พืชป่าสมุนไพร

200 ก่มุ บก ชื่อทอ งถิ่น : กาม ผกั กา ม (อุดรธานี), กุมบก (พษิ ณโุ ลก) ชือ่ วิทยาศาสตร : Crateva adansonii DC. subsp. trifoliata (Roxb.) Jacobs ชอ่ื วงศ : CAPPARACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สูง 7–20 ม. เปลอื กเรียบ ใบเรียงเวียน ใบ ประกอบมี 3 ใบยอ ย รปู ไขกลบั ปลายใบมน-แหลม แผน ใบดา น ลางเกล้ียง ไมเปน สีเขียวนวล ดอกสีขาว-เหลอื งครมี ผลรปู ไข-รี กวา ง ผิวเรียบไมมีสะเกด็ ขาว เม่ือสุกสีสม-แดง สรรพคุณ สรรพคณุ • ใบ : ชวยขบั ลม ทารักษากลากเกลื้อน; เปลือก : มีรสรอ น ชว ย • ตาํ รบั ยาเขยี วหอม : แกไ ข ตัวรอน รอนในกระหายนํา้ แกพษิ ขบั ลม แกปวดทอง ชวยคมุ ธาตุ รกั ษาโรคผิวหนงั ; แกน : แก ไขหัด ไขเ หือด (หัดเยอรมนั ) ไขอ สี กุ อใี ส (S3-02) ริดสีดวง แกผ อมเหลือง (R30) เกลด็ ปลา • ตํารบั ยาบํารุงนาํ้ นม : บาํ รงุ นา้ํ นม (NE4-025) ช่ือทองถ่นิ : เกล็ดลิน้ ใหญ (อดุ รธานี) • ตํารบั ยาแกลมกองหยาบ/วงิ เวยี น-ใจสนั่ : แกวิงเวยี นศรี ษะ ช่อื วิทยาศาสตร : Phyllodium longipes (Craib) Schindl. ใจสน่ั อาการบา นหมุน หนา มืดตาลาย ลมขน้ึ แนน หนาอก ชือ่ วงศ : FABACEAE (ประเภทลมกองหยาบ) (S1-38) ลักษณะเดน : ไมพุม สงู 0.5–1.5 ม. กิง่ และแผนใบดา นลางมีขน • ตํารบั ยาแกปวดเม่อื ยกลา มเนอ้ื -เสน เอน็ /บาํ รงุ กาํ ลัง : แกปวด สน้ั ใบประกอบมี 3 ใบยอ ย ใบยอ ยท่ปี ลายรปู หอกหรอื ขอบ เม่ือยกลามเนื้อ-เสน เอน็ บํารงุ กาํ ลัง (S2-61) ขนาน ยาว 4–5 เทา ของใบดา นขา ง ชอดอกยาว 30–50 ซม. มี กดู พร้าว ใบประดบั สีเขยี วรูปกลมเรยี งซอ นคลายเกล็ดปลา ฝก แบนมรี อย ชอ่ื ทอ งถ่นิ : หสั ดํา (พัทลุง) คอดตามเมลด็ ช่ือวิทยาศาสตร : Cyathea latebrosa (Wall. ex Hook.) Copel. ช่อื วงศ : CYATHEACEAE ลักษณะเดน : ไมตน กลุมเฟน ลาํ ตน สงู ถงึ 4 ม. กวา ง 10–20 ซม. เปน ลาํ เดี่ยวไมแ ตกกอ ใบเรยี งเวยี นเปนกระจกุ ท่ปี ลายลําตน ใบประกอบแบบขนนก 2 ชน้ั ยาว 1.5–2 ม. มีชอใบยอยขา งละ 10–17 ชอ สรางสปอรสนี ํ้าตาลแดงท่แี ผนใบดา นลาง กานใบมี หนามสนั้ และขนสนี ้าํ ตาล

201 สรรพคุณ แกแล • ราก : แกตบั พิการ แกปวด แกไข แกไขจบั สน่ั หรือไขม าลาเรีย ชอ่ื ทองถน่ิ : ตะแกแล แกแล (ตรงั ) (NE3) ชือ่ วิทยาศาสตร : Maclura cochinchinensis (Lour.) Corner • ตาํ รับยารกั ษาโรคตบั โต/โรคตบั อักเสบ : รกั ษาตบั โต/ตับ ชื่อวงศ : MORACEAE อกั เสบ (NE2-020) ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนือ้ แข็ง ยาวถงึ 10 ม. สว นตา ง ๆ มีนํ้ายาง เกล็ดปลาช่อน สีขาวขนุ กง่ิ ออนมีขน เถามีหนามแหลมคม ยาว 2–4 ซม. ใบรูปรี ช่อื ทอ งถนิ่ : เกล็ดนิ่ม เกล็ดลิ่น (พษิ ณุโลก), เกลด็ ยาว 4–9 ซม. ผวิ เกลย้ี ง ปลายเสนแขนงใบโคง จรดกนั ชอดอก ล่ินนอ ย (อุดรธาน)ี และชอ ผลทรงกลม กวา ง 2–3 ซม. สกุ สีเหลอื ง ช่อื วทิ ยาศาสตร : Phyllodium pulchellum (L.) Desv. ช่ือวงศ : FABACEAE ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู 0.5–1.5 ม. กิ่งและแผนใบดา นลางมีขน ส้นั ใบประกอบมี 3 ใบยอ ย ใบยอยทปี่ ลายรูปรี-ใบหอก ยาว 2–3 เทา ของใบดา นขา ง ชอ ดอกยาว 10–20 ซม. (จดุ ตา งจากเกลด็ ปลา Phy_lon) มใี บประดับสเี ขียวรูปกลมเรียงซอ นคลา ยเกลด็ ปลาฝก แบนมรี อยคอดตามเมล็ด สรรพคณุ • ตํารบั ยากําลงั ฮอสะพายควาย : บาํ รงุ กาํ ลงั แกปวดเมือ่ ยตาม รางกาย (S1-43) • ตาํ รับยาบาํ รุงโลหิตระดู : บํารุงโลหติ ระดู (S2-56) สรรพคุณ แกว้ • ราก : แกโรคเหน็บชา (N1) ชอื่ ทองถิน่ : แกว (สระแกว ) • ราก : แกตบั พิการ (ตบั ทาํ งานไมปกต)ิ แกปวดเมอื่ ย แกป วด ชื่อวิทยาศาสตร : Murraya paniculata (L.) ฟน (NE3) Jack • ตํารับยารกั ษาโรคตบั โต/โรคตบั อักเสบ : รกั ษาตับโต/ตบั ชอ่ื วงศ : RUTACEAE อักเสบ (NE2-020) ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สงู 2–6 ม. กิ่งออ นและใบเกล้ยี ง ใบเรยี ง เวยี น ใบประกอบแบบขนนก มีใบยอ ย 3–7 ใบ เรียงสลบั รปู ไข-ใบหอก โคนใบเบี้ยวเลก็ นอ ย ขย้ใี บมีกลิน่ ฉนุ คลายสม ดอกสี ขาวคลา ยดอกสม มกี ลิ่นหอมแรง ผลรูปไข ยาว 1–2 ซม. สกุ สี สม -แดง

202 สรรพคณุ • ผลแก : แกทองอืดทอ งเฟอ รักษาแผลพพุ อง รักษาแผลนํา้ กัด เทา (E2) • เนือ้ ไม : แกป ระดงเลอื ด (N1) • ดอกสด : แกปวดฟน เหงือกบวม แกร าํ มะนาด โรคเหงอื กและ ฟน (S1) • ใบสด : แกโรคเหงอื กและฟน แกร าํ มะนาด แกปวดฟน (S2) • ตํารับยารักษามดลูกพิการ-อักเสบ/ขบั นา้ํ คาวปลา : แกมดลูก พิการ มดลกู อกั เสบ ชว ยบาํ รงุ รกั ษามดลูก บํารงุ สตรหี ลังคลอด ชว ยขับน้ําคาวปลา ขับเลอื ดเสีย (S3-51) สรรพคุณ กําจาย • เกสรและดอก : เขา ยาบํารงุ หวั ใจ; แกน หรือราก : เขา ยา รกั ษา ช่ือทองถ่นิ : กําจาย (พัทลุง, ตรงั ), หนามจาย ไขปา หรอื ไขม าลาเรีย; ใบสด : หากกินใบสดจาํ นวนมากแลวจะ (พษิ ณโุ ลก) ทําใหต วั รอ น (E2) ชือ่ วิทยาศาสตร : Caesalpinia digyna Rottler กาํ จดั ตน้ ชอ่ื วงศ : FABACEAE ชื่อทองถิ่น : กาํ จดั (พัทลงุ ), กาํ จดั พริกหอม ลักษณะเดน : ไมเ ถาเน้ือแข็ง ยาวถึง 10 ม. เปลอื กแตกเปนรอ ง (พษิ ณุโลก), กําจัดตน (ตรงั , สระแกว ) ลกึ ตามยาวและมหี นามแหลมคมโคงคลายเล็บของเหย่ยี ว ตามกิ่ง ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Zanthoxylum rhetsa (Roxb.) DC. และแกนใบมีหนามและขนสั้น ใบประกอบแบบขนนก 2 ชน้ั มีชอ ช่ือวงศ : RUTACEAE ใบขา งละ 7–10 ชอ ขย้ีใบจะมกี ลิน่ หอม ชอดอกสีเหลอื งหอยลง ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 20 ม. เปลือกและกิง่ มีหนามแหลมคม ผลเปน ฝกแบนรปู ขอบขนาน นูนตามตาํ แหนงเมล็ด ไมมีหนาม ยาวถึง 3 ซม. ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอยรปู ไข- รี 11–21 ใบ ใบยอ ยเรยี งตรงขา ม-เกอื บตรงขา ม โคนใบเบ้ียว ขอบใบมัก หยักเล็กนอย ขย้ีใบอาจจะมหี รือไมมีกลน่ิ ฉุนก็ได ผลทรงกลม กวาง 5–8 มม. เม่ือแกแ หง แตก 3 ซกี เมล็ดสดี าํ มนั เงา เปลือกผล มีกล่ินฉนุ ใชปรุงอาหาร สรรพคุณ • เถา : ชวยฟอกเลอื ด (N1) • ราก : ขับระดูสตรี (S2) • ตํารับยารักษามดลกู พกิ าร-อักเสบ/ขับนา้ํ คาวปลา : แกม ดลูก พกิ าร มดลูกอักเสบ ชวยบํารุงรกั ษามดลูก บาํ รุงสตรหี ลังคลอด ชวยขับนาํ้ คาวปลา ขบั เลอื ดเสีย (S3-51)

203 กาํ แพงเจ็ดชนั้ อักเสบ (NE2-020) ชือ่ ทอ งถนิ่ : กําแพงเจ็ดชน้ั (พษิ ณโุ ลก), ตาไก • ตํารับยารักษากลาก/เกลื้อน/สงั คงั /ตกขาว : รักษาโรคผิวหนงั (อดุ รธานี), ตาไก กําแพงเจด็ ชนั้ (สระแกว ), จากเช้อื รา เชน กลาก เกลอ้ื น สงั คัง ตกขาว แกอาการคันที่ หลมุ นก กาํ แพงเจ็ดชนั้ (ตรัง) ผิวหนังเร้ือรงั ผดผน่ื คัน (S1-17) ชือ่ วิทยาศาสตร : Salacia chinensis L. • ตาํ รบั ยากําลงั ฮอ สะพายควาย : บํารงุ กําลงั แกปวดเมอ่ื ยตาม ชอ่ื วงศ : CELASTRACEAE รา งกาย (S1-43) ลักษณะเดน : ไมเถาเนือ้ แขง็ ยาวถึง 10 ม. เปลือกเรยี บ เน้ือไม • ตาํ รับยาโรคเกาท : รกั ษาโรคเกา ท แกปวดขอ ปวดเขา แกพษิ เปนลายวงแหวน ไมมีน้ํายาง ตามกงิ่ และใบเกลย้ี ง ใบเด่ียวเรียง ในกระดกู บาํ รุงกระดกู (S2-03) ตรงขาม รูปรี ยาว 4–10 ซม. ขอบใบหยักเล็กนอ ย ดอกสเี ขยี ว • ตาํ รบั ยาโรคเบาหวาน : แกโรคเบาหวาน (S2-22) อมเหลือง ผลทรงกลม กวาง 1.5–2 ซม. สุกสแี ดง • ตํารับยาโรคประดงเลอื ด : แกประดงเลือด เลือดข้นึ มอี าการ คนั ตามผิวหนงั (S2-27) • ตาํ รับยาแกป วดเม่อื ยเสน เอ็น : แกป วดเม่ือยตามเสนเอน็ เสน เอ็นอกั เสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ- อมั พาต (S2-31) • ตํารบั ยาโรครดิ สดี วงทวาร : รกั ษาโรครดิ สีดวงทวาร (S2-42) • ตาํ รบั ยาบํารุงโลหิตสตรีโดยตรง/ประจําเดือนเปนปกติ : บาํ รงุ โลหิตของสตรโี ดยตรง รกั ษาอาการประจาํ เดอื นใหเ ปน ปกติ แกโ ลหติ ระดเู สีย บํารุงธาตุ (S2-50) • ตํารบั ยาแกป วดเมือ่ ยกลามเนื้อ-เสน เอ็น/บํารุงกําลงั : แกป วด เมอื่ ยกลามเนอื้ -เสน เอน็ บํารุงกาํ ลัง (S2-61) สรรพคณุ กําลังววั เถลิง • ลําตน : ตมนํา้ ด่ืม แกปวดเม่ือย; ราก : ขับพยาธิ แกโรคนา้ํ ช่อื ทอ งถ่ิน : กาํ ลงั ววั เถลิง (สระแกว ), กาํ ลงั ววั เถลงิ เหลืองเสยี (R16) สรุ ามะริด (ตรัง) • เถา แกน หรอื ราก : บํารงุ กาํ ลงั ยาอายวุ ฒั นะ (E2) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Anaxagorea luzonensis A. Gray • เถาหรอื ผล : บาํ รงุ เลอื ด ยาระบาย (NE3) ชอ่ื วงศ : ANNONACEAE • เถา : รักษาเสนเอน็ แกเสนพลิก, ยาระบาย ชวยขับลม (N1) ลักษณะเดน : ไมพุม สูง 0.5–1.5 ม. ก่ิงและใบเกลี้ยง กลบี ดอกสี • เถา : บํารุงโลหิต ฟอกโลหติ แกโ ลหติ เปน พิษ (S1) ขาวมี 6 กลีบ ยาว 1–1.5 ซม. เสนแขนงใบดานบนแผน ใบกดเปน • ตํารบั ยาโรคเกา ท/ สะเก็ดเงิน/กามโรค : โรคเกาท รูมาตอยด รอง ปลายเสน โคงจรดกันกับเสนถัดไปใกลขอบใบ ผลรปู ลกู ตุม สะเกด็ เงนิ ผิวหนังพุพอง กามโรค หนองในเทียม (E2-221) ปลายมตี ่งิ แหลม • ตาํ รบั ยาอยไู ฟ/มดลกู เขา อู/ไสเ ล่อื น : ใชแ ทนการอยูไ ฟ มดลูก สรรพคณุ เขาอูไ ว แกไ สเ ลอื่ นทั้งชายและหญงิ (E3-01) • ท้งั 5 : บาํ รุงกําลงั (E2) • ตํารบั ยาแกป วดเม่ือย/บํารุงรา งกาย/อัมพาต : แกป วดเม่อื ย • ตาํ รบั ยากําลงั ฮอ สะพายควาย : บํารงุ กําลัง แกปวดเมอ่ื ยตาม ตามเสน -ขอ -หลัง-เอว อัมพาต บาํ รุงรา งกาย ชว ยใหเจริญ รา งกาย (S1-43) อาหาร (E3-02) • ตํารบั ยารักษาโรคตับโต/โรคตบั อกั เสบ : รกั ษาตบั โต/ตบั

204 กาํ ลังเสือโคร่ง สรรพคณุ ช่ือทอ งถ่นิ : กําลังเสือโครง (สระแกว ) • ทง้ั 5 : บํารุงกําลัง รกั ษาโรคไต ถุงน้ําดี ขบั นิว่ (E2) ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Ziziphus attopoensis Pierre • ท้งั ตน : แกโรคเบาหวาน (N1) ชือ่ วงศ : RHAMNACEAE • ใบ : รกั ษาแผลไฟไหม แผลนํา้ รอนลวก (NE3) ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนือ้ แขง็ เถาและก่ิงมีหนามแหลมคม ยาวถงึ • ตาํ รบั ยาแกป วดเมื่อย : แกปวดเม่อื ย (N1-57) 5 มม. กง่ิ และใบเกล้ยี งเปน มนั เงา ใบเดย่ี ว เรียงสลับ ใบรูปไข- รูป • ตํารบั ยาขับน่ิว-โรคไต-ตับ : ขบั นวิ่ ในถุงนํ้าดี นวิ่ ในระบบทาง รี ยาว 4–8 ซม. ขอบใบจกั ฟน เล่อื ยถ่ี มเี สน แขนงใบออกจากโคน เดนิ ปส สาวะ แกปส สาวะขน แกโรคไต แกโ รคตบั (E2-217) ใบ 1 คู เสนใบยอ ยเรยี งถต่ี ามแนวขวางชดั เจน ไกรทอง ชอื่ ทอ งถ่นิ : ไกรทอง (ตรัง), ฮนุ ไฮ (อุดรธาน)ี ชอื่ วิทยาศาสตร : Erythroxylum cuneatum (Miq.) Kurz ชื่อวงศ : ERYTHROXYLACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต น สูง 5–20 ซม. เปลือกเรยี บ ก่งิ ออนแบน และมีรอยแผลหูใบ กิง่ และใบเกลี้ยง ใบเดย่ี ว เรียงสลบั ใบรูปไข กลบั ยาว 4–9 ซม. กา นใบยาว 3–6 มม. ผลรปู รี ยาว 1 ซม. สกุ สแี ดง สรรพคุณ • เปลอื ก : บาํ รงุ กําลงั แกปวดเมอ่ื ย (E2) • ตาํ รบั ยาแกป วดเม่อื ย/บาํ รงุ รา งกาย/อัมพาต : แกป วดเม่อื ย ตามเสน-ขอ-หลัง-เอว อมั พาต บาํ รงุ รางกาย ชว ยใหเ จริญ อาหาร (E3-02) กําลงั หนมุ าน สรรพคณุ ชื่อทองถิ่น : คอนแคน (อุดรธานี), คอ นหมาขาว • ทัง้ ตน : แกโรคซาง (NE3) (พิษณุโลก), คอ นหมาขาว เจดียเจ็ดชนั้ (สระแกว ) • ใบ : ชาวกะเหรี่ยงเคีย้ วกินแกทองเสีย; ผล เปลอื ก และใบ : ช่อื วทิ ยาศาสตร : Dracaena conferta Ridl. ตาํ รายาไทยกินเปนยาธาตุ ชว ยใหชุม คอ แกก ระหายนํ้า แก ชือ่ วงศ : ASPARAGACEAE เลอื ดออกตามไรฟน ; เปลอื ก : ดับพษิ กาฬ แกร อ นใน แกสะอึก; ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถึง 3 ม. ลําตน กลม กวาง 2 ซม. ใบเดย่ี ว เนือ้ ผล : แกธ าตุพกิ ารเพราะนํ้าไมดไี มป กติ (R15) เรียงเวยี น ไมกระจกุ ทปี่ ลายกิ่ง รปู หอกกลับแกมรปู แถบยาว ยาว • ตํารับยาแกป วดเมือ่ ยเสน เอ็น : แกป วดเมือ่ ยตามเสนเอ็น เสน 30–50 ซม. กวาง 2–3 ซม. ผวิ เกล้ียงมนั เงา ชอ ดอกสีขาว ยาว เอน็ อกั เสบ บรรเทาอาการอัมพฤกษ-อัมพาต (S2-31) 60–80 ซม. แตกแขนง • ตํารับยาซอ มแซม/เสริมสรางเสน เอน็ พิการ : ชว ยซอมแซม และเสริมสรา งเสนเอ็นท่พี ิการ (S2-53)

