран ғаиа жымыйды д и усынды. Штабс-капитан бірер минут абдыранкырап турды да. соисок исчориннін колын екі колымеи шап беріп кумарлана устады: алкыиып свйлсуге шамасы келген жок. — Кез болғапымызға ете куаиудамын. Максим Максимыч. Турмысы ныз калай, калай жүріп-турып жатасыз?— дейді Печорин. «Ал сеи ше?.. Ал сіз ше?..» —дейді карт абдырап, кезіне жас алг\" «Нелер жыл... нелер кундер өтті... Өзікіз қайда барасыз?..» — Мен қазір журуім ксрск, Максин Максимыч, —дсйді Печорин «Ой. жасағак-ау. сонша асығыл кайда барасыз?.. Мен сізге узак гімелср айтып, коптел сурау коярмын дел ойлап едім... Ал калай? Эскер кызмегінен шығып па сдіціз? Қалай? Бізден кеткеннсн бері кайда бол- аыңыз, не істедініз? — Ішін пысып. үнемі зерігумен болдым. —деп Печорин күлімсіреи «Калай. корганда турғандағы өмірініз есікізде бар ма?.. Бул Кав­ каз аншыға іздесе табылғысыз жер-ау!.. Сіз ан атуға өлердей кумар бо- лушы сдініз-ау... Шіркіа, Бэла каидай едіі..» Печорин аздап кукыл тартып, сырт айналып кетеді. 'сіпейдИі.с.,. _барі де есімде!— дейді Печорин; сойлсп тҮрып ол лажсыздан-- т бегеліп, менімен бірге бол деп Максим Мак- і. «Біз жаксылап тамак ішелік», — дейді карт; л атып алған екі кырғауылым бар; бул аранын кахетин ша- . ------- з болады... Әнгімелеселік... Сіз маған өзініздін Петерборда калай туратыныкызды айтарсыз... Солай істелікі..» РР ^ме«н ікЛалае\"а^лы. ^а-иПмыарил, ықкошдоб«гоемлеынжыозк. 'мМена“”кси--м----М--а--к-с-и--м-ы--ч--..-.---Қ--а-л--а-й-- с----- ды... Мен асығыспын... Умытпағаныкызғ; О,1ігрЛак;12шінсн,,брпснжіпЖ' ааа5ш;,™УПл^ан?адВые.ре«К1?ааи?даадны-умы° тлайСыЫнР!»б—ілддеірймдіегкісаіоткемлыедні-. ,Й?І *Мсн ?шТ?.“ ені Умыткан жокпын... Ие. жарайды* сіздГ та- ::Х . , колдасын'- Бірак ^збен булайша жолыіам дРс„ ойлаға\" жок 1. жарарі —дсйді Псч < карпы _ыкыласым_е_н кушак- ЗГЕРна “Л'йтип Не “ лаж баР?- ӘркІмнГң өзіне \"ааяянні*...--ООссыи «сө-з,дПДіЫаҒй?МтаЫЗжбүэр' тжоПлеьчікоэпрраиийннмыэрз ббағаа?- мініп

сйлап ем, акыры кудай осында кез келтірді... Ол караздарды не істе дей- — Не Істесекіз де еркіңіз? Кош болыныз...—деді Печорин. «Сонымен сіз Персияға кеггіп барасыз ба?.. Қайтып кашан орала- сыз?» —дейді Максим Макснмыч артынан айкайлап... Пәуеске узап кетеді; бірақ Печорин колын сілтеп ишарат жасайлы, кыймыл элпіне Караганда енді жолыра кояр ма екснбіз. жолығудьш ка- жеті до болмасі.. дегендей болады. Пэуеске узап көрінбей кетеді, коцыраудын даусы да. тае жолра сар- тылдаған арба донғалағынын дыбысы да алдакашан естілмей кетеді, 61- рак байрус карт баяғы орнында табак жазбай, ойға батик тура береді... Осы жеткілікті! Кейін қапаланып, көзіне жас келіп қойып турса да, сыр білдірмсй, салмақты, сабырлы болып көрінуге тырыскан қарттык мынғырлай өзіне-өзі сөйлеген үздік-үздік сөздерін біз келтірмей-ак коялык. Жеткілікті: Максим Мак­ симыч онсыз да сізге алақаныңыздағыдай айкын... Егер сіз окы тауып алып, танысып, бір корғанда жыйырма жыл бірге турсақыз да будан артық білмес едіціз. Ал біз Максим Мак- симычты будан былай