Қазақ қолжазабаларының ғылыми сипаттамасы 4

; ?б>(г f t pК А ЗА К ССР РЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ М. О. ЗУЕЗОВ АТЫНДАРЫ ЭДЕБИЕТ ЖЭНЕ 0HEP ИНСТИТУТЫ CCP-iHiU *F Ы Л ЫЛ1» б ; АЛМАТЫ — 1986

ЦАЗЛК КОМАЗЬАЛАРЫНЫН ГЫЛЫМИ СИПАТТАМАСЫ КАЗАК ССР РЫ Л Ы М АКАДЕМ ИЯСЫ НЬЩ ОРТАЛЫК, РЫ Л Ы М И К1ТАГ1ХАНАСЫ М ЕН М. О. Э У ЕЗО Б АТЫНДАРЫ Э Д Е Б И Е Т Ж ЭНЕ ©Н ЕР ИНСТИТУТЫНДАРЫ КАЗАК КОЛЖ АЗБАЛАРЫ © ТвРТ1НШ1 KITАП

X V -X IX fACblPJIAPflAFbl АК.ЫНДАР ШЫГАРМАЛАРЫ

1985. — 360 б. Эдебиет журтшылыгына усынылып отырган сипаттаманыи 4-томында XV'—X IX расырларда eMip сурген жуз ек! акыинык ri — Казак ССР йглым академкясыныд Орталык гылымн кггапханасы мен М. О. Эусзов атьшдагы Эдебиет жзнс впер пн­ етнтутынын колжазба корларында сактаулы. Булардып ншн- де осы уакытка дейш окырман кауымга. зерттеуш1лергс бел- ricis болып келген акьшдар шыгармалары, олардын жмиаушы- лары, жиналу тарнхы, тараган ортасы спякты мэлшеттер карастырилран. KiTan сонында акындардыц жариялангаи шы­ гармалары бонынша библиографнялык корсетк1штер бериои. Бул KiTan эдебиеттанудын гылымн мамандары мен турко- погтарга, жогары оку орындарындат филология факультстте- piHiu аслиранттары мен студенттерше, жаллы эдебиетт! суйе- РЕДАКЦИЯЛЫ К АЛКА: Ахметов 3., Базарбаев М., Дербясэлин Э ., Уахатов Б., f умарова М. (жауапты редактор), Нурмагамбетова О. Ж ауап ты шнтарушы: Эбшсв Жарымасын II 4603010201—022 130.84 407(05)—85 С Казак CCP-Hiii «Былым» баснасы, 1985

АЛF Ы С©3 Рылыми снпаттаманын карастырылып отыркан 4 жэне 5 томдарында XV—XIX расырлар аралыгында жэне XX гасыр- дын басында e.uip сурген, азды-кепп артына сез калдырран, осы кунге дейш халык арасында «Асыл сез», «Ата ce3i» бо- лып айтылып журген казак акындар шыгармалары колжаз- баларыныи тарнхы сез болады. Эрине, пене гасырларда eMip сурген акындардын ез колтанбалары болмаганы, болса да сакталмараны журтшылыкка аян. Казак халкынын эр1ректеп эдебиетнпц колжазбаларьш зерттеу, олар туралы сез ету эде- би дуниелер! кез!нде караз бетше туарьчмегешиктен ете киын. Жыршыдан жыршыга ауызша уласкан поэзиялык мурамыз 6i3flin дэу1'р1м!зге барзы калпында тугел жете алган жок. Ауызша таралган муранык авторларын аныктау жолында бегеттер де аз емес. Ел есшде сакталран, б!рнеше расырлардан кейш кагазга TycipunreH улплердщ кене эдебиетт! зерттеуий галымдар сон- ры кезде 6ipa3i.iH жариялады Олардыи XV--XIX расырлар акындарынык шыгармалары деп жариялагандарыпыц басим кепшймп К азак ССР Рылим академиясы Орталык штапхана- сынык колжазбалар корында жэне сол академияньщ М. О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер ннститутынын кол- жазба бел1мшде сакталган материалдардан туралы. Аталган институгшн колжазба 6ел1М1н1н кызметкерлер! де ездерипн гылымн жумыстарында, сипаттамалар жазуында сол жинанан материалдарды пайдаланды. ' Ертедеп эдебиет иускалары. Алматы, 1976, Кураст./Кенжебаев Б., Суйшшэлиев X., Жоддасбеков М., Магауин М., Станков К., Алдаспан (XV—XVIII госырлардагы казак акын, жырауларинин шигармалар жн- нарц). Кураст./Мараунн М., Алматы. 1971; XV—XVIII тасырлардаги казак поэзнясы. Кураст./Акмуканова Б., Дерб|сллнн Э„ Жапму.хаметоа М„ Ку- мгсбаев в., Сыднков К. Алматы, 1982, т. б. (Толык Ti3i\\iiii К1тап сонындары «Керсе-шштеи» караныз).

XIX гасырдан бастап орыс гальшдары мен казак, окымыс- тылары ел аралап, жыршы-жыраулардыц орындауларынан ecTin, ездер! керш ж азы п алкан кейб1р ак ы н д а р шыгармала- рын Москва, Ленинград, К азан, Уфа, Орынбор, Омбы, Томск, Астрахань тары баска калалардагы архнвтер мен колжазба- л ар корына етк1зген. С ол га дымдар ертеде ©ткен к азак акын- дары айтты деген ш ы гармалардын колж азбасы и (колтацбасы емес) эр кезде ор турл! жинактарда ж ар иял ап га отыргаи. Акындар шыгармаларыпык колжазбасы дсге(п.\\пз сол жарня- ланган шыгармалардын кеинрм еа немесе жыршылардын ай- туынан галымдар мен окымыстылар ж азып а л ган акындар шыгармаларынык ж азбасы хоне XX гасы рды н 20-жылдары- нап бастап, ел аралаган экспеднциялардын жыршылардан, айтушылардап жазып алгандары, ел ншнде ертеден еспгенде- piH х атк а Tycipin сак таган мугал1мдерд1ц, эдебнепч суйетш адамдардык орындаушылардан жазып алып сактаган колжаз- балары. Ел iuiiiiAe де ©те укыпты жипауш ылар болган. Мы- салы, МэшЬур Ж усш К впеев, Уб1жар Т олыбеков, Кулмухам- бет Вайгулыулы, Ергали Есенжолов, Хасан Р али, Садуакас Шорманов, Шорман Б^лтебайулы, Мурсешт Шкеулы, Турма- гамбст 1зт1леуов, Эб1лкасым Наурызбаев, т. б. Колымызда бар мол1меттерге Караганда о л ар да ел арасында айтылып келген акындар шыгармаларын XIX гасырдын ор та шеншен бастап к аг азг а тушргеп. Momhyp Жус1'п Квпеев ауыз эдебнетшш эр жанрынын ул- п л ерш , эр гасырларда ©Mip сурген акын-жыраулардын. шы- гармаларып ыктиятты турд е жннап, ©з колымен терт том етш жазып калдырган. «Мес» деп аталатын терт том колжазбада кыруар материал бар. 1890 жылдардаи 1930 жы лдарга дейш ж азгап. Ол колжазбаны 1930-жылдар С С С Р Еылым акаде- мнясынын казак филиалы кабылдаган. Шорман Бштебайулы к а з а к к олж азбаларын 1880 жылдар- дап бастап жннаган. Ь|лтебайдыц экеЫ Ж антиы н жинауды 1870 Ж1>1лдарлан бастаган. Будан жпнау ж ум ы сы экеден бала- га, немереге ауысын келгеп;йп де байкалады. Б ул колжазба­ ны 1900 жылгы Омбы экспсдтщнясы (баскарган Т. Сыдыков) Кулмухамбет Байгулыулы 1880 жы лдардан 1916 жылдар­ га дейin жниан жазгап. Бул колжазбаларды 1961 жылгы К,ос- танан экспедпциясы (баскарган С. Ордалиев) тауып экелд1. В. И . Лепин атындагы Казан университет|‘Н1н татар кол­ ж азбасы корында^татар жазушысы Хасан Ш аяхметулы Ралн- дын жннаган одеон м уралары бар. Онын шп’нде де казак одсГжетпю качысты материалдар.чыц барлыгын 1976 жылы К азан га баргап жолында Кабнболла С ыдиков аныктады. Хасан тал и жинагапдарынын 1'шшдс татар .материалдарымен

катар к а за к , башкурт, езбек, туржмен, саха, эз1рбай'жан, уй- гыр, кыргыз сиякты TypKi Т1лдес халыктардын ауыз эдебиет!, эдет-рурпы, тарихы, т ш туралы бай дуниелер бар. Хасан ол улплерд! XX расырдын басынан бастап жинаган. Сол жина- рандарын 1937—1940 жылдар Казандагы В. И. Ленин атьш- дагы университет рылымн штанханасынын колжазба корына тапсырран. Онын жинагандарынын шшде казак акьшдары- нан Ш алкш з, Махамбет, Мурат, Шернняз, Будар, Ш ал, Ак- молла, Эбубэюр, т. б. акын-жыраулардын мурасы жэне баска да ауыз эдебиет! y.iri.nepi бар eKeu.airi аныкталды 2. Бул жинаушылардын эркайсысыныц жинаган матерналда- рына «Сипаттамада» керсетыген схема сурактары бойынша THicTi ж ауаптары беридк Сипаттаманьщ 4-томьшда XV—XIX расырлар аралырыкда ем1р сурген ж у з ею акынныи 322 шыгармасынык колжазбасы, ал кейш п шыгатын 5-томында XX Расырдын басында емip сурген елу 6ip акынныи 143 шырармасынмк колжазбасы женшде кыска макалалар жазылып, олардын жиналу жайы, жинаушысы, экспедицнясы туралы сез болды. Казакстаннын кен даласында эр дэу1рде eitfip сурген, ез елшде аты халыкка белг)л1 болран, шырармалары кейб!р жыршылардыц айтуынан жазылып алынгаи, ал 6ipep шырар- масы Fana бар акындардын колжазбасыиа «Керсетюш» жа- зылды (оларга толык сипаттама жазуды ютаптын колем! ке- термейдО. Е к1 колжазба корында сакталган ондай акындар­ дын саны 475 екен. Бул «Кврсетк1ш» ею ютаптын соиында берюген. O FK -дары 266 акынныи атынан Э©И-де жиырма торыз акынныи аты кайталанады, 6ipai< шырармаларынык такырыбы ж аца. ЭвИ-деп 209 акынныи калгандарыныц ат- тары OFK-да кездеспейдк Оларды «Керсетюштс» беру себе- 6iMi3 бес racbipFa ортак, 6ipep елендер! рана жиналран акын­ дардын шырармаларык аз болса да кепшмнк окырмандарга таныстыру кэзделдк OFK мен О 0 И колжазба корларында сакталган бес Facup одебиеп'ш'н узкий болып отырган, осы кезге дей1и аты ел арасында айтылып журген алты жуз жиыр­ ма жет1 акынныи (152 акынра сипаттама, 475 акынга «Кер- сетюш» ж азылды) колда бар шырармаларык толык камту максат ет1лд1. Узак жылдардан 6epi жиналран осы ек1 эдебн корларындары жэне баска да архив, эдебн корларыиан алын- гаи б1рнеше жуздеген том акындардын шырармаларын баспа бет!нде толы к жариялау мумкш емес, сондыктан халыкка кандай одеби мураларымыздык барын «Керсетюш» аркылы болса да таныстыру кажет болды. Бул п'зЫ, ориие, элде де 2 Мэл1мет К. Сыдиковтын «Казак эдебиет:» газетжщ 1982 жилы 19 февраль Kyuri ном1ршде жариаланган макаласынан алынды.

толы к емес, бес гасырды н 1шшде халык к ам ы н ойлап, онын. муддеС! ушш уш'н коскан акын да, олардын шырармалары да элдекайда кеп. Б13 «Сипаттама», «Керсетюш» жазып отыр- FaH шыгармалардын колж азбалары тек эдеби корларда жи- налрандары рана. Сондыктан да «Керсетюште» керселлген акындардык шыгармаларымен халыкты таны сты рып, олар ту- ралы б^летшдер болса матерналдар берер, ол акындардык шырармалары да, eM ipi д е зерттелер, бес гасы р эдебиетшщ уэк 1лдер1Нбайыта тусер дегенд! де ойладык. Акындардык ез колымен жазылган к о л гац балар эдеби коры нда ете сирек кездесед! (Бекет ©тетктеуов, Бернияз Ку- леев, Тайыр Ж омартбаев, Турмагамбет 1зт1леуовтердщ Рана колтанбалары бар). А л белгШ акын-жазушылардык жене кггаптарынык колжазбалары да, эр Typ.ii жинактарда жа- рияланган шыгармаларынын колжазбалары да эдеби корла- рында сакталмаган. В. В. Радлов бастырган «Улгмерд1к...» 3-томында (1870) Ш еже, Бухар, Орынбай, Сабырбай акындардык елендер1 мен айтыстары жарнялаиган. О лар сол акындардык ез айтуынан жазы лы п алыиган шы гарм алар. В. В. Р а д л о в жарияларан «У лплердщ » колжазбасы сакталмаган. «К екселд!р» жшгакын- да да Ш . Бекеев. М. М внкеулы, Махамбст, Ш ернияз елендер)' жариялангаи, 6ipaiv о л ар д ы н колжазбалары табылмады. — Белг1л1 акын-жазушылардын жарияларан ж еке штаптары- ныц да колжазбалары сакталмаган, сондыктан да олардын шыгармаларынын снпаттамасы ете аз (Ы. Алтынсарин, Ш. Б е­ кеев, С. Торайрыров, т. б .). Осы жагдайды ескере отырып, акын-жазушылардын у зак жылдар бойы жарнялаиган жеке ютаптарынын библиографиясын беруш к олайлы кердж . Акын- дарды ц шырармалары ж алпы жинактарда д а кеп жарияла- нып келген. Ж алп ы жннактар бнблнографиясы алф авит тэрлб1меп Ti- з!лд1, акындардык жеке жинактары фамилпясынын алфавитЬ мен бер1ЛД1. XX гасырдыц басында 6ip катар акын-жазушылардын К1таптары жарпяланыпты, 6ipan олардын колжазбалары эдсбн корларда сакталмаган, библиографнялык керсетюшке ол кггаптар да енпзшд!. Ж анрдын ерекшелжтерже карай сипаттам алардьщ схема- лары д а езгерш отырады. Бурынгы 1, 2, 3 то.мдарда ipi жанр- лар болгандыктан шырарманьщ мазмуны, нускалары дегенге коб1рек токталынды. Ал «Акындар ш ы рармалары снпаттама- сынын» схемасына 6ipa3 езгешелжтер ен гЫ л д к «Акындар шыгармаларынын сипаттамасынын» схе.масыкда « А в т о р ы » ,