205 ขมนิ้ เครือ ขมิน้ ๅษี ช่ือทอ งถิ่น : ขม้นิ เครอื (พทั ลุง, สระแกว), ขม้นิ ช่อื ทองถนิ่ : แฮม เครือแฮม (ตรัง) เครอื ผา รา ยหอทอง (ตรงั ) ชื่อวิทยาศาสตร : Tinomiscium petiolare ชื่อวทิ ยาศาสตร : Arcangelisia flava (L.) Merr. Hook. f. & Thomson ชื่อวงศ : MENISPERMACEAE ชอ่ื วงศ : MENISPERMACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอ้ื แขง็ ยาวถึง 20 ม. เถามลี ายเปน รอ ง ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนอื้ แขง็ ยาวถึง 20 ม. เถามลี ายเปน รอ ง ละเอียดตามแนวยาว ตามสว นตางๆ เกล้ยี ง ใบรปู ไข- ไขกวา ง ตามแนวยาว เมือ่ ตดั จะพบน้าํ ยางสขี าวขุน (จุดตางจากโคคลาน ยาว 12–25 ซม. มีเสนใบ 3–5 เสน ออกจากโคนใบ โคนใบเวา Ana_coc และ ขมน้ิ เครือ Arc_fla), ใบรูปไขห รอื รูปหัวใจ ยาว ลักษณะทั่วไปคลา ยโคคลาน (Ana_coc) แตกตางท่ขี มนิ้ เครอื พบ 11–25. มเี สนใบ 3–5 เสน ออกจากโคนใบ โคนใบเวา แผนใบ วาเนอื้ ในของรากมีสีเหลอื งขม้ิน และเถาจะมีนํา้ ยางสเี หลอื งใส เกลยี้ ง ผลกลมรี ยาว 3 ซม., พบในปาดงดิบในภาคเหนือและ ออกมาเมื่อตัดใหมๆ, พบในปาดงดิบในภาตตะวันออกและภาคใต ภาคใต สรรพคณุ • ตาํ รบั ยาโรคเบาหวาน : แกโรคเบาหวาน (S2-22) สรรพคณุ ขวากไก่ • เถา : บาํ รงุ โลหติ แกเ มอื่ ย แกเ คล็ดขดั ยอก (S3) ช่อื ทองถิ่น : กาํ ลังเสอื โครง นอ ย พญามอื เหล็ก • ตาํ รบั ยาแกป วดเม่อื ย-กระดูกทับเสน : แกปวดหลงั ปวดเอว (สระแกว ), พญาเสอื โครง เบนขอ (ตรงั ), ปวดไขขอ ปวดกระดกู แกก ระดกู ทบั เสน บาํ รงุ ธาตุ (E2-216) หัวเขาพระฤาษี (พษิ ณโุ ลก) • ตํารับยาโรคไต : รกั ษาโรคไต (S2-10) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Strychnos axillaris Colebr. • ตาํ รับยาแกไ ขตวั รอ น : แกไข ตัวรอ น ไขเปลยี่ นฤดู (S2-17) ชื่อวงศ : LOGANIACEAE • ตํารับยาโรคประดงเลือด : แกป ระดงเลือด เลือดขึ้น มอี าการ ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนอื้ แขง็ ยาวถึง 15 ม. เถามีขอ-ปลอ ง คันตามผิวหนงั (S2-27) เปลือกเรียบ ใบเดยี่ ว เรียงตรงขา ม ปลายกง่ิ มขี นสน้ั และมมี อื พัน • ตาํ รบั ยาบํารุงเลอื ด/หัวใจ/รา งกาย : บํารุงเลือด ดมู เี ลือดฝาด ตน ออนก่ิงมหี นาม ใบรูปไข- รี ยาว 3–9 ซม. เสน ใบออกจากโคน บาํ รุงหวั ใจ บาํ รงุ รางกายทง้ั ชาย-หญิง แกอ าการซูบผอม ใบ 3–5 เสน ผวิ ใบเกลีย้ ง กา นใบยาว 2–5 มม. ชอดอกสีเขียว (S2-51) ออน ออกเปน กระจกุ ส้นั ตามซอกใบ ผลทรงกลม กวาง 0.5–1 ซม.

206 สรรพคณุ • ราก : แกโรคเกา ท (N1) • ใบและเปลือก : แกไ ขต ัวรอ น แกไขหวดั แกปวดศรีษะ รักษา แผลอักเสบ ทํานํา้ ลางแผลฆา เช้อื (NE3) สรรพคณุ ข่อย • แกน หรอื เนอ้ื ไม : บํารงุ กําลัง แกตอ มทอนซิลอักเสบ (E2) ชอ่ื ทอ งถ่นิ : ขอย (พัทลงุ , ตรงั , พิษณโุ ลก), สมพอ • เถาหรอื เนอ้ื ไม : รกั ษาโรคเกา ท (N1) ขอ ย (อุดรธาน)ี • ตํารบั ยากาํ ลงั ฮอสะพายควาย : บาํ รงุ กําลงั แกป วดเม่อื ยตาม ชอ่ื วิทยาศาสตร : Streblus asper Lour. รางกาย (S1-43) ชื่อวงศ : MORACEAE • ตํารับยาซอ มแซม/เสรมิ สรา งเสนเอน็ พกิ าร : ชวยซอมแซม ลกั ษณะเดน : ไมพมุ -ไมตน สูงถงึ 15 ม. เปลอื กเรยี บ-รอ นเปน และเสรมิ สรางเสน เอน็ ทีพ่ ิการ (S2-53) แผนบาง ทุกสวนที่มชี วี ิตมนี า้ํ ยางสขี าวขุน ใบเรียงสลบั รูปไข- ไข ขวา้ ว กลบั ยาว 4–10 ซม. ขอบใบหยักซฟ่ี น แผนใบและกงิ่ ออนมขี น ช่อื ทอ งถน่ิ : กวา ว (พิษณุโลก), กวาว ขวาว สน้ั สากคาย ผลกลมแบนขนาดเทาเมลด็ ขา วโพด สกุ สเี หลอื ง (อุดรธาน)ี ชื่อวทิ ยาศาสตร : Haldina cordifolia (Roxb.) Ridsdale ช่อื วงศ : RUBIACEAE ลักษณะเดน : ไมตนผลดั ใบ สงู ถึง 40 ม. เปลอื กเรยี บ-ขรุขระ ปลายกิง่ มีหูใบหมุ ยอดรูปกลม ใบเดยี่ ว เรยี งตรงขาม รปู กลม-หัวใจ ยาว 10–16 ซม. มีขนสน้ั หนานุม ทัง้ สองดาน ชอ ดอก ทรงกลม กวา ง 2 ซม. สเี หลืองออ น สรรพคณุ • ราก : ใชเปนยารกั ษาอหวิ าต โรคบิด คออกั เสบ ผสมกบั สองฟา ดง (Clausena harmandiana) ตมนา้ํ ดื่มแกทองอดื , ผสมกับ สมนุ ไพรอ่นื อกี 34 ชนิด ตมน้าํ ดืม่ แกไข (R14) • เมล็ด : ใชเขายาบํารงุ เลือดลม (N1)

207 • ตาํ รับยาโรคหอบหืด : แกโ รคหอบหืด (N1-154) ขอ่ ยหนาม • ตํารบั ยาโรคหอบหดื /นํา้ กดั เทา : รักษาโรคหอบหดื รกั ษาโรค ชือ่ ทอ งถิ่น : ขอ ยหนาม (ตรัง) นํ้ากดั เทา (N1-226-1) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Streblus ilicifolius (S. Vidal) Corner • ตํารับยาสลายนว่ิ : แกน ิว่ สลาย-ขบั นวิ่ ขับปส สาวะ ชื่อวงศ : MORACEAE (NE1-007) ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สูง 2–5 ม. ลาํ ตนและก่งิ มหี นาม ทุกสวนท่ี • ตํารบั ยาแกฟกช้ํา-เคล็ดขัดยอก : รักษาอาการฟกชํ้า ชํา้ ใน มชี ีวิตมนี าํ้ ยางสขี าวขนุ ใบเดย่ี ว เรยี งสลับ รปู ร-ี ไข- ไขกลับ ยาว เคลด็ ขดั ยอก ตกจากทสี่ ูง รถชน (NE3-013) 3–9 ซม. ขอบใบหยกั เปน หนามแหลมหา งๆ ผิวใบเกลย้ี ง เนอื้ ใบ • ตาํ รับยารักษาฟนและเหงือก : รักษาฟน รากฟน และเหงือก หนา ผลกลม กวาง 1 ซม. สกุ สเี หลอื ง ใหแ ข็งแรง (S1-09) • ตาํ รบั ยาแกคนั : แกอาการคนั ตามผวิ หนัง (S2-28) ข่อยน้าํ ชื่อทองถิ่น : ขอยหนาม (พิษณโุ ลก) ช่อื วทิ ยาศาสตร : Streblus taxoides (B. Heyne ex Roth) Kurz ชอ่ื วงศ : MORACEAE ลักษณะเดน : ไมพ มุ สงู 2–5 ม. ลาํ ตนและกงิ่ มหี นาม ทุกสว นท่ี มชี วี ิตมีนาํ้ ยางสีขาวขนุ ใบเด่ียว เรยี งสลับ รปู ไข-หอกกลับ ยาว 2–7 ซม. ขอบใบหยกั เลก็ นอยชวงใกลป ลายใบ ผิวใบเกลี้ยง เน้ือ ใบบาง ผลมีปก หุม รปู ไข-ใบหอก ปก ยาว 1–4 ซม. สรรพคณุ สรรพคณุ • ราก : ใชเขา ยารักษาโรคมะเรง็ (N1) • ตํารับยาแกกษัยไตพกิ าร : แกกระษัย ไตพิการ บาํ รงุ ไต ชว ย ขบั ปส สาวะ (S2-09)

208 ขะยอ่ มหลวง ช่อื ทองถ่นิ : ตนี เปด ดง (พิษณุโลก) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Rauvolfia cambodiana Pierre ex Pit. ชือ่ วงศ : APOCYNACEAE ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู 1–2 ม. ทกุ สวนที่มีชวี ิตมนี า้ํ ยางสขี าว ขนุ กงิ่ และใบเกลย้ี ง กงิ่ ออ นมชี อ งอากาศสีขาวกระจาย ใบเด่ยี ว เรยี งรอบขอ 2–3 ใบ/ขอ ใบรปู รีแกมขอบขนาน ยาว 15–30 ซม. ดอกสีขาวโคนอาจจะแตม สีแดง ผลทรงรี ยาว 1 ซม. ตดิ เปนคู โคนไมเชอื่ มตดิ กัน รากขนั ทองพยาบาท สรรพคุณ สรรพคุณ • ลําตน และราก : ชวยฆา เซื้อมะเร็ง รกั ษาโรคมะเร็ง (N1) • เปลือก : รักษาโรคผิวหนังจากเช้ือรา รกั ษากลากเกลอื้ น; แกน ขันทองพยาบาท หรือราก : เขา ตาํ รบั ยารกั ษาตอ มนาํ้ เหลอื งเสีย (E2) ชอ่ื ทอ งถนิ่ : ขนั ทองพยาบาท (ตรัง, พษิ ณโุ ลก), • ก่งิ และใบ : แกร าํ มะนาด เหงือกบวม, เปลือก : แกปวดขอ ดูกใส (อดุ รธาน)ี เปนยาระบาย (N1) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Suregada multiflora (A. Juss.) Baill. • ราก : แกล ม แกประดง แกพษิ ในกระดกู (NE3) ชอ่ื วงศ : EUPHORBIACEAE • ราก : เปนยาขับเสมหะ; เปลือก : ตาํ ผสมนาํ้ สะอาดใชทาและ ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม-ไมตน สงู 3–10 ม. เปลือกเรียบ กิ่งและใบ พอกแผลหา มเลอื ด ตมน้ําชะลา งบาดแผล; แกน : แกโลหิต เกลีย้ ง กิง่ ออนมรี อยแผลหูใบที่ซอกใบ ใบเด่ียว เรียงสลบั ระนาบ พิการ คออกั เสบ; กระพ้ี : แกไ ขฟกบวม; ผล : แกทองมวนและ เดียว รูปร-ี ขอบขนาน ยาว 8–16 ซม. ใบกอ นรว งสีสม-แดง ผล แกทอ งบดิ ; ใบ : แชน ้ํากับเปลอื กลําตน ใชอ าบรกั ษาแผลอสี ุก ทรงกลม กวาง 2.5–4 ซม. สุกสสี ม แตกอา 3–4 ซีก เนือ้ หมุ เมล็ด (R18) สีขาว • ตาํ รับยารกั ษากลาก/เกล้ือน/สงั คัง/ตกขาว : รักษาโรคผวิ หนัง จากเชื้อรา เชน กลาก เกลอื้ น สงั คัง ตกขาว แกอาการคันท่ี ผิวหนงั เร้ือรัง ผดผืน่ คนั (S1-17) • ตาํ รบั ยาโรคเกา ท : รกั ษาโรคเกา ท แกปวดขอ ปวดเขา แกพษิ ในกระดูก บํารุงกระดกู (S2-03) • ตํารับยาโรคประดงเลือด : แกป ระดงเลือด เลือดข้ึน มอี าการ คนั ตามผิวหนัง (S2-27) • ตํารบั ยาไขห วัดใหญ : แกไขหวดั ใหญ (S2-57) • ตาํ รบั ยาโรคผวิ หนังจากเช้ือรา/แกค นั จากการแพ : ยาขีผ้ ึ้ง หรือยาหมองทารักษาโรคผวิ หนังจากเชอ้ื รา เชน กลาก เกล้ือน แกอ าการคนั ตามผิวหนังท่วั ไปจากอาการแพ ผ่ืนคนั คันจาก แมลงสัตวก ดั ตอ ย (S2-64)

209 ขาไก่ ชือ่ ทองถ่ิน : ขาไกแดง (ตรงั ) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Strobilanthes schomburgkii (Craib) J. R. I. Wood ชอื่ วงศ : ACANTHACEAE ลักษณะเดน : ไมพ มุ สงู 1–3 ม. กง่ิ เปนส่ีเหลย่ี ม ใบเรียงตรงขา ม ใบคูตรงกนั ขา มมีขนาดไมเทากนั ใบรปู ใบหอก ยาว 3–12 ซม. ผวิ เกลยี้ ง เสน กลางใบดา นบนนนู ชอดอกมใี บประดับเปนกระจกุ แนน สเี ขยี วออน รูปไข-ใบหอก ยาว 1–2 ซม. มีขนยาวหนาแนน ดอกเปน หลอดสีขาว ท่ีคอหลอดสีชมพู ยาว 2 ซม. สรรพคณุ สรรพคุณ • ตํารบั ยาแกไขตวั รอน : แกไ ข ตัวรอน (S2-113) • เหงา : แกวิงเวยี น บํารงุ หวั ใจ (E2) • เหงา : แกไ อ แกป วดขอ ประคบหวั ฝ แกฝหนอง (N1) ข่าปา่ ขาเป๋ ียนุม่ ชื่อทองถิ่น : ขา โคม ขา คม ขาใหญ (พษิ ณโุ ลก), ชอ่ื ทอ งถน่ิ : ขาวเยน็ เหนือ (อดุ รธาน)ี , หวั ยาขา ว ขา ปา (สระแกว ) เย็นใต (พิษณุโลก) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Alpinia malaccensis (Burm. f.) Roscoe ช่อื วทิ ยาศาสตร : Premna herbacea Roxb. var. malaccensis ชือ่ วงศ : LAMIACEAE ชอื่ วงศ : ZINGIBERACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพมุ กึ่งลม ลุก สูง 0.5–1 ม. สวนตาง ๆ มขี นส้ัน ลกั ษณะเดน : ไมลม ลกุ มเี หงา ใตดนิ ใบประกอบแบบขนนก สงู หนานุม มีเหงาใตดิน ใบเดย่ี ว เรียงตรงขามตง้ั ฉาก รูปรี-ไข 2–3 ม. มีใบยอยขางละ 3–5 ใบ เรียงสลบั รปู ใบหอก ยาว กลับ-หอกกลบั ขอบใบหยักฟนเลอื่ ย ชอดอกสขี าวอมเขียว ออก 30–70 ซม. ตามชอ ดอก กานใบ และแผน ใบดานลา งมขี นสน้ั นุม ทีป่ ลายกิง่ เปน ชอ แนน ดอกยอ ยเล็กมาก ผลทรงกลม กวาง 5 ชอดอกออกท่ปี ลายแกนใบ กลบี เล้ยี งและกลบี ดอกสีขาว ปลาย มม. สุกสีมวง ดอกตมู สชี มพู กลีบปากดา นในสีเหลือง มีจุด-ลายสแี ดง กานดอก ยอ ย 3–5 มม. ผลทรงกลมกวา ง 2–3 ซม. มีขนหนาแนน

210 ข่าลิง ชื่อทอ งถ่ิน : ขาตาแดง (พิษณโุ ลก), ขาลงิ ขา เล็ก (ตรัง) ชือ่ วิทยาศาสตร : Alpinia conchigera Griff. ชือ่ วงศ : ZINGIBERACEAE ลักษณะเดน : ไมลม ลุก มีเหงา ใตดิน ใบประกอบแบบขนนก สูง 1–1.5 ม. มีใบยอยขางละ 3–4 ใบ เรียงสลบั รูปใบหอก-แถบยาว ยาว 20–40 ซม. ตามชอดอก กานใบ และแผนใบดานลางมขี น สั้นเลก็ นอย ชอดอกออกที่ปลายแกนใบ กลีบดอกสขี าวครมี -แดง เขม กลีบปากมขี ีดสแี ดงแตมดา นขางๆ ละ 3–5 ขดี ผลทรงกลม กวา ง 1 ซม. บน : ฟอรม ใบใหญ กานเขยี ว, ลา ง : ฟอรม ใบเล็ก กานมวง, ทงั้ สรรพคณุ สองฟอรม ถอื วาเปนชนิดเดียวกัน • เหงา : แกลม บาํ รงุ เลือด (N1) สรรพคุณ • ตาํ รับยารกั ษากลาก/เกลอ้ื น/สังคงั /ตกขาว/สะเก็ดเงิน : • เหงา : แกนาํ้ เหลอื งเสีย (N1) รกั ษาโรคผิวหนังจากเช้อื รา เชน กลาก เกล้ือน สังคัง ตกขาว • รากหรือเหงา : แกปวดขอ แกป วดกลา มเน้ือ (NE3) (สาเหตุจากเชอ้ื รา) หรอื จากเชื้อแบคทเี รีย สะเก็ดเงนิ แกค นั • ราก : แกไข แกดีรั่ว แกก าํ เดา; ตน : ดบั พษิ ไขท กุ ชนดิ บํารงุ ผดผนื่ คนั (S1-16) โลหติ สตรใี หบรบิ รู ณ แกโ ลหิตจาง แกระดพู ิการ; ใบ : แกหิต • ตํารบั ยาโรคภมู ิแพ : แกโ รคภมู ิแพ (S2-19) ตาํ พอกแผล ฝ แกแ ผลมะเร็ง (R6) • ตํารับยาโรคอัมพาตระยะแรก : แกอาการก่ึงอมั พาตหรือ • ตาํ รบั ยาแกไ ขทับระดู : รกั ษาไขท บั ระดู (N1-123) อัมพาตระยะแรก กลามเนอื้ ออนแรง เดินยืนไมปกติ เหนบ็ ชา • ตาํ รบั ยาแกน้าํ เหลืองเสีย : แกน ้ําเหลอื งเสยี (N1-124) (S2-24) • ตํารบั ยาโรคตับ : รักษาโรคตบั ตับอกั เสบ ตบั แข็ง (N1-136) • ตํารับยาแกเ หน็บชา : แกเ หนบ็ ชา อาการชาตามปลายมือ • ตาํ รับยาอายวุ ัฒนะ : อายวุ ัฒนะ (N1-137) ปลายเทา (S2-63) • ตํารบั ยาแกป วดเสนเอ็น/บาํ รุงเสนเอ็น : แกป วดเสน เอ็น เสน เอน็ อกั เสบ บํารุงเสน เอน็ (N1-150) • ตํารับยาโรคไต : รกั ษาโรคไต แกปส สาวะพกิ าร (N1-153) • ตํารบั ยาบาํ รุงนํ้านม : บํารงุ นํ้านม ขับนํา้ นม (N1-155) • ตํารบั ยาโรคเอดส : แกโ รคเอดส (N1-192) • ตาํ รับยาโรคไต : แกโ รคไต (N1-287)