кездестірмейміз, ол мейлінше кызғы- лыкты, тамаша карт, одан кол үзіп кеткеніке ішік ауырады, тіпті айырылғыд келмейді, сондыктан біз оған тағы да бір рет, акырғы рет орала кетейік... «Максим Максимыч» —дедім карттык жанына барып: — «Псчоринніи тастап кеткендері кандай кағаздар?». — Не кағаз екснін тәнірі білсіні Әлдеқалай бір запискалар білем... «Сіз оларды енді ие істемексіз?» — Не істейді дейсіэ? Туратып патрон жасаттырам. <Жыртканша, маған бергеніңіз абзал болар». Ол мағав таныркаиа карады да, тісіиін арасынаи сыздыктап шыға- рып, мыккылдап бірдеме деді де, чемоданиык ішін актара бастады; бір мезгіллс ол бір дэптерді алип. жактырмаған кескінмен жерге тастай бер- ді: оның артыпан ілеее екінші, үшіиші, онынщы дэптерлер де сондай калды: оғаи қарап турмп менін кулкім .де келді. сонымен катар, каргты — Міне, бәрі осыняа, —деді карт: — олжалы болдыныз. куттыктай- «Қалай. мен буларды кайдг — Тіпті газетке бастыосак: сын бар?.. Немене, к Ол екеуміздік узак уі ір үйде турранымыз рас... Узак в Максим Максимыч айнып, кайтып алып коя ма дел, автор- әбігерленіп кағаз атаулыны калай болса солай қолтығына кы- са салып, жүруге оңтайланады. Ол бөркін кие бастағаида да- ладан Максим Максимыч кіріп келеді... Ал окушылар сіздер калай десеңіздер де еріктеріңіз, бірак мен Максим Максимыч- тың соцғы сөзін өз аузынан сети алмай, онымен қоштаса ал- маймын... Не ылажын бар? Бір таныскаи сок дүниеде айырыл- ғың келмейтін адамдар болады... 41

ка етініз үйреі Гчі? Енлі оны

өмірі емес, өмірдін. тек үзіндісі емес пе? Егер сол бөлімнен адам тулғасын түгел көрсеқіз — одан артык не тілейсіз. Акын адамнық характеры суреттеуді максат еткен еді, бул талабын көкілдегідей орындады: онык Максим Максимычы жеке ат емес, Онегиннің, Ленскийдің, Зарецкийдің, Иван Ива- новшпың, Иван Никифоровичтың, Афанасий Ивановичтың, Чацкийдің, Фамусовтың тары баскалардың аттарымен катар жалпы есім болып колданылуға лайык. Біз ол картпсн «Бэла- да» танысыи едік, енді кайтып оны көре алмаймыз. Екі повес- тіңекеуінде де бізге тағы да бір жан ушырады, біракбіз оны- мен жете таныса алмай-ак койдық. Ол жумбак жан біз оқы- ған. повестердік геройы емес, бірақ оисыз ол повестер тумас та сді: себебі ол романнык геройы, ал мына бөлім сол роман­ ный жеке мүшелері ғана. Енді сол геройдың озімен таныся- тын мезгіл жетті, бірак онымен бурынғы бөлімдердегідей бөг- де адамдар аріқылы таньгспауымыз керек: бөгде жандардын бірде-бірі оны түсіне алмайтынын өзіміз көзімізбен көрдік; акын окыйғанын. туткасын өзі баскарып, әрекетке кыймыл бе- ріп отырады, бірак өз бойын көрсетпейді. Сондыктан манын- дагы жандарға Печориннік басынан кешкен окыйғаға бигарап чарап өтіп жатканы үшін, біз кіна таккымыз келеді, шынын- ла кіналі — соиык бәрін жасатып отырған акыннын өзі. Енді Печориннін озімен таныспакпыз, ол үшін оның запискаларын г.