« Ж и н а у ш ы с ы » , « Э к с п е д н ц и я с ы » деген такырыпша- лар кешрек баяндалады. Автордын eMipi, туран-ескен жер!, шыгармалары туралы мэл1меттер жан-жакты карастырылды. Акындардын шыгар- маларын ел арасында журш ecTin, талай жылдар бойы жинап жазган, 6i3re жетюзген жинаушылардын eMipi де колжазба- ларды зерттеу кезшде аныкталган мэл1меттер бойынша толык- тырылды. Акындар мен жинаушылардын катан, кай кезде eaiip cypreiii, ата-теп, руы аныкталды. Б1ркатар акындарды осы кезге дейш аты рана белгШ болып, фамилиясы белппз болса колжазбаларды зерттеу кезшде ол акыннын фамилиясы да аныкталды. М. Байкекше акыннын фамилиясы Балгынбай- улы, Арыстан Тобылбайулы, Бактыбай Жолбарысулы, Буда- бай Кабылулы, тэты баскалар. Осы кезге дейш XIX гасырда OMip сурген кекшетаулыц Орынбай акыннын фамилиясы Кер- тарыулы деп ю'таптар мен зерттеу енбектершде айтылып келд!. Сонгы тускен Орынбайдын туысы Ержанов Молдахметт'щ, карт журналист Мукаш Мэж1кеевт1ц материалдарына суйен- гендс онын фамилиясы Кертагыулы емес, Бертагыулы екеш белгш болды. Жинаушылардын акындар шыгармаларык 6i3re жетмзуде ктеген енбектер1' бурыи онша еленбей, тек аты га на аталып келдк Олардын ор турл| жинаган материалдарын зерттеу аркылы турап, ескен жер!, ата те п , жинаушылык кызмет!, кайсы жерлерд! аралап, ммнен, кашан жазып алрандыгы бермд!. Толык мал!мет жок болран жардайда, тым болмаганда кайсы облыстан екен! керсетьлдк Бул eKi кггапта камтылатын жинаушылардын саны — 227. XX гасырдыц 20 жылдарынан бастап, ор турЛ1 мэдепи ме- кемелер уйымдастырган, сонгы жылдары рсспубликамыздын жэне РСФСР-дык эр облыстарына М, О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне энер институты шырарран экспедицияларды к1мдерд!н баскарраны, кашан, кайсы облыска барраны жайлы мэ.'пметтер айтылды. Экспедиция барган жердщ керсет1лу1 акындар шырармаларын зерттеу yiiiiii ете кажет. «Аннотаиия- сы» деген такырыпшада бар болса колжазбанын тарихы тура­ лы мэл!меттер бер1лдь Непзшен акын елендершщ тЫ м1 квр- сеп'лд1. Ipi шырармаларынын Fana кыскаша мазмуны айтыл­ ды. Ондай жардайда сипаттама схемасынын «Баскы ce3i», «Сонгы ce3i* деген сурактарына жауап бермдк Акыннын «Сипаттама» жазылмаран шырармалары OFK мен ЭвИ-нын эдеби корынын кайсы папкаларында сакталатындыры, олардын жинаушыларыныц аты-жеш керсеПлд!. Акыннын 6ip шырармасын б!рнеше Kici жннаган болса, толык жазылган 6ipeyiHe «Сипаттама» жазылды да, калган- дарынын кайсы папкада сактаулы екен! беридь 9

О сы кезге дейш зер ттеу объектici б о л м ай келген, XVII га- сы рда e.Ml'p сурген, 6 ip a3 шыгармалары ел ар_асында сак- талкан Байкадам Ш экш еулы Бабиков (1692— 1779) акынпыц ш ы гармалары туралы сипаттама ж а з ы л д ы 3. Ол турал ы жинауш ы Ермек А янбайулы мынандай м ал i м ет береди «Бай­ к ад ам i<a3ipri Шыгыс К азакстан облысы, ¥ л а н ауданы, Ci6eTi е зеш ж н бойында туып-ескен. ЭкеЫ Ш екше жаугерш1л1к кезш- де О рал тауынан к ул ретш де экел1нген, lueiueci Карашаш та жаугершыпк кезшде колка тускен к а л м ак к ы з ы » ,— дейдк О рк1мдер жпнатан колж азбаларда б!р акынпы ц шыгарма- сын CKinuii акынга тсл ш коятын ж агд ай л ар да ушырайды. О ны к дурысын аны ктау, текстш, стнл1н зерттеу акыиныц ш ыгармасын зерттеуш ш щ м!ндет1. Дегенмеп де, мумкшд1п болганынша, текстср! салыстыры- лып зерттелмесе де, 6 ipeyam иштармасьш екшин 6ipeyre телшгендерш апыктап, накты автордыц е з ш ыгармаларынын катар ы н а костык. К олж азбаларга классификация жасауда аттас акындардын ш ы гарм алары ауысып кеткен.пп немесе жинаушыныц авторды к ате корсеткендц! колж азб алард ы зерт­ теу кезшде байкалса, олар ажыратылып, эр акыннын оз шыгармаларын тауып, жеке сипаттамалар ж азылды. Мысалы, Актап акын Гурьсвтен, руы адай, тары 6 ip Актам Шыкыс К,азак.ста1шаи, руы иайм ан. Акмолла М ухамедиярулы казак, татар, башкурт — уш халы кка ортак акын, сонын шыгармасы ретш де Шыгыс К азакстан жершде ем ip сурген Акмолла деген акынпы ц 0лецдер1 коса •пркелгеп, ол да н а за р д ан тыс кал- мады. Сол сиякты уш Д о сж ан бар. Bipi — Есснтем1р, екшип- c i — Т ам а, yuiinuiici — К еккез деп аталган. Б уларды ц uibiFap- м алары да Cipineir 6ipine ауысып журген. Сойтш, XV—XIX гасы рларда жэне XX касырдыц басында e.Mip сургск, артына елм ес шыгармаларын калды рган, каз1рп кезге дейп! б1ркатарлары белгки\", б!ркатарлары н эл1 ешк!м бите бермейтш, OFK мен 0011 корларындагы акын-жазушы- лардыц шыгармаларына «465» сипаттама ж азы п, окырман кауы м га уенпып отьгрмыз. Колж азбаларыла сипаттама жазылган к а за к акыидары- пыц аты-жшм мына алф авиттш тартшпен Д з ш д к Халык арасыида акын а т ы м е н коб1рек мэшЬур болса, енпатта.мала алфавит тэрт1б1 а т ы м е н койы лды . Егер ф а- м и л и я с и м с и К0б|'рек белтыи болса, а л ф а в и т TopTi6i ф а- ,м'и,.л ,п. я с ы м с и берйлдд. Мысалы, Абай, А кап cepi, Шеже т. б.; Алтынсарнн, 0 тс т1леуов, 1зт1'леуов, т. б. (эдебиет энцик- лоподнясы, тур.пi кнреетюштерде дс солай колданылатындыгы

С ппаттам адаш колжазбалар мумкшд'идншс хронология- лык, тэртшпен орналастырылды. Мысалы, Абай шыгармала- рыньщ колжазбасы 1897, 1905, 1907, 1910 жьтлдар болып Акындар колжазбаларыныд снпаттамасына fiipneuie кер- сеткштгр бер1лд1. 1. «Авторлар кэрсеткпш». 2. «Жинаушылар KepccTKimi*. Колжазба кайсы эрште болса, «Керсетыште» сол opinie Т1з1лд1. Араб, латын, к аз.р и казак эрштерь «Жинаушы­ лар кнрсетк1шшде» айтушылардын, жыраулардын, аударушы- лардын, кеинруимлердщ аты-жендер. де аталады, «аударма- шы», «кацпрушЬ... деген сездер жаныиа жазылып, жакшага алынды. 3. «Географнялык атаулардын керсетжнп». Акын шыгармасы кайсы жердем жиналгандыры кврселлдк 4. «Хро- нолоп,ялык корсетшш». Колжазбанын кайсы жылы i;aFa3Fa TycipiareHAiri бер1лд1. 5. «Экспедицнялар кврсеткйш». Колжаз- баны жннаган экспедициянык жылы, жер]' кврсет1лд1. 6. Акын­ дар шырармаларыиын библнографиясы бер5лл1. Онда «Сипат- тамада» аталган акындардык шыгармаларынын каидай жи- иактардз немесе жеке жинактарда жарияланганы бершй. Бул мэл1меттер — акындар шыгар.маларкн зерттеуде ка- жеттi ф акилер. Сонымен катар институттын колжазба корына 1981 жылы Ш. Кэр1баевтан тускен матерналдардык керсепо- mi бар. Бул алты «KepceTKiurri», к олж азба улгкчершен суреттердк библнографияны курастыргандар Ж . Эб|'шев пен М. Еумарова; Сипаттамаиын 4-то.мын жазуга катыскан авторлар кол­ лектив.: А л м а н о в Э з i м х а н — 84—86, 114, 126—127, 136, 15—152, 171, 173, 231—238 (Бул кврсетшгсц цифрлар снпатта- маныц н©М1Рлер1): А х м е т о в Ш е г е н - 12-21, 105—106, 128,175— 180,212—217; Э б . ш е в Ж а р ы л f а с ы н —26—32, 42-45, 91— 103, 137—139, 155— 164, 199,273, 286—313; 0 3 1- б а е в я Б а к ы т ж а и — 62, 74—75, 87-90, 104, 183— 189, 258-261; Б а й т о к о в Е л у б с к — 22, 33, 39—40, 46—52, 63—69, 82, 107— 112, 144—146, 148, 219—222, 224—233, 263— 269; Б е ж е е в М у р а т б е к — 190— 192, 202—211; F у м а- р о в а М а л и к е - 1—11,24—25, 81, 115, 119-122, 165—170; К а б д о л о в а К а л и м а ш - 76—80, 129-135, 142— 143, 153-154, 181, 192-198, 270—272, 278—280, 319-322; К а н а - г а т о в Т е л м у х а м е т — 34, 53—61, 116, 182, 239—245, 314-318; Ш а ф и г о в М а х с у т — 70 -7 3 , 83, 113, 117, 49, 174, 218, 223, 234 -235, 246-257, 274—276, 281-283; Ш ок- па р о в а Г у л с а р а — 23—36, 38, 41, 123—125, 140—141, 147, 200—201, 262, 277, 284—285. Сипаттаманы баспага даярлауга бвлшшн лаборанттары Алпысбаев Телеубек, Валиева Зэйтуна катысты. Араб арпш- деп текстерд1 KapaFaii Байтоков Елубек. М. F УМАРОВА

ШАРТТЫ К.ЫСК.АРТУЛЛР Акт. обл. — Актебе облысы Алм. обл. — Алматы облысы Астр. обл. — Астрахань облысы Волг. обл. — Волгоград облысы Гур. обл. Ж ам б. обл. — Гурьев облысы Ж ез. обл. — Жамбыл обльтсы Кек. обл. — Жезказган облысы Кара. обл. — Кокшетау облысы Кост. обл. — Караганды облысы Кыз. обл. Манг. обл. — Костанай облысы Пав. обл. — Кызылорда облысы Сар. обл. — Мангышлак облысы Сем. обл. Солт. К аз н. обл. — Павлодар облысы — Саратов облысы Талд. обл. — Семей облысы. Торг. обл. Цел. обл. — Солтустш Казакстан UlbiFbic Каз н обл. облысы Шым. обл. — Талдыкорган облысы. — Торгай облысы. — Целиноград облысы. — Шыгыс К азак стан облысы — Шымкент облысы Сипаттаманын сол ж а к бурышындагы Ш .552 (OFK) не- месс (Э 0 И ) деген б ел п л е р колжалбаныц шнфрын — Ш., кай фондыда сакталганын (O FK Орталык гылыхш кп-апхана, О 0И •— Одебиет жоне ©нер институты) керсетедк Снпатта.манын он ж а к бурышындары П . 9; Б. 18; Ж. 28; 19X29; 15X24 деген бел пл ер : шыгарманын неше парактан туратынм — П., бет1 — Б., жолы — Ж . эрштер1мен бер!лген. Ал кейш п 6ipiiimi циф рлар — колжазбанын узындыгы мен квлдснсш, CKiumi циф рлар — шыгарма ж азуы ны н узындыгы мен келдспсшн ангартады. 12

Ш. 726 (Э 9 И ) П. 27; ж . 22 23X18; 18ХП АБАЙ KVHAHBAEB А т а л у ы. ItiV'l J*-»■,5'1 А. К- углынын казак елшщ ушпу заманындары ахуалларын мшэп (толгау) шырырларынан. А вторы , Абай Кунанбаев (1845— 1904) казак эдебиетшш классип Абай (ИбраЬим) Кунанбаев Семей облысы, Абай ауданынан. Ол Семейде татар молдаларынан ecniuie окыган. Осы кезде-ак шырыстын атакты акыидарыныц шырармаларымен танысып, оларга елштеп елеидер жазган. Сол калада журш ез безмен орысша окып, орыс эдебиет!, Батые Европа одебиет^мен танысып, мол 61лiм алгап. Орыс- тын классмкалык шырармаларын к азак т)'лше аударып, олар- ды казак халкына таныстырран. Орыс эдебиеп аркылы Батые Европа акындарынын шырармаларын да аударран. вкппшше орай, Абайдын, ез колымеи жазган жазбалары сакталмаран. Алайда, Абайдыц Tipi кезшде жазылган шыгармалары орыс ралымдарыныи архившде сакталган. Олар мыналар: 1. Ленииградтагы Салтыков-Щедрин атындагы кешшлж кггапханасындагы академик А. Н. Самонловичтщ архивында сакталган Абай елецдеринп жазбасы. Бул жазбапын тарихы былай керш едк 1897 жылы проф. П. М. Мелноранскийге Са- дуакас Шорманулы 6ip эдеби жинак колжазбаны тапсырып- ты. Сол жинактьщ |'шшде «А. К- углынын казак елш щ ушпу замандагы ахуалларын мшап (толгау) шыгырларынаи» деген тарау бар. Онда Абайдын 6ip топ елсцдер1 кездссед!. Ол жаз- баны П. М. Мелиоранский А. Н. Самоиловичке берген. Самои- ловичтщ архивы Ленинградтагы Салтыков-Щедрин атындагы кггапхананыц колжазба корында сактаулы. 2. Князь К. Н. Кудашевтын жазбасы. Бул Ленинградтагы География когамыныц архившде сакталган. К. Н. Кудашев ол 13