211 ขา้ วสารปา่ ขา้ วสารหลวง ชอ่ื ทอ งถน่ิ : เขม็ ปา (อุดรธานี) ช่อื ทอ งถน่ิ : ตนดอกคับ (อดุ รธาน)ี ชื่อวิทยาศาสตร : Pavetta indica L. var. tomentosa ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Maesa ramentacea (Roxb.) A. DC. (Roxb. ex Sm.) Hook. f. ชื่อวงศ : PRIMULACEAE ชือ่ วงศ : RUBIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สูง 3–6 ม. ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ รูปไขแ กมใบ ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สงู 2–5 ม. ตามก่ิงออนและใบมขี นสน้ั หนา หอก ยาว 8–15 ซม. ปลายใบเรียวแหลม ผวิ ใบเกลีย้ ง เสนใบ นุม ใบเด่ยี ว เรยี งตรงขา ม รปู รี-ไขกลับ ยาว 10–20 ซม. แผน ใบ ยอ ยเรยี งตัวคอนขา งขนานกบั เสนแขนงใบ ชอ ดอกสขี าว ต้งั ข้ึน มีตอมนูนเปนจดุ สีเขยี วเขมกระจาย ชอ ดอกออกท่ีปลายกง่ิ คลาย ยาว 3–10 ซม. ดอกยอ ยเล็กมาก ดอกเขม็ สขี าว กลีบดอกเปน หลอดยาว 2–3 ซม. ปลายกลีบแยก 4 แฉก ผลทรงกลม กวาง 5 มม. สรรพคุณ สรรพคุณ • ทั้งตน : รักษาแผลและใชล า งแผล รักษาแผลไฟไหม แผลนาํ้ • ใบสดหรอื แหง : แกไขตัวรอน (NE3) รอนลวก; ใบออน : ทานเปน ผกั ได (NE2)

212 ข้าวหลามดง หยักเปน พูเล็กนอย ผวิ ใบดานบนเปนรอยยน ดอกสขี าวมี 5 กลีบ ชื่อทอ งถ่ิน : ขาวหลามดง (อดุ รธาน)ี ขอบกลบี หยกั เปนร้ิว ผลทรงกลม กวาง 4–7 ซม. ผลออ นสเี ขยี ว ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Goniothalamus laoticus มลี ายเสนตามแนวยาวสขี าวคลา ยผลแตงโม ผลสุกสสี ม -แดง เนอ้ื (Finet & Gagnep.) Ban รสขม ชื่อวงศ : ANNONACEAE ลักษณะเดน : ไมต น สงู 4–15 ม. ตามกิง่ ออ นและใบเกล้ียง มีขน เฉพาะทยี่ อดออ น ใบเด่ียว เรยี งสลบั ระนาบเดียว รปู ขอบขนาน ยาว 13–25 ซม. เสนแขนงใบไมชัดเจน ดอกเด่ียวหรือออกเปนก ระจกุ ตามลําตนหรือกิ่งใหญ สขี าวอมเหลอื งแลว เปลีย่ นเปน สีชมพูอมสม เมอ่ื ใกลโรย กลบี ดอกหนา รปู ไขปลายแหลม ยาว 3–5 ซม. ผลรปู ทรงกระบอก ยาว 3–5 ซม. ติดเปนกลุม 10–18 ผล/กลุม ผิวเกล้ยี ง สรรพคุณ • ตาํ รบั ยาถา ย : ยาถาย ยาระบาย แกทอ ง ผูก แกจกุ เสยี ดแนนทอง (S1-20) ขีไ้ กย่ ่าน ชอ่ื ทอ งถน่ิ : - ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Mikania micrantha Kunth ช่ือวงศ : ASTERACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเถาลม ลกุ ยาวถงึ 20 ม. เถาออนและแผน ใบ ดานลา งมีขนสีขาว ใบเดย่ี ว เรยี งสลับรูปไข-สามเหลยี่ ม ยาว 5–10 ซม. ขอบใบหยกั ซ่ฟี นลกึ โคนใบเวาลกึ มีเสนใบออกจาก โคนใบ 5 เสน ชอ ดอกสขี าว คลายดอกสาบเสือ เมลด็ มพี ูขนท่ี ปลายทําใหป ลวิ ตามลมไดไกล, เปน พชื ตางถ่ินรุกรานพบตามที่ รกราง สวนผลไมและชายปาทัว่ ประเทศ ถิ่นกําเนิดมาจากทวีป อเมรกิ าเขตรอ น สรรพคุณ • รากหรือเนื้อไม : บาํ รงุ รางกาย (NE2) ขีก้ าแดง ชอื่ ทอ งถน่ิ : ขี้กาขาว (ตรงั ) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Gymnopetalum scabrum (Lour.) W. J. de Wilde & Duyfjes ชอ่ื วงศ : CUCURBITACEAE ลักษณะเดน : ไมเ ถาลม ลุก ยาวถึง 5 ม. ปกคลมุ ตามพ้นื ดนิ หรอื พุมไม ทกุ สวนมขี นสากคาย ใบเดี่ยว เรียงสลบั รูป 5 เหล่ียมหรอื

213 สรรพคุณ • เปลอื ก : รกั ษาแผลเปอ ยเร้ือรัง ชวยสมานแผล, หรือเปลือกสด ทบุ ใชเ บ่ือปลา (NE3) • ตาํ รับยาแกไ ขท ับระดู : แกไขท บั ระดู (N1-159) • ตํารับยาโรคหอบหืด/นํ้ากดั เทา : รักษาโรคหอบหืด รกั ษาโรค นํา้ กดั เทา (N1-226-1) • ตํารบั ยาแกไขท บั ระดู : แกไขท ับระดู (N1-253) สรรพคุณ ขเี้ หลก็ • ใบสด : ขย้หี รือบดพอกรักษาแผลอกั เสบบวม (NE2) ชอ่ื ทอ งถิน่ : ขีเ้ หลก็ (สระแกว , พษิ ณโุ ลก) ขแี้ รด ช่อื วทิ ยาศาสตร : Senna siamea (Lam.) H. S. ชื่อทอ งถน่ิ : หันแดง หนามหนั (อดุ รธาน)ี Irwin & Barneby ชื่อวทิ ยาศาสตร : Acacia megaladena Desv. ชอ่ื วงศ : FABACEAE var. indo-chinensis I. C. Nielsen ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู 10–25 ม. เปลือกเรยี บ-แตกรองตื้นตาม ชอ่ื วงศ : FABACEAE ยาว ใบประกอบแบบขนนกปลายคู มใี บยอย 7–10 คู เรยี งตรง ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนื้อแข็ง ยาวถงึ 20 ม. ตามเถา กิ่ง และกา น ขา ม รปู รี ปลายใบมน (จดุ เดน) แผน ใบดานลางคอ นขา งเกลี้ยง ใบมหี นามโคงแหลมคม เปลือกเถาชัน้ ในสีแดง ใบประกอบแบบ กา นใบและแกนใบมขี นสีขาว ชอ ดอกออกทป่ี ลายกิ่ง ดอกสี ขนนกสองช้นั คลา ยใบชะอม แตไมมกี ล่นิ ฉนุ กา นใบและแผน ใบ เหลอื ง ฝก แบนรปู แถบยาว ยาว 15–30 ซม. ฝก ออนสเี ขยี วออน ดา นลา งมขี นสนั้ ชอ ดอกกระจกุ ทรงกลม สขี าว กลบี เลย้ี งสแี ดงคลาํ้ สรรพคณุ • แกน : แกโรคเหนบ็ ชา (S1) • ใบ : ระยะเพสลาด : บาํ รงุ ระบบประสาท ทําใหน อนหลบั (S1) • ตาํ รบั ยาแกเบาหวาน/ความดนั โลหติ : รกั ษาเบาหวาน ความ ดนั โลหิต (E2-219) • ตํารับยาโรคไต : แกโรคไต (N1-294) • ตํารบั ยาแกก ษยั ไตพิการ : แกก ระษัย ไตพิการ บาํ รุงไต, ชว ย ขบั ปสสาวะ (S2-09) • ตํารบั ยาปรบั ธาต/ุ ปวดเม่อื ย/ปวดขอ -เอ็น : ชวยปรับธาตุ แก ปวดเมอ่ื ย ปวดเขา -ขอ-เอน็ แกเอน็ พกิ าร (S2-26) • ตาํ รบั ยาแกปวดเม่อื ยเสนเอ็น : แกปวดเมื่อยตามเสนเอ็น เสน เอน็ อักเสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ- อัมพาต (S2-31) • ตาํ รับยาโรคอมั พฤกษ- อัมพาต : รักษาอมั พฤกษ-อัมพาต (S2-33) • ตํารับยาโรคความดนั โลหิต : ชวยลดความดันโลหิตสูง (S2-39)

214 • ตาํ รับยารักษาตอมลูกหมากโต : แกต อ มลูกหมากโต (S2-48) สรรพคณุ • ตาํ รับยาซอมแซม/เสรมิ สรา งเสนเอน็ พิการ : ชว ยซอมแซม • แกน : ขับเลอื ดเสีย แกป ระจาํ เดอื นผิดปกติ บาํ รงุ โลหิต (NE3) และเสรมิ สรา งเสน เอน็ ทพี่ กิ าร แกอ าการกระษัยเสนในทอ ง • ผล : แกบ ิด; เปลือกหรือราก : แกไข แกไขม าลาเรีย รักษา (เสน ทองแขง็ ) (S2-54) วณั โรค ถา ยพิษตา ง ๆ ขบั เหง่ือ แกไข • ตาํ รบั ยาลา งโรคกอนการรักษาโรคระบบเสน เอน็ : ชวยชาํ ระ • เนื่องจากการอักเสบ แกฟกช้ําบวม ถา ยพษิ เสมหะ ถา ยพิษ ลางระบบภายในรางกายกอ นการรักษาโรคทเ่ี ก่ียวกบั ระบบเสน โลหติ (R7) เอน็ อมั พฤกษ อัมพาต (S2-55) • ตาํ รบั ยาอายวุ ฒั นะ : อายุวฒั นะ (N1-137) • ตํารบั ยารักษากระดูกทับเสน : รกั ษาอาการกระดกู ทับเสน • ตาํ รับยาโรคไมเกรน/วงิ เวียนศรษี ะ : แกโรคไมเกรน แกวงิ (S2-66) เวียนศรีษะ (S2-21) • ตาํ รบั ยาแกทองผูก/พรรดึก : แกอ าการทอ งผกู หรอื พรรดกึ • ตาํ รบั ยาไขกาํ เดาใหญ : แกไขก ําเดาใหญ (S2-47) (อาการทอ งผูกรุนแรง มีอจุ จาระเปน กอ นกลมแขง็ ) (S3-41) • ตํารับยาแกทอ งรวง-ทอ งเสีย-บิด : แกทอ งรวง-ทองเสยี แกบดิ ชว ยคุมธาตุ (S3-43) • ตาํ รับยาแกปลายไข (ไขระยะปลาย) : แกป ลายไข (ไขใ นระยะ ปลาย : เปนไขต วั รอ น ไขกาฬ ไขก าํ เดา มาแลว หลายวัน ชวย ทาํ ใหห ายไขเรว็ ขน้ึ ชว ยแกธ าตุ คมุ ธาตใุ หสมดลุ เปน ยาระบา ยออ นๆ และชว ยใหเจรญิ อาหาร) (S3-45) • ตาํ รบั ยารักษามดลูกพิการ-อกั เสบ/ขับนา้ํ คาวปลา : แกมดลูก พกิ าร มดลูกอกั เสบ ชวยบํารุงรักษามดลกู บํารุงสตรีหลังคลอด ชวยขบั น้ําคาวปลา ขับเลอื ดเสยี (S3-51) ขเี้ หลก็ เลอื ด เขกา ขเี้ หลก็ ปา (พษิ ณโุ ลก), ข้ีเหลก็ เลือด ช่ือทอ งถิ่น : กําลังววั เถลิง (พษิ ณุโลก) ชอื่ วิทยาศาสตร : Maclura andamanica (ตรงั , อดุ รธาน)ี (Hook. f.) C. C. Berg ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Senna timoriensis (DC.) H. S. Irwin & ช่ือวงศ : MORACEAE Barneby ลักษณะเดน : ไมเ ถาเนอื้ แข็ง ยาวถงึ 10 ม. สว นตาง ๆ มนี ้ํายาง ชอื่ วงศ : FABACEAE สขี าวขุน กง่ิ ออ นมีขน เถามีหนามแหลมคม ยาว 2–4 ซม. ใบ ลักษณะเดน : ไมตน สงู 5–10 ม. เปลอื กเรียบ ใบประกอบแบบ เดี่ยว เรียงเวยี น รปู ขอบขนาน ยาว 7–14 ซม. (คลายกับ แกแล ขนนกปลายคู มีใบยอ ย 16–20 คู เรียงตรงขา ม รูปรี มีจดุ เดนท่ี Mac_coc แตแ กแลมีใบรูปรี ยาว 4–9 ซม.) ผิวเกลยี้ ง เสน แขนง ปลายใบแหลมและมตี ิ่ง แผนใบดา นลาง กานใบและแกนใบมขี นสี ใบปลายโคงจรดกนั ชอ ดอกและชอผลทรงกลม กวา ง 3 ซม. สุกสี นํ้าตาลทอง, ชอดอกออกท่ปี ลายกง่ิ ดอกสเี หลือง ฝกแบนรปู แถบ เหลือง ยาว ยาว 10–15 ซม. ฝกออนสีนํ้าตาลแดง

215 สรรพคุณ เข็มปา่ • ราก : บํารุงกําลัง บาํ รุงเสนเอ็น (N1) ช่อื ทองถิน่ : เข็มปา เขม็ ขาว (อดุ รธานี) ช่ือวิทยาศาสตร : Ixora cibdela Craib ชือ่ วงศ : RUBIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สงู 1–3 ม. ตามกง่ิ ใบ และชอ ดอกเกลย้ี ง ใบเดยี่ ว เรียงตรงขา ม รูปหอกกลับหรือรแี กมขอบขนาน ยาว 15–25 ซม. กานใบยาว 1–1.5 ซม. กลีบดอกเปนหลอดสี ขาว-ขาวอมชมพู ยาว 2–3 ซม. ปลายกลีบแยก 4 แฉก ผลกลม กวา ง 10 มม. ผลออนสเี ขยี วออ น จดุ เดน ทีผ่ ลออนมีลายแถบ-จุด ตามแนวยาวสีแดง-สีน้ําตาล เขม็ ทอง ชอ่ื ทองถ่ิน : เข็มแดง (สระแกว ), เขม็ ทอง เข็มแดง (ตรัง) ช่อื วทิ ยาศาสตร : Ixora javanica (Blume) DC. ชื่อวงศ : RUBIACEAE ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู 1–3 ม. ตามกิ่ง ใบ และชอ ดอกเกล้ยี ง ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา ม รปู รี ยาว 7–15 ซม. กา นใบยาว 5–10 มม. กานชอดอกสีแดง และบวมพองเมอ่ื ติดผล กลีบดอกเปน หลอดสีสม แดง ยาว 3–5 ซม. ปลายกลีบแยก 4 แฉก ผลกลม กวาง 8 มม. ผลออ นสีเขยี วไมมลี าย สกุ สีดํา สรรพคุณ สรรพคณุ • ราก : แกไ ขต ัวรอน รักษาไขป า ไขมาลาเรยี (E2) • เปลือกลาํ ตน : แกท อ งรวง และโรคทางเดนิ อาหาร; แกน : เปน • ทั้ง 5 : ขบั เสมหะ แกไอ (S1) ยาอายวุ ฒั นะ; ใบ : แกโรคผวิ หนงั แผลพพุ องของเด็ก (R18) • ตํารับยาแกหวัด/ไอ/เจบ็ คอ/โรคหอบหืด : แกห วดั แกไ อ-เจ็บ • ผล : แกรดิ สีดวงจมกู (NE2) คอ แกหอบหดื (S2-06) • ดอกและราก : แกโรคตาแดง (NE3)

216 เข็มไหม้ ชอ่ื ทองถิ่น : ดีปลากั้ง ดีปลาชอน (สระแกว), ปลายขาวสาร (พัทลุง) ชือ่ วิทยาศาสตร : Chassalia chartacea Craib ชื่อวงศ : RUBIACEAE ลักษณะเดน : ไมพ มุ สงู 1–2 ม. ก่งิ ออนและใบเกลย้ี ง ใบเด่ยี ว เรียงตรงขาม รูปรี ยาว 9–20 ซม. เนอ้ื ไปบางนมุ ชอ ดอกออกที่ ปลายก่งิ ดอกเปนหลอดสขี าว ยาว 1–2 ซม. ดา นในหลอดสี เหลือง ปลายหลอดโคง งอหนีออกจากแกนลําตน กานชอ ดอก บวมพองเมื่อติดผล สมี วงแดง • ตาํ รบั ยาโรคผวิ หนังจากเช้อื รา/แกคันจากการแพ : ยาขผี้ ง้ึ หรือยาหมองทารกั ษาโรคผวิ หนงั จากเช้อื รา เชน กลาก เกล้ือน แกอาการคนั ตามผิวหนังท่วั ไปจากอาการแพ ผน่ื คัน คันจาก แมลงสัตวก ดั ตอ ย (S2-64) สรรพคุณ ไขเ่ นา่ • ใบ : บํารงุ กําลัง (E2) ชื่อทองถน่ิ : ไขเ นา (ตรงั ) • ใบ : แกรอ นใน ดบั พิษรอ น (S3) ชื่อวิทยาศาสตร : Vitex glabrata R. Br. เขยตาย ชือ่ วงศ : LAMIACEAE ชือ่ ทองถิ่น : เขยตาย (ตรัง, พทั ลุง, สระแกว, ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู 10–20 ซม. เปลอื กเรียบ ตามกงิ่ ออน อดุ รธานี), เขยตาย (พษิ ณโุ ลก) และใบเกล้ียง ใบเรยี งตรงขามตั้งฉาก ใบประกอบแบบผา มอื มใี บ ชื่อวิทยาศาสตร : Glycosmis pentaphylla (Retz.) DC. ยอ ย 5 ใบ รปู หอกกลับ-รปู ไข ผิวใบมนั เงา ดอกสีขาว ผลทรง ชื่อวงศ : RUTACEAE กลม กวา ง 1.5–2 ซม. เมือ่ สุกเปลอื กและเนื้อในผลสดี าํ รสหวาน ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู 1–3 ม. ปลายกงิ่ มขี นสีนํา้ ตาลแดง ใบ เปน ผลไมปา , ชอบข้นึ ตามรมิ น้ําในปาดงดบิ หรือปาเบญจพรรณ เรียงเวยี น ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอย 3–7 ใบ ขอบใบ ทวั่ ประเทศ เรียบ-หยกั เล็กนอย ขยีใ้ บมีกล่นิ ฉุนคลา ยสม ดอกสขี าว ผลกลม สรรพคุณ เมอื่ สกุ เปลอื กจะใสสีชมพู • ตาํ รับยาโรคไสเ ลอื่ น : รักษาโรคไสเลอื่ นทัง้ ชายและหญิง หรอื สรรพคุณ โรคไขล งฝก (S2-68) • ลาํ ตน หรือราก : รักษาฝภ ายในและภายนอก (E2) • รากและเปลือก : ตาํ พอกรักษางสู วัด/ไฟลามทงุ ถอนพิษงู (N1) ผลสกุ ของไขเ นา • ราก : ยบั ย้งั ไวรัสบางชนดิ รักษาฝอกั เสบ แกพ ษิ งู แกพษิ แมลง กดั ตอย (NE2)

