พืชป่าสมุนไพร

350 มะเค็ด สรรพคุณ ชือ่ ทองถิน่ : หนามแทง (อดุ รธานี), หนามแทง • เนือ้ ไม : รักษาแผลท่ถี กู หนามทมิ่ แทงหกั คาในเน้อื (N1) หนามขี้แรด (พษิ ณโุ ลก) • เน้อื ในผลสุก : เนอื้ ในเมอื่ สกุ มสี ดี าํ ใชส ระผม ใชเ บอ่ื ปลา (NE3) ช่ือวิทยาศาสตร : Catunaregam tomentosa (Blume ex • แกน หรือราก : รักษาเบาหวาน วณั โรค มะเรง็ ตา ง ๆ (NE5) DC.) Tirveng. • ตาํ รบั ยารกั ษาแผลเบาหวาน/แผลอกั เสบเร้อื รงั : รกั ษาแผล ชื่อวงศ : RUBIACEAE เบาหวาน หรอื แผลอกั เสบเรอื้ รงั (NE2-015) ลักษณะเดน : ไมพมุ ผลัดใบ สงู ถงึ 8 ม. เปลือกแตกสะเก็ดบาง ก่ิงมีหนามยาวถงึ 7 ซม. ใบเดี่ยว เรยี งตรงขามและกระจกุ ท่ีปลาย กง่ิ รปู ไขก ลบั ยาว 5-12 ซม. แผน ใบหนา ดา นบนมรี อยกดตาม แนวเสนใบ มขี นนมุ หนาแนน ทีด่ า นลาง ดอกออกเดีย่ ว ๆ มีกลบี เล้ยี งและกลบี ดอก 7-9 กลบี กลีบดอกสขี าว-สีเหลืองเมอื่ ใกลโรย มกี ล่นิ หอม ผลรปู กลม-รี กวาง 4-6 ซม. มีขนนุมแบบกาํ มะหย่สี ี นํ้าตาล เนือ้ ในสีดํา, พบตามปาเต็งรงั ปาเบญจพรรณ และปาทุง ที่มีดินปนทรายท่วั ประเทศ มะดูก ช่อื ทอ งถ่นิ : มะดูก (พทั ลุง), มะดกู (พษิ ณุโลก), มะดกู ยายปลวก (อดุ รธานี), มะดกู หิน (สระแกว ) ชื่อวิทยาศาสตร : Siphonodon celastrineus Griff. ชือ่ วงศ : CELASTRACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 20 ม. เปลือกแตกสะเก็ดเล็ก ใบเด่ียว เรยี งสลบั รปู รแี กมขอบขนาน ยาว 13-20 ซม. ขอบหยกั ซฟ่ี น -หยกั มน ผิวใบเกล้ยี ง เสนใบยอยแบบรางแห กานใบยาว 1-2 ซม. กลบี เลีย้ งและกลบี ดอกมี 5 กลีบ ดอกสเี ขียวอมเหลือง ผลทรง กลม-ไขกลบั กวา ง 4-5 ซม. ปลายกลม เนื้อในแขง็ , พบตามปา ผลัดใบและปาดงดบิ แลง สรรพคณุ • เปลือก : แกไ ขทบั ระดู (NE3) • เปลอื ก : ผสมสมุนไพรอ่นื ตมน้ําด่ืม รกั ษาโรคตับอักเสบ; ราก : ทาํ ใหอาเจียนชวยถอนพิษ ทานแกพ ษิ อักเสบจากฝห รือแผล ภายใน บํารงุ กระดกู ดับพิษในกระดูก น้ําเหลืองเสีย ผ่นื คัน ประดงเขา ขอ ออกดอก โรคผิวหนัง แกเ สนเอน็ พกิ าร แก กามโรค (R1, R8) • แกน และราก : รักษาโรคมะเร็งกรามชาง โรคเกาท (E2) • ราก : รกั ษามะเร็งกระดกู (N1) • ตํารบั ยาโรคมะเร็งตับ/ฝในตับ/ตบั อักเสบ : รักษาโรคมะเรง็ ตับ (ระยะที่ 1–3), โรคฝในตบั , โรคตับอกั เสบ, โรคกาฬลงตบั (มีอาการเพอคลุมคล่ังและนยั นตาเปน สีแดงรวมดวย) (S3-74)