ж азбаны С. Шорманов тапсырган ж азбадан кепиргенге уксай- ды. Алайда жазбалардын 6ip-6ipineH 6ipa3 айырмалары бар, OFan кейш1рек токтаймыз. Булардан баска К а з а к ССР Былым академиясыныи акаде­ мии Олкей Маррулан тапкан Г. Н. Потанин, Н. Я. Коншин архивтерйнн iiuiiue де А бай шырармалары б а р кершедк Ка­ зак С С Р Былым академиясыныц академии М аргулаи Элкей- дщ жазгандарына К араганда Б. Н. Потанин архивше Абай шырармалары 1884 жылы тускен, 6ipaK ол к ор М. О. Эуезов атындагы Эдсбнст жоне енер институтынын корына эл1 тускеи ж ок. Сондыктан колымы зда бар жазбаныц хронологпясын сактап, С. Шормановтын тапсырган Абай шыгармаларынын фотокопиясына токталалык. Ш орманов Садуакас. Ол XIX гасырда ем1р сурген. Баян- ауылда ага султан болган, полковник атагы б ар Kici. Кызмет бабымсн Петербургке барып турган. К а з а к акындарынын влендер1н бастырып-шыгару максатымен осы жинакты ку- растыpFaHPa уксайды. С адуакас жинакка ж а з г а н юр1спесжде: «М акал», «Эбият», «М арсия» жэне «МашЬур адамдардыд» шырармалары юргенш, алгашкы жинак болгандыктан жинак- тарды н алды бола ма деген ум1тпсн оган «Басшы» деп ат бергеиш жазады. Ж эне жинакка елендер! KipreH акындардыц аты-жешн толык ж азбай, автордын окесппн, аты мен ез аты- нык алгашкы эрш'н рана бергенш айтады. А бай шырармала- рынын сонынан «А. К », Жус1п (Юснп) К епеев шыгармалары­ нын сонынан «Ю. К.», Садуакас шырармаларынык сонынан «С. Ш.» деп койыпты. Ал Арыстан Тобылбайулынык «Абылай» туралы 1830 жылы айткан шырармасында опыц аты-жеш то- Осы жинаушынын коллекциясындары А бай шырармалары: 1. KeniaiM каллы достан да, душпаннан д а — 68-6 ■. 2. ©леи сездш патшасы, сез сарасы — 68—71-6. 3. Картайдык кайры ойладык, уйкы сергек — 72-74-6. 4. Картайдык, г а й р а т к а й т т ы , улрайды арман—74— 5. Кыран бурмт не алм ас, салса баптап — 77—78-6. 6. Байлар жур жирен малый кор р ал актап— 78-79-6. 7. Казагым, калын ел1м, кайран, журтым — 7 9-80-6. 10 882^б\"Г' ЗТ СЫНЫ (ш окпаРдай кек‘л'> бар кам ы с кулак) — 9. Сухбат (Ж1гптер ойыи арзан, кулю кы м б ат) — 97-99-6. т немipi тупнусканыкк

10. Kscin (Урлык сумдык, кулыкпен мал табылмас) — 100—102-6. 11. ImiM елген, скртым с а у — 112—114-6. 12. Б у р к т ш (Б у р к т ш куз болганда шыгады ащ-а) — 116 —118-6. 13. Иыл ф асы лы — 125-130-6. К о л т а н б а с ы . Жннакта е ю турл1 колтадба бар. Bipi М. Ж- KeneeBTiKi (ол вз шыгармаларын ©3i кеийргсн), ек1нш1 жазу С ад у акастш болу керек. 0 й т к е т Садуакастын. вз колы- мен ж азган KipicneciHiH жазуына уксайды. К а р а з ы , с и я с ы , э р n i. Сызыкты ак кагазра кара сия- мен, араб эргинде жазылган. Ж а з ы л f а н ж ы л ы, ж е р i. Колжазбанын, сонында коВылран даталарра Караганда 1891— 1897 жылдар жазылран. Жазылран жер1 Баянауыл болу керек. Б е т т е л у 1 . Европа цифрымен беттелгеп. К о л ж а з б а н ы н т о л ы к т ы р ы . Жинак толык сак- талган. T eK C T iH о р н а л а с т ы р ы л у ы . Абай елецдер! ор бет- ке 6ip катардан орналаскан. К а л п ы н а к е л т 1 pi л у i. ©пдеуден еткен. Э в И -ri фо­ токопия калы ц папкада сактаулы. Ак а у ы. Ж ок. П а п к а с ы 726 (ЭвИ ) (фотокопия) Салтыков-Щедрин атындагы кепш йпк ютапханасындары академик А. Н. Самои- ловичтын архивынан (ГПБ ф671 № 94) 1897 Жинаган С. Шор- манулы. 1964 жылы архивп 1здест1рш тапкан М. Румарова. Ш. 402 (Э 0 И ) 2 [(Фотокеын'рме) П. 1—22; Ж . 36 Ат а л у ы. 27X22; 23X17,5 А. К. У рл ы н ы н казак елшш ушпу заманындагы ахуалларын м1нэп (толрау) шырырларынан. А вторы. Абай Кунанбаев. (Ол туралы алгашкы сипаттаманы караныз). Ж и н а у ш ы с ы ж э н е K e i u i p y u i i c i . Кудашев К. Н. Бул туралы колымызда 03ipre мэл1мет жок. Кудашев К. Н. коллекциясындагы Абай шырармаларьшыд Ti3iMi: 1. Кен1'л!М калды достан да, душпаннан да — 1-6. 15

2. вл ек сездщ патш асы, свз сарасы — I —2-6. 3. Картайдык, кайгы ойладык, уйкы сергек — 2 -3 -6 . 4. Картайдык, FaftpaT кайтты, ул гайды ар м ан — 4-6. 5. Кыран буршт не алм ас салса баптап — 5-6. 6. Байлар жур ж и ган малый к о ргалактап — 6-6. 7. Казагым, к ал ы ц ел1м, кайран журтым — 6-6. 8. Буркш ш (бурютш ! куз болганда ш ы гады ацга) — 8-6. О сы елекдердщ соны нан 8-бетте А. К . . J . i деп койылган. О л жазулардан кейш баска автордын ш ы рармалары берйч- ген, содан кейш: 9. Сухбат (жйчттер ойын арзан, кулк1 кымбат) А. К. — 10-12-6. 10. Аш карын ж у б а н а ма майлы ас ж ем ей А. К .— 14-6. 11. Иыл фасылы А. К- — 15-18-6. 12. 1ш1м елген, сы рты м сау А. К- — 22— 23-6. Б ул т1з!мде К удаш ев С. Шорманов ж инагы ндагы «Б эйп ат сыны», «К аст» деп аталатын елендерд1 «Буркгпш», «Аш к,арын жубана ма м айлы ас жемей» деп атапты . Кудашев Абайдыц осы шыгармаларын о ры с тiniне аудар- FaH кершедк Олар д а осы архивте с а к тау л ы : Олар мы- 1. ' О положении современных киргиз — б ул Абайдыц «Ке- ц Ы м калды достан д а , душпаннан да» деген ел ец 1 (Разочаро­ вал с я я в друзьях и вр а га х ) деп аударыпты. 2. Беседа — Сухбат. Б ул Абайдыц «Ж йпттер, ойын арзан, кулю кымбат» деген ел ещ (Джигиты (молодцы) игры дешево, смех дорог). 3. Промысел — K acin, бул «урлык, сум ды к, кулыкпен мал табы лм ас» немссс «Аш карыи жубана м а м айл ы ас жемей» деген елещ (Воровством, хитростью и шутовством нельзя приобрести богатство). 4. Душа умерла, те л о живет — бул А байды ц «1пйм елген,. сыртым сау» деген елецк 5. Охотник беркутом — Бурютцй — Б у л ел е ц колжазбада «Буркггш! куз болганда шыгады ацга» деп басталады. Ж и- нактарында («Каисоиарда буркггин ш ы гады ацга») деп ата- л аты н елсш — аударм асы (Охотник с беркутом осенью от­ правляется на охоту) дептй 6. Время года — И ы л фасылы. К о л ж а зб а д а «Сур булыт Tyci суык каптайды аспан» (Серая туча, гр о зн ая на вид заво­ лакивает небо) деп аударган. Бул к о л ж азб ад агы «Иыл фасы­ лы» деп аталатын ел ецгс Абайдыц «Куз», «Кыс», «Жазылту- рым», «Жаз» деген еяецдср! толык к!рген. Кудашев Абан елецдер|’мен катар к а за к т ы ц макалдары, ертеплерш де ж азып алып, орыс т ш н е аударып, оларды 16

жариялауды макса? еткен кершедь Ол соя архивте сактал- ган. К о л т а н б а с ы . Жинаушынык1 болу керек. К a f а з ы, с и я с ы , o p n i . Контор кагазьша кара сия, араб эршмен жазылган. Ж а з ы л г а к ж ы л ы, ж е р i. 1897; Петербург. Б е т т е л у ! . Европа цифрымен беттелген. T e K C T in о р н а л а с т ы р ы л у ы . Эр бетке 6ip катар- дан орналаскан, эр елец жолы араб цифрымен нвм1рленгеа. К а л п ы н а к е л т i р i л у i. ©цдеуден еткен, фотокеш1рме калын тыспен туптелген. А к а у ы. Жок. П а и к а с ы . 402 (Э0И) (фотокопия), Абай влендер'1, Ле- нннградтагы геогр. коеамынын архивынан. Материалы из | архива геогр. общество РГО (архив разряд 53, опись 1,№ 107). Собрание Кудашевым К. Н., 1897 год. П. 1—200; Ж . 22 24X17; 14ХЮ > Lilly jri1J ■■ $ ИбраЬим марком Кунаибай углынын казактын. мшездер1 туралы айткан сез! ядкар, ушш THicTi дур. Микэил ИбраЬим угылына жазылды, 1324 миц хижрат хатым алынды 1905 жы- лында. (129 бет). А в т о р ы. (200-бетте) ijii Абай ИбраЬим Кунаибай хажы угылы деп 6ipey колжазба- ныц сокмна кол койыпты. Мурсеид бул колжазбаны Микэил ИбраЬим угылына ескертщш ретжде жазыпты. Микэил Абай- дыц Эйгер1миен тугаи Kiiui баласы. Ж и н а у ш ы с ы ж э н е к е ш i р у ш i с i. &<•£> Молла Мурсеид Б|'ксугылы. Мурсеид Б1кеугылы Семей облысы, Абай ауданынан, Абай- дыц замандасы, Абай ауылында балаларды окыткаи молда. Абайдын елендерж жинап, сактап кагазга кеш1рген. Казак ССР Рылым академиясыныц эдеби корларында сакталган Мурсеид Keiuipreii колжазбалардыц кенеЛ осы 1905 жылгы кеццрме. 2-И7 | 0 3 * ;*гил•• / ’ \" j 17 I '::гт

1905 жылры к о л ж а з б а д а к ы А бай е л е н д е р Ы н Ti3iMiг: 1. Картайдым, кайры ойладым, уйкы с ер гек (Бул влекиin бастапкы терт жолы рана бар, соны ж ок, ж ы рты лгаи) — 1-6. 2 . Картайдык, кайры ойладык, улрайды арм ан — 2-6. (Бул еленшде бастапкы 4—5 жолы с а к тал ган , соны ж эне 3 бет! ж о к ). 3. Кешл1Мкайтты достан да, душпаннан д а (соны жьсртыл- раи) — 4-6. 4. Базарра карап ту р сам apid.vr барар — 5-6. 5. Bipeyaiit Kicici влсе каралы ол (сонгы жазуы жыртыл- F3 H, окура келмейдО — 5-6. 6. Б1реуден 6ipey арты лса (беттщ соны жыртылран, окуга келмейд!) (7 8-беттер ж о к ). — 6-6. 7. Адаскаинык алды ж ен, арты сокпак — 9-6. 8*. Сабырсыз, арсы з, epiHiiieK — 9-6. 10. (0лешпн басы жыртылкан) «Кур уй>иДв ж атады »— деген жолдаи басталады — 10-6. 11. Бвтен елде бар болса — 11-12-6. 12 . Кайран ел!м, казагы м , кайран журтым — 12-6. 13. Байлар жур жнран малый к о р галаты п — 13-6. 14. Мен жазбаймын в л е т и ермек ушш (14 — 15-беттер жок) — 13-6. 15. Олсцшн басы жоралран, «Шу дегеннен KepiHep суду арты к» деген жолдан б астал ад ы — 16— 17-6. 16. Б>р дзурен кемд1 к у пи бозбалалык — 17-6. 17. Оуеде 6ip суык м уз акыл знрек— 18-6. 18. Жасымда гылым б ар деп ескермед1м — 18-6. 19. Дш карын ж убана ма майлы ас ж ем ей — 19-6, 20. Бай сеЙ1лд|\\ 6ip 6ейигд1 — 20-6. 2 1 . Длыстаи сермеп — 2 0 -2 3 -6 . 22. Патша кудай сыйыидым -2 3 -6 . 23. Жарк отнес, к а р а кепкам не кы I д а — 23-6. 24. БЫчдгдек ш ы ккан сез — 24-6. 25. Бнлжте 6ipey б е к т тура алмай жур, О даты уры-карды чия алмай жур — 25-6. 26. Кайна uibiFap 1л1мнен — 26-6. 27. К епи кусы куйкылжы р шартарапка — 2 7-28-6. 28. Iruiu влгечг, сыртым сау — 28-6. 29. Каныспас дос халы кта жок — 28—29-6. 30. Жаксылык у зак турмайды — 29-6. 31. Осемназ болма ар неге — 29-6. 32. Сум дуине тонап жаты р iciu бар м а? — 30-6. г, бет

33. ©лее елер табират адам елмес —ЗО-б. 34. Менсшбеуип ем наданды — 31-6. 35. Малка достын иуды жок, малдан баска — 31-6. 36. Кек туман алдывдагы келер заман — 32-6. 37. Адам рапыл дуния дер MeniKi —32-6. 38. Ылай суяа май бггпес кой еткенге — 33-6. 39. Кайтсе жещл болады ж урт билемек — 34-6. 40. ©зшен баска ойы ж о к — 34-6. 41. Менсшбеуш! ем наданды 3— 35-6. 42. Не 1здейсщ, кенйи'м, не 1здейсш — 35-6. 43. Ал сеней1н, сенет'к — 36-6. 44. Кулактан Kipin бонды алар — 36-6. 45. Кызарып, сурланып — 37-6. 46. Кор болды жаным — 37-6. 47. Сен меш не етесщ— 38-6. 48. Келдж талай жерге енд1 — 38-6. 49. Жастыктыд оты жалындап — 39-6. 50. Болыс болдым мшеки — 40—41-6. 51. Боны былран — 42-6. 52. Балалы к елд1 б иш к бе? — 42-6. 53. Ата-анара коз куаныш — 43-6. 54. Куаты оттай буркырап — 43-6. 55. Кейде есер кешл куркырыц — 44-6. 56. Ж ас ecnipiM замандас капа кылды — 44-6. 57. Лермонтов (тан) Карасам, кайгыртар журт бул за- манры — 45-6. 58. Квп салкыи 6ipiH-6ipi ойына алмас — 45-6. 59. Аллаиын вз! де рас , сез! де рас — 46-6. 60. Ж уректт, кызыктын бэр! асыл тас (сол дызыдсыз ем^рдеи журек калмас) — 47-6. 61. Bip сулу кыз турыпты хан колында — 47-6. 62. Карашада ем!р тур — 48-6. 63. Кансонарда б у р т и й шыгады адра— 48—50-6. 64. Шокпардай кек!л1 бар, камыс кулак — 50-6. 65. Кактаран аккум1стей кед маддайлы — 51-6. 66. Коз1мнш карасы— 52-6. 67. Айттым сэлем, каламкас — 53-6. 68. Киыстырып мактайсыз — 53--54-6. 69. Ауылдыд жаны терец сай — 54-6. 70. Ысыткан, суыткан — 54-6. 71. Рашыктыд Т1Л| m ci3 Т1Л— 55-6. 72. KyuiiKTi асырап ит етт1м — 55-6. 73. Адам 6ip бок кетерген, — боктыд кабы — 56-6. 74. Ж апырагы куарран ecxi умИпен — 56-6. 1 Пул колжазбзда KCfi6ip елендерд!Н кайталаяып жазылтаны бай- халады. 19