217 คนทา เปลือกคนทา ชือ่ ทอ งถิ่น : คนทา (พัทลุง, ตรัง), สีฟนคนทา ระยะแรก เชน ไขต วั รอน ไขกาฬ ไขพษิ ไขกําเดา (S3-44) (สระแกว, พษิ ณโุ ลก), หนามคนทา โกทา • ตาํ รับยาไขหวดั : แกไ ขห วัด (S3-46) (อุดรธานี) • ตาํ รับยาไขห ัด/ไขอสี ุกอีใส/ไขอ ีดาํ อีแดง : แกไขหัด ไขเหอื ด ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Harrisonia perforata (Blanco) Merr. (หัดเยอรมัน) ไขอีสกุ อีใส ไขอดี ําอแี ดง กระทงุ พิษไข (S3-48) ช่อื วงศ : SIMAROUBACEAE ลักษณะเดน : ไมพ มุ รอเล้อื ย สงู 3–5 ม. มกั จะแตกก่ิงตาํ่ จาํ นวน ครามขน มาก เปลือกมหี นามแหลมคมจาํ นวนมาก โคนหนามบวมหนา ก่งิ ชื่อทอ งถิ่น : - มีหนาม ใบเรยี งสลบั ใบประกอบแบบขนนกปลายค่ี ใบยอ ย 3–6 ช่ือวิทยาศาสตร : Indigofera hirsuta L. คู เรยี งตรงขา ม รปู ร-ี ไขก ลบั ยาว 1.5–3 ซม. ขอบใบเรียบ-หยกั ชื่อวงศ : FABACEAE แกนและกา นใบมคี รบี ผลรปู กลมแบน กวา ง 1–2 ซม. ผวิ มรี อยบบุ ลกั ษณะเดน : ไมเถาลมลุก ยาว 1–2 ม. สว นตางๆ มีขนยาวหนา สรรพคณุ แนน สขี าว ใบเรยี งสลับ ใบประกอบแบบขนนกปลายค่ี ใบยอ ย • เปลือกและราก : แกไ ขต วั รอ น แกทองรว ง แกแผลอักเสบ ชวย 2–3 คู เรยี งตรงขา ม รปู ไข-ไขก ลับ ยาว 1.5–4 ซม. ชอดอกคลา ย สมานแผล (NE3) หางกระรอก ดอกสแี ดงอมชมพู ฝก รปู ทรงกระบอก ยาว 1.5–2 ซม. • ผลสด : ทุบผสมกบั นํา้ ใชแชเทา ชว ยรักษาอาการเล็บขบ (E2) • ตาํ รบั ยาหาราก (ยาเบญจโลกวิเชียร/ยาแกว หาดวง) : แกไข ตัวรอ น ปวดหวั ถอนพษิ ไข (N1-14) • ตาํ รบั ยาโรคประดง : รักษาโรคประดง (NE2-018) • ตํารบั ยาหาราก (สูตรพน้ื บาน) : แกไข ตัวรอ น แกปวดหัว (S1-06) • ตํารับยาแกไ ขต วั รอ น : แกไ ขต ัวรอ น ปวดหวั ถอนพิษไข ไข หวดั ไขป อดบวม (S2-01) • ตํารบั ยาขับนิ่วในทอ ง : รกั ษาน่ิวในทอง (S2-12) • ตาํ รับยาขบั นิว่ ในไต-ทางเดนิ ปส สาวะ : ชวยขบั น่ิวในไต และ ทางเดนิ ปสสาวะ (S2-13) • ตาํ รบั ยาโรคเบาหวาน : แกโ รคเบาหวาน (S2-22) • ตาํ รับยาไขหวัดใหญ : แกไ ขหวดั ใหญ (S2-57) • ตํารับยาอุทยั โอสถ : แกไขต วั รอน แกรอนในกระหายนาํ้ แก ออ นเพลยี ระเหี่ยใจ เพมิ่ ความสดช่ืน บาํ รุงหัวใจ (S3-22) • ตาํ รบั ยาแกทอ งรว ง-ทองเสยี -บิด : แกทองรว ง-ทอ งเสีย แกบ ิด ชวยคมุ ธาตุ (S3-43) • ตาํ รับยาแกตน ไข (ไขระยะแรก) : แกต นไข (ไขเบอื้ งตน หรอื ไข

218 สรรพคุณ ชอดอกของครามขน แกน ของครี้/สกั ขี สรรพคุณ • ทั้งตน : ตมนาํ้ ดื่มตางนํา้ แกทองเสยี ชวยยอยอาหาร (NE3) • ตํารับยาไขทบั ระดู : แกไ ขท บั ระดู ระดผู าไข แกพิษโลหติ ระดู แกร อนใน แกค ลมุ คลั่ง (E1-06) ครี้ • ตาํ รับยาละลายลิ่มเลือด : ชวยละลายล่ิมเลอื ด บรรเทาอาการ ช่อื ทอ งถิน่ : สกั ขี (ตรัง, ฉะเชิงเทรา), สกั ขี ซกิ เสนเลือดตีบ (S2-30) กระซิก (พัทลุง) • ตาํ รับยาโรคอมั พฤกษ-อมั พาต : รักษาอมั พฤกษ-อมั พาต ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Dalbergia parviflora Roxb. (S2-33) ชือ่ วงศ : FABACEAE • ตํารบั ยาบาํ รงุ โลหิตระดู : บํารุงโลหิตระดู (S2-56) ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ รอเลื้อย ยาวถึง 20 ม. โคนตนหรือก่ิงเกา มี • ตาํ รบั ยาแกปวดเมื่อยกลา มเน้ือ-เสน เอน็ /บํารุงกําลงั : แกปวด หนาม แกนไมสแี ดงอมมวงเขม ใบประกอบแบบขนนก มีใบยอ ย เม่ือยกลามเน้อื -เสนเอ็น บาํ รุงกําลงั (S2-61) เรียงสลับ ขา งละ 2–4 ใบ รปู ร-ี ไขก ลับ ยาว 3–6 ซม. ปลายใบ • ตาํ รบั ยาหอมนวโกฐ : แกค ลน่ื เหียนอาเจยี น วงิ เวียน ลมจุก มน-แหลม ผวิ เกลย้ี ง ดอกสขี าว ผลเปน ฝกแบนรปู รีกลม-ขอบ แนน ในอก แกล มปลายไข แกอาการสะบัดรอ นสะบัดหนาว ขนานโคง มี 1–4 เมลด็ มรี อยหยกั คอดตามตําแหนงเมลด็ หรอื ครน่ั เน้อื ครน่ั ตัว รอนวบู วาบเหมือนจะเปน ไข บํารุง เปลือกฝกคอ นขา งหนาและมรี อยยน , พบตามขอบปา พรุและ ประสาท (S3-01) ทีร่ าบนํา้ ทวมถงึ ในภาคใต • ตํารบั ยาประสะกานพลู : แกปวดทองจากอาการจกุ เสียดแนน ฝกของครี/้ สักขี ทอ งอดื ทอ งเฟอ อาหารไมยอ ย หรอื ธาตุไมปกติ ชว ยขบั ลม (S3-05) คลา้ ชอื่ ทอ งถน่ิ : คลา (ตรงั , พษิ ณุโลก) ช่ือวิทยาศาสตร : Schumannianthus dichotomus (Roxb.) Gagnep. ชือ่ วงศ : MARANTACEAE ลักษณะเดน : ไมลมลุก สูง 1.5–3 ม. มเี หงา ใตด นิ ลําตน สีเขยี ว กวา ง 2–4 ซม. แตกกงิ่ ตามขอ ใบรปู รี ยาว 15–30 ซม. ผิวเกลี้ยง กา นใบเปนกาบหุมกิ่ง ปลายกาบทตี่ ดิ กบั ใบบวมพอง ชอดอกสขี าว ตั้งข้ึน ผลทรงผลแอปเปล กวาง 2 ซม. มี 3 พูเล็กนอ ย, ชอบ ข้นึ ตามริมน้าํ ในเขตทีร่ าบลุม สรรพคณุ • เหงา : แกป วดขอ แกปวดกระดูก (N1) • ตาํ รับยาแกลมกองหยาบ/วงิ เวียน-ใจสั่น : แกว ิงเวยี นศีรษะ ใจสั่น อาการบา นหมุน หนามดื ตาลาย ลมขึ้นแนน หนา อก (ประเภทลมกองหยาบ) (S1-38)

219 คลุ้ม ช่อื ทอ งถิ่น : คลมุ (ตรัง, สระแกว ) ชื่อวิทยาศาสตร : Donax canniformis (G. Forster) K. Schum. ช่ือวงศ : MARANTACEAE ลกั ษณะเดน : ไมลมลุก สงู 2–3 ม. มีเหงาใตด ิน ลาํ ตนสเี ขยี ว กวาง 2–4 ซม. แตกกิ่งตามขอ ใบรูปรี ยาว 15–30 ซม. ผิวเกล้ียง กา นใบเปนกาบหมุ กิง่ ปลายกาบท่ีติดกบั ใบบวมพอง ชอ ดอกสี ขาว คลายกับคลา (Sch_dic) มีจดุ ตา งท่ี คลมุ มีชอ ดอกหอ ยลง ผลทรงกลม กวา ง 1–1.5 ซม., ชอบขน้ึ ตามริมนา้ํ หรอื หบุ เขาใน เขตพน้ื ทภ่ี ูเขา กลางซาย : ชอดอก, กลางขวา : ผลของคลา บน : ผล, ลาง : ชอดอกของคลมุ

220 คลุม สรรพคณุ สรรพคณุ • ตาํ รบั ยาบาํ รงุ โลหิตสตรโี ดยตรง/ประจําเดอื นเปน ปกติ : • หัวหรือราก : แกป ระดงเขา ขอเขาเสน (E2) บาํ รงุ โลหิตของสตรโี ดยตรง รกั ษาอาการประจําเดอื นใหเปน • ตาํ รับยาไขอ ีสุกอีใส : แกโรคอีสุกอใี ส หรอื ไขสุกใส (S2-37) ปกติ แกโ ลหิตระดูเสีย บํารุงธาตุ (S2-50) คอแลน คอ้ นหมาขาว ชื่อทองถ่นิ : คอแลน (สระแกว, พิษณโุ ลก) ช่ือทองถ่นิ : วาสนาปา (ตรงั ) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Nephelium hypoleucum Kurz ช่อื วทิ ยาศาสตร : Dracaena angustifolia (Medik.) Roxb. ชือ่ วงศ : SAPINDACEAE ชือ่ วงศ : ASPARAGACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต น สูงถึง 20 ซม. เปลอื กเรียบ โคนตนมพี พู อน ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู ถึง 1 ม. ลําตนกลม กวา ง 2–3 ซม. ใบ ต้ืน ๆ จาํ นวนมาก ใบเรียงเวยี น ใบประกอบแบบขนนก มีใบยอย เดย่ี ว เรียงเวยี นกระจกุ ท่ปี ลายกิง่ รูปหอกกลับแกมรปู แถบยาว 4–6 ใบ เรียงเกือบตรงขาม แผน ใบดานลางสีเขยี วนวล ผลทรงรี ยาว 50–100 ซม. กวาง 4–9 ซม. ผวิ เกลีย้ งมันเงา ชอ ดอกสีขาว ยาว 2.5–4 ซม. เปลือกผลสกุ สแี ดง มีตมุ หนามไมแ หลมคมคลา ย ยาว 50–80 ซม. ไมแ ตกแขนง ผลลน้ิ จี่ เนอ้ื ในสีขาวรสเปร้ียวอมหวาน สรรพคุณ • ราก : รักษาตอมไทรอยดเ ปน พิษ (N1) • ผลสุก : มีเปลือกสแี ดง เนือ้ ในสขี าวรสเปรย้ี วอมหวานทานเปน ผลไม หรือทานกบั นา้ํ ปลาหวาน เปน ยาระบาย (E2) • ตาํ รับยาโรคไทรอยดเ ปนพิษ : รกั ษาโรคไทรอยดเ ปน พษิ (N1-119)

221 คอแลนเขา ซาย : ผลสุก, ขวา : เปลือกลาํ ตนของคอแลนเขา ช่อื ทองถนิ่ : คอเหย้ี กดั ล้ินดง (สระแกว ) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Xerospermum noronhianum (Blume) Blume ชอ่ื วงศ : SAPINDACEAE ลักษณะเดน : ไมตนสงู 5–15 ม. เปลอื กคอนขา งเรียบและหลุด เปน สะเก็ดบางเลก็ นอย เหน็ เปนดวงสนี า้ํ ตาลแดงกระจาย ใบ เรยี งเวยี น ใบประกอบแบบขนนก ใบยอ ย 2–3 คู เรียงตรงขาม แผน ใบเกลีย้ ง แผนใบดา นลา งมเี สน ใบกระจุกรวมกันเปนจุดสี เขยี วเขม กระจายท่วั มกี ลบี เลี้ยงและกลีบดอก 4 กลบี แกนใบ หนามากกวา 1.5 มม. และขั่วผลบวมหนา 5–7 มม. ผลทรงรี ยาว 2–3 ซม. ผวิ ขรขุ ระ สุกสเี หลอื ง สรรพคณุ • เปลือกหรอื แกน : แกฝใ นทอง ตอ มลูกหมากโต เช้อื ราในสมอง (E2)

222 คัดเค้าเครือ ช่อื ทอ งถิ่น : คดั เคา (ตรงั , พิษณุโลก) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Oxyceros horridus Lour. ชอ่ื วงศ : RUBIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพมุ รอเล้ือย ยาวถึง 10 ม. ลําตนและกิง่ มหี นาม ออกเปน คตู รงขา มกนั ปลายหนามโคง กลบั คลายเขาควาย กิ่ง ออนและใบเกลย้ี ง แผนใบดานบนคอนขางราบเรยี บไมเปนคลื่น ชอ ดอกออกเปนกระจกุ ตามซอกใบ สีขาว เมื่อใกลโรยเปน สี เหลืองออน มกี ลิ่นหอม ผลทรงกลม กวา ง 5–7 มม. ผิวเกลยี้ ง บน : เน้ือไม, ลาง : เมล็ด สรรพคุณ • เนอ้ื ไม : แกไข (N1) • ตํารับยาวยั ทอง : รกั ษาอาการวยั ทอง รกั ษาเลอื ดลมใหเ ปน ปกติ (S2-25) • ตํารบั ยาไขกาํ เดาใหญ : แกไขกาํ เดาใหญ (S2-47) คดั เคา้ ดง ชื่อทอ งถ่ิน : นางพญาทา วเอว (สระแกว ), พญาทา วเอว (พษิ ณโุ ลก) ช่อื วิทยาศาสตร : Oxyceros bispinosus (Griff.) Tirveng. ชอ่ื วงศ : RUBIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ รอเลือ้ ย ยาวถงึ 10 ม. คลายกบั คดั เคาเครือ (Oxy_hor) แตค ัดเคาดงมจี ุดตางที่หนามคูต รงขา มกันน้นั ตําแหนงของหนามจะอยใู กลกนั ทําใหด คู ลา ยเข้ยี วของงู กิ่งออ น และใบเกลีย้ ง แผนใบดานบนเปนคลื่นชดั เจน และกลีบดอกมี ลักษณะปอมสั้นกวา ผลมขี น สรรพคณุ • ราก : แกพ ษิ แมลงสตั วกัดตอ ย (N1) • ตํารับยาแกปวดเม่อื ย-กระดูกทับเสน : แกป วดหลัง ปวดเอว ปวดไขขอ ปวดกระดกู แกกระดูกทับเสน บาํ รุงธาตุ (E2-216) • ตาํ รบั ยาขับนิว่ -โรคไต-ตับ : ขับนว่ิ ในถงุ นํา้ ดี นวิ่ ในระบบทาง เดนิ ปสสาวะ แกป ส สาวะขน แกโ รคไต แกโรคตบั (E2-217)

223 ค้างคาว ชื่อทองถิ่น : มะกองคา งคาว (สระแกว) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Aglaia edulis (Roxb.) Wall. ชื่อวงศ : MELIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 30 ม. เปลือกแตกเปนแผนบางตาม แนวยาวและเปดรอนออก กิง่ ออ นและผลมีขนสเี ทาอมนาํ้ ตาล ใบ เรียงเวยี น ใบประกอบแบบขนนกปลายคี่ ใบยอ ย 5–7 ใบ เรยี ง ตรงขา ม รปู หอกหรอื หอกกลบั ยาว 5–12 ซม. ผิวใบเกลย้ี ง ผลก ลม กวาง 1.5–2 ซม. สรรพคุณ • แกน หรอื ราก : ชวยลดไขตวั รอ น ยาอายุวฒั นะ (E2) ซา ย : เปลือกลาํ ตนทีอ่ ายนุ อ ย, ขวา : เปลอื กลาํ ตนทอี่ ายุมาก

224 โคคลาน ชือ่ ทอ งถน่ิ : คุคะ คุระเปยะ (ตรัง, พัทลุง), กระดอหดใบขน (ทางการ) ชือ่ วิทยาศาสตร : Croton caudatus Geiseler ชือ่ วงศ : EUPHORBIACEAE ลักษณะเดน : ไมพ ุมรอเลอื้ ย ยาวถงึ 7 ม. ก่งิ ออน ใบ และผลมี ขนสนี าํ้ ตาลทองสากคาย (จุดเดน ) ใบเด่ียว เรียงสลับ รูปหัวใจ หรือรูปไข ยาว 6–15 ซม. ขอบใบจกั ฟนเลอ่ื ยไมส ม่าํ เสมอ ชอ ดอกสขี าว ผลทรงกลม กวาง 1–1.5 ซม. ชอบขนึ้ ตามรมิ นาํ้ หรือ ตามทร่ี าบลมุ สรรพคุณ • ตํารบั ยาเขียวหอม : แกไข ตวั รอ น รอนในกระหายนา้ํ แกพ ิษ ไขหัด ไขเหอื ด (หดั เยอรมัน) ไขอ สี กุ อีใส (S3-02) ผลออนของคา งคาว โคคลาน ช่ือทองถน่ิ : หวายดนิ ขม้นิ เครือ (สระแกว) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Anamirta cocculus (L.) Wight & Arn. ชื่อวงศ : MENISPERMACEAE ลักษณะเดน : ไมเ ถาเน้อื แข็ง เถามีลายตามแนวยาว กง่ิ ออ นและ แผน ใบเกล้ียง ใบรูปไข-ไขก วาง ยาว 16–28 ซม. มีเสน ใบ 3–5 เสนออกจากโคนใบ โคนใบเวา กา นใบเกลีย้ ง ยาว 6–20 ซม. ปลายกานทง้ั สองดา นบวม ชอ ดอกยาว 16–40 ซม. ดอกสีเขยี ว อมเหลือง, พบในปาดงดบิ ท่วั ประเทศ สรรพคุณ • เถา : แกป วดเม่ือยกลา มเนื้อ ปวดเสนเอน (E2) ผลออนของโคคลาน/คุคะ

225 ชอดอกเพศผขู องโคคลาน/คคุ ะ โคคลาน ช่ือทอ งถ่ิน : มะกายเครอื (ภาคเหนือ) บน : ชอ ดอกเพศผู, กลาง : ผลออ น ช่ือวิทยาศาสตร : Mallotus repandus (Rottlet) Müll. Arg. ชือ่ วงศ : EUPHORBIACEAE ลักษณะเดน : ไมพ ุม รอเลื้อย ยาวถงึ 20 ม. เถาอายมุ ากเปลือก แตกเปน ลายรา งแห-สะเก็ดเล็กนอย ตามกงิ่ แผน ใบดานลาง กา น ใบ ชอ ดอก และผลมีขนสนั้ หนานุม ใบเดี่ยว เรยี งเวียน รูปไข- ไข กวาง ยาว 5-11 ซม. รปู ลม่ิ -กลม-ตัด มีตอ มเปน จดุ ใกลขอบใบ บรเิ วณโคน มีเสน แขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู ขอบใบเรยี บ-หยัก ซ่ฟี น แผนใบดานลางมีตอ มเล็กสีเหลอื งกระจายทว่ั กา นใบยาว 2-7 ซม. บางครง้ั กา นใบตดิ กับโคนใบแบบกนบดิ เล็กนอย ตน แยก เพศ ชอดอกยาวถึง 20 ซม. สีเหลอื งครีม ผลทรงกลม กวา ง 8-10 มม. บางครั้งมี 2 พูติดกัน, พบตามชายปา ดงดบิ หรือปา เบญจพรรณ หรือที่รกรา งในเขตทรี่ าบลมุ ท่วั ประเทศ เถาโคคลาน