қуға кірісеміз. Акын өз жанынан арнап кіріспені тек ГІечо- риннін запискаларына ғана жазады. Ол кіріспе романның бір бөліміне, елеулі мүшесіне уксайды. Әйткенмен біз кіріспеге кейін, Печоринның характерін сөз кылғанда оралмақпыз, ал казір тура «запискаларды» талдауға кірісеміз. «Запискалардын» бірінші бөлімі «Тамань» деп аталады, бу- нь; да бастапкы екі бөлімге уқсас өзалдьша жеке повесть деп, айтура болады. «Таманьда» герой'өмірініи элизодтары көрінс- л.і, бірак герой бурынғыдай жумбак калпымен калып кояды. Эпизодтың мазмуны төмендегідей: «Таманьда» Печорин тсніз /Карьшыц басындағы бір лашык үйге түссді. ҮЯде 14 жасар сокыр бала ғана болады. Артынаи алам білмес сыры бар бір кыз душар болады. Ол екеуінің контрабандист екенііт бір екыйға Печоринге айкындап береді. Печорин кызды әурелейді, ссндердік контрабандист екендерінді үкімет орындарыиа біл- діремін деп калжындайды. Қыз сол куні кешке гүл ағашын- дай болып турленіп келіп, мен сені суйемін деп Печсринді ай- налдырады, кешке теңіз жағасында жолығайык деп уоде бай- лайды. Айтылмыш уақытта Печорин теніз жағасында болады, кыздын сөзі де және эрекеті де күдікті көрінген соң ол сактык !Шп, калтасына пистолетін сала барады. Күдікті қыз Печо- рпнге кайыкка мін дейді, жігіт толкынкырайды, бірак табан пузында жалтарудың жөнін таппайды. Кайық сулап жөнеле- 43

лі кыз Псчориннін мойныиа шырмауыктай оралады, бір чез- гілде ауыр бірдсме суға күп етіп түсіп кетеді... Печорин жанын «ыйпалап пистолетін карайды, бірак мыл гығы жок болып шы- і ады... кыз бен жігіт арпалысып алыса кетеді: акырыида жігіт женеді; есгаенін. колында калган жарықшасын ілдэлде кып, Печорин калтқылап жағаға жетеді; ол алгінде өз колымен оа- тырып кеткен кыз т?ншыклай, аман шыгып, ай жарығымен үс- гініисуын сығып, сілкіп жатканын квреді. Біриеиіе минутген кейін кыз өзінің көқілдес жігіті Янкомен бірге кстіп отырады; Янко контрабанда эрекетіндегі басты адамиыц бірі сыякты боп көрінеді. Көлденеқ адам сырларын біліп калғандыктан будав булай бул жерде калуды олар өздеріне кауып деп сананды. Сокыр бала д а ғайып болады; ол Печорпннін колсандығын, ку- містеткен кылышын және дағыстаидык кинжалып урлап зла кетеді. Бул повестей узінді жасауға бізд'д > рйткені ол үзіп-жаруға кенбейтін нәрсе: і лымен бір жолы өзгерсе я бузылса, бар көркі бузылатын ли- рикалык өлен секілді. Повестің бар сыры сырткы тулғасында: одан үзінді жасауға болмайды, келтіремін деген адам бір се- зін калдырмай түгелімен келтіруі керек, ал сөзбен тек мазму- иы баяндалғанда повестін көркемдігін сезіну кыйын. Сулу әйел- '-ін көркін өзі көрмей, біреудіц айтканынан каншалык уғыи алсан. повестік көркемдігі жайында біреудін баяндаған сөзінев де сондай уғым аласың. Бул повестің ерекше колориты барт мазмуны карапайым ©мір оқыйғасына негізделгенімен повес- тсгі кейіпкерлердің бәрі жумбак адамдар. Олар кешкі кара- көлецкеде, я жаиа білінгеи таң сәулесінде немесе айдын жа- рығында елестеп жүрген ғажайып елес сыякты. Өте-мөте та- иыркарлык жаи кыз: онда тулаған теқіз толкыиындай күш, күк соулесіндей жаркыраған нур бар, ол көзі түскеи жанныя жү- регш ерітерлік, тағы киік тәрізді колға түскісіз, пері кызы еыяқты кауыпты, тамаша елес сыякты я толқын сыякты шап- шац, ши камыстай он екі иілерлік созымды. Оны біржола ве ғүиіп, не жек көріп коя алмайсык, оны сүюмен катар жек корт те отыру керек. Өзінің жапырайған үйінің төбесіне шы- п, шашын толкындандырып жазып жіберіп, көзін алаканы- « • . ™ ? аЛап аула*ка кадала карап, біресе сылкылдап күліп. сөйлссіп, біресе жігермен батылдык кернегев