75. К ею л куш тары да — 56-6. 76. Ж урепм мешн кырык ж ам ау — 56-6. 77. Адамнын кейб1р кездер1 — 57-6. 78. Келейке басын узартып — 57-6. 79. Жазгытурьш кылтиран 6ip жаудазын — 57-6. 80. Уяламын дегеы) кецш yuiiii — 58-6. 81. Куанбавдар жастыкка — 58-6. 82. Осы кымыз казакка — 59-6. 83. Асау той, тентек жиыи опыр-топыр — 59-6. 84. Ж урепм неш сезе с щ — 59-6. 85. Журекте кайрат болмаса - 6 0 -6 . 86. За.мана акыр жастары — 60-6. 87. Есшде бар ма жас кун1а — 60-6. 88. Ата-анара кез куаныш — 61-6. 89. Аска-тойга баратугын (М. Ю. Лермонтов) 4 — 61-6. 90. Осы журт Ескенд1рд1 61ле ме екен — 62—65-6. 91. Азырак баз айттым бггпм бул энпме — 65—66-6. 92. Я, алла, курметщнен достым Махмуд — 66—69-6. 93. Жазрытурым калмайды кыстын сызы — 69—70-6. 94. Ж азды кун иплде болганда — 70—71-6. 95. Сур булт туе! суык каптайды аспан — 71-6. 96. Караша, желтоксанмен ол 6ip eKi ай — 72-6. 97. Ак кшмдк денел!, а к сакалды — 72—73-6. 98. Я, кудай, берс кор — 73-6. 99. Тийм саган айтамын — 74-6. 100 Арры атасы хаж1 ед‘| — 75-6. 101. Кешег! еткен ер Об1ш — 76-6. 102. Keuieri Оепаи арасы — 76-6. 103. Kemeri Ocnau 6ip белек жан — 76-6. 104. Жиырма жет1 жасында — 77-6. 105. Орынсыз сез айтиаган — 77-6. 106. Талаптыц Minin тулпарын — 78-6. 107. Тула бойыц уят, ар е д щ — 78-6. 108. Аймалайын кудай-ау (Абай liibiFapFaii, Э61штщ эйел! Магрнпапыц жоктауы) — 78-6. 109. Жылаганды токтаты п— 80-6. 110. Алые бол кедей болсац урлыкпенен — 84-6. 111. Жасынан Tycin бнлеп сыр бермеген (А. С. Пушкин) — 86-6. 112. Катыным калай демес аксакал бай — 87-6. 113. Амал жок кайгтым б1лд1рмей (А. С. Пушкин) - 8 7 -6 . 114. Тацражайып бул кал ай хат (А. С. Пушкин) — 88-6. 115. Хатьщнан жаксы урындым сездщ бэрш (А. С. Пуш­ к и н )— 89-6. ^ Шыуармапын апторы 1907 жылры колзжаэбадан алынып, жакша !шш-

116. Хуп бкпемш Ызге ж акпас (А. С. Пушкин) — 90-6. 117. Жарым жаксы кшм киш (А. С. Пушкин) — 91-6. 118. К,оркытпа мен1 дауылдан (И. А. Будин) — 91-6. 119. К енш м м ети каракгы бол, бол акын (А. С. Пушкин)5 92-6. 120. Жасынан тусш билеи сыр бермеген (А. С. Пушкин) 92-6. 121. Перевод Лермонтов. Рахат меш тастап коймадын тыныш — 93-6. 122. Лермонтов. Каракгы уй тсрезес1 туткын орны — 93-6. 123. Мешн сырым Ж|'г1ттер емес оцан (М. Ю. Лермонтов) —94—95-6. 124. Боска эуре болып келдщ бе тэты мунда? (М. Ю. Лер­ монтов) — 95-6. 125. Мен керд1М узын кайы н кулаганын (М. Ю. Лермон­ тов) — 96-6. 126. Перевод Лермонтов, ©зще сенбес жас ойшыл — 97-6. 127. Перевод Лермонтов. (Асыктык 1здеп тантыма) — 97-6. 128. Суйммд1 болат к анж ар турсын жайнап (М. Ю. Лер­ монтов) — 97-6. 129. Перевод Лермонтов. К,онады 6ip кун ж ас булт — 98-6. 130. Нурлы аспанта тырысып ескенсщ сен (М. Ю. Лер­ монтов) — 98-6. 131. Ауру журек акырын сорады жай — 98-6. 132. Дуннеден yMiriM жок менщ деймш (М . Ю. Лермон­ т о в )-9 9 -6 . 133. Журекте квп казыиа бар 6opi жаксы. (М. Ю. Лермон­ тов) -9 9 -6 . 134. Калкам-ай мен ундемей журемш коп (М. Ю. Лермон­ тов) — 100-6. 135. 0м1рде ойка туеin к е м -кеттц (М. Ю. Лермонтов) — 100-6 . 136. Ж олка шыктым 6ip жым-жырт тунде жалтыз (М. Ю. Лермонтов дсп а таган )—101-6. 137. Кул1мсйрап аспзн тур (М. Ю. Лермонтов) — 101-6. 138. Ж алгы з жалау жалтылдап (1907 жылгы к/ж -да «На- пальон») - 102-6. 139. А сау терек долданып буыркэнып (1907-ж-да «Теректщ сипаты») — 102-6. 140. Б атар кунге шымылдык кек булт кен (1907-ж-да «Вадимнын» переводы делшген). — 102— 106-6. 141. Перевод Гетеден. KapaHFbi тунде тау калкы п — 106-6. 142. М уклы шайтан кудайды н кутан жаны (И. Гете)— 106-6. М. Ю. Лерж

143. Крыловтан перевод. Шырылдауык ш еп'ртке — 107-6. 144. 1Шлш пен емен 6ip кун! сейлесшп (И . А. Крылов) 145. Ж ам ан уйде жалрыз шал (И. А. К рылов) — 108— 109-6. 146. ГИл мен канден. Кешеден шл жетелеп 6ipey журдп (И . А. Крылов) — 110-6. 147. Б ака мен в и з — К ар асан тым-ак квп. (И . А. Крылов) — 110-6. 148. Койшы мен кар га. Кой жайылып жазды кун (И . А. Крылов) — 111-6. 149. Карга мен тулки Ж у р т битед! кулеш (И . А. Крылов) -111-6. 150. Есек пен булбул. Тойрак есек menTi оттап манайдагы (И . А. Крылов) — 112-6. 151. Корасына 6ip байды к юрд1 урылар (И . А. Крылов) — 113-114-6. (Будан кейш колжазбаны н б!рнеше а к калган, жазылмаран беттер! бар). Одан кейш Абайдын. к а р а сездер! тЫлгсн 1- C S36. Казактыц 6ip-6ipiite каекунем болмарыныц, б1рш1к Tijicyin, 6ipi тисепейтурыпына, рас ce3i аз болатындырынын, кызметке таласкыш болатындырынын ce6e6i не? — 130—132-6. 2- сез. 9p6ip байкагап адам битее керек: К ул к | ез1‘ 6ip мастык eKGHiii, ap6ip мае к!с!ден рафыл кап ететшдырын да, ap6ip мастыц сейлеген кезш де бас ауыртатындырын — 132-6. 3- сез. Kenipei; толрнп кайгы Kiciniu вз!не де билетпейдй бонды шымырлатьш, буынды куртып, я кезден ж а с болып :ады — 133-6. |.ч. Казактын 6ip мака1лы: «онер алды бГрлдк, ырыс алды ДСЙД! - 134-6. •з. Ж ас бала анадан ту ранда ек! турл! мшезбен туады . Им. габарака... мойын супы 9- Пайгамбарыммз— 138-6. 10- К1мдс-к1м жаксы дур, жаман дур гнбадат кылып IWол гибадаттан THioFa аузымыз барм айды — 139-6. 141-6 сР>з. Tipi адамиыц журектен аяулы жер1 болмас — 139-6. 12 свз. Осы мен ез1м казакпы н - 140-6. Тагдырдын жарлырын б1лес1здер-эзгер1лмейд1 — Акыл: злжазбада солак

13- сез. Аз ба, кап пе, адам баласы 6ip турл! мактаннак аман болмагы киын — 143-6. 14- сез. К азак «Кулшылыгым» кудайга лайык болса екен деп кам жемейд! — 144-6. 15- сез. Ей, мусылмандар! Bipey бай болса, 6iреу кедей бол­ са, 6ipey ауру, 6ipey cay болса, 6ipey ecri болса, 6ipey есер болса, Ыреудш кенЫ жаксылыкка мешлдк б1реуд1н кешл! жамандыкка мешлд1 болар нел1ктен? — 144-6. 16- свз. Кайрат, акыл, журек yiueyi енсрлерш айтысып, та- ласыи келш гылымга жупншт1 — 145-6. 17- сез. Дол осы кундс казактын 1ш1нде к1мд1 жаксы Kepin, К1МД1 кад|рлейм1н деп ойлады.м — 147-6. 18- сез. Б1зд[ казакты ондырмай жургсн 6ip куннмш, 6ip жубаныш дегендер бар — 148-6. 19- сез. Казактын макалдарыныц Ke6iMin icxe татырлыгы да бар, icice татымак тупл не кудайшылыкка не адамшылык- ка жарамайтыны да бар — 150-6. 20- еез. Адам ата-анадан тугаида есп болмайды— 150-6. 21- сел. Есггкен нарсен1 умытпаска торт турл1 себеп бар —151-6. 22- CS3. БМм-гылым уйренбекке, талап кылушыларга эуел! б1лчек керек — 151-6. 23- сез. Адам бзласмна жыртыксыз, nipci'3, сыпаны KHiHin, 1юм ол KniMiti былгап былжыратып камей, таза кимек дурыс ic — 153-6. 24- еез. Бул жаска келгеншс жаксы етюздш пе, жаман втыздж пе, эйтеуф 6ip т'алай ©мард! етайздж — 154-6. 25- сш. Б1реулер кудайдаи бала т1лейл1 — 155-6. 26- сяз. Ж ер жузшдс ск! мыи миллноннап артык адам бар, ек! мнллиондай казак бар — 155-6. 27- сез. Рас, бурынгы (нздш ата-бабаларымыз бул замапда- гылардан быши, кутгмк сыпайылыгм, тазалыгы томен болтан -157-6. 28- свз, Мен бала кушмде естуш1 едщ — 158-6. 29- свз. Балаларды окыткан да жаксы, блрак кулшылыц кыларлык капа, туры танырлык капа таза окыса болады —159-6. 30- свз. Кыркып Mince кыр артылмайды осы 6ip «Кырт ман­ гал» деген бар, сол неге керек?— 161-6. 31- сез. Осы елдш унем кылып жургеш иемене?— 162-6. 32- соз. Журттын 6opi б1лед1 елетутынын жэне ел1м унем1 картайып келмейтугыньш — 163-6. 33- се.ч. Махшарга барганда, кудайтагала кажы, молда, сопы жомарт шайых - - соларды катар коПыл сурар дейд! — 164-6. 23

34- сез. Осы акылды ю'м уйренед1'? Н аснхатты к!м тындай- ды — 165-6. 35- сез. Эры'чге мал керек болса коленер уйренбек керек — 166-6. 36- сез. Зиялылар с1здердеи 6ip сурайын деп журген iciM бар — 167-6. 37- сез. Б1здт казакты н коскаи аты а л д а келсе, TycipreH балуаны жыкса, салган кусы алса, коскан ит1 езгеден озып барып устаса, eci шырып 6ip куанады — 169-6. 38- С03. Казакка акы л берем, тузеймш деп нам жеген адам- Fa е к | турл! нарсе керек — 170-6. 39- сез. Казактын жаманшылыкка уйiр бола беретупяны- ныц 6ip ce6e6i жумысынын жоктыры — 171-6. 40- сез. Пайгамбарымыз салалаЬу галайМу уэсэлэмнщ ха- дис шэриф1нде айтыпты — 172-6. 41- саз. Адам урылы eKi нэрсемеиен 6ipi— тэн, 6ipi—жан— 174-6. 42- саз. Адам баласынын ен жаманы — т алапсы з— 177-6. К i т а п т а р и х . Ай журег1мн1ц куанышы — 179—194-6. Н а с н х а т. Бгрдеи он алтыра дейш — 195— 196-6. С о к р а т х а к i м и i н с е з i — 197-6. 1905 жылгы колжазбанын 1-бет1нен 15-бет1не дейш жарты- лай жыртылраи, жоралран беттер бар, 16-беттен 200-бетке К о л т а и б а с ы. Мурсендтш Жазганы. К о с ы м ш а б е л г i с i. Колжазбанын 21 бетшде: Пманды болгыр Абай таксыр-ай деген ж азу бар. (97-бетте) «Асыктык ‘|здсп тантыма» деген елеш'шн тусы на келденеШнен Oipey «буры» жок» деп жазыпты. 20 беттщ сыртынла Мнканл ИбраЬим угьглы, Даинял Ы скак угмлы. Турагул дегеи жазуларга сол Абай ауданыиын аза чаты, белп-ii мугал1м Касмманов Садыктын мынандай ту- ciiiiKrcpi бар: 1. Л1нкай!(л ИбраЬим упялы — Абайдын вз баласы. 2. Даинял Ыскак угылы — бул Абайдын елекдерш бастыр- ган Кокпайдин кенже баласы. 3. Турагул — Бул Абайдын Эйгер1мнен туран улкеп улы. Булар 1903 жылдар Мурсендтси окыран, Касима нов Садык дсн жазыпты. Колжазбанын 38-беттде: Абай жазбаларыныц inline Ыбирай Ллтынсариннщ «Соу1рде катерктер рахымет нуы» деген оленш Мурсеид коса жазыпты. К а г а з ы, с и я с ы, о р л i. Калыц 6ip сызыкты дэитер Ж а з ы . i r a n ж и л ы , ж е pi. 1905 жыл, Абай аулами.