226 สรรพคุณ โคลงเคลง • รากหรือเน้ือไม : แกลมวิงเวียน รกั ษาแผลในระบบทางเดิน ชอ่ื ทองถิ่น : โคลงเคลง มังเบร มังเร (ตรัง), เอ็นอา อาหาร แกจดุ เสยี ดแนนทอง เปนยาระบาย แกป วดเมื่อยกลาม เอนอา (อดุ รธาน)ี เนือ้ หรอื เสนเอน็ ; ใบสด : ทําลูกประคบแกปวดเมื่อยกลาม ชอ่ื วิทยาศาสตร : Melastoma malabathricum L. subsp. เนื้อ-เอน็ (E2) malabathricum • เถา : บํารุงเสนเอ็น แกกษยั แกปวดเมือ่ ย (N1) ชอื่ วงศ : MELASTOMATACEAE • ตาํ รบั ยาแกปวดเมอ่ื ย-บํารงุ กําลัง : แกป วดเมือ่ ย บํารงุ กําลัง ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สงู 1–2 ม. ก่ิงและใบมีขนส้นั สากคาย ใบ (E1-05) เรียงตรงขามตัง้ ฉาก รูปร-ี ใบหอก ยาว 5–10 ซม. มีเสน แขนงใบ • ตํารับยากาํ ลังฮอ สะพายควาย : บาํ รุงกาํ ลัง แกปวดเมื่อยตาม ออกจากโคนใบ 1 คู กลบี ดอก 5 กลีบ สีชมพอู มมวง ดอกบาน รางกาย (S1-43) กวาง 3–4.5 ซม. เกสรเพศผูส เี หลือง ผลทรงกลม กวา ง 1–1.3 • ตาํ รับยารกั ษากระดกู ทับเสน : รักษาอาการกระดกู ทบั เสน ซม. สุกสีแดง มีเกลด็ สัน้ สขี าวตดิ แนบผิว (S2-04) สรรพคุณ • ตํารับยาแกกษยั ไตพกิ าร : แกก ระษัย ไตพิการ บาํ รงุ ไต ชวย • ราก : บํารงุ กําลัง บาํ รุงรา งกาย (S1) ขบั ปส สาวะ (S2-09) • ใบ : แกท อ งรว ง แกบ ิด (NE3) • ตํารับยาโรคอมั พาตระยะแรก : แกอ าการกึง่ อัมพาตหรอื อัมพาตระยะแรก กลามเนื้อออ นแรง เดนิ ยืนไมป กติ เหน็บชา (S2-24) • ตํารับยาปรบั ธาตุ/ปวดเม่อื ย/ปวดขอ-เอ็น : ชวยปรบั ธาตุ แก ปวดเมือ่ ย ปวดเขา-ขอ -เอ็น แกเอน็ พิการ (S2-26) • ตํารบั ยาแกปวดเมื่อยเสน เอ็น : แกป วดเมือ่ ยตามเสน เอน็ เสน เอน็ อักเสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ- อัมพาต (S2-31) • ตํารับยาโรคอมั พฤกษ-อมั พาต : รักษาอัมพฤกษ-อมั พาต (S2-33) • ตาํ รับยาแกป วดเมอ่ื ย/ชาตามปลายมือ-เทา : แกปวดเมือ่ ย ตามรางกาย แกอาการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-36) • ตํารบั ยารักษามดลกู เคลือ่ น/บาํ รงุ โลหิต : รกั ษามดลกู เคล่อื น บํารุงโลหติ (S2-45) • ตาํ รับยาบํารงุ รกั ษามดลูก : ชว ยบาํ รุงรกั ษามดลกู บํารุงสตรี หลังคลอด มดลูกพิการ (S2-60) • ตํารับยาแกปวดเมอ่ื ยกลา มเนื้อ-เสนเอน็ /บาํ รุงกาํ ลงั : แกปวด เมื่อยกลามเนอื้ -เสนเอน็ บาํ รงุ กาํ ลงั (S2-61) • ตํารับยาแกเหนบ็ ชา : แกเ หน็บชา อาการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-63) • ตํารบั ยารักษากระดกู ทบั เสน : รักษาอาการกระดกู ทับเสน (S2-66) • ตํารับยาแกปวดเม่อื ย-กระดูกทบั เสน : แกป วดหลัง ปวดเอว ปวดไขขอ ปวดกระดูก แกกระดกู ทับเสน บํารุงธาตุ (E2-216) ลา ง : ผลสุกของโคลงเคลง

227 โคลงเคลงขนต่อม โคลงเคลงตวั ผู้ ชื่อทอ งถิ่น : ขาวตาก (ตรัง) ช่ือทอ งถ่นิ : โคลงเคลง เอน็ อา (สระแกว ), เอนอา ชือ่ วิทยาศาสตร : Clidemia hirta (L.) D. Don (พษิ ณโุ ลก) ชือ่ วงศ : MELASTOMATACEAE ช่ือวทิ ยาศาสตร : Melastoma orientale Guillaumin ลกั ษณะเดน : ไมพ ุมรอเลื้อย ยาวถึง 4 ม. ตามสว นตา งๆ มขี น ชอ่ื วงศ : MELASTOMATACEAE ยาวสากคาย ใบเดี่ยว เรยี งตรงขาม ใบรูปไข-ไขก วาง ยาว 6–12 ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู 1–2 ม. มีลักษณะทั่วไปคลายโคลงเคลง ซม. ผิวใบดานบนมรี อยกดตามแนวเสนใบ ดอกสีขาว มกี ลบี ดอก (Mel_mal_mal) จุดตา งที่ โคลงเคลงตัวผู ดอกบานกวาง 1.5–2 5 กลบี ผลรปู ไข- กลม กวา ง 8–10 มม. สุกสีมว งอมนา้ํ เงนิ , เปน ซม. เกสรเพศผูส ชี มพู ผิวของผลมีขนแตกกิง่ ยาว พชื ตางถิน่ รุกรานในเขตปาดงดบิ ชื้น มาจากทวปี อเมริกาตอน สรรพคุณ กลาง • ทัง้ 5 : แกเสน ยึด บาํ รงุ กาํ ลัง (E2) สรรพคุณ • ตํารบั ยาแกป วดเสนเอ็น/บาํ รงุ เสน เอน็ : แกปวดเสนเอน็ เสน • ใบและกง่ิ : ตม นํา้ ด่มื ลดการไหลของเลือดประจาํ เดอื นทีม่ ากก เอ็นอักเสบ บํารุงเสนเอน็ (N1-150) วาปกติ แกปวดทอ ง ลดการหดเกรง็ ของกลา มเนอ้ื ; ใบ : ตาํ พอกแผล เปน ยาสมานแผล หรือตมกบั น้ําใชลา งแผล หรอื ลา ง ชองคลอดสตรีทตี่ กเลอื ด (R77) • ใบ : รักษาแผลสด (S2) ลา ง : ผลสุกของโคลงเคลงขนตอ ม ผลออ นของโคลงเคลงตวั ผู

228 เคีย่ ม ออ นและแผน ใบดานลา งมขี นสีนํ้าตาลออน ใบเดี่ยว เรียงสลับ รปู ชื่อทอ งถน่ิ : เคี่ยม (ตรงั ) ไขแกมขอบขนาน ยาว 8–15 ซม. ผวิ ใบดา นบนมนั เงา เสนแขนง ชือ่ วิทยาศาสตร : Cotylelobium lanceolatum Craib ใบขา งละ 11–15 เสน แผน ใบดา นลา งมีขนหนานุมหรอื มีขยุ สี ชือ่ วงศ : DIPTEROCARPACEAE ขาว ผลมปี กรูปแถบยาว 3 ปก ยาว 8–10 ซม. และปก สนั้ 2 ปก ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 40 ม. เปลอื กแตกเปนสะเก็ดหนา ยาว 3–5 ซม. ผลทรงหยดน้ํา ตามยาว ก่งิ ออ นและแผนใบดานลางมขี นสีนํ้าตาลออน ใบเดย่ี ว เรยี งสลับ รูปไขแกมขอบขนาน ยาว 8–15 ซม. ผิวใบดานบนมัน เงา เสน แขนงใบถีป่ ลายเสน จรดกนั ใกลข อบใบ ผลมปี ก รปู แถบ ยาว 2 ปก ยาว 4–7 ซม. ผลออ นสเี ขียวอมเหลือง ผลทรงหยดนํา้ สรรพคณุ สรรพคุณ • เปลอื ก : มีรสฝาด สับเปน ช้นิ ใชรองกนกระบอกนํ้าตาลสด • เปลอื ก : มีรสฝาด สับเปน ปองกนั การบูดเนา (S3) ชิน้ ใชรองกนกระบอก • ตํารบั ยาสตรีสาวเสมอ : บํารุงรักษาระบบภายในของสตรี ชว ย นา้ํ ตาลสด ปอ งกนั การบูด กระชบั รา งกาย (S2-15) เนา ; แกนหรอื ราก : ยา • ตํารับยาโรครดิ สีดวงทวาร : แกรดิ สีดวงทวาร (S2-41) อายวุ ัฒนะ (E2) • ตํารับยาโรครดิ สดี วงทวาร : รักษาโรครดิ สีดวงทวาร (S2-42) เครืองูเขียว เคีย่ มคะนอง ชือ่ ทอ งถิน่ : พลูชาง (อดุ รธานี) ชอ่ื ทองถนิ่ : เคีย่ มคะนอง (สระแกว ) ช่อื วิทยาศาสตร : Scindapsus officinalis (Roxb.) Schott ชื่อวทิ ยาศาสตร : Shorea henryana Pierre ช่อื วงศ : ARACEAE ช่อื วงศ : DIPTEROCARPACEAE ลักษณะเดน : ไมล ม ลุกทอดคลาน มรี ากยดึ เกาะตามตนไม ยาว ลักษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 40 ม. เปลือกแตกเปน สะเกด็ หนา กงิ่ ถงึ 20 ม. สว นตาง ๆ เกล้ียง ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ รปู ร-ี ไขกวา ง ยาว 15–23 ซม. กานใบยาวใกลเคยี งกบั ใบ แผเ ปน กาบกวา ง

229 ใบประกอบมี 3 ใบยอ ย รูปใบหอก ยาว 5–15 ซม. ขอบใบหยัก เลก็ นอ ย เนอ้ื ใบหนา แผนใบเกล้ียง ขยี้มีกลิ่นคลา ยผวิ สม ผลทรง กลมแบน กวา ง 1 ซม. 2–4 ซม. ชอ ดอกมีกาบรองและหอชอดอกรูปทรงรี สเี หลอื งครมี สรรพคุณ ชอ ดอกเปนแทง รูปทรงกระบอก ยาว 6–12 ซม. สีครมี • ทัง้ 5 : เขา ยารักษามะเรง็ (E2) สรรพคณุ • เถา : ชว ยบํารงุ เลือด ชว ยขบั ลม แกไข (N1) • ผลหรือฝก : ยาบาํ รงุ ยากระตนุ ขับเหงื่อ (NE3) • ตํารบั ยาโรคไต : รักษาโรคไต (S2-10) เครืองเู ห่า • ตาํ รับยาแกปวดเมอ่ื ยกลา มเน้ือ-เสนเอน็ /บาํ รุงกาํ ลงั : แกป วด ช่อื ทองถ่ิน : คองูเหา (ตรงั ), พญางูเหา (สระแกว), เมื่อยกลา มเน้อื -เสนเอ็น บาํ รุงกําลัง (S2-61) หนามไกไห (พิษณุโลก) ชื่อวิทยาศาสตร : Toddalia asiatica (L.) Lam. ชอื่ วงศ : RUTACEAE ลักษณะเดน : ไมเถาเน้อื แข็ง ยาวถงึ 10 ม. กิ่งและเถามหี นาม แหลมคม เถาอายุมากโคนหนามบวมหนา ใบเรียงเวียน

230 เครือปลอก เครือปลาสงแดง ชือ่ ทอ งถน่ิ : เครอื ปลอก (สระแกว ), เถาวลั ยเ หลก็ ชอื่ ทองถ่ิน : เครอื เขาดนิ (พิษณโุ ลก) เครือซดู (ตรงั ), พญาง้วิ ดํา (พังงา, ภูเกต็ ) (อีสาน) ชือ่ วิทยาศาสตร : Ventilago harmandiana Pierre ชื่อวทิ ยาศาสตร : Ichnocarpus frutescens (L.) W.T. Aiton ชื่อวงศ : RHAMNACEAE ชอ่ื วงศ : APOCYNACEAE ลักษณะเดน : ไมเถาเนอื้ แข็ง ยาวถงึ 30 ม. กิง่ ออ นมขี นส้ัน เถามี ลักษณะเดน : ไมเถาเนือ้ ออน ยาวถึง 10 ม. สว นตา ง ๆ มีน้ํายาง ลายตามแนวยาว เถาอายมุ ากแตกเปนรองตื้นแกมรางแหตาม สีขาวขนุ ก่ิงออนมีขนส้ันสนี าํ้ ตาลแดง ใบเด่ยี ว เรยี งตรงกันขา ม แนวยาว ใบเดี่ยว เรยี งสลบั รปู ใบหอก ยาว 9–15 ซม. จุดเดน รปู ใบหอก-ขอบขนาน กลีบดอกเปนหลอดสีขาว ยาว 5 มม. ของชนดิ นอี้ ยทู มี่ ขี อบใบเรยี บมเี สน ใบยอ ยเรยี งตามแนวขวาง และ ปลายกลีบแยก 5 แฉก บิดเปน เกลยี้ วขอบกลบี มีขนครุย ผลมปี ก แบนรปู หอก ยาว 4–6 ซม. ตดิ เมลด็ กลมทปี่ ลายดา นหนงึ่ บน : ผล, ลา งซาย : เถาอายุนอย, ลา งขวา : เถาอายุมาก สรรพคณุ สรรพคณุ • ตาํ รบั ยาโรคตับ : รกั ษาโรคตับ ตบั อักเสบ ตับแข็ง (N1-136) • เถา : ชว ยขบั ฟอกโลหิตระดู ขบั เลือดเสยี ขับนา้ํ เหลอื งเสีย เครอื แฟบ (E2) ชื่อทอ งถน่ิ : เถาเอน็ ออน (พษิ ณโุ ลก) • ตํารบั ยาลา งโรคกอนการรกั ษาโรคระบบเสนเอน็ : ชวยชําระ ชือ่ วิทยาศาสตร : Erycibe schmidtii Craib ลางระบบภายในรา งกายกอนการรักษาโรคท่ีเก่ียวกับระบบเสน ช่ือวงศ : CONVOLVULACEAE เอน็ อัมพฤกษ อมั พาต (S2-55) ลกั ษณะเดน : ไมพมุ รอเล้อื ย ยาวถึง 7 ม. ตามกิ่งมชี อ งอากาศ กิง่ ออ นเกล้ียง-มขี นประปราย ใบเด่ียว เรยี งสลับ รูปร-ี รูปไข-รูป ใบหอก ยาว 7–12 ซม. เน้อื ใบหนาและเหนยี ว ผิวใบเกลีย้ ง กาน ใบยาว 1 ซม. กลีบดอกสีขาวอมเหลือง มี 5 กลีบ ปลายกลบี เวา

231 บุมและบิดเปนคล่นื ดอกบานกวา ง 1–1.3 ซม. ผลรูปรกี วา ง ยาว ชอ ดอกเครอื ออน 1.3–2 ซม. ผิวเกล้ียง คาํ มอกหลวง สรรพคุณ ชอื่ ทองถิ่น : ไขเนา (อดุ รธาน)ี , คาํ มอกหลวง • เถา : แกปวดเม่ือย รกั ษาอาการปวดกระดกู ปวดเสนเอ็น (N1) (พษิ ณโุ ลก) • ตํารบั ยาแกปวดเสน เอน็ /บํารุงเสนเอ็น : แกป วดเสน เอ็น เสน ช่ือวทิ ยาศาสตร : Gardenia sootepensis Hutch. เอ็นอักเสบ บาํ รุงเสน เอน็ (N1-150) ช่ือวงศ : RUBIACEAE • ตาํ รบั ยาแกปวดเสนเอ็น/บํารงุ เสน เอน็ : แกป วดเสนเอน็ ลกั ษณะเดน : ไมต นผลัดใบ สูงถึง 10 ม. ยอดจะพบชันเหนียวสี บาํ รุงเสนเอน็ (N1-256) เหลอื งใสหมุ ใบเด่ียว เรียงตรงขา มต้งั ฉาก รปู รี-หอกกลับ ยาว เครือออน 15–30 ซม. แผนใบดานลา งมีขนหนาแนน-ประปราย ดอกเปน ช่อื ทอ งถิน่ : - หลอดยาว 7–10 ซม. ปลายแยก 5 แฉก สเี หลืองออ น-เหลืองสม ชื่อวิทยาศาสตร : Congea tomentosa Roxb. มกี ลนิ่ หอม ผลทรงรี ยาว 4–6 ซม. มี 5 เหลี่ยมตามแนวยาวเล็ก ชอ่ื วงศ : LAMIACEAE นอย ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนื้อแข็ง ยาวถึง 40 ม. ตามกิง่ ออ น ใบ และ ชอ ดอกมขี นนมุ หนาแนน ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขาม รูปรี-รูปไข ยาว 6–15 ซม. ชอดอกออกตามซอกใบหรอื ปลายกง่ิ มใี บประดับ สีชมพู แยก 3–4 แฉก รปู ไขกลบั -หอกกลับ เปนฐานรองรับดอก ยอย ดอกยอยขนาดเลก็ สีขาว มีลายสมี ว งแดงกลางดอก สรรพคณุ • ทง้ั 5 : แกไอ แกป วดเมอ่ื ย (NE2)

232 สรรพคุณ สรรพคณุ • เนอ้ื ไม : บํารงุ สมรรถภาพทางเพศ (N1) • แกน : แกป ส สาวะแดงหรือเหลอื ง (NE2) • แกน : บํารงุ หัวใจ; ราก : แกตกขาว (NE3) • เปลือก : ชว ยบาํ รงุ ธาตุ รักษาโรคกระเพาะ แกพรรดึก; ผลและ คําแสด ใบ : ตม กับน้ําดมื่ แกหวดั ; เมล็ด : แกไข แกวงิ เวียน; ขนจากผล ช่ือทอ งถน่ิ : คําแสดปา (ตรงั ), ตองหนงั (อุดรธาน)ี ทีเ่ ปน ผงสีแดง : ใชเ ปน ยาขับพยาธิตวั กลม พยาธติ วั แบน และ ชื่อวิทยาศาสตร : Mallotus philippensis (Lam.) Mull. Arg. พยาธติ วั ตดื (R56) ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE ไครน้ ้าํ ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 10 ม. เปลอื กเรยี บ ใบเด่ียว เรยี ง ชื่อทองถ่นิ : ไครน ้าํ (อุดรธานี, พิษณุโลก), ไครนํ้า เวยี น รูปไข-ขอบขนาน ยาว 10–17 ซม. ขอบใบเรยี บ-หยักซฟ่ี น ตะไครน ้าํ (ตรงั ) มีเสน แขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู แผน ใบดา นลา งมีขนสัน้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Homonoia riparia Lour. ประปรายและสีขาวนวล ผลทรงกลม กวาง 7–10 มม. มขี ุยสีแดง ชอื่ วงศ : EUPHORBIACEAE เขมปกคลมุ ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สูง 1–4 ม. กง่ิ ออ น แผน ใบดานลา ง และชอ ดอกมีขนสัน้ ใบเด่ยี ว เรียงเวยี น รปู หอกกลบั แกมรปู แถบยาว ยาว 10–20 ซม. ขอบใบเรยี บ-หยกั มน ปลายใบเรยี วแหลม ชอ ดอกเพศผตู ้ังข้ึน เพศเมยี หอ ยลง ยาว 10–15 ซม. สีเหลืองอม นาํ้ ตาล ผลทรงกลม กวาง 3–5 มม. ตดิ เปน ชอ ยาว, ชอบขนึ้ ตาม ริมตลงิ่ และแกงหินในลําธารเขตตน นา้ํ สรรพคุณ • ราก : ตาํ เอานาํ้ ทาเปน ยาหามเลอื ด, ตม นา้ํ ด่มื เปนยาแกท อ ง รว ง แกบิด และเปนยาสมานทอ ง; เปลือก : เปน ยาสมานแผล ยาสมานทอง, ฝนกบั นํ้าปูนใสกินเปน ยาฝาดสมานแผลภายใน