Арасында солардык Қайығым мснін калкыйды. Жабдыксыл кайык, турпайы Кайығым алып Бағалы буйым. Каракты түнде Есуші бір теятеі Ал романныц героііына келеек, ол бастаиқы екі повестегі- дей больш, бул повеете де жумбак калпымен калып койды Ол ержүректі, батыл, еш кауыптан коркып саспайтын адам болып көріиеді. Оның рухы азық таппай аңсап ашығуда, сол рухына жем табу үшіи ол дауыл мен кауыпты дүбірге кумар. Осы бағытта ол қолына алған ісі атымен нысанасыз, максат- сыз болса да кейімейді. А’кыры біздін алдымызда «Княжна Мери» повесті. Кіріс- пені біз окыдык, енді роман басталады. Бул повеет мазмун жа- ғынан алғанда алуан көріністі, бастаикы повестерден әлдекай- да кең, ал көркемдік жағынан карағанда олардан әлдекайда төмен. Ондағы характерлер очеркпен я үстірт көріністермен суреттелген, одан небарі бір рана портрет табуға болады. Бірак сол кемшіліктер повестін олкылығы ғана емес, жетістігі де боп саналуға тиіс, сондыктан жетістігі кемшілік болып та танылуға лайык. Тәптештеп талдағанда біздін пікіріміздің дурыс екені айкындалады. Біз талдауды жетінші беттен басталык,. Печорин Пяти- горскіде Елизавета булағында өзінің танысы юнкер Грушниц- кийее кездеседі. Көркем суреттелу жағынан алғанда Грушнии: кий Максим Максимычпен тең болып шықкан: сол карт се- кілді бул да бір жүйе топтын өкілі болып, мінезі жалпыға ортак типті жан болып көрінеді. Грушницкий төрт туліеі сай жас жігіт; бойын күткен кербездер сәнді киіміи мактаныш етеді, «арыстансымактар» есектей акмактығын мактаныш еге- ді, сол сыякты Грушницкий де өзінін төрт тулігі сайлығып мактаныш етеді. Ол калық сукнодан тіккен солдат шинелін киеді; мойнына солдаттар тағатын Георгиев кресін тағып жү- реді. Мені ж>фт юнкер емес, кызметтен төмендеген офицер деп таныса екен деп ойлайды ол. Сондай жағдайды ол өзіне дәреже көріп, кызығады. «Журтты тандандыру» оныц үнемі

кумартатык нәрсесі. Ол эрдайым суду се: е жснсік ок жерде туздп-всіп. к • бір ка­ ісһ;сіі сезімта.і, романдык, романтикалил ру иішшкия со: ':,.:>ипс масіаидырагын жііітгер .'•■лад.: ,) іт п е н ш іл іх м ,-і,ч куморлыкк* ,кү;іС ц.,і ядам. Лиюр оьы ч е к қипч ке.пч •■мкі:еііОі. айтып болмас ерекше ссзіміе. ңсап. кынын мичиагг.ен бойланы. гы су. ’ жан -деяді. Автордыц буцьи ы т.\"> '.йпдшсөз. «Бу- и. деііді авюр. | іардын р' хыида жаксы касисчн-р жиі і-с, Ж у р ил д л и н ае- I - .'.иіак бір тыйһ-нднч поззия табилман.\". е|м е Ю.1ЫК етів и т*-:еядіііясй п:кір айгым. Груынг.ін- , х н- ті.ниш . міяездсме береді «Бунд; \"ллр м н- о д и н һетсді. ве- ■і■р бакчаи помещик бол.лды. не маску. ^ і.-рді кг.гарымен .«.-е арі помещая орі маскүнем Гимып. с: :...і ніһіріне ко- уо.