Б е т т е л у к Колжазба алгашында цнфрмен нем'фленген fiipiiiuii OeTTin сонына келеа 6 errin 6ipimni сезш койьпт жазу аркылы белпленш, кейшнен европа цифрымен беттелштк Т е к с т i н о р н а л а с т ы р ы л у ы . ©ленд1 6erri толтыра кеинрген, 6ip жолда exi, уш, терт жол елендер де кездеседк влен жолдары арасына «=»деген белп конып отырган. К, а л п ы н а к е л т i р i л у i. ©ндеуден втпеген, сол' Kyiii фотокопиясы жасалган. Л к а у ы . Колжазбанын 1-ден 15-бетше дейш жыртылран жерлер! бар. Жыртылран, ешкен жолдары ор влетпц тусында кэрселлдк П а п к а с ы. 1395 (OFK) папкадары Абай влекдер1 дегея колжазбадан TycipUren. Фотокопиясы: 92, 1905 ж. Колжазба­ нын e3i к1тапханада жок. Ш. 1 (Э 0 И ) 4 П. 1—232; ж . 23 20X15; 18X12 А та л у ы. Мукабаныи сыртында Абайдын i рмyi i-б колжазбасы делшген. Ал iuiKi 1-6ет£нде: o k i j U i j i f j U Да1j i JpU*>]UH>V м-м KiTan... ИбраЬим мархумнын казакнык м1нэзлард1 язып ядкар калдырган сезш яздым Мурсенд Б1ке Мархум урылы 1шжран:ц 1325... 1907 мнлад март деген жазулар бар (уш нук- те койылган жердеп сездер ешкен, окылмайды). А в т о р ы . Jtj'ji'V 'jff'sJdk1 Абай Купанбаев. K em ipyiu iei. Мурсеид Бше угылы. Бул 1907 жылы кшшрьлген колжазба, ор жерде ор турл£ номермен журген колжазбэдагы пз1м)нен алынып Keiuipuiren- гс уксзйды. Мысалы, колжазбанын 82-бетшдеп 15 номерл! «Интернатта окып жур» дегсн елецнеи кейш 6 номер койын «Адаскаинык алды жен, арты сокпак» деген еленд1 Т1зед1'. та­ ры да осы сиякты неп'зп колжазбадагы но.чер1мен 6epi.nin отырканын баска влецдердеп де байкауга болады. Мурсеидтш 1907 жылы жазгаи жазбасында — шыгарма- ларды ж|’ктеу жок, кейшп 1909 жылгы жинагында шыгарма- ларды «17 белекке» жштеген, op6ip ж1кт!н ез нем1рлер! бар. Бул колжазбадагы шыгармалардын мазмуны: (кара сездер i) 1905 жылгы колжазбамен б1рдей болгандыктан т1збедп<. Тек

6ip айырымы 7-сез осы жазбадап Tycin кал ган . Осыдан кейш: Н а с и х а т 7. Bipiinui адамныд адамшылыры. Ой, журеНмнт куаты, перзенттер1м (Б у л колжазбада осы eni наснхат кыска жазылган, 1910 жылры колжазбада толык). С о к р а т х а к i м и i н. с е з i. К олж азбаны н 76-бет1иен бастап, Абайдын елендер!н т1зген. Мунда 1905 жылры кол- жазбадагы шырармаларыныц т1з!м! кайталанады , тек т1з1м- HiH рет саны сакталмарап. 1905 жылры к о лж азбада жок шы- гармаларынык т1зшш рана беруд|‘ уйгарды к. Олар мыналар: 9. ©леи дегеп эр свзд1н унамдысы (керсеткчгеи тЫм саны мен бст1 осы колжазбадан алынды) — 81-6. 15. Интериатта окып жур — 83-6. Рылым таппай мактанба (т!з1м HOMipi ж о к ) 83-6. 70. Журегш ойбай сокпа енд! — 110-6. 91. Кулактан Kipin бойды алар — I I 1-6. 45. Кызарып, сурлаиып — 112-6. 47. Кор болды жаиым — 112-6. 36. ЛАэз болады болысы н— 120-6. 65. Тугызган ата-ана ж о к — 121-6. 46. ©эгеге кеклгм тоярсы н— 123-6. 38. Аншылар туралы айтканы — 126-6. 39. !\\ыраи бурк'и не алмайды салса б аптап — 128-6. 20. Корасыма 6ip байдын (Крыловтан) — 162-6. 98. Дбай агамныц « К,ар расы» («Бокты кта талтандап») — 189-0. 88. Жастыктын оты кайдасын? — 190-6. 9 /. ©Kiiiiuii коп ewip кеткен отш — 191-6. 51. Dip таудагы хайуанды 6ip арыстан (Крыловтан) — 192-6. 50. Kopmini керш1 шакырды (Крыловтан) — 193-6. 85. Дбай _а_гIаUмd.fшi ыгарран еоз (Сенбе ж у р т к а турса да кан- Dip аз свз казактын кайдаи шыкканы туралы (аяры жыр- тылган. iisiiip койылмаган). К о .1 г а ц б а с ы. Мурсендтщ жазраны. К о с ы м ш а б е л г i л е р. К олж азбаны н 63-бет1нде: М. О. Оуезовтыц «тузет1п каГп а жазуга» ij—i C u u «Колецке магынасында» деп жанамалап жаз- ган ко.гганбасы бар. К о л ж а з б а н ы н , 3 6 -б е т 1 н д е : &-> J <_v> jp 'j у. Бул KiTan Рахим Мурсепд улиныкк 56-бет тс: Jj-i Р ахы м Мурсеидурылы Рахымбай.

52-бет те: 1HljjkO'jf. yUi5l JtiAbjl iSJjbиы» «Ал Kiran бурый Яруллаугылы Рахым Мурсейдулы Kiran neci, мен 1921 жылдан барлык ауылдын» деген сездер жазылган. 174-бетте: Ыбрай Алтыисариинш «Сэу|рде кетершер рах- мет муры» деген елец! 121 номермен т1ркелген. 150-бе т т е: J y Мурсейдулы сол бетгщ екшип б!р жершле: ДдД—•J} Турсыибек деген жазулар бар. OcbiFaH К ар аган да колжазба Мурсеид балаларымын ко- лында болып, эркайсысы ездер! немденуге тырысканка укеай- ды. К а г а з ы , с и я с ы . a p n i. Дэптер ет!п жасалган сар- гыш Ty’CTi кагазга кара сиямен, араб эршмеп жазылган. Кара сязге ле, елецдерге де араб цифрымен кем ip кобып отырган. Ж а з ы л г а н ж ы л ы , ж е p i. 1907 жылы, Абай ауы- Б е т т е л у к Араб цнфрымен бер1лген. Те к с т i н о р п а л а с т м р ы л у ы . Эр белке кара сездер толык орналаскан. блендер кейде ею, кейде уш жолдан жа- 3U.iFan, жол арасына жулдызша (*) койылып отырган. К а л II ы н а к е л г i р i л у i. Жендеуден етпеген. А к а у ы. Колжазбанын алгашкы 2—3 6errepi жоне соцгы беттср1 жыртылган. Одам баска беттер де кагаздары ете то- зып, к[рленген. Кейб1р беттерде еден уст1нен женделген жол- дар да кездеседг П а п к а с ы. .Vs 1. М. О. Эуезов музейшен. Абай колжаз- баеы. Ш. 1915 (OFK) П. 1—202; Ж . 23 20X15; 18X13 А та л у ы. (1) v Cf WtY Ьv 3U-*UЛ-Ь, </•»(&■>“ r* •■&D10 6jiL. «Клан тасдик кайырлы сагатта 6iTin... Дайырбай Кожан- угылына багышлап яздым, хижраныц 1327 клында милади 1910 йылыида, апрельдin 20-куншде язгушы Мурсеид Б|'ке Мархум утылы» деген жазу бар. А в т о р ы . Абай Кунанбаев.

К е ш i р у ш i c i. J»A> -Н М урсеид Бжеугылы. Бул колжазбаны Мурсеид Б1кеугылы Д айы рбай Кожанулы дегенге Keujijjin бергенге уксайды. Дайырбай Кожанулы туралы колымы зда магылумат жоьу Тагы да сол бетте екший 6ipeyaiii колымен: делшген. Бул niran Мансур Дайырбай Расули деген жазу бар. Бу­ тан Караганда колж азба атадан б алага мирас болып сакта- лып журш, фондыга еткещнп байкалады. Колжазбанын Ьбетшщ сыртында: «Казахский филиал Академия наук С ССР, институт языка и литературы. Произ­ ведения Абая (рукопись литературного секретаря Абая Мур- сенд Бикова)» — деген жазу бар. Абайдын шыгармалары. Абайдын одебн хатшысы Мурсеид Бекулыныц колжазбасы деп жазылгаи жазулар бар. 1910- жылгы колжазба мен «Казак акыны А бай Кунанбайулынын ележ», С-Петербург, 1909 жыл, деген жинакты салыстырган- да кездесетш айырымдар: 1. Бул колжазба Абай сездер1мен баста лады, олар 1909 жылгы жинакта жок. 2. Жинактапл елендерд! «белекке» белш ж1ктеу яына кол- жазбамен кабыспайды. Жинакта шыгармаларды такырыбына карай ои жст! «белекке» жжтеген. Бул колжазбада б1рдеи сеп'зге дейт «белекке» ж1ктейд1 де, калган елендерд) ж1кте- мей, жай Пзген. К1таптагы ар «белекке» к!рген e.ieiuep,TiH tisiM i бул колжазбада гы «бвлект1ц» т!з)м1мен тура кел- Mcii.Ti. 1909 жылгы жинакта елецдердж ж азы лгаи жылы елец со- иыиан койылын огырраи, муида 6ipeco «бвлшектщ» касына, Oipcce елей сонында койган жане жинактагы елен жолдары бум колжазбанын соцындагы жылдармен тура келмейдн Жи- иакты баснага оз1рлср алдында оны бастырушы Абайдын балалары жонс еленд1 кашам шыгарганыи б|'летш шэжрттер! Клкыай мен Туратул жепдеп, дурысын жазган болу керек. 1909 жылгы жинакта жарняланган шыгармалардыц саны 138. Ал бул колжазбада жазылгаи шыгармалардыц саны 130. Колжазбанын 19-бетшде: К I т а и г а к ы л и я Tnicni Дайырбай Кожан угылына... Ибрапнм хажы... Купанбай угылыпын ел мшэзш яманлап, гакыл аитып, язгам наенхат сезш багышлап яздым, Ьнж1рдпг I P h гонада. деп араб лршнде жазган титул бет бар. Одан кейш Абайдын кара сездер! басталады.

J;1 ft 0 ts My LtV L-lxjt OUy* *-Xi* U-T Мурсеид Бшеугылы кнпнрген бул колжазбанын мазмуны Ей, журепмнщ куаты, перзенттер1м! С|'здергс адам урылыныц мшэзлэр1 туралы 6ipa3 сез жазып ядкар калдырайын (2 — 18-беттер) деген жолдармен бастала- ды. Одан кешнп кар а сездерйпц xi3iMi 1905 жылгы колжазба- мен б1рдей берйпген. блендершщ Ti3iMi: I .8 Белек елец, кулык туралы, 1886 жылы жазылраи®. 1. Картайдык, кайры ойладык, уйкы сергек — 66-6. 2. Картайдык, кайры ойладык, улгайды армаи—67-6. 3. Кыран 6урк1т не алмайды салса баптап — 68-6. 4. Калыц ел1м, казагым, кайран журтым — 68-6. 5. Байлар жур жиган малый корралатып— 68-6. 6. Кениим калды достаи да, душпаинап д а —69-6. 7. Адасканнын алды жен, арты сокпак — 70-6. 1887 8. Сабырсыз, арсыз, ершшек — 71-6. 9. Бетен елде бар болса — 72-6. 10. Б1реуден 6ipey артылса — 73-6. 11. ЖМттер, ойын арзан, кулк! кымбат — 74-6. 12. ]ш|'м елген, сыртым еау— 76-6. 13. Болыс болдым, Miпеки — 76-6. 14. Мэз болады болысыц — 77-6. 15. Кайтсе ж еш л болады журт билемек — 78-6. 16. Жылуы ж ок бойыныд — 78-6. 17. Бкнмдкден шыккан сез — 79-6. 18. Бай сей1лд1 — 79-6. 19. Замана акыр жастары — 80-6. 20. Кайры шырар е.'пмнен — 80-6. 21. Бойм былрац — 80-6. 22. Антпенен таркайды —81-6. 23. Карашада eniip тур —81-6. 24. Жас ecnipiM замандас капа кылды — 81-6.* *влек тЫмдер|'Н1'п iieMipi KeiuipyuiiiiiHкойгаи рет саны. “влскдерге (jepi.ireu такырыпша кеш1руш|м1н койгани. 29

25. Адам рафыл дуниеш дер мешк» — 82-6. 26. Талай сез будан бурын кеп айтканмын — 82-6. 27. Аш карын жубана ма майлы ас ж ем ей — 83-6. 28. Балалык влд1 бмдщ бе? — 83-6. 29. Тугызеан ата-ана жок - - 84-6. 30. Ата-анара кез куаныш — 84-6. 31. Bip сулу кыз турылты .хан колында — 84-6. 32. Болды да партия — 85-6. 33. Малга достын муны жок, малдан баска — 85-6. 34. ¥яламын дегеш кешл ушш— 85-6. 35. Жалын мен оттан жаралып — 86-6. 36. Жастыктын оты кайдасын— 86-6. 37. Жарк етпес кар а кенйнм не кы лса да — 86-6. 1887 ж ы л ж а з ыл г а н, е к i н ш i б е л е к , влен тур алы 38. влей сезд1Н патшасы, сез сарасы — 87-6. 39. влец деген ор с е зд т унасымы — 88-6. 40. Bipcyaiu Kictci елее каралы ол — 89-6. 41. Мен жазбаймын еленд! ермек уш1н (1909 жылры жи- кта «алтын некке карсы» деген тус1нд1рме бар) 10— 89-6. 42. Квшл кусы куйкылжыр шартарапка — 90-6. 43. Кулактаи Kipin бойды алар — 90-6. 44. Куаты оттай буркырап — 90-6. 45. взгеге кен!л1м тоярсыц — 90-6. 46. Кур айкай бакырран — 91-6. 1886 ж м л f ы е л с н, 3 б е л е к , е з 1 т у р а л ы 47. Жасы.мда гылы.м бар деп ескермед1м — 92-6. 48. Патша кудан сыйындым — 92-6. 49. Кел.йк талай жерге енд! -—92-6. 50. Кейде есер кеи!л кургырыи— 93-6. 51. Нс 1здейс1и, Keui.ni.M, нс 1здейсп1? — 93-6. 52. Журеп'м. ойбай, сокпа енд1 — 94-6. 53. Ал сенейш, ceneiiii! — 94-6. 54. Квленке басын узартып — 94-6. 55. Адаммын кейб1р кездер! — 94-6. 56. Сум дуние тонап жатыр iciu бар ма? — 95-6. шыгарманын авторы. кенб1*р ар елекнт тусында жакша-

1895 ж ы л f ы 57. Карасам кайгыртар журт бул заманил (1909 жылры жинакта Лермонтовтыд «Дума» деген 6aiiiTinen дел in ген) — 95-6. 58. 0лсем орным дара жер сыз болмай ма? —96-6. 59. Eciitae бар ма жас куши? — 97-6. 1900 ж ы л Fы 60. Ж урепм менin кырык жамау — 97-6. жылгыда 61. Кегил куй! тагы да — 97-6. 62. Куши уакыт inepin — 97-6. 63. Ауыру журек акырын согады жай — 98-6. 64. Мен керд!м узын кайын кулаганын (1909 перевод делшген) —98-6. 1888 ж ы л р ы е л е д , 4-белек, раш ы кты к т у р а л ы 65. Ж ело з тунде жарык ай — 99-6. 66. Эуелде 6ip суык муз (акыл зерек) —99-6. 67. Кор болды жаным — 99-6. 68. Сен Meni не eTeciii? — 100-6. 69. Айттым сален каламкас (1909-жылгы жинакта «Бул еленд! айтып жургсн жМт Кекбай екен» дел|‘нген— 100-6. 70. Кныстырып мактайсыз— 100-6. 71. Кызарып, сурланып— 101-6. 72. Ысыткан, суыткан— 101-6. 73. Гашыктык Ti.'ii т!лсia т1л — 102-6. 74. Кактаган ак кумктей кен мандайлы — 102-6. 75. Бьчектей аркасыида ерген бурым — 102-6. © л е и 5-6 е д е к , о й т у р а л ы 76. Жаксылык узак турмайды — 103-6. 77. Ылай cyFa май 6iTnce кой егкенге — 103-6. 78. ©лее елер табигат, адам елмес — 104-6. 79. Сагаттын шыкылдагы емес ермек — 104-6. 80. Журекте кайрат болмаса — 105-6. 81. Тоты кус тусл кебелек— 105-6. 82. Алланык ез! де рас, сез! де рас — 105-6. 31