233 แกนา้ํ เหลอื งเสีย; ยางจากลําตน : ใชสมานแผล แกบ ิด ปด ธาตุ แกน า้ํ เหลอื งเสยี (R18) • กิ่งหรอื ลําตน : แกป วดฟน (NE3) • ใบ : แกไ ขต วั รอน ท่ีมอี าการนอนกระสับกระสา ย ชว ยถอนพษิ ไข (N1) • ตํารับยาขับน่ิวในไต-ทางเดนิ ปสสาวะ : ชวยขบั นิว่ ในไต และ ทางเดินปสสาวะ ชว ยลา งไต รกั ษาทางเดนิ ปส สาวะอักเสบ (S2-14) บน : ผลออนของไครน้าํ , ลา ง : ไครน ํ้าท่ขี นึ้ ตามริมลําธาร สรรพคุณ • ตํารบั ยาโรคผวิ หนงั จากเชอื้ รา/แผลติดเชอื้ : แกก ลาก เกลื้อน แกพิษบาดแผล แผลติดเชอื้ (S1-42) • ตํารับยาโรคผวิ หนงั จากเชือ้ รา/แกคันจากการแพ : ยาข้ีผงึ้ หรอื ยาหมองทารักษาโรคผิวหนงั จากเช้อื รา เชน กลาก เกลอ้ื น แกอาการคันตามผวิ หนังทวั่ ไปจากอาการแพ ผ่ืนคัน คันจาก แมลงสตั วกดั ตอย นํา้ มันจากเมล็ดมีสรรพคณุ เหมือนกบั กระเบา น้ํา (Hyn_cas) และกระเบาใต (Hyd_cal) (S2-64) งวิ้ ปา่ ชื่อทอ งถ่นิ : ง้ิวดอกขาว ง้ิวผา (อุดรธาน)ี , งิ้วปา (พิษณโุ ลก) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Bombax anceps Pierre ชอื่ วงศ : MALVACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สงู ถึง 40 ม. เปลอื กและกิง่ มหี นาม แหลมคม ใบเด่ียว เรียงเวยี น ใบประกอบรปู ผามอื มใี บยอย 5–7 ใบ รปู หอกกลบั ยาว 4–15 ซม. แผน ใบเรยี บและเกลี้ยง กา นใบ ยอยสีเขียว ยาวไมเกิน 1 ซม. ดอกสีขาว กลบี ดอกบานพับกลบั จนถึงโคนกลีบ ผลเปน ฝกทรงกระบอกแกมรี ยาว 10–15 ซม. ผลแกแหง แตก มีเสน ใยขาวเปนปุยรอบเมล็ดสีดาํ , เปน พชื ปา พนื้ เมืองของไทย มกั พบตามชายปา พืน้ ทดี่ นิ ปนหนิ และปา ผลดั ใบ ง่ายอ้ ย กระเบา กระเบาใหญ (ตรงั ) ชื่อวิทยาศาสตร : Hydnocarpus kurzii (King) Warb. ช่ือวงศ : ACHARIACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 25 ม. เปลอื กเรยี บ กงิ่ ออ นและกาน ใบมขี นสน้ั ประปราย ใบเดย่ี ว เรยี งสลบั รปู ขอบขนาน ยาว 12–20 ซม. ขอบใบเรยี บ โคนใบเบ้ียวเลก็ นอ ย เสนใบยอ ยเรียง ตามแนวขวางเห็นชัดเจนทีแ่ ผน ใบดา นลา ง ผิวใบเกล้ียง เนื้อใบ หนา ผลทรงกลม กวา ง 7–10 ซม. มีขนสีนํ้าตาลปกคลมุ หนา แนน

234 สรรพคุณ จนั ทนคันนา • เปลือก : แกผดผ่ืนคัน (N1) จันทนช์ ะมด • เปลอื ก : แกอาหารเปนพษิ กินผิดสาํ แดง แกทองเสียทองรว ง ชื่อทอ งถน่ิ : จันทนช ะมด (สระแกว, พษิ ณุโลก) (NE3) ช่อื วิทยาศาสตร : Aglaia silvestris (M. Roem.) Merr. • ตํารบั ยาโรครดิ สดี วงทวาร : รกั ษารดิ สีดวงทวาร (NE4-027) ชื่อวงศ : MELIACEAE จนั ทน์คนั นา ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถึง 30 ม. เปลือกแตกสะเก็ด เปลือกใน ชอ่ื ทองถ่ิน : พลิ งั กาสาปา ปก ษาแหวกรงั สแี ดง ยอดมนี าํ้ ยางสขี าวและมสี ะเกด็ สนี ้ําตาล ใบเรยี งสลับ ใบ (สระแกว ) ประกอบแบบขนนกปลายคี่ ยาว 20–60 ซม. ใบยอ ย 5–9 คู ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Psychotria adenophylla Wall. เรียงตรงขา ม-เกือบตรงขา ม รูปใบหอก-แกมรูปแถบยาว ยาว ชือ่ วงศ : RUBIACEAE 7–15 ซม. ปลายใบเรียวแหลม โคนใบสมมาตร-เบ้ียวเล็กนอย ลักษณะเดน : ไมพุม สูงถงึ 4 ม. ตามกิ่งและใบเกลี้ยง มีหใู บเปน ผิวใบเกลี้ยง ผลคอนขางกลม กวางถึง 2.5 ซม. สุกสีเหลือง-สม หลอดหมุ ทขี่ อ กง่ิ ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา ม รปู ไข-รี ยาว 8–20 ซม. ท่ีซอกระหวางเสนกลางใบและเสนแขนงใบมีตอ มนูน ชอดอกสี ขาวอมเขยี ว ต้ังข้ึน ยาว 10–20 ซม. ดอกยอ ยขนาดเล็ก แตก แขนงสน้ั ชดิ แกนชอดอก สรรพคณุ • ราก : แกไ ขต ัวรอน (E2)

235 มีสะเกด็ ปกคลุม, แกน ไมไมมกี ลิน่ หอมแบบจันทนชะมด/จันทน หอม (Mansonia gagei) สรรพคณุ • ทั้ง 5 : บํารุงหวั ใจ (E2) • แกน : แกไ ขต วั รอน ท่มี อี าการนอนผวานอนเพอ ดว ย (N1) จันทนชะมด Aglaia silvestris มีเปลือกช้ันในสีแดง จนั ทนช์ ะมด จันทนช ะมด/จันทนหอม Mansonia gagei ช่อื ทอ งถิน่ : จันทนช ะมด จนั ทนหอม (พัทลงุ ) จันทน์แดง ชื่อวิทยาศาสตร : Mansonia gagei J. R. Drumm. ex Prain ชื่อทอ งถ่ิน : จันทนแ ดง (พทั ลุง), จนั ทนแดง ชื่อวงศ : MALVACEAE จนั ทนผ า (สระแกว ) ลักษณะเดน : ไมต น สูงถึง 30 ม. เปลอื กแตกเปนรอ งตน้ื ตาม ช่ือวิทยาศาสตร : Dracaena cochinchinensis (Lour.) S. C. แนวยาว เปลอื กชั้นในสเี หลอื งครมี และมีกลิน่ เหม็นเขยี ว (จุดตาง Chen จากจันทนชะมด Agl_sil) ตามกง่ิ ออน กานใบ และแผนใบดา น ชือ่ วงศ : ASPARAGACEAE ลางมขี นส้ันนุม-คอนขา งเกลี้ยง มีหใู บทีซ่ อกใบรูปใบหอก ใบเดีย่ ว ลักษณะเดน : ไมพุม สูงถึง 6 ม. ลําตนกลม กวา ง 7–40 ซม. เรยี งสลับ รูปไข- หอกกลับ ยาว 8–15 ซม. ขอบใบจกั ฟนเลอ่ื ย แกนสีแดงอมสีนา้ํ ตาล ใบเดีย่ ว เรียงเวยี น เปนกระจกุ ท่ปี ลายกิ่ง โคนใบรูปล่ิม-เวา มีเสน แขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู ปลายกาน รูปแถบยาว ยาว 50–70 ซม. กวาง 5–9 ซม. ปลายใบเรยี วแหลม ใบบวมพอง ผลมปี ก บางสเี ขยี วออ น รปู ขอบขนานปลายโคง ยาว ผิวใบเกล้ียง เนือ้ หนา โคนใบเปนกาบโอบกง่ิ และพบคราบสี 3–5 ซม. มีเมลด็ ตดิ ทโ่ี คนปก แดงนาํ้ หมาก, พบตามหนาผาภเู ขาหินชนิดตาง ๆ แตมกั พบตาม สรรพคุณ ยอดเขาหนิ ปนู ทั่วประเทศ, แกน ไมท ต่ี ายแลว เมอ่ื มเี ช้ือราลงทาํ ให • แกน ไมทต่ี ายพราย (ยนื ตน ตาย) : มักจะมกี ลิน่ หอม ใชแกน ไม เปน สีแดงอมสีนาํ้ ตาล มีกล่นิ หอม ทม่ี กี ล่นิ หอมทาํ เคร่อื งหอมไทยโบราณ เชน ฝนผสมแปงทาตัว สรรพคุณ ทาํ ดอกไมจ ันทน ฟนเผาศพ แกน ไมท่มี กี ลิน่ หอมหรือใชน ํ้ามันท่ี • แกน : มีรสขมและฝาดเล็กนอ ย ใชสําหรับเปน ยาเยน็ ดบั พิษไข กลน่ั ออกมาเปนยาสมนุ ไพรชว ยบาํ รงุ หวั ใจ แกโ ลหิตเสีย แกไ ข แกไขไ ดท ุกชนิด ชว ยบาํ รงุ หวั ใจ แกไ ข แกไ ขเ พ่ือดีพิการ จัดอยู แกดี แกออนเพลีย แกก ระหายน้าํ (R10) ในพกิ ัดจันทนทัง้ หา ไดแก แกน จันทนแดง แกนจันทนขาว/ • ตาํ รบั ยาไขก ําเดาใหญ : แกไขกําเดาใหญ (S2-47) จันทนห อมอนิ เดีย แกน จันทนา แกนจันทนชะมด/จนั ทนหอม • ตาํ รบั ยาอทุ ัยโอสถ : แกไขตวั รอน แกรอ นในกระหายนาํ้ แก (Man_gag) และแกนจนั ทนเทศ (R84) ออ นเพลยี ระเหีย่ ใจ เพิ่มความสดชื่น บํารงุ หวั ใจ (S3-22)

236 โคนกาบใบมีคราบน้าํ ยางแหง สแี ดงนํ้าหมาก แกนไมจ นั ทนแ ดง จากตน ที่ตายพราย • ตาํ รบั ยาไขท ับระดู : แกไ ขทับระดู ระดูผา ไข แกพ ษิ โลหติ ระดู • ตํารับยาหอมนวโกฐ : แกคลื่นเหียนอาเจยี น วงิ เวียน ลมจกุ แกรอนใน แกคลุมคลง่ั (E1-06) แนนในอก แกล มปลายไข แกอาการสะบดั รอ นสะบัดหนาว • ตาํ รบั ยาแกไ ขต วั รอน : แกไขต ัวรอน ปวดหวั ถอนพษิ ไข ไข หรือคร่ันเนือ้ คร่นั ตัว รอ นวูบวาบเหมือนจะเปนไข บาํ รงุ หวดั ไขป อดบวม (S2-01) ประสาท (S3-01) • ตาํ รบั ยาแกก ษัยไตพิการ : แกกระษยั ไตพกิ าร บํารงุ ไต ชว ย • ตํารับยาหอมอนิ ทจกั ร : แกค ลืน่ เหยี นอาเจียน หนา มืดจะเปน ขบั ปสสาวะ (S2-09) ลม ลมจกุ เสยี ดแนนหนา อก แนน ทอ ง ทองอืด อาหารไมยอย • ตํารบั ยาขบั นิ่วในถงุ นํ้าดี : รกั ษานิว่ ในถงุ น้ําดี (S2-11) ปรบั ระบบการหมุนเวยี นเลือดใหดี ชวยบํารุงหวั ใจ (S3-04) • ตํารับยาจนั ทนลลี า : แกไ ขทบั ระดู แกไ ข ตัวรอน ไขเ ปลีย่ นฤดู • ตาํ รบั ยาประสะจันทนแ ดง : แกไ ข ตัวรอ น รอ นในกระหายนํา้ แกปวด ลดการอักเสบ (S2-16) ไขเซ่ืองซมึ ไขเปล่ยี นฤดู (S3-09) • ตํารบั ยาแกไ ขต ัวรอน : แกไ ข ตัวรอน ไขเปลย่ี นฤดู (S2-17) • ตํารับยาเทพมงคล : แกไขตวั รอ น ถอนพษิ ไข ไขก าฬ, แก • ตํารับยาละลายล่มิ เลอื ด : ชวยละลายลิ่มเลอื ด บรรเทาอาการ อาการชกั -ล้ินกระดางคางแขง็ -แนนงิ่ หนาเปลี่ยนส-ี มอี าการ เสน เลือดตีบ (S2-30) มนึ -กระหายน้าํ หอบพัก, แกโ รคหละ-โรคละออง-โรคซางในเดก็ • ตํารับยาโรคอัมพฤกษ-อัมพาต : รักษาอัมพฤกษ- อัมพาต (S3-11) (S2-33) • ตํารบั ยาจนั ทนล ลี า : แกไ ขตัวรอน ไขหวัด ไขเ ปลี่ยนฤดู • ตาํ รบั ยาโรคริดสดี วงทวาร ชนดิ เลอื ดออก : รักษาโรครดิ สีดวง (S3-13) ทวาร ชนดิ มีเลือดออก (S2-40) • ตํารับยาไขกําเดาใหญ : แกไขกาํ เดาใหญ (S2-47) • ตํารบั ยาบํารุงเลือด/หัวใจ/รางกาย : บาํ รงุ เลือด ดูมเี ลือดฝาด บาํ รงุ หวั ใจ บาํ รุงรางกายท้ังชาย-หญิง แกอาการซูบผอม (S2-51) • ตาํ รบั ยาไขบาดทะยัก : แกไขบาดทะยัก (S2-52) • ตาํ รบั ยาบาํ รุงโลหิตระดู : บํารงุ โลหติ ระดู (S2-56)

237 • ตํารับยาธาตุบรรจบ : แกทอ งเดิน ทองเสยี ทีไ่ มมสี าเหตจุ าก • ตํารบั ยาแกไ ขต วั รอน : แกไ ขต ัวรอ น ปวดหัว ถอนพิษไข ไข การติดเช้อื ไมมไี ขแทรก, แกท อ งอดื ทอ งเฟอ แกธ าตุไมปกติ หวัด ไขปอดบวม (S2-01) หรอื พิการ (S3-15) • ตํารับยาแกกษยั ไตพิการ : แกกระษัย ไตพิการ บาํ รงุ ไต, ชว ย • ตํารับยาอุทยั โอสถ : แกไขต ัวรอ น แกร อนในกระหายน้ํา แก ขบั ปสสาวะ (S2-09) ออนเพลยี ระเหี่ยใจ เพิม่ ความสดชืน่ บาํ รงุ หัวใจ (S3-22) • ตํารับยาแกไ ขตัวรอ น : แกไ ข ตัวรอน ไขเ ปลยี่ นฤดู (S2-17) • ตํารบั ยาแกไ ขต วั รอน : แกไขต ัวรอ น (S3-23) • ตาํ รบั ยาละลายลิ่มเลือด : ชวยละลายลม่ิ เลือด บรรเทาอาการ • ตํารบั ยาแกพิษกินผิดสําแดง : แกพ ิษกินผิดสาํ แดง กินของ เสน เลอื ดตีบ (S2-30) แสลง (S3-35) • ตํารบั ยาโรคอมั พฤกษ-อัมพาต : รกั ษาอมั พฤกษ- อมั พาต • ตํารบั ยาแกทองผูก : แกท องผกู ชวยระบายทอง (S3-37) (S2-33) • ตาํ รบั ยาหอม (สูตรพ้นื บา น) : แกเปนลม วิงเวยี นศรษี ะ หนา • ตาํ รับยาโรครดิ สีดวงทวาร ชนดิ เลอื ดออก : รักษาโรคริดสดี วง มืดตาลาย (S3-40) ทวาร ชนดิ มีเลือดออก (S2-40) • ตาํ รบั ยาแกปลายไข (ไขร ะยะปลาย) : แกปลายไข (ไขในระยะ • ตาํ รบั ยาไขเ ลอื ดออก : รกั ษาไขเ ลอื ดออก ซึ่งมีอาการรอนในสงู ปลาย : เปนไขต ัวรอ น ไขกาฬ ไขกาํ เดา มาแลว หลายวัน ชวย ปวดเมอ่ื ยตามรางกาย ปวดศีรษะ สะทานรอ น-หนาว (S2-44) ทาํ ใหหายไขเรว็ ขนึ้ ชว ยแกธาตุ คุมธาตุใหสมดุล เปน ยาระบาย • ตาํ รับยาไขกําเดาใหญ : แกไขก ําเดาใหญ (S2-47) ออน ๆ และชวยใหเจรญิ อาหาร) (S3-45) • ตํารับยาไขห วดั : แกไขห วดั (S3-46) • ตาํ รับยาไขร อ นในกระหายนํา้ /ทองเสยี แบบมไี ข : แกไขร อน ในกระหายนํ้า แกทอ งเสยี แบบมไี ข แกไ ขอาเจียน แกไ ขน อนไม หลับ (S3-47) • ตาํ รบั ยาไขห ัด/ไขอ ีสกุ อีใส/ไขอ ีดาํ อแี ดง : แกไขหัด ไขเหอื ด (หัดเยอรมนั ) ไขอสี ุกอใี ส ไขอ ดี ําอแี ดง กระทุง พิษไข (S3-48) • ตํารบั ยาโรคดีซา น : รกั ษาโรคดซี า น (S3-52) จนั ทนา แกนของจนั ทนา ชอ่ื ทองถ่นิ : จันทนขาว จนั ทนา (พัทลุง, ตรงั ), จนั ทนา (ฉะเชงิ เทรา) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Tarenna hoaensis Pit. ชื่อวงศ : RUBIACEAE ลักษณะเดน ไมพมุ สูงถงึ 4 ม. มีหใู บระหวางโคนกานใบรูป สามเหลยี่ ม ปลายเรยี วแหลม ตามกิง่ ออนและแผนใบดานลา งมี ขนส้ัน-ประปราย ใบเด่ยี ว เรยี งตรงขาม รปู ไข- รี ยาว 8–13 ซม. มตี อมทีซ่ อกระหวางเสนกลางใบและเสนแขนงใบ เนอ้ื ใบหนา ชอ ดอกสีขาวครีม มกี ลน่ิ หอม ผลทรงกลม กวาง 6–8 มม., แกน ไม ไมม กี ลนิ่ หอม, พบตามปาดงดบิ แลง ท่ัวประเทศ, คนสว นใหญมกั เขา ใจผิดวาจนั ทนาเปน ชนดิ เดยี วกับ จนั ทนขาวหรือจันทนหอม อนิ เดีย (Santalum album L.) แตอยางไรก็ตามพืชท้งั สองชนดิ มสี รรพคณุ คลา ยกันและมกั จะใชเขา ยารวมกนั หลายตาํ รบั เพ่ือ เสรมิ ฤทธิก์ นั เชน พิกัดจนั ทนท งั้ หา สรรพคณุ • แกนหรือเนื้อไม : บํารงุ เลือด-ลม บาํ รุงหัวใจ แกไข แกร อนใน กระหายนาํ้ แกไ ขท่ีเกิดจากตบั และดี (R85) • ตํารับยาไขทบั ระดู : แกไ ขท บั ระดู ระดูผา ไข แกพ ิษโลหิตระดู แกร อ นใน แกคลมุ คล่งั (E1-06)