іи»,—лейді «Зоп.іс.чсныц» аи.орч. .V ■,-;іій »іп шыгар- і к -п к т і тіршілн. ы...::а реіі.іде біэдін айтардиы.з: о.іар М: .ябді иная : ыскдры оагіме_бсстаса-ак іМЮЛ.ЛІСКИЙ по- М / иен эбдея ыі-тыцыздвр. МОоін сырымды біліл кх . 4 Печо- . : . ;.іці?ГіД-.,і Печорин ДС І*руа!і1. Ціі і ;; \\ ырчайДЫ. . күиі аиқвсамыз гой. і.е .-.гга: ес-ан сын го* . о.ллмдіа Печорин. Б?рыннаі; талые ч и з ы к г а н екеуі і ддесиеп жерде сөклгсе неіеді. Грушнип1 Клч к.м ды н дару жийналган кдуымги тілдси сө-ілеі сЬыГіЫД,—де**І і.-- .'Лоскпадлн і:ыдын ептіп тек княгиня говская гана *«• дни иргн; ониыеі; і?кщ танмстыгым ■ - - чіриін солдат • ж \\р т:ы шошыіатын гаиба сыякт іл оГюл назар ау' ;:рон, - - кііііыршыға -берген садака сыяіс наган ауыр сал- \\ беттеп булар- ■іііқ б.пып көрінеді». Осы кезде кудыкк . Княгиня Лиговская осы, жаиыи- нн ні сопын кызы Мера, дейді Грушницкий. Менін. танысты- ;кок. «Өйткекі бул тәкәппар аксүйектер номерлі фуражка '.діеіі Ласта мый болады, калыц шинелдің астында акыл бо- ■|г- ‘\" Ден оііламайды!» дейді Грушницкий. Француз тіліндеай- гылііш көптірме сөз княжнаның назарыи аударады. Печорин Грушішцкіійге: «Мыиау княжна тамаша кыз екен. Көзі мак- ііалдыцтугіндей мөлдіреп тур екен; оның көзі туралы сөйлей калеац,—-меніц осы сөзімді қолданғанык макул болар;— імменп кірпігі де, жогарғы кірпігі де мейлінше узын екен, кв- зш күн соулссі шала_ алмас. Осындай ушқынсыз мөлдір көзді көре” : бУндай көз бнязы жумсак, тәніне жібектей гистш секілденеді... Дегенмен бул кыздық бар жаксы сымбаты £Ү= болуы ьнсгымал... қалай, -гісі аішак, шығар? Тісінін ак ^ Г - н е р е к ш е манызы бар! А м ал не. ол шіркін сенің көя- т.рме сөзнш естісе д е езу тартпай өтіп кеттіЬ «Сен жакск

әйел туралы ағылшын аттары туралы сөйлеген адамша сөй- лейсін»,—- дсйді Грушницкий ызалана сөйлеп. Екеуі айрылы- еып, өз жайларына кетеді. Өздері турған жерді төніректеп журіп қайтып келе жатып, Печорин адам таныркарлык көрі- ністі көреді. Грушницкий жараланған ба я жараланған болып көрінгісі келген бе, әйгеуір бір аяғын аксап басып келе жа- тады. Қумға қолындағы стаканын тусіріп алып, ол еңкейіп аламын дел, ала алмай бекерге әуре болады. Княжна кустай ушып келіп, сөзбен айтып жеткізбес сулу козғалыс жасап еқкейіп, стаканды Грушницкийге алып береді. Осыдан ада.м кулерлік талай оқыйғалар туып, оныц бәрі Грушницкийге жа- ман соғады. Ол панданып әуре болады, Печорин оны мазак- тап жүркуц. Княжнанык стаканды алып бергеи әрекетіиде адам тацыркарлык, тіпті көңілге медеу кыларлық ештеме жоқ деген піхірді Печорин Грушницкийге уғындырмаік брлады. Ушқалак, ыстык мінезді адамды көрсем, — кантардық аязы жаланаш тәніме тигендей тітіркенем, сарамас сылбыр адаммен бірғе г.гырсам, шарыктап кыялшыл болып кетем. осыиыц' бәрі ыіне- зімнін. қайшылығынан-ау деп ойлайды Печорин. Бул бексрге тагылған айып! Ол сыяқты кайшы сезім терец рухты жанньіц бәрінде болады. Біреудіи балаша күпсініп паңсынуы адамиыц сезімін мейілінше корлайдк, ондайды көретурып, сезім деі-зк- ней макруммы!! деп квнілді жубату колайлы нзрсе. Орынсыз паксынғаи тасырдың сезімді болғанынан да атымсн сезімсіз болуы көп артык. Ал шала жансар сылбыр адамнын жанында болғанда бізді атым.