©лен 6-белек, н аси хат ту р ал ы . 1886 ж ыл г ы 83. Базарга карап турсам эршм барар — 107-6. 84. Интеркатта окып жур — 107-6. 85. Слулен болса кеуденде — 108-6. 86. Жастыктын оты жалындап — 109-6. 87. Эсемпаз болма эр неге— 109-6. 88. Кек туман алдындакы келер заман — 110-6. 89. Сенбе журтка турса да канша мактап — 110-6. 90. Адам 6ip бок кетергсн боктын кабы — 110-6. 91. Жапырагы курaran eci<i уштпен — 111-6. 92. Куанбандар ж аеты к ка— 111-6. 93. Осы кымыз казакка — 111-6. 94. ©кнйин кеп eMip кеткен вт1п — 111-6. 95. ©зшен баска ойы ж о к — 112-6. 96. Менс1нбеуш1 ем наданды — 112-6. 7-белек в л е к , 1890-жылы ж а з ы л г а н . 97. Сепзаяк. 98. Жазпятурым калмайды кыстын сызы — 114-6. 99. Жазрытурым кылтиран 6ip жауказын — 116-6. 100. Жас шыбык жазгытурры гулж шашкан — 116-6. 101. Жазды кун иплде болганда — 116-6. 102. Сур булт Tyci суык каптайды асиан — 117-6. 103. Карата желтоксанмен сол 6ip eni ан — 117-6. 104. К и с ел e n i . А к кшмд1 денел1 ак сакалды — 118-6. 105 в л е и, а ц ш ы л ы к т у р а л ы. Каисонарда буркгпш шыгады a u r a - 119-6. 106. © л е и а т с ы н ы . Шокпардай кекйй бар камыс кулак — 120-6. 107. О н е г и н n i н с и п а т ы (1889 ж и л ж а з ы л г а н ) . Ж асыпап Tyciii билеп сыр бермеген — 120-6. 108. Т а т I. я п а и ы ц х а т ы О н е г и н г е . Амал жок кайтгым б1л,'ирмей—121-6. 109. О н е г и н н i к ж а у а б ы . Тацражайып бул калай х а т ? — 122-6. 110. О п е г и н ж а з f а н. Хатыцнан жаксы угындым сез- дац 6opiii — 123-6. 111. Т а т ь я н а н ы н ж а з г а н ы О н е г и н г е . Tanipi коскам жар едщ сен — 124-6. 112. О н е г и н н i n х а т ы . Хуп бшемш Ызге жакпас (1909 жылры жинакта «Неше жыл еткенде Татьяна 6ip бай- дыц катимы болып жургенде Онегин кайта айпалын соккан» дел1нген) — 124-6.

ИЗ. О н е г и н к 1 ц е л е р д е т i с е з 1 . Жарым жаксы к тм киш— 12S-6. 114. Л е р м о н т о в т а н п е р е в о д 11. Аска, тойга бара- тугын — 125-6. 115. Г е т е д е н п е р е в о д . Карацры тунде тау калгып -126-6. 116. П у ш к и н н е н (1893 ж ы л ж а з ы л р а н ). Кончим мешн карацры. Бол, бол акын (1909 жылры жинакта «Лер­ монтовтан, Байроннан кеипршген» дел1нген)—126-6. 117. Коркытпа мен1 дауылдан — 126-6. 118. Т у т к ы н д а г ы б а т ы р . Карацры уй терезес1 — туткын орны — 126-6. 119. Рахат, меш тастап коймадыц тыныш — 127-6. 120. Негып достык кылуга — 127-6. 121. Сал демеймш сезаме ыкыласынды — 127-6. 122. Л е р м о н т о в т а н . Суйк1мд1 болат канжар туррын жайнап — 128-6. 123. Л е р м о н т о вт а н. Мешк сырым ж т тте р емес оцай — 128-6. 124. 0м1рде oftFa туеш кем кет1гщ— 128-6. 125. 0 л i м г е б у й ы р ы л р а н ж а з ы к с ы з а д а к . (Боска а у р е б о п келшеш тагы м у н д а ) (1909 ж ы лры дэ 10. Лермонтов д е п к е р с е т г е н ) — 129-6. 126. Л е р м о н т о в т а н. Кул1мс1реп аспан тур — 130-6. 127. Теректщ сыйы (Асау Терек долданып, буырканып) — 130-6. 128. Нурлы acnaHFa Tipecin вскен сайын -,131-6. 129. Л е р м о и т о в т а н. Ж алинз жалау жалтылдап — 132-6. 130. Конады 6ip кун жас булт— 132-6. 131. Ж уректе коп казына бар 6opi жаксы— 132-6. 132. Асау той тентек жиын опыр-топыр — 133-6 133. Калкам-ай, мен ундемей журемш кеп — 133-6. 134. Ж олрэ ш ыкты м 6ip ж ы м -ж ы рт тунде ж а л р ы з— 133-6. 135. К р ы л о в т а н п е р е в о д . Муцлы шайтан кудай- дын KyFaii жаны (1909 жылгыда Лермонтовтан дел1нген)— 134-6. 136. Жиылып емен 6ip кун сейлестт1 — 134-6. 137. Корасына 6ip байдыц— 135-6. 138. К р ы л о в т а н . Жаман уйде жалрыз шал — 136-6. 139. Е с е к п е н б у л б у л К р ы л о в т а н . Кыдырган есек Ш9пт1 оттап манайдары—137-6. 140. К а р г а м е н 6 у р к 1 т . Кой жайылып жаздыц куш — 137-6. \" Heri3ri колжазбада осылай бер1лген, будан кейш дс осылай болып

141. К р ы л о в т а н. Керинш керш! шакырды — 138-6. 142. Шырылдауык шек1ртке — 138-6. <43. К а р р а м е н т у л к !. Ж урт 61лед1. кулед! — 138-6.. 144. К р ы л о в т а н . Bip таудагы хайуанды 6ip арыстан— 139-6. [45. Б а к а м е н е г i з. Карасан ты м -ак кеп — 140-6. 146. П i л м е н к а и д е н. Кешеде ш л жетектеп 6ipey жур- д! — 140-ь. 147. (Е с е к ). К р ы л о в т а н . К ыры к, елу кос 6ip жер­ дей — 141-6. 148. В а д и м . Б а та р кунге шымылдык — кек булт кен — 141-6. 149. А б з й д ы ц « к а р р а с ы » . Б окты кка талтандап — 145-6. 150. А б а й д ы н . 6 о з б а л а к у н 1 н д е е з1 н е . е з1 а й т к а н ы. Сап-сап кенл1м, сап кокл1м — 145-6. 151. А б а й д ы н Э б i ш к е ж а з г а н х а т ы 1894 ж ы л. Я, кудай, бере кор — 146-6. 152. Алланын рахметш — 146-6. 160. А б а й д ы н ж о к т а у ы. Ж иы рм а жет1 жасында 1— 150-6. 161. Абайдш 2. Орынсыз айтпаган — 151-6. 162. Абайдш. Талаптыи MiHin тулпарын — 151-6. 163. Абайдш. ApFbi атасы хаж1 ед1 — 151-6. 164. Абайдш. Кешеп' еткен 6ip 0 6 iu i— 151-6. 165. Абайдш. Keuieri Оспан арасы— 152-6. 166. Абайдш. Keuieri Оспан 6ip белек жан — 152-6. 167. Абайдш. Ж айнаган туыц жырылмай — 152-6. 168. Магрипанын жоктауы3 Айналайыи кудай-ау— 152-6. 169. Абай. Ж ылараиды токтатып — 154-6. 171. А б а й д ы ц а й т к а н ы . Бермеген колга кайтесщ— 155-6. 172. А байдш4. Катыным калай демес аксакал бай—156-6. 174. Е с к с н д i р п а т ш а и ы н a H r i м e c i. Осы журт ЕскендфД! быте ме ек с н ? — 157—160-6. 175. М а с ы г у т э н Н м е с ! . Я, ал л а хурмэт1нэ достык Мухаммад— 161— 165-6. Абайдын колжазбасы Мурсеид кенпрмесшде осымен аяк- 1 № 153—15Ь Й0м1рл; елеадер Абай балаларыньщ елекдер! болган- дыктан бул жерле алмадьпIK, олар туралы кейМрек айтылады. 2 «Абайдш»—деп атаап отырганы: квипруш! осы беттерде Магауия- |дын влеидер!н де косыя каш1ргев. 3 Бул вленд! Абай ЭбнШТ1Кайел| MaFpunara жааып 6epin, еленд| «Маг- рнпаныч жоктауы» деп ата * № 170, 173 баска aiciындардын олене 34

талады. Осы колжазбада Абай балалары Марауия, Акылбек, Тураяул, Кэютайдыц шырармалары да бар. Марауия мен Акылбай шыгармаларына жеке аныктама жазылады, мундары елецдер! сонда айтылады. Ал Тур арул мен Кэютайдыц елецдершщ Ti3iwi мынау: 157. Т у р а р у л . Рахматы кеш.-пмнщ Эбни a F a — 149-6. 158. Бастапкы халд1 керш калдык шошып— 149-6. 159. К э к i т а й. Эб1шке ж аЗ Ран хаты — 147-6. Колжазбаныц аярында шыгармалардын мазмуны, жазыл- ран жылы бершген, б!рак ол беттердщ шеттер1 жыртылран, микролента каразымен жел1мделген жерлер! окури кел- мейдК К о л ж а з б а н ын т о л ы к т ы р ы . Колжазба толык, бас-аяры тугел жазба. Ко л т а н. б а с ы. Мурсеид Бжеулынш. К о с ы м ш а б е л г 1 с 1 . 123-бетте: 15 жол еленд! кор- шап, колжазбага келдененшен «басылмай калган» дегеп 196-бетте: «Майсур Дайырбаев, Дайырбай Кожанов» деп жазран жазулар бар. К а р а з ы , с и я с ы , a p n i . Калыд даптер ет!п (20X15) жасалран саррыш т у т кагазга бидай сиямен, араб оршмен жазылгак, op6ip кара сездц еленд1 араб цифрымен нем1рлеп отырран. ©лсндер1 такырыпка белш жазылран, жылдарын койып жазран. Ж а з ы л р а н ж ы л ы , ж е р i. 1910 жылы Абай ауы- лында хатка Tycipi.ireH. Мурсенд бул колжазоаны «Дайырбай Кожанугылы» дегенге арнап кеин'рген. колжазба корына ка- шан тускеш белгюз. Б е т т е л у 1 . Араб цифрымен беттелген жэне эр беттщ ая- рына келес|‘ беттщ баскы сэз1н койып отырран. Т е к с т i н о р н а л а с т ы р ы л у ы . Кара сездер бетт| толтыра орналаскан, елендер кейде ею катардан, ксйде толык орналаскан. ©леи жолы бггкеннен кейш жулдызша 6ejiriciH (*) койып отырран. К а л п ы н а к е л т 1 р 1 л у 1 . ©ндеуден етпеген. Kefi6ip жыртылган беттер1 микролента каразымен жел1мделген, — 61- рак оны маманы 1стемегенд1ктен текст! жауып кеткен, микро­ лента кагазыныц астындагы сез окура келмейдк А к а у ы. Колжазбаныц шеттер! жыртылган, колдан-колра етш жургснде Kefi6ip беттерге сия да теплген, тозынкы. Ирак сездер1 окылады. П а п к а с ы 1915 (OFK). Абайдыншырармалары. Мурсеид Бжеурылыныц кеш1рген колжазбасы.

Ш. 1260 (Э0И) й угылынын влещ 1 a L U jta ii& js -is J a c S & u ^ L Кэю- ГЙЙЙГзд Шыгармалардын сонында Абай (ИбраИим) Кунанбай yi Кэштай I

К а г а з ы, с н я с ы , o p n i. Ютап саргыш густ! кагазга араб эршмен басылраи. Ж а з ы л г а н ж ы л ы , ж е р 1 . 1909 жылы, С-Петер­ бург. Б е т т е л у к Араб цифрымен бер1лген. Т е к с т i и о р и а л а с т ы р ы л у ы . блен ар бетке екР уш жолдаи орналаскан. Ак. а у ы. Кггап жаксы сакталган. К 1 т а п . 1260 (М. О. Зуезов музешнен) С-Петербург, Восточная электро-печатная И. Бораганского В. О, среди пр I 1909 1-. 1909 деп жазылран. Ш. 848 (ОРК) 7 П. 161—242; Ж . 17 21X16,5; 18X15,5 Ат а л у ы. tjiKijjjSf! Атакти елецнп Абай ce3i (161-бет) А в т о р ы . уМ Абай Кунанбаев. Ж и н а у ш ы л а р ы . Тугелбай Отынугылы жэне Телеу Тугелбаев. Булар бурынгы Костанай уез1, Арыккарагай болы- сынан, руы кыпшак. Колжазбанын 2 парагында: J*» iSУ i f »jJ; / 9tJ 1913 жылыида 14-июиьдс жсксемб! кун! Тугелбай Отын- утылы деген жазу бар, бул колжазбанын басталып жазылган уакыты болу керек. Ал колжазбанын 218бетшде: JbjJjo Твлеу 1914 жылыида 26 февраль, 221 бетшде: «Тулеу Ту- гильбаев, 1914. 3 март» деген жазулар бар. Тугелбаев кагазга тус1рген Абай елендер1, негЫнен, Абайдын 1910 жылы хатка тус1р1лгсн колжазбасынан алын- FaH. Сонымси катар Тугелбаев кеипрген колжазбада елен- дерд1н кейб1р сездер1 езгерген жэне 1910 жылгы колжазбаны ол тугел кеинрмей ipiKTen Keuiipreii, колжазбадагы елен са­ ны — 88. Ж анадан баска колжазбалардан алып коскандары- нын Ti3iMi: 8-б е л i м: Орыс айтты езше epiK берем деп — 161'-б. Атаны бала андиды, аганы iHi — 161-6. Колжазбанын

Bip дэурен кемд! ку пи бозбалалык— 164-6. Кайтып жещ'л болады журт билемек— 181-6. ©згеге кеныйм тоярсын — 194-6. TaHipiHiH куш ж а р к ы р а п — 197-6. Ж аралы болран ж урекке — 198-6. Эусзе б!р суык муз ак ы л зерек — 200-6. А лла деген саз кеш л — 204-6. Б ул колжазбадары Абай елендер1 161-беттен басталып 242-бетпен 61тед1. К о л т а н б а с ы . Колжазбанын 3-бет1нен 78-бетше дейшп 6ip KiciHiH жазганы, 79-беттен 242-бетке д е ш н п екшнп KiciHiH жазраны. сонгы ж азба Тугелбайдын ж азганы болу керек. К a f а з ы, с и я с ы, о р п i. К алы д дэптер етш (21,5X16.5) жасалган саргыш туей к а г а зг а бидай сиямен, араб apniMCH жазылиан. Абай влендер1 такыры пка белшш, a p 6 ip такырылты кейде «белек», кейде «бел1м», кейде «сез» деп атаран. Эр еленд1 а р а б цнфрымен нем1рлеген. Ж а з ы л р а н ж е p i , ж ы л ы . Костанай облысы, 1913— 1914 жылдар хатка туарклген. Колжазбаны 1935 жылы Хашм- ж анова талкан. Фондыга 1949 жылы тускен. Б е т т е л у ь Араб цифрымен беттелген ж эне эр бегпн аярына келес1 беттщ б1рнеше сез1 жазылып отырран. Т е к с т i н о р н а л а с т ы р ы л у ы . © лец жолдары эр бетке тутас жазылган. 9p6ip елен жолынан ксйiн « = » белп койып, белшш отырран. К а л п ы л а к е л т i р i л у i. ©ндеуден етпеген. А к а у ы. К олжазбанын алрашкы 6 e rre p i жыртылран, эр 6e-rrin он жак теменп бурышы ете юрленш, тутеленген, сия, гу жайылган дактар бар. П а п к а с ы 848 (O F K ). Тугелбаев Телеудщ жинарак ауыз эдебнет улплер! ж эне езпин елендерк 1913—1914 жыл­ дар. Ш. 1623 (OFK) 8 П. 39—134; Ж . 18 21X17,5; 16X15 А т а л у ы. I— ? Ыбрай Кунанбай угылынын акындыкпен сейлеген назым кисса. А вторы . Абай Кунанбаев. Ж ииауш ысы. Нугербек Кудабайулы деп б1лере1з (357-бет).