238 • ตํารับยาบํารงุ เลือด/หัวใจ/รางกาย : บาํ รุงเลอื ด ดูมีเลอื ดฝาด บน : ดอก, ลา ง : ผลแก บํารุงหัวใจ บาํ รุงรา งกายทัง้ ชาย-หญิง แกอ าการซบู ผอม จิกนม (S2-51) ชอ่ื ทอ งถน่ิ : จิกนม จิกเขา (ตรัง) • ตํารับยาไขบาดทะยกั : แกไ ขบ าดทะยัก (S2-52) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Barringtonia macrostachya (Jack) Kurz • ตํารบั ยาบํารุงโลหติ ระดู : บํารงุ โลหิตระดู (S2-56) ช่ือวงศ : LECYTHIDACEAE • ตาํ รับยาหอมอนิ ทจกั ร : แกคลื่นเหียนอาเจยี น หนามืดจะเปน ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถึง 15 ม. เปลือกเรยี บ-แตกสะเกด็ รอ น ลม ลมจกุ เสียดแนน หนา อก แนนทอง ทอ งอดื อาหารไมยอ ย ก่ิงออ นเกลี้ยง ใบเด่ยี ว เรยี งเวยี น รปู หอกกลับ ยาว 15–30 ซม. ปรบั ระบบการหมนุ เวยี นเลอื ดใหด ี ชว ยบาํ รงุ หวั ใจ (S3-04) ขอบใบจักฟนเลือ่ ยถี่ ผวิ ใบเกลย้ี งมันเงา โคนใบสอบ กานใบยาว • ตาํ รบั ยาเทพมงคล : แกไขต ัวรอ น ถอนพษิ ไข ไขก าฬ, แก 2–4 ซม. ชอ ดอกยาว 30–50 ซม. หอ ยลง กานชอ และกลีบเล้ียง อาการชกั -ลิ้นกระดา งคางแข็ง-แนน่งิ หนาเปล่ยี นส-ี มีอาการ สีแดงอมมวงเขม กลีบเลี้ยงและกลีบดอก 4 กลบี กลบี ดอกสี มึน-กระหายน้ําหอบพกั , แกโ รคหละ-โรคละออง-โรคซางในเดก็ แดง-ชมพู เกสรเพศผูส ีขาวครมี มกี ลิน่ หอมเอียน ไมม กี า นดอก (S3-11) ยอย ผลรปู รยี าว ยาว 4–6 ซม. ผิวกลมไมเปน เหล่ยี ม, พบขน้ึ ใกล • ตาํ รับยาจันทนล ลี า : แกไ ขตวั รอน ไขห วดั ไขเปลีย่ นฤดู ลําธาร หรอื ทร่ี าบเชิงเขาในเขตพืน้ ท่ีตน น้ํา (S3-13) • ตํารับยาอุทยั โอสถ : แกไขตวั รอน แกร อนในกระหายนาํ้ แก ออนเพลียระเหยี่ ใจ เพิ่มความสดชน่ื บํารงุ หัวใจ (S3-22) • ตํารบั ยาแกไขต ัวรอ น : แกไขต ัวรอ น (S3-23) • ตาํ รบั ยาแกพ ิษกนิ ผิดสาํ แดง : แกพษิ กนิ ผดิ สําแดง กนิ ของ แสลง (S3-35) • ตํารับยาแกท อ งผูก : แกทอ งผกู ชว ยระบายทอง (S3-37) • ตาํ รบั ยาหอม (สูตรพื้นบา น) : แกเ ปนลม วงิ เวยี นศรษี ะ หนา มดื ตาลาย (S3-40) • ตํารบั ยาแกต นไข (ไขระยะแรก) : แกต น ไข (ไขเบ้ืองตน หรือไข ระยะแรก เชน ไขตัวรอน ไขก าฬ ไขพ ษิ ไขก ําเดา) (S3-44) • ตํารบั ยาไขหัด/ไขอีสกุ อีใส/ไขอ ีดําอแี ดง : แกไขห ดั ไขเหอื ด (หัดเยอรมนั ) ไขอสี ุกอใี ส ไขอ ีดาํ อแี ดง กระทงุ พิษไข (S3-48) จําปนู ช่อื ทอ งถน่ิ : จําปนู (ตรัง) ช่อื วิทยาศาสตร : Anaxagorea javanica Blume var. javanica ชื่อวงศ : ANNONACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพุม สูง 2–5 ม. ตามกิ่งออนและใบเกลี้ยง ใบเดีย่ ว เรยี งสลบั รปู ร-ี ไขก ลับ ยาว 12–20 ซม. เสนแขนงใบ ดา นบนแผน ใบมกั เปน รอยกด ดอกเดยี่ ว สีขาว กลีบดอกรูปไข กวาง ยาว 12–15 มม. เนือ้ หนามาก มีกลิน่ หอมเยน็ คลายดอก นมแมว ผลรปู ลกู ตุม ยาว 2–4 ซม. ตดิ 1–10 ผล/กลมุ สรรพคณุ • ตํารบั ยาบํารงุ กําลงั : ชว ยบํารงุ กําลงั (S2-74)

239 สรรพคณุ สรรพคุณ • ใบ : จุกเสียด แกบ ดิ ทอ งรวง (S1) • ตํารับยาขบั เสมหะในลําคอ-อก/แกโ รคหอบหดื : ชวยขบั จงิ จอ้ เหลีย่ ม เสมหะในลําคอ-อก แกหอบหดื (S2-08) ช่อื ทอ งถน่ิ : จงิ จอ จิงจอเหลี่ยม(ตรัง) • ตาํ รบั ยาโรคอมั พาตระยะแรก : แกอาการกงึ่ อมั พาตหรอื ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Operculina turpethum (L.) Silva Manso อมั พาตระยะแรก กลา มเน้ือออ นแรง เดนิ ยนื ไมปกติ เหนบ็ ชา ช่อื วงศ : CONVOLVULACEAE (S2-24) ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลมลกุ ยาวถึง 10 ม. ไมม ีมอื พนั ตามเถา • ตํารับยาโรคอมั พฤกษ-อมั พาต : รกั ษาอัมพฤกษ- อัมพาต และใบมขี นหนานุม ยอดมีน้ํายางสีขาว จดุ เดน ทเ่ี ถาเปน (S2-32) เหล่ียม-ครีบ 4–6 เหล่ียม ใบเดี่ยว เรียงสลบั รูปหัวใจ ยาว 9–22 • ตํารบั ยาแกเหน็บชา : แกเหน็บชา อาการชาตามปลายมอื ซม. กลบี ดอกรูปแตร สีขาว เมื่อบานกวา ง 7–10 ซม. ผลมกี ลบี ปลายเทา (S2-63) เลี้ยงอวบหนาขยายหมุ เมลด็ คลา ยดอกบัวตูม สชี มพอู มมวง กวาง เจตพังคี 3–5 ซม. ชือ่ ทอ งถนิ่ : เจตพงั คีปา (สระแกว ) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Cladogynos orientalis Zipp. ex Span. ชอ่ื วงศ : EUPHORBIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สูงถงึ 1.5 ม. ตามกง่ิ และแผน ใบดา นลางมี สะเก็ดและขนสขี าวหนาแนน ใบเด่ียว เรียงเวียน รูปไขก ลบั ยาว 10–18 ซม. ขอบใบจกั ฟน เลอื่ ยแหลมตามตําแหนงปลายเสน แขนงใบ ดอกสีเหลอื ง ผลกลมแบน กวา ง 1 ซม. มี 3 พู และมี กลีบเลี้ยงขยายตวั รองผล ยาว 2 เทาของผล สรรพคุณ • ท้งั 5 : บํารุงหวั ใจ แกว ิงเวียน (E2) เถาจงิ จอ เหล่ยี ม

240 ผลของเจตพังคี สรรพคณุ เจตมูลเพลิงขาว • ราก : มสี รรพคณุ คลา ยเจตมลู เพลงิ แดง (Plumbago indica ชอื่ ทอ งถนิ่ : เจตมูลเพลิงขาว (พิษณุโลก) L.) มรี สรอ น เปน ยาบํารงุ ธาตุไฟในรางกาย บํารุงโลหิต ขับลม ช่ือวิทยาศาสตร : Plumbago zeylanica L. ในลําไสและกระเพาะอาหาร แตเจตมลู เพลงิ ขาวออกฤทธิ์เบา ชื่อวงศ : PLUMBAGINACEAE กวา สามารถใชแทนกนั ได (S2) ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ สูงถึง 1 ม. ตามกงิ่ ออ นและใบ เกลีย้ ง ก่งิ • ตาํ รับยาเบญจกลู : บาํ รุงธาตุ ปรบั สมดลุ ธาตุ (ดิน นา้ํ ลม ไฟ) มีเหลี่ยมเลก็ นอ ย ใบเด่ยี ว รปู ไขก วา ง ยาว 5–10 ซม. แผนใบ ชวยใหเลือดไหลเวยี นดี แกท อ งอืด ชวยขับลม (N1-268) ดา นบนมีรอยกดตามแนวเสน ใบเลก็ นอ ย กา นใบยาวถงึ 1 ซม. แจง เปน รองดานบน โคนโอบกิ่ง ดอกเปนหลอดสขี าวคลา ยดอกเขม็ ช่อื ทอ งถน่ิ : แจง (พิษณโุ ลก) เกสรสีมวง กลบี เลย้ี งสเี ขียวมขี นปลายเปน ตอ มเหนียว, เปนพชื ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Maerua siamensis (Kurz) Pax ปาพื้นเมอื งของไทย พบตามชายปา เบญจพรรณและปาดงดบิ ชื่อวงศ : CAPPARACEAE ลักษณะเดน : ไมพมุ สูงถงึ 8 ม. เปลอื กเรียบ ตนใหญก่งิ แตก หนาแนน ปลายโนม ยอ ยลง ใบเรียงเวียน ใบประกอบมี 3 ใบยอ ย รูปหอกกลับ ยาว 2–10 ซม. ปลายใบบมุ ผวิ ใบเกลย้ี ง กานใบ ยาว 1–6 ซม. โคนกา นใบบวม ดอกสีเขยี วอมเหลือง ผลรี-กลม กวาง 1–2.5 ซม. ผิวขรขุ ระ

241 • เปลอื กและราก : แกไ ขตวั รอ น แกท อ งรว ง แกแ ผลอักเสบ ชว ย สมานแผล (NE3) • ราก : ตมน้ําดืม่ เปนยาถา ยพยาธิ ขับพยาธเิ สนดาย พยาธิ ไสเดอื น แกอุจจาระเปน ฟอง แกพษิ ตานซาง; ใบ : ตําพอกแก บาดแผลอักเสบ แกฝ ห นอง ปวดศรี ษะ แกท องอดื ทองเฟอ ; ผล และเมล็ด : ตําแชใ นนา้ํ มนั ทาแกโรคผิวหนงั สมานแผล แกฝ ชนดิ ตา ง ๆ (R18) เปลอื กและเน้ือไมแ จง สรรพคุณ • ราก : ตมในนาํ้ สะอาด ด่ืม บํารงุ กาํ ลงั ขบั ปสสาวะ แกป ส สาวะ พิการ แกปวดเมือ่ ย แกกษยั (R36) • ตาํ รับยาแกปวดเม่ือย/ชาตามปลายมอื -เทา : แกป วดเมื่อย ตามรา งกาย แกอ าการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-36) • ตํารับยารกั ษาตอ มลกู หมากโต : แกตอ มลูกหมากโต (S2-48) • ตํารบั ยาประสะกานพลู : แกปวดทอ งจากอาการจุกเสียดแนน ทอ งอืดทอ งเฟอ อาหารไมย อ ย หรือธาตไุ มปกติ ชว ยขบั ลม (S3-05) • ตํารับยาโรคดซี า น : รักษาโรคดีซา น (S3-52) เฉียงพรา้ นางแอ • เปลอื ก : แกบ ดิ แก ช่อื ทอ งถิ่น : เฉียงพรา นางแอ (สระแกว, ทอ งเสีย ทอ งอดื ทอง พษิ ณโุ ลก), เฉยี งพรา นางแอ คอแหง (ตรงั ), บง มัง่ เฟอ ปวดทอ ง (S1) (อุดรธานี) • ตาํ รบั ยาแกไขตัวรอน ช่ือวทิ ยาศาสตร : Carallia brachiata (Lour.) Merr. : แกไข ตัวรอ น ไข ชื่อวงศ : RHIZOPHORACEAE เปลย่ี นฤดู (S2-17) ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 30 ม. แตกก่งิ ตรงขา ม กิ่งและใบ เกลี้ยง ปลายยอดมีหูใบหุมเปนแทงยาวแหลม ยาว 1–2 ซม. ใบเดี่ยว เรียงตรงขามต้งั ฉาก รูปร-ี รูปไข ยาว 8–13 ซม. เนอื้ ใบ หนา กา นใบยาว 5–10 มม. ดอกสขี าวอมเขยี ว ผลทรงกลม กวาง 6–10 มม. สกุ สีแดง เนอ้ื ผลฉา่ํ น้ํา สรรพคณุ • เนอ้ื ไม : บํารุงกาํ ลงั (E2) • เปลอื กและ ใบ : แกไข (N1)

242 ชมพู ่น้าํ ช้องแมว ชือ่ ทอ งถ่ิน : ชมพูน้ํา (ตรัง, สระแกว, พิษณุโลก) ช่ือทอ งถน่ิ : ชองแมว (ตรัง, พิษณุโลก), ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Syzygium siamense (Craib) Chantar. & หนามแทงใบมน ระเอยี งใบมน (สระแกว ) Parn. ชื่อวิทยาศาสตร : Gmelina asiatica L. ชอื่ วงศ : MYRTACEAE ชือ่ วงศ : LAMIACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 10 ม. เปลอื กเรยี บ ใบเดย่ี ว เรียงตรง ลักษณะเดน : ไมพมุ รอเล้ือย ยาวถงึ 10 ม. ตามกง่ิ ออน ชอ ดอก ขาม รปู ขอบขนาน ยาว 13–20 ซม. ผิวใบเกลี้ยง เสน แขนงใบ และแผน ใบดานลา งมีขนส้ันนุมสีนาํ้ ตาลออ น ตนอายุนอ ยเปลือก ปลายโคงจรดกนั ใกลขอบใบ คลา ยใบชมพู ชอ ดอกเปน กระจกุ สน้ั มีหนาม ใบเดีย่ ว เรียงตรงขา มตง้ั ฉาก รปู ไข- ร-ี ไขก ลบั ยาว 3–9 กลบี เล้ียงและกลีบดอก 4 กลีบ สีเขยี วออ น-สีแดงอมชมพู เกสร ซม. ปลายใบมน-แหลม ชอ ดอกออกตามปลายกง่ิ ดอกเปนหลอด เพศผูจ ํานวนมาก สีเขียว-แดงอมชมพู ผลทรงกลม กวา ง 2.5–4 ปองชว งปลาย สีเหลือง ยาว 3–5 ซม. กลีบเล้ียงมตี อมนูน ผล ซม. ผวิ เกลยี้ ง, ชอบขึ้นตามริมน้าํ ในปาดงดบิ ทรงกลม-แกมเบีย้ ว กวาง 1.5–3 ซม. ผิวเกล้ยี ง สุกสเี หลือง สรรพคณุ สรรพคณุ • แกน ราก หรอื เปลอื ก : ใชเขา ยา รกั ษาโรคผวิ หนัง (E2) • ราก : รากกา นเหลอื ง เปลือกกระทุมโคก รากตอไส รากชอ ง • เปลือกและเน้อื ไม : แกไขต วั รอ น ที่มีอาการนอน แมวหรอื ทองแมว รากกะเจียน ตม รวมกันมีสรรพคุณบํารงุ เลอื ด กระวนกระวายดว ย (N1) ขับน้ําคาวปลาหลงั คลอด แกปวดเมอื่ ย (R35) • ตาํ รับยาไขอ สี ุกอีใส : แกโรคอีสกุ อีใส หรอื ไขส กุ ใส (S2-37) • ผลสด : ผลสดตาํ ใหล ะเอียด ใชท าผิวหนงั หรือพอกรักษาโรค ผิวหนัง; ใบสดหรือแหง : ตําใหล ะเอยี ดทาและพอกชว ยสมาน บาดแผล แกปวด แกบ วม (E2) • เนื้อผลสด : ทุบแลวนา้ํ มาทารกั ษานาํ้ กัดเทา (S2) • ตํารบั ยาบํารุงนา้ํ นม : บาํ รงุ นาํ้ นม ชว ยขับน้าํ นม (N1-255) • ตาํ รับยาบาํ รงุ นา้ํ นม : บาํ รุงนํา้ นม (N1-270)

243 ชะเนียง ชะมวง ชอื่ ทองถิน่ : เนียง (ตรัง) ช่ือทองถิ่น : สมโมง (อดุ รธาน)ี ชื่อวทิ ยาศาสตร : Archidendron jiringa (Jack) I. C. Nielsen ชื่อวทิ ยาศาสตร : Garcinia cowa Roxb. ex Choisy ชื่อวงศ : FABACEAE ชื่อวงศ : CLUSIACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 10 ม. เปลือกเรยี บ ตามกิง่ ออน ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 30 ม. เปลอื กในมนี ํ้ายางสเี หลอื งขุน เกลี้ยง ใบเรยี งสลับ ใบประกอบแบบขนนก 2 ชน้ั มชี อ ใบยอย 1 กิ่งออนและใบเกลย้ี ง ใบเดีย่ ว เรยี งตรงขา ม รปู ร-ี แกมขอบขนาน คู มีใบยอ ย 2–3 คู รปู ใบหอก ยาว 6–13 ซม. ผวิ เกล้ียง ชอ ดอก ยาว 10–20 ซม. เสนแขนงใบเห็นไมชัด เนอื้ ใบหนา ใบออ นมีรส เปนกระจกุ สีขาว ออกตามกิง่ ผลแบบฝก บดิ เปน เกลยี วและมว น เปร้ยี ว ผลทรงกลมแบน กวา ง 4–5 ซม. มรี อ งตามแนวตัง้ หรือ บวมนูนตามตาํ แหนงเมล็ด เมลด็ กลมแบน กวา ง 4–6 ซม. ผวิ ไมมีกไ็ ด ปลายผลมจี กุ กลมสีดาํ ผลสุกสีเหลือง-สม เกลีย้ ง ฝกแกสีน้ําตาลเขม เมล็ดมีกล่นิ ฉุน สรรพคณุ • เมล็ด : กินเปนผักสดหรือตม ชวยลดเบาหวาน และขับ ปส สาวะ; ขเ้ี ถาจากการเผาใบแก : ใชป อ งกันอาการคัน, ขเี้ ถา จากใบออ น : ใชใ นการโรยรักษาแผลจากการขลิบหนงั หมุ ปลาย องคชาต (R75) • ใบ : ตําแลว ใชทาหรอื พอกรกั ษาโรคผวิ หนัง (S2) บน : ชอ ดอกชะเนียง, ลาง : ผลออน สรรพคุณ • ใบออน : มีรสเปรี้ยวทานแกไ ขตวั รอน ขบั เสมหะ แกกระหายน้าํ ใชปรงุ อาหาร เชน ตม ปลา (NE2) ชะมวงปา่ ช่อื ทอ งถ่ิน : ชะมวงชา ง (ตรัง) ช่อื วทิ ยาศาสตร : Garcinia bancana Miq. ชอ่ื วงศ : CLUSIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 40 ม. เปลือกในมีนา้ํ ยางสเี หลอื งขุน แตกก่ิงตง้ั ฉากกบั ลาํ ตน รปู กรวยแหลม ก่ิงออนและใบเกลยี้ ง มี ลกั ษณะคลายชะมวง (Gar_cow) จดุ ตางท่ชี ะมวงปา มีใบและผล ที่ใหญก วา รปู รีกวาง กวาง 9–15 ซม. ยาว 10–20 ซม. ผลทรง