ен керісінше сезім билсйді. біз оидай сыл- бырларға уксас емеспіз, бізде қайнаған жігер бар деп оз кеиі- лімізді өзіміз көтеруге тырысамыз, осы жағдай бізге ерекше кайрат бітіріп жібереді. Гіечрриннік мінезіндегі эзіи-езі айып- тауға бейімдік орынсыз екенін ашып айтачыз, Печорин өзін- өзі танымай өткен; неліктен олайша болды — себебін кейін айтамыз. Енді сахынаға медик Вернер дегеп жана кейіпкср шығады. Әдеби көзбен карағанда ол айта каларлық адам. ал көркемдік жағынаи өңсіз болып шыккан. Оған Караганда біз автордың жасағанын көре- алмаймыз, тек жасаймын деп ойына ғана алғанын көреміз. М акаланың көлемі колымызды байлап, Печориннің Вернер- мен сөйлескен сөзінен узінді бере алмағанымызға біз өкінеміз. ГІечориннің сөзін шебер әзілдін және сонымен катар ойлы өт- кір сөздің улгісі деп айтуға болады (28 — 37 беттер). Вернер Печоринге дәру сура келгендердін. жайын баяндап, әсіресе Лиговскийлердің жайын тәптештеп айтады. «Княгиня Лигов- ская мен туралы сізге не айтты?»— деп сурайды Печорин.— Осы княжна емес пе, сіз калай буиы княгиняның өзі деп ой- лайсыз ба? — дейді Вернер. «Княжна 'екеніне менің иманым 47'

|іл». _ қалайша? — «Себебі, княжна Грушницкийдік жа- ды сол адаскан калпында, тәтті кыялдын кушағында калдыр- ған шығарсыз?» — Әриие сөйттім.— «Түйін байланды десен- ші!» — дейді Печорин еліре сөйлеп.— «Бул комедиянын түйі- кіп шешуге біз атсалысып бағармыз. Мені іші пысып жабык- пасын деп тағдыр өзі айдап келгендей болуын карашы». Вер­ нер Печоринге княгиня еені біледі, Петерборда кездескен де көрінеді, сенін окыйған (не окыйға екені романда айтылмай- ды) астанада үлкен шу болған екен дейді. Ол окыйға туралы сөйлеп отырып, княгиня жоғарғы кауымныц әңгімесіне өз ба- сымен байланысты эңгімелерді араластыра сөйлейді, кызы ынта койып тыйдайды, кыздын кыялында Печорин жана ті- лекке сай романның геройы болып (Вернсрдік айтуына Кара­ ганда) керінеді. Вернер Печоринді княпшяға жолыктырмак болады. Печорин оған геройды таныстырудыд кажеті жок, дастүр бойынша герой сүйкімдісін бір үлкен кауыптан араша- лап алып турып қана танысады, баска жолмен таныспайды, лейді. Оиын калжыцынан ниетке алган шшіталаптын тулғасы баіікалады. Ол жай жуық арада бізге мәлім болмак: окыйга жоқтан ^ушынып басталады да, акыры аскынады... Ол жөвде кейін айтармыз. Вернео княжнанын. сезім туралы, кумарлык гуралы жәие баска мәселелер туралы пікір айтуға мейлівше үйір екенін айтады. Печорйн Вернерден княжнанын үйінде бөгде ешкімді көрген жоксьщ ба деп сурайды. Вернер ол үйде саргыл шашты, жіцішке аурумен ауырган адамдай шілбиген, оң жак бстінде кара меңі бар бір әйелді көргенін айтады. ийелдіц түсі-тугіи естіген соқ, Печорин тынышсызданады, ақырында бір кезде сол әйелді сүйгенін айтады. Содан кейін Печорин Вернерге мен туралы ол әйелге ештеме айтпа. егер шыгады, Екі таньгсы кез келіа.