Нугербек Кудабайулы вткен акынлардыц влендерш жи- нап, «эдеби жинак» жасаган. Ол жинактын шпнде 6ipiieuie лкындардыц шыгармалары бар. Сол жинактын 39-бетшен 139-бетше дейш Абайдын влендер! жазылган. Нугербек e3i де акын болтан. Осы калыц колжазбаиын шпнде езш щ де шы­ рармалары бар. «Эдеби жинактын» iuiimeri жазуларга кара- ранда колж азба Нугербектшбаласы Мухтардьш, оный, баласы Кэкггайдын колында болтан. Колжазбаиын 317-бетшде KoKi- тайдыц 1918 жылы тураны жазылраи. Колжазба Кэштайдан 1933 жылы Ы екаков Нуркайдарра, одан Сэкен Ахметшеулына ауысканы туралы мэл!мет бар. Бул жинауш ы Абай елендсрш Абайдын 1909 жылры жииа- рынан кеилргенге уксайды. Тек ондагы «1-белек, кулыц тура­ лы» деген такырыпты бул колжазбада коймапты жэнс де жинакта жок. «Елде жаксы калмады», «Кешлге шек шубэлг ойламаймын» деген елендерд1 коскан. «2-белектен» бастап жинактары Ж1ктеулерД1 жазып отырран, 61рак елендерд1к ж а- зылган жылдарын коймаган. 2-белектен «Кез!мшц карасы», «Ташыктын т ш , Т1л' а'з т1л», 5-белектен «Алланы» e3i де рас, сез! де рас», 12-белектен «Караша. желтоксан мен сол 6ip ек! ай» деген елендерд! кенлрген жэнс 15-белектег1 аудармаларды 17 белеккс жаткызган. «Ескенд1рд|» KeiuipMenTi, кейб>'р елен- дерге редакция жасапты. К о л т а н б а с ы . Нугербек Кудабайулыныкн К о с ы м ш а б е л М л е р i. 284-бсттс: «Мухтар Нурбек- улы 1934 жылы январьды » 15 куш мен счетовод курбш е кел- Д'м. Январьдыц 2 5 куш калага к еш ш келд|'м. Нуркандар атам декабрьд|'я 19 кун ш е Караганда ж у р д к 30—1—1934» деген жазу бар. К о л ж а з б а н ы ц т о л ы к т ы г ы . Бул «эдеби жинак- тагы» Абай елекдер! толык сакталган (39—139-беттер). К а г а з ы , с и я с ы, э р п i. Bip сызыкты калыц дэптер, араб apni, к а р а сиямен жазылган. Ж а з ы л г а н ж ы л ы , « e p i . БелпЫз, жазуына К а р а ­ ганда XX гасырдын басы дсп мелшерлсугс болады. Колжазба корына 1940 жылы тускен. Б е т т е л у ! . Алгашында беттш соцына келес1 бетп'н ал- гы сезш койып бслп'леген, кейшнен европа цифрымен бегте- Т е к с т 1 н о р н а л а с т ы р ы л у ы . Bip жолга кейде ек1, кейде уш елец жазылган. К а л п ы н а к е л т i р i л у i. Колжазба женяеудеи еткен. А к а у ьг. Колжазбаныц кейб!р беттержщ шеттер! мукал- ган жаие алгаш кы 17 бет! жогалган. П а н к а с ы 1623 (OFK). Эдебиет жинагы, фондыга 1940 жылы тускен, KiM таясырганы белгнмз. 39

Ш. 629 (OFK) П. 8—78; Ж. 12 13X8,5; 8 X 7 А т а л у ы. Дбай агам ел еш (8-бет). А вторы , Абай Кунанбаев. Ж и н а у ш ы с ы . Есентай Берлин (1896—1967). Семей облысы, Абай аудаиынан, мугал|'м, здебиетил', api акын. «Кыз Жакен», «Eni ойшыл» деген дастандардын авторы. 03i жи- иа га н ccKi ауыз эдебиетшш нускаларын институтка тэпсырган. Осы жинаушынын коллекциясындагы Абай елендер1н1н 11 Мен керд1м узыи кайын кулаганын — 8—9-6. 2. Калкам-ай мен ундемей журемш кеп — 9-12-6. 3. Жастыктьщ оты жалындап— 12— 14-6. 4. Ей, мырза, Fapbin м icKiji созбен тид|'ц — 14—22-6. 5. Сап-сап кен1л|‘м, сап кеншм — 22—26-6. 6. Куанбандар жасты кка — 26—27-6. 7. Осы кымыз казак,ка — 27—28-6. 8. Ас-той, неткен жиын, опыр-топыр — 28—29-6. 9. Журепм нен1 сурайсын — 30—32-6. 10. Айттым сэ.аем каламкас - - 32—33-6. 11. Киыстырып мактайсыз — 34—35-6. 12. Рашыктын Т1л1 п'лс1з т1л — 36-6. 13. Мсисшбсуип ед|м наданды — 36—37-6. 14. ©лее елср табнгат, адам елмсс — 37—39-6. 15. Ит журшке cpinciii акпа еезбен — 39—40-6. 16. Нурлы acnaHFa тырысып ескснсщ сен — 40—41-6. 17. Ауру журек акырын согады жай — 4 1 -4 3-6. 18. Tipijiin вткен кунд1 тагы швлдеп — 43-6. 19. Жалгыз ж алау жалтылдап — 43-6. 20. Ойлаймын дуниеш' квш'л yiuiii — 44-6. 21. Квш’л куй! тасиды — 45-6. 22. Жапырагы куарган осы eMipuiH — 46-6. 23. Журекте квп казыиа бар 6api жаксы — 47-6. 24. ©Mipi ойга туеш кем-кет!г1н — 48—49-6. 25. Жолга шыктым 6ip жым-жырт тупде жалгыз — 49— •б. 26 Суйк1мд1 болат канжар турсын жайнап — 50—51-6. 27. Конады 6ip кун ж ас булт — 51—55-6. ■©денге немipконган енпаттама авторы.

28. Тугызган ата-ана жок — 55—57-6. 29. К,ор болды жаиым — 57—58-6. 30. Сен меш не етесщ — 58—60-6. 31. Кез1мн1н карасы — 60—63-6. 32. П атш а кудай сиындым — 63-6. 33. К актаган ак кумютей кен мандайлы — 64—68-6. 34. Неше корлык карее де канш а -мактап — 69-6. 35. Bipey б1реуден артылмас — 70—71-6. 36. М эз болады болысын,— 71— 73-6. 37. Ж а с ecnipiM замандас к а п а кылды — 73—74-6. 38. С ал демеймш сез:ме ыкыласынды — 74—75-6. 39. K epm ini кергш шакырды — 75—76-6. 40. Б а л ал ы к erri б1лдщ бе? — 76—77-6. 41. А л сенешн, сенейш — 77— 78-6. 42. ©леем орным кара жер сы з болмай ма? — 88-6. К ол ж азба толык емес, 8-беттен басталып 78 беттен б1телд. 78-бетте жазылган «©леем орным кара жер сыз болмай м а?»,—деген аленнщ 4 жолы рана жазылган, соны жок. Б1зд1н байкауымызша бул 6ip улкен колжазбанын белей гана сиякты. К о л т а н б э с ы . Юмд1к1 екеш белпйз. К о с ы м ш а б е л r i л е р . 52-бетте: жанамалап жазыл­ ган: «Семипалатинск, облает. Жанасемейск. р/н, Ж ана-Се- мейск с/совет, база шахаман» деген жазу бар. К а г а з ы , с и я с ы , a p n i . Ш акпак сызыкты, узындыгы 13 см, келденеш 8,5 см блокнотка, араб эршмен к а р а сиямен жазылган. Ж а з ы л г а н ж ы л ы , ж е р i. Абай ауданы, фон- дыка 1946 жылы тускен. Б е т т е л у к Келеа' беттщ бастапкы сез1 алгы беттщ со- кына ж азы лу аркылы беттелген. Мысалы 13-беттщ соцында- гы 14-беттщбасында деп келедк Кейш- нен европа цифрымеи беттелген. Т е к с т ! н о р н а л а с т ы р ы л у ы . Эр жолиа кейде 6ip, кейде eKi вл ен жолы жазылран. Ж олдын арасына « = » деген белп койылган. К а л п ы н а к е л т i р i л у i. Жендеуден еткен. П а п к а с ы 629 (OFK). Абайдын влендер1 мен ол туралы жазылган естелжтер, дэптер 8, жинаган Есентай Бердин, 1946 жыл. 41

10 Ш. 547 (OFK) П. 6; Ж. 18 36X20; 29X20 А т а л у ы. uyjjii-.y i u c v ^ -jjUJy Толыбаев М ухамбетэлжщ ел аузынан ж азы п алган эдебиет нускалары жэне чзш щ шыгармалары. А в т о р ы . Абай Кунанбаев. Ж и н а у ш ы с ы . Толыбаев Мухамбетол1, жазушы Нико­ л ай Ановтык «Ветеран казахской сцены» деген макаласында Мухамбетэл1 туралы С С С Р халык apraci К ал и б ск Куанышба- свтын айтуына Караганда М. Толыбаев К араганд ы облысын- дагы Сарытау ауылынан. Калибек Н.Ановпсн 6ip энпмесшде: езш apxncTiK енерге бсй1мдсгсн осы М ухам бетэлк ол ете акылды, ерте кезде-ак «дебет», «кредит» деген жазуы бар кальщ кагазга казак акындарыныцелендерш жазыпотырушы ед1. Мен1н сауатымды аш к ан да осы адам, ол м еш 12 жасымда Абайдыц елецдер!мен таныстырды 1дейдк Б1здщ колымызда- Fbi колжазбага Караганда сол «дебет», «кредит» жазуы бар к ол ж азб а екеш байкалады. Мухамбетэл! ол колж азбада еткен акындардык елендер|'н х атк а Tycipin, езш ш е «Эдебиет жина- ры н » жасаган. Ол ж и н акка Абайдык да кейб1р елендер1 KipreH. М. Толыбаев жинагындагы Абай елецдер|': 1. Эсемпаз болма эр неге — 2-6. 2. Ж урспм ойбай сокпа енд! — 15-6. 3. Абайдык Абдрахман деген баласм (елгенде айтканы) 2 —22—23-6. 4. Абдрахманнын келш ш еп Матрица деген кел!н1не Абай- дын айткан кен|’л1— 24—25-6. К о л ж а з б а н ы к т о л ы к т ы г ы . Ж инаушынык кол- жазбасындагы Абай елендер! толык. К о л т а ибасы. Ж инауш ы ны к!. К а г а з ы, с и я с ы, э р п i. Bip сызыкты, узыкынан Кы­ зыл сиямен графага белген, графанын бас жазуына «дебет», «кредит» деп жазган к а г а зг а (34 смХ20 см ) алгашкы ск! еленд! кызыл сиямен, соцгы екр влети к а р а карындашпен, араб эршмен жазган. Ж а з ы л г а н ж ы л ы , ж е р i. К араганды облысы, Са­ рытау ауылы, XX гасырдын бас кезк Б е т т е л у i. Европа цифрымен берырген. 1 — Казахстанская правда. 1973, 4 декабрь. 2 Жакшадагы сезд| 6i3 костык. 42

р ы л у ы. Эр жолра eni катар- дан орналаскан. К а л п ы и а к е л т 1 р 1 л у 1 . бндеуден етпеген. А к а у ы. Колжазба нашар сакталран. П а п к а с ы 547 (OFK). 'Голыбаев Мухамбетэлшщ ел ау- зынап ж азып алган эдебиет нускалары мен шырармалары, 1936—1949 жылдар. 11 Ш. 629 (OFK). П. 4; Ж - 90 30X26; 21X20 А т а л у ы. хикаят. А в т о р ы . Абай Кунанбаев. Ж и н а у ш ы с ы . -*-П' J -&Ц Балкащ Эбиев. Карагандыдан, журналист. А н н о т а ц и я с ы . Б. Эбиев бул колжазбаны 1940 жылы Акмоладагы 6 ip к!тапханада сакталган еск! кггаптардын ара- сынан тапкан. Сол табылган колж азба туралы ез niKipiH жа­ зып, Абайдык ацшылык туралы еленшщ стил1не келетшдшн дэлелдеп, ез niK ipi мен колжазбаны 1947 жылы институтка жолдаган. Хнкаяттын маэмуны: кыран кус нен ан аулауды суреттейд!. Бул колжазба туралы филология рылымдарынык докторы Рабига Сыздыкова арнайы макала жазып, елеши Абайдын шырармасы дсп болжайды. Колжазба толык емсс. Б а с к ы с е з i (1) С о н р ы с е з 1 (4) К о л т а и б а с ы. Ю м д т е к е т б ел п ш . К а г а з ы , с и я с ы , a p n i . Саррыш туст1 кагазра кара карыпдашпси есю араб оршаде, 11 буынды кара елен улпеш - де жазылран. Ж а з ы л г а и ж ы л ы , ж е p i . Б елпаз, фондыра 1947 жылы тускен. Б е т т е л у i . Араб цифрымен беттелтсн. Т е к с т i к о р и а л а с т ы р ы л у ы . Эр бетке 6ip катар- дан орналаскан. К а л п ы н а к е л т 1 р 1 л у 1 . Микролента кагазымен жыр- тылран жерлер; жел1мделш, 6ipiHuii ендеуден еткен. А к а у ы. Колжазба тозыгы жеткен. П а п к а с ы 629 (OFK). Абайдын елендер1 мен ол женжде жазылран зерттеу, естелжтер. 7-дэптср, жнн. Б. Эбиев, 1947. Е с к е р т у: Казак ССР Былым академиясынык Орталык 43