244 • ตํารบั ยาโรคอมั พฤกษ-อัมพาต : รกั ษาอมั พฤกษ-อมั พาต (S2-33) • ตาํ รับยาไขก ําเดาใหญ : แกไ ขก าํ เดาใหญ (S2-47) • ตํารบั ยาบาํ รงุ เลอื ด/หวั ใจ/รางกาย : บํารงุ เลอื ด ดมู ีเลอื ดฝาด บาํ รุงหัวใจ บํารงุ รา งกายท้ังชาย-หญงิ แกอ าการซูบผอม (S2-51) • ตํารบั ยาบํารุงโลหิตระดู : บาํ รุงโลหิตระดู (S2-56) • ตํารับยาบํารุงรกั ษามดลกู : ชวยบํารุงรกั ษามดลกู บํารงุ สตรี หลังคลอด มดลกู พกิ าร (S2-60) กลม กวาง 6–8 ซม. ผิวเรยี บไมมีรอง ปลายผลกลม-บมุ ผลสุกสี เหลอื ง, พบในปาดงดบิ ชื้นภาคใต สรรพคณุ • ตาํ รบั ยาขับเสมหะ : ชวยขบั เสมหะในอกและลําคอ (S2-05) • ตํารับยาขับเสมหะในลําคอ-อก/แกโ รคหอบหืด : ชวยขบั เสมหะในลําคอ-อก แกห อบหดื (S2-08) ชะลูด ซาย : เถาชะลดู , ขวา : ชนั เหนียวสสี มทีย่ อด ชอ่ื ทองถนิ่ : ชะลดู (พัทลงุ , ตรัง), ชะลดู หอม เปลือกเถาชะลูด (พษิ ณโุ ลก) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Alyxia reinwardtii Blume ชื่อวงศ : APOCYNACEAE ลักษณะเดน : ไมเถาเนื้อแขง็ ยาวถงึ 20 ม. ทกุ สวนมีน้าํ ยางสี ขาวขุน เถาเรยี บ มีชออากาศเปน ตมุ กระจาย จุดเดนอยูที่ บริเวณ ขอนูนเปนสัน ยอดมชี นั เหนยี วสีสม และเปลือกเถามีกลนิ่ หอม (ท้ังตอนสดและแหง), ใบเรียงรอบขอ 2–3 ใบ/ขอ รปู รี-แกมขอบ ขนาน ยาว 4–13 ซม. ผวิ ใบเกลยี้ ง เสน แขนงใบจํานวนมาก ดอก เปน หลอดสีครมี กลีบสขี าว ผลทรงกลม กวา ง 1–1.5 ซม. สรรพคุณ • เปลือกและเนอื้ ไม : มีกลน่ิ หอม ชวยบํารุงหวั ใจ แกวงิ เวยี น ชว ยขับลม, นํามาทําใหแหงก็ยงั มกี ล่ินหอม ใชอบผาใหห อม แตงกล่ินเครือ่ งหอม หรือปรงุ แตง กลิ่นขนม (N1)

245 • ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกค ลน่ื เหียนอาเจยี น วงิ เวยี น ลมจกุ สรรพคุณ แนนในอก แกลมปลายไข แกอ าการสะบดั รอ นสะบดั หนาว • เปลอื กสดหรือแหง : รสหวานชมุ คอ ชะเอมปา จะมีรสหวาน หรือครน่ั เนอ้ื ครัน่ ตัว รอนวบู วาบเหมอื นจะเปนไข บาํ รุง เฉพาะทเ่ี ปลือกเทาน้ัน สามารถใชแทนชะเอมเทศ/ชะเอมจนี ประสาท (S3-01) (Glycyrrhiza glabra L.) แตจ ะหวานไมมากเทา ซึ่งนอกจาก • ตาํ รบั ยาหอมอินทจกั ร : แกคลื่นเหียนอาเจียน หนา มดื จะเปน เปลือกแลว เน้ือไมกย็ งั หวานอีกดวย (S2) ลม ลมจุกเสียดแนน หนาอก แนนทอง ทอ งอดื อาหารไมยอ ย • เปลือก : บาํ รุงกาํ ลงั มีรสหวานชว ยใหช ุม คอ (N1) ปรับระบบการหมนุ เวยี นเลือดใหด ี ชวยบาํ รงุ หวั ใจ (S3-04) • ตาํ รับยาโรคความดนั โลหิตสูง/โรคเบาหวาน : ชว ยลดความ ชะเอมปา่ ดันโลหติ สูง เบาหวาน ลดไขมันในเลือด (S1-15) ชอ่ื ทองถิ่น : ชะเอมไทย (พิษณโุ ลก), ชะเอมไทย • ตาํ รบั ยากาํ ลงั ฮอสะพายควาย : บาํ รงุ กําลงั แกปวดเม่อื ยตาม ออ ยชา ง (พทั ลงุ , ตรงั ) รา งกาย (S1-43) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Albizia myriophylla Benth. • ตาํ รับยาโรคเบาหวาน : แกโรคเบาหวาน (S2-22) ชอื่ วงศ : FABACEAE • ตาํ รบั ยาไขห วัดใหญ : แกไ ขห วัดใหญ (S2-57) ลกั ษณะเดน : ไมเถาเน้อื แข็ง ยาวถึง 30 ม. เปลือกเรยี บ-ขรุขระ • ตํารับยาอุทัยโอสถ : แกไขตัวรอ น แกร อนในกระหายน้าํ แก จุดเดน ทเ่ี ปลือกช้นั ในสีครมี มรี สหวาน เถาไมม ีหนาม ใบประกอบ ออนเพลยี ละเห่ียใจ เพิม่ ความสดช่นื บาํ รุงหวั ใจ (S3-22) แบบขนนก 2 ช้ัน คลายใบชะอม แตไ มมกี ล่ินฉุน กา นและแกนใบ ชา้ พลู มีขนสีนาํ้ ตาลแดง, ชอ ดอกสขี าว เปน กระจกุ คลายพู สขี าว ผล ช่ือทองถน่ิ : ชะพลู (พทั ลงุ ), ชะพลู ผักไร (ตรัง), แบบฝก แบน รูปขอบขนานยาว 10–15 ซม. ชะพูล (พษิ ณุโลก), ผกั อเี ลิด อีเลดิ (อุดรธานี) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Piper sarmentosum Roxb. เปลอื กและเนือ้ ไมชะเอมปา ชอ่ื วงศ : PIPERACEAE ลักษณะเดน : ไมล มลุก สูงถงึ 80 ซม. ลาํ ตนตัง้ ตรง มขี อ ปลอง ใบเดยี่ ว เรยี งสลบั รปู หวั ใจ-รปู ไข ยาว 8–15 ซม. แผน ใบดานบน มันเงา มรี อยกดตามแนวเสนใบ มเี สนใบออกจากโคนใบ 3–5 เสน ชอดอกเปนแทงสีขาว ยาว 2–4 ซม. ต้ังตรง สรรพคณุ • ตาํ รบั ยาเบญจกลู : บํารงุ ธาตุ ปรบั สมดลุ ธาตุ (ดนิ น้าํ ลม ไฟ) ชว ยใหเลือดไหลเวยี นดี แกทอ งอืด ชวยขบั ลม (N1-268) • ตํารับยาแกปวดฟน /เหงือกอักเสบ : แกปวดฟน เหงอื กอกั เสบ (NE2-021) • ตาํ รบั ยาแกกษัยไตพกิ าร : แกก ระษัย ไตพิการ บาํ รุงไต, ชว ย ขบั ปสสาวะ (S2-09) • ตํารับยาโรคภมู แิ พ : แกโรคภูมิแพ (S2-18) • ตาํ รับยาโรคไมเกรน/วงิ เวยี นศรี ษะ : แกโ รคไมเกรน แกว ิง เวยี นศีรษะ (S2-21) • ตาํ รบั ยาโรคอมั พาตระยะแรก : แกอาการกึง่ อมั พาตหรอื อัมพาตระยะแรก กลา มเนือ้ ออ นแรง เดินยืนไมปกติ เหนบ็ ชา (S2-24) • ตํารบั ยาปรับธาตุ/ปวดเมือ่ ย/ปวดขอ-เอน็ : ชวยปรบั ธาตุ แก ปวดเมื่อย ปวดเขา-ขอ -เอน็ แกเอ็นพกิ าร (S2-26) • ตาํ รับยาโรคประดงเลือด : แกป ระดงเลอื ด เลอื ดขนึ้ มอี าการ คนั ตามผิวหนัง (S2-27) • ตํารับยาละลายลม่ิ เลือด : ชวยละลายล่มิ เลือด บรรเทาอาการ เสนเลือดตีบ (S2-30)

246 • ตาํ รับยาโรคอัมพฤกษ-อัมพาต : รักษาอมั พฤกษ- อมั พาต (S2-32) • ตํารบั ยาไขเ ลอื ดออก : รกั ษาไขเลือดออก ซึ่งมอี าการรอ นในสงู ปวดเม่ือยตามรางกาย ปวดศีรษะ สะทานรอ น-หนาว (S2-43) • ตาํ รบั ยาไขก ําเดาใหญ : แกไขกําเดาใหญ (S2-47) • ตํารับยาโรคภูมิแพ : แกภมู ิแพ (S2-49) • ตํารับยาบํารงุ โลหิตสตรีโดยตรง/ประจาํ เดอื นเปนปกติ : บาํ รุงโลหติ ของสตรีโดยตรง รักษาอาการประจําเดือนใหเ ปน ปกติ แกโลหติ ระดเู สีย บาํ รุงธาตุ (S2-50) • ตาํ รับยาบาํ รุงเลอื ด/หวั ใจ/รา งกาย : บํารงุ เลือด ดมู ีเลือดฝาด บํารงุ หวั ใจ บํารุงรา งกายทงั้ ชาย-หญงิ แกอาการซูบผอม (S2-51) บน : ชอ ดอกชา พลู, ลา ง : ตน และราก • ตํารบั ยาไขหวัดใหญ : แกไขหวัดใหญ (S2-57) ชายผ้าสดี า • ตาํ รบั ยาแกเหนบ็ ชา : แกเหน็บชา อาการชาตามปลายมือ ช่อื ทอ งถ่นิ : ชายผาสีดา (อดุ รธานี, พิษณโุ ลก) ปลายเทา (S2-63) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Platycerium wallichii Hook. • ตํารับยาเบญจกูล : บาํ รงุ ธาตุ ปรับสมดลุ ธาตุ (ดนิ น้ํา ลม ไฟ) ช่อื วงศ : POLYPODIACEAE ยาอายวุ ฒั นะ (S2-90) ลกั ษณะเดน : ไมล มลุกกลุมเฟน องิ อาศัยบนตน ไมหรือหนิ มใี บ • ตํารับยาหอมนวโกฐ : แกค ล่ืนเหียนอาเจยี น วิงเวยี น ลมจกุ 2 แบบ ใบไมสรา งสปอรต ัง้ ข้นึ หอ เปนชัน้ ๆ และโอบลาํ ตนไมอ ื่น แนน ในอก แกลมปลายไข แกอาการสะบดั รอนสะบัดหนาว ๆ สงู ถงึ 1 ม. ปลายใบแยกเปน แฉกจํานวนมากคลายเขากวาง ใบ หรอื คร่ันเนื้อครั่นตวั รอ นวบู วาบเหมอื นจะเปน ไข บาํ รุง สรา งสปอรอ อกครง้ั ละ 2 ใบ หอ ยลง ยาวถงึ 1.5 ม. ขอบใบแยก ประสาท (S3-01) เปน แฉกคลา ยเขากวางเชน กัน สรา งสปอรส ีน้าํ ตาลที่รอยเวาชว ง • ตาํ รับยาหอมอินทจักร : แกคลน่ื เหยี นอาเจยี น หนา มดื จะเปน กลางแผน ใบใกลข อบใบ ๆ ละ 2 ตาํ แหนง ลม ลมจกุ เสียดแนนหนา อก แนน ทอ ง ทองอืด อาหารไมย อ ย สรรพคณุ ปรบั ระบบการหมนุ เวียนเลือดใหด ี ชว ยบาํ รุงหัวใจ (S3-04) • เหงา : แกฝ หนอง; ใบ : แกไข (N1) • ตํารบั ยาแกท องอดื -ทองเฟอ : แกทองอดื ทองเฟอ ชว ยขับลม • ใบ : แกอ อ นเพลยี ใชกบั สตรที ่อี ยูไ ฟไมไ ด (NE2) ทาํ ใหผายลม (S3-25) • ตํารับยาโรคมะเรง็ ตบั /ฝในตับ/ตับอกั เสบ : รกั ษาโรคมะเร็ง ตับ (ระยะท่ี 1–3), โรคฝใ นตับ, โรคตับอักเสบ, โรคกาฬลงตับ (มีอาการเพอ คลุม คล่งั และนัยนตาเปน สแี ดงรว มดวย) (S3-74)

247 ชายผา สีดา ชงิ ชัน สรรพคณุ ช่อื ทอ งถน่ิ : ชิงชัน (อุดรธานี, พษิ ณโุ ลก) • เปลอื ก : รสฝาด ชวยสมานแผลทั้งภายในและภายนอก (N1) ช่อื วิทยาศาสตร : Dalbergia oliveri Gamble ex Prain • แกน : บาํ รงุ โลหติ สตรี บํารงุ รา งกาย (NE2) ช่อื วงศ : FABACEAE • ตํารับยาโรคลมชกั : แกโ รคลมชัก (N1-200) ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สูงถงึ 30 ม. เปลือกแตกเปน สะเกด็ ขนาดเลก็ หนา กิ่งออ นและแผน ใบเกลี้ยง ใบประกอบแบบขนนก ใบยอยเรียงสลับ-เกือบตรงขา ม มีขา งละ 4–6 ใบ รูปไข-ขอบ ขนาน จุดเดน อยทู ป่ี ลายใบแหลม ผลแบบฝก แบนมปี กรอบ รูป ร-ี ขอบขนาน ยาว 9–14 ซม. มี 1–3 เมลด็ , พบตามปาดงดบิ แลง และปา เบญจพรรณท่วั ประเทศ

248 ชงิ ช้าชาลี สรรพคณุ ชื่อทองถน่ิ : ชิงชาชาลี (ตรัง, พิษณุโลก), • เถา : บาํ รงุ กาํ ลัง แกไ ข เจริญอาหาร (N1) อีโลนซานกเขา (อุดรธานี) • เถา : แกไ ขตวั รอ น บาํ รงุ ธาตุ บํารุงกาํ ลงั ยาอายวุ ัฒนะ (ออก ชือ่ วิทยาศาสตร : Tinospora baenzigeri Forman ฤทธ์ิคลา ยบอระเพด็ ) (NE3) ชือ่ วงศ : MENISPERMACEAE • ตํารบั ยาแกไขต วั รอ น : ชวยแกไข ตัวรอน (S2-79) ลักษณะเดน : ไมเถาเนื้อคอ นขา งออ น ยาวถงึ 20 ม. เถามีน้าํ ยาง ชงิ ชี่ ใส รสขม เปลือกเรียบ-รอ นเปนแผน ใบรปู หวั ใจ ผวิ เกลีย้ ง คลา ย ชอ่ื ทอ งถิ่น : ชงิ ช่ี (พทั ลงุ , ตรงั , สระแกว , อดุ รธาน,ี บอระเพด็ (Tin_cri) มจี ดุ ตา งทเ่ี ถาของชงิ ชาชาลมี ชี องอากาศนนู พิษณุโลก) เล็กนอ ยไมบวมชดั เจนแบบเถาบอระเพด็ และมกั มรี ากอากาศ ชื่อวิทยาศาสตร : Capparis micracantha DC. ยอยลงมา, พบตามปาดงดิบทวั่ ประเทศ ช่อื วงศ : CAPPARACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพุม รอเลอ้ื ย สงู ถงึ 4 ม. ตนอายุมากเปลือกแตก เปน เกล็ดส่เี หล่ยี ม กิง่ เกลีย้ ง มหี นามออกเปน คู ใบเด่ียว เรยี งสลบั รูปขอบขนาน-แกมรี ยาว 10–20 ซม. ผิวใบเกล้ียง กลบี ดอกสี ขาว มี 4 กลบี ยาว 2–3.5 ซม. มแี ตมสเี หลืองหรอื มว งแดงท่โี คน กลีบดอกคบู น ผลรูปรีกวา ง ยาว 4–6 ซม. ปลายผลกลม ผวิ เรยี บ เกลี้ยง สกุ สสี ม -แดง ลายหนา ตดั เถาชิงชาชาลี

249 ชนิ ชี่ ชือ่ ทอ งถ่ิน : กําลังเสอื โครง (ตรัง) ชือ่ วิทยาศาสตร : Ziziphus calophylla Wall. ชือ่ วงศ : RHAMNACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนื้อแขง็ ยาวถงึ 20 ม. เปลอื กเรยี บ ตามก่งิ มีหนามแหลมสั้นออกเปนคูตามซอกใบ ก่งิ ออนและใบเกลีย้ ง ใบ เดยี่ ว เรยี งสลบั จดุ เดนทม่ี ใี บรูปรแี คบ-แกมขอบขนาน ยาว 10–15 ซม. ขอบใบจักฟนเล่อื ยถ่ี มเี สนแขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู โคนใบสมมาตร (ไมเบ้ียว) ผลรูปไขก วาง ยาว 1–1.5 ซม. มีขน สั้นสีน้าํ ตาลหนาแนน สรรพคณุ • เถา : บาํ รุงกําลงั (S2) รากชิงชี่ เถาชนิ ช่ี สรรพคุณ • ราก : แกไ ขต วั รอน หรือใชเขาตาํ รบั ยาหาราก (E2) • ใบ เนือ้ ไม หรือราก : แกไขต วั รอน แกป ระดง แกพษิ ฝกาฬ แก หลอดลมอักเสบ (NE3) • ตาํ รบั ยาหา ราก (ยาเบญจโลกวเิ ชียร/ยาแกว หาดวง) : แกไ ข ตัวรอ น ปวดหวั ถอนพษิ ไข (N1-14) • ตํารบั ยาหาราก (สตู รพ้ืนบาน) : แกไ ข ตัวรอน แกปวดหวั (S1-06) • ตาํ รับยาแกไ ขต ัวรอน : แกไขตัวรอ น ปวดหวั ถอนพษิ ไข ไข หวดั ไขปอดบวม (S2-01) • ตาํ รบั ยาไขห วัดใหญ : แกไ ขห วดั ใหญ (S2-57) • ตํารับยาบาํ รุงรกั ษามดลกู : ชวยบํารงุ รักษามดลูก บาํ รงุ สตรี หลังคลอด มดลกู พกิ าร (S2-60) • ตํารบั ยาแกท องเสยี แบบมีไข : แกทองเสียแบบมไี ข อาหาร เปน พษิ (S3-36) • ตํารับยาแกท องผูก : แกท อ งผูก ชว ยระบายทอง (S3-37) • ตาํ รับยาแกทอ งรว ง-ทอ งเสยี -บดิ : แกทอ งรวง-ทองเสยี แกบ ิด ชวยคุมธาตุ (S3-43) • ตํารับยาแกตน ไข (ไขระยะแรก) : แกตนไข (ไขเ บอื้ งตนหรอื ไข ระยะแรก เชน ไขตวั รอ น ไขก าฬ ไขพ ิษ ไขก าํ เดา) (S3-44) • ตํารบั ยาไขห วดั : แกไขหวดั (S3-46) • ตาํ รบั ยาไขห ดั /ไขอ ีสกุ อใี ส/ไขอ ดี ําอแี ดง : แกไ ขห ัด ไขเหือด (หดั เยอรมนั ) ไขอสี กุ อใี ส ไขอ ีดําอีแดง กระทงุ พษิ ไข (S3-48)