Печорин оларға бір күлкі әңгіме айта бастайды; олардын. кар- кылдап күлген даусын естіл, кннжнаның жанындағылардыи. біразы назар аударады. Өзіяіц айтуына карағанда, Печорин күн батқанша журтты әңгімеге жарытады. Княжна шешесімен бірге онық жанынан талай рет өтеді, — канша салмакты кері- нейін дегенімен кыздын ажарынан мунайғандық байкалады. Осы минуттен бастап Печорин мен кыздыа арасыида ашык тартыс басталады: көзбе-көз де, сырттан да олар бірін-бірі кекетіп-мукатып, бопсалап сөйлеп шенеумен болады. Печорин •ірдайым денелеп кетіп отырады, себебі ол аспай-саспай, тар- тысты салмакпен жүргізеді. Онын салмактылығын көріп княж­ на ыза болып күйіп, піседі, бірак. ызасы кабындаған сайын Печорин оған кызғылыкты көріне береді. Грушницкий, жырг- кыш ацға уксап кыздын, ізіне түседі, Лиговскиймен жуырда такысам деген сөзді Псчориннін аузынан ести салып, ол кый- сынын тауып княгинямен сөйлеседі. Княжнаны мақтап бірне- ше сөздер айтады. Содан кейін ол Печоринге осы дәру суға келіп жаткандардын ішіндегі сқ аяулы семья осы Княжнанын семьясы, онымен неге таныспайсың деп мазалайды. Печорин княжна сені сүйеді деп өркөкірек диуана Грушницкийдін көці- лін ауламак боладдл. Грушницкий: «Лакла пікір неме керек!» дел қолайсызданган болады да, маңызданған кескінмен күлім- сірейді. «Достым Печорин, — дейді ол, — мен саған көцілін куанарлык ештеме айта алмаймын; сен туралы княжнанык пі- кірі мәз емес.. Өкінерлік нәрсе! Өйткені княжна Мери өте суй- — Ие, ол тәуір қыз,— дейді Печорин салмаклен сөйлеп: — ал Грушницкий, өзін сақ бол! Печорин Грушннцкийге акыл айтып, білгір ғалымша бол- жаулар сөйлейді. Оиыц созінін түйіні .төмендегідей пікірге ті- реледі. Княжна өзш үнемі бетке какпай, еркелетіп отыруды суйетін адам; егер Грушницкиймен бірге екі минутті тугасы- мен көңілсіз өткізсе, кыз колды бір-ак сілтейді, енді кайтып манынан да жүргізбейді; назданып, саған көніл тойғанша ер- келеп жүріп-жүріп, кыз акырында шешесінің айтқанына бой сунып жарымжан біреуге турмыска шығуы ыктимал; кебін ол мен бакытсызбын, әлемде суйген жалғыз жаным Грушницкий еді, бірак. тәцірі оған косылуды нәсіп етпеді, арада шіркеу сыякты бөгет болғаи нәрсе онық калык сур шинелі, ол ши- нельдің ішінде мейірімді лепті жүрек соғып жатканын айыра алмадым, деп өкінеді... Грушницкий столды жудырығымен койып калады да, бөл- менік ішінде ерсіл-карсыл жүре бастайды. «Мсн ішімнен кар- кылдап күліп отырдым (бул Печориннің сөзі), шьідай алмай бір-екі рет жымындадым да, бірак сәті болғанда,— од байка- май калды. Ол, сөз жок, кы іға ғашык. болып жүр, аккөкілде- -4 —1 і 4»