рылыми кггапханасынын колжазба коры мен М. Эуезов атын- дагы Эдебиет жэне впер институтынын колж азба корында СОНГЫ 1930—70 жы лдарда тускен «Абай елендерЬ доп атала- тын 6ipneuie ж азбалар бар. Б1здж байкауымызша бул влен- дер Абай стилше келмейт1н сиякты, а л ай д а Абай шырарма- ларын зерттеуинлсрдж есше деп ол папкалардьщ номерлерш 6eprenai лайыкты деп таптык. Олар м ы налар: 600 папка (OFK), 376 (O(оFKеи),),855187(O(FэKе)и, )6.2933(4О Г К ). 633 (Э 0 И ), 717 оеи). 611 (Э©и), 341 (эеи), 362 (Э0И), 142 ( 0 0 И ) , 202 (Э0И ). Сонымен катар, 506 (OFK), 1450 (OFK), 859 (OFK), 1132 (O F K ), 1107 (OFK), 1109 (OFK), 1308 (O F K ), 506 (Э0И ) папкаларда Абайдын «Сана», «Тан» журналдарында жэне б1рен-саран колжазба жииактарында жарияланран влендср! б ар, буларра сипаттама жазбадык. 12 Ш. 1169 (OFK) П. 2; Б. 3; Ж. 16 3 5 Х Ю,5; 30,5X9.5 АЛТЫНСАРИН ЫБЫРАИ А талуы. Ыбырай Балкожаулы- ныц cedi. Ыбырай Алтынсарин. (1841—1889) А вторы■ Николаевск уезжш Арыккараган болысында (Kaaipri Коста- иай облысы, Затобол ауданы) туды. Ы бы райдын aKeci — Ал- тынсары, онын экса' Балгож а би, шсшес! Амман Шеген деген Балгожа Жанбыршыулы дала ем1ржде кеп бшпктг ез ко- лыпда ycTaFaii. Орынбор шекара комисснясынын алдында да айрыкша беделд1 адам болады. Орынбор шекара комисснясынын жа нынан к азак балалары уш ж 1850 жылы 22 августа мектеп ашылады. Онын табалды- рыгмп алгаш аттаган отыз казак баласыныц 6ipi торыз жасар Ыбырай еде Ыбырай 1857 жылы мектепл ете жаксы багамсн 61т!р1п шыгады. Ыбырай бук1л саналы ем(pin х алы к Mri\\iiri жолыпда- гы куреске — агартушылык iciHe арнайды. К а з а к балаларына арнап окулыктар, хрсстоматиялар жазады . К азак ауыз эде- бнел'н жинап жу-piij, оны ез енбектержде жариялайды. Ж и на у ш ы с ы. Турмарамбет 1зт1леуов (1882—1939) кызылорда облысы, Кармакшы ауданынан. Белг1л1 акын, ау- дармашы жэне ауыз эдебиетш жинаушы.

Т. Ьтм еуов жинаган колжазбадагы автор шытармаларынын т1з!м1: 1. Сэу1рде кетермер рахмет нуы — 2-3-6. 2. Ок,уда гы баласына айтылран Балкожа сез1— 44-6. К о л т а ц б а с ы . Жинаушыныкь К а м а з ы , с и я с ы , o p n i . Bip сызыкты кагазра квк сиямен, араб эршмен жазылган. Ж а з ы л г а н ж ы л ы , ж е р i. 1927 ж., жер1 белг!с1з. Б е т т е л у ь Европа цифрымен беттелген. Т е к с т i к о р н а л а с т ы р ы л у ы . Эр бетке елец жол- дары 6ip катардан орналаскан. К а л п ы н а к е л т 1 р 1 л у ) . Жинаушынын тапсырган куйшде сакталран. А к а у ы. К,олжазба саррайып тоза бастарак. П а п к а с ы 1169 (OFK). Ыбырай Балрожа немёрес!. 13 Ш. 397 (OFK) п. 40; Б 40; Ж . 23 32X22; 29X13.5 А т а л у ы: h u - i Ыбырай Алтынса- ринныи 6acn aF a шыкпаган елендерь А вторы , Ыбырай Алтынеарин. Э к с п е д и ц и я с ы . 1947 жылы Ил-эдебиет институты уйымдастырран Костанай экспедициясы. Ж и и а у щ ы с ы. Мариям Хак1мжапова. Ол 1906 жылы бурынгы Костанай облысы. ОбаFaн ауданындары Мезп'л дей- Tin жерде (Балгожа бядщ HeMepeci Ыбырай Алтынсаринмен туыс) Х аюмжан дегеи кедсн шаруаиын семьясынла туран. Ка- зактыи белгып акыны, 1934 жылдан Жазушылар одарыиык Myiueci. белп.'и жинаушылардык 6ipi. М Хаюмжанова жинаган колжазбадагы автор шырармаларынын minil:213 1. Я, алла, п'легшд! бере корпи (1947 ж. Костанай облысы, Затобол ауданыныи туррыны Абылай шалдан жазып алран) - 1-6. 2. К|’тапка жазылган Ыбырайдыд 6ip ауыз елеш (сол жер­ дей Жукей Кенжебайулыиан) — 2-6. 3. 0сист елец (СеШткали Телегенулынан жазып алынган) —3— 12-6 . 45

4. Ыбырайдын А кдэулетке1 айтканы (Себепов Хасеннсн жазып a.iFaH) — 18— 19-6. 5. Ыбырайдын Кылышбайга айтканы — 19—20-6. 6. Ыбырайдын Б айкож ага айтканы — 21-6. 7. Аласы агайыннын алацдатты (айтуш ы: Менд1кара ау- даны, KapaKOFa ауыл советниц тургыны Ахмет Жарсакулы) - 2 2 —23-6. 8. Ыбырайдын Коргамбекке айткан кутты болсыны (Жан- бакаулы Ахметтен) — 29—30-6. Булардыц 6api де кар а елен улпсш де жазылган, кыска елсндер. Эр еленнщ шыру тарихы жел1нде мэл1мсттер бар. К о л т а ц б а с ы . Мэриям Хаюмжанованыц колымен жа- К а р а з ы, с и я с ы, э р п i. Ак к а г а зг а кек сиямен, араб эр тм е н жазылран. Ж а з ы л р а н ж ы л ы, ж е р i. 1947, Костанай облысы. Б е т т е л у ь Европа цифрымен беттелген. Т е к с т i н о р н а л а с т ы р ы л у ы . Эр бетке елен жолда- ры 6ip катардан жазылгап. К а л п ы п а к е л т i р i л у i. К олжазбанын туб1 тш лш , калы н мукабара салынран. А к а у ы. К агаздары саррайып тоза бастаган. П а п к а с ы 397 (OFK). Ыбырай Алтынсарнннш баспара шыкпагап елендср! ж эне оган жазылган туснпктер— 1—2- дэптер. О сы п ап ка д а р ы Алтын с а р и н т у р а л ы мэл1- 1. Биография И. А. Алтынсарина первого инспектора народ­ ных русско-киргизских школ. с. 2—5. 2. Выписка из Оренбургского архива, д. № 47342 — с. 6. 3. Из описания художника Чернышева (об Алтыпсарине) —86547 4. Из книги «Воспоминания об И . А. Алтыпсарине» М. И. Ильминского в том числе письмо Алтынсарина Н. И. Ильминскому — с. 8—34. 5. Список киргизских мальчиков, поступающих для обуче­ ния в школу, учреждению при Оренбург, укреплении — с.’ 35. 6. В областное правление Оренбургскими киргизами (под­ писана Алтынсариным) — с. 36—37. 7. В областное правление Оренбургскими киргизами (под­ писана Яковлевым) программа — с. 39. 8. Мнение об учительской школе для инородцев Оренбург­ ского края — с. 45—54. 1 Акдэу.и т, Кылышбай Канкожанып балалары, Kai 46

9. Воспоминание об И. А. Алтынсарине Балгимбаева — с. 62— 129. 10. О правилах ведения русской транскрипции— с. 130— 13в. 14 Ш. 397 (O FК) И. 3; Б. 3; Ж. 18 29X20,5; ПХ9 А т а л у ы . -’v-A&Uy.i}»» ,j>. ч . Араз бол кедсй болсан ур- лыкненеи. Ыбырай Алтынсарнн. А вторы. Ж и н а у ш ы с ы . Байгуттыулы Кусембек. Целиноград об- лысынаи. Белгйп халык ауыз эдебиет1 улплер!к жинаушылар- дын 6ipi (TyFan, елген жылдары турасында мэл1мет ж ок ). Байгуттыулы Кусембек тапсырган колжазбадагы автор шыгармалары: 1. Араз бол кедсй болсац урлыкпенен— 1-6. 2. Кун батар кешке жакын булттан асып —2-6. 3. Сэу1рде кетермер рахмет нуы — З-б. К о л ж а з б а д а г ы к о с ы м ш а ж а з б а . Абай Кунаи- баевтыц «Б>р кызык ит жупртш, ан ауласа» деген елещ' осы колжазбага коса жазылган. К а г а з ы, с и я с ы , a p n i . Кигаш сызыкты дэптерге, хи­ мия карындашпен араб арп1нде жазылган. Ж а з ы л г а н ж ы л ы, ж е р i. 1949 жыл. Крстанай облысы. Б е т т е л у i. Европа цнфрымеи беттелген. Т е к с т i ц о р н а л а с т ы р ы л у ы . ©лен жолдары эр бетке 6ip катардан жазылган. К а л п ы н а к е л т 1 р 1 л у 1 . Колжазба ак кагазбен тыс- талып, туб! ririjiin, калын папкага салынган. А к а у ы. Кагаздары тоза бастаган. П а п к а с ы 397. Ыбырай Алтынсаршшщ влецдер!, 3-дэпг тер. 15 Ш. 397 (OFK) П. 2; Б. 2; Ж . 20 А талуы . 29X20,5; 29X18 Орыска болып камкоршы. А вторы: Ыбырай Алтынсарнн. 47

Ж инауш ысы. .1* Э. Диваев. Эбубэшр Ахметжанулы Диваев (1856— 1933J. Этнограф, фольклорист. 1876 жылдан Туркктанда жумы с ктеген. Сол жылдардан бастап казакты ц ауыз эдебиетш жииап, зерттеп, баспа бетшде жариялап отырган. Ол — к а з а к елМ к тари- хымен, этнографиясымен, мэдени ем1р1мен орыс окушыларык таныстырган талым. K e m i p y i u i c i . Эуелбек Коныратбасв. Кызылорда псд- институтынын профессоры. Бул еленд1 ол Э. Диваевтыц жн- нагандарынан KSiuipin алгап. Коныратбаев Эуелбек KeuiiprcH колжазбадагы автор шыгармалары: 1. Орыска болып камкоршы — 1-6. 2. Бозбалалык туралы — 2-6. К о л т а ц б а с ы . Эуелбектщ жазганы. К a f а з ы, с и я с ы, э р п i. Bip сызыкты а к кагазга кара сиямен араб эршнде жазылган. Ж а з ыл г а н ж ы л ы, ж е р i. Б е л п а з. Б е т т е л у ! . Европа цифрымсн берьпген. Т е к с т 1 н о р н а л а с т ы р ы л у ы . © лек жолдары эр бетке 6ip катардан орналаскан. К, а л п ы н а к е л т i р i л у 1. Ад кагазбен тысталып, туб! TirLiin, калын папкага салынган. П а п к а с ы 397 (O FK ). Насихат елен, Э. Диваев жинэ* гандарыпан, 4-дэптер. Ш. 397 (OFK) 16 А т з л у ы. П. 5; Б. 5; Ж. 17 31X26,5; 28X17 ^|_йх Алтынеарин Ыбырайдыц А в т о р ы . -s 'j~ Си Ыбырай Алтыисарин. A il т у ш и с ы . Асан Ерксжанов. Асан Еркежанов 1847жы- л и Костанай облысы, Арыккарагай болысы, 6ipiinm ауыльшан, Руы Алтыбас Карамал Тайбас. Костанайдан томен Арыкка- рагандын 5-ауылындагы мектептен окыган. Ж и н а у ш ы с ы . Нугыман Мырзахмстулы Эминов. Нугыман Мырзахметулы Эминов (1909—1970) Алматы об- лысы, Коталы ауданынан. 1929 жылдан мурал1м болып штеген, ауыз адебнетш жинаушылардын 6ipi. Нурыман Мырзахмет- улы Эминов тапсырран колжазбадагы автор шыгармалары- нык Ti3iMi: 1. Алтыисарин Ыбырайдыц айткан е л е ш — 1—2-6. 48

2. Ы бырай Алтынсариннщ елен! — З-б. 3. Таза булак — 4—5-6. К о л т а н б а с ы. Нурыман жазган. К а г а з ы, с и я с ы , э р п i. Ак. кагазга кара сиямеи араб эршнде жазылган. Ж а з ы л р а н ж ы л ы , ж е р i. 1947, Костанай облысы. В е т т е л у i. Европа цифрымен бер1лген. Т с к с т i и. о р н а л а с т ы р ы л у ы . влек жолдары эр бетке 6ip кдтардан орналаскан. К а л п ы н а к е л т 1 р 1 л у й Колжазбанын тубх Tirtain калын мукдбара салынран. П а п к а с ы 397 (OFK). Ы бырай Алтынсарин, ел арасына тараран елендерк 5-дэптер. Ы. Алтынсарин шырармалары Э©И-нын 127, 131 папкала- рында ксздесед1 (Жинарандар: К,. Байрулыулы, И. ©кленов). 17 Ш. 399 (O FK ) П. 36; Б. 72; Ж . 22 30X21; 27X8 АКМОЛЛА (МИФТАХЕДДИН) МУХАМЕДИЯРУЛЫ А т а л у ы. iC HJjJi Акмоллапын турмеде жатып жазганы. А в т о р ы:.,12. , iUjji Акмолла Мухамедиярулы. (1839 —1895) бурынры Торгай уез1 Кайдауыл болысына карантын, кыпшакгыц Алтыбас дегеи атасынан. Акмолланыц OKed ка­ зак, uieuieci татар. Акмолланыц rmeci елш, аиасмн Камалнддин деген татар алады. Кеп узамай анасы да кайтыс болады. Акмолла жас- тайынап муктаждык Kepin eceai. Ж айык бойына, Орынбор ка- ласына келш окуга к1ред1. Окуын 6iTipreH сон, ауылра келш, бала окытады, елец шыгарады. Акмолланы Мняс каласынын мацмнда жол бойында Капиятолла Баймуратулы жэне Дэу- летшс деген башкурттар елт1ред1. Ж и н а у ш ы с ы: Жылкыайдаров Иманжан (1882— 1971) Имамжаннын туып ескен жер| Ж езказган облысы, ¥лытау ауданмнан. Импровизатор акын ж зне ауыз эдебиетш жннау- шылардын 6ipi. И. Жылкыайдаровтыц жинаган колжазбасындагы автор шырармаларынын T»3iini 1. Акмолланык турмеде жатып жазганы — 3—14-6. 2. Акмоллапын туткында жатып езш кшэлаган Есенкелдц н1н елше ж азганы — 15—16-6. 4—117 49