351 มะเดือ่ ปลอ้ ง สรรพคณุ ชอื่ ทองถิ่น : มะเดือ่ ปลอง (ตรัง, อุดรธาน)ี , • เปลือก : ยาพ้นื บา นอีสาน ฝนนา้ํ กนิ วนั ละ 2-4 คร้ัง แกไข; มะเด่อื ปอง (พิษณุโลก) แกน : รสเค็มเลก็ นอย แกพยาธิ ตานซาง (โรคพยาธใิ นเด็ก มี ชื่อวทิ ยาศาสตร : Ficus hispida L. f. อาการเบื่ออาหาร ออนเพลยี พุงโลกน ปอด ตกใจงาย ไมค อ ย ชือ่ วงศ : MORACEAE ทานอาหาร ซูบซดี ผอมแหง อุจจาระผดิ ปกติ อาจมกี ล่ินคาวจดั ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น สงู ถงึ 15 ม. เปลอื กเรยี บมรี อย ชอบกินอาหารคาว) (R16) วงแหวนแนวขวาง สวนท่มี ชี ีวิตมนี ํ้ายางสีขาวขุน กิ่งกลวง (จุด • เนื้อไม : ยาแกพ ิษ ชว ยรกั ษาโรคมะเรง็ (N1) เดน ) ตามสวนตา ง ๆ มีขนสากคาย ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขามตัง้ ฉาก • ราก : แกโ รคซาง (พงุ โล) (NE3) รูปขอบขนานแกมไขก ลับ ยาว 15-33 ซม. ขอบใบจักฟนเลือ่ ย • ตํารับยาแกไ อ : แกไ อ (NE2-167) โคนใบตัด-เวา ชอ ดอกและชอ ผลออกเปนชอยาวตามลาํ ตน -กิง่ • ตํารบั ยาโรคเกาท : รกั ษาโรคเกาท แกป วดขอ ปวดเขา แกพิษ ใหญ ยาวถงึ 40 ซม. ผลรูปทรงกลม-แบนเล็กนอย กวา ง 3-4 ซม. ในกระดกู บาํ รงุ กระดกู (S2-03) สุกสีเหลอื ง มเี มลด็ เล็กจาํ นวนมาก, ขึน้ ตามชายปาและทร่ี กราง • ตาํ รบั ยาอุทัยโอสถ : แกไขตวั รอ น แกรอนในกระหายน้าํ แก ท่วั ประเทศ ออ นเพลยี ละเห่ยี ใจ เพ่มิ ความสดช่ืน บํารงุ หัวใจ (S3-22) เนื้อไมมะเดอ่ื ปลอง มะเดอื่ อทุ ุมพร ชอ่ื ทองถนิ่ : มะเดื่อชมุ พร (พษิ ณุโลก), มะเด่อื อทุ มุ พร (พทั ลุง, ตรงั , อดุ รธาน)ี ชื่อวิทยาศาสตร : Ficus racemosa L. ชอื่ วงศ : MORACEAE ลักษณะเดน : ไมต น สูงถึง 30 ม. เปลอื กเรียบ-แตกสะเกด็ รอน เลก็ นอย สีครีม โคนตน มพี พู อนแผกวาง ตามสว นท่มี ชี ีวติ มนี ้าํ ยาง สขี าวขนุ ตามสว นออ น ๆ มขี นสนั้ ใบเดย่ี ว เรยี งเวยี น รูปรี-ขอบ ขนาน ยาว 8-15 ซม. เสน แขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู ขอบใบ เรยี บ ผวิ ใบดานลางมขี นประปราย-เกลยี้ ง กา นใบยาว 4-7 ซม. ชอดอกและชอ ผลออกตามลาํ ตน และกงิ่ ใหญ หอ ยยาวถงึ 60 ซม ผลทรงกลม-แกมแบน กวาง 3-5 ซม. ผิวเกลยี้ ง สุกสีแดงมจี ุด ประสขี าว, ขึน้ ตามริมลาํ ธาร, ท่วั ประเทศ สรรพคณุ • ทัง้ ตน : ชวยขับปส สาวะ แกปสสาวะกะปรบิ กะปรอย ปส สาวะ ขดั (N1)

352 • ผล เปลือก หรือราก : แกไ ขตวั รอน กระทุงพษิ ไข ชว ยถอนพษิ รากมะเดอ่ื อุทุมพร ไขทกุ ชนดิ , รากมะเดือ่ อุทุมพรเปน หนึ่งในพิกดั ยาหา ราก/เบญจ • ตาํ รับยาแกต น ไข (ไขร ะยะแรก) : แกตน ไข (ไขเ บื้องตนหรอื ไข โลกวเิ ชยี ร (NE3) ระยะแรก เชน ไขตวั รอน ไขกาฬ ไขพษิ ไขก ําเดา) (S3-44) • ใบและผล : ในไทย ลาว กมั พูชา และตอนเหนือของรฐั เปรัค • ตํารับยาไขห ัด/ไขอสี กุ อใี ส/ไขอีดําอีแดง : แกไ ขห ดั ไขเหอื ด ประเทศมาเลเซยี ตาํ พอกผวิ หนัง และตม นาํ้ ด่ืมรักษาผนื่ คนั บน (หัดเยอรมนั ) ไขอีสกุ อีใส ไขอดี ําอแี ดง กระทงุ พษิ ไข (S3-48) ผิวหนงั ; ลําตนและใบ : ในกมั พูชาใชทาํ น้าํ มนั ทาผม; ลําตน : ในกมั พูชา แชน้าํ ดืม่ ตานมาลาเรีย; ราก : ตม น้ําด่ืม เปนยาขับ มะตาด ปสสาวะ (R13) ช่ือทองถิน่ : มะตาด สา นน้ํา (ตรัง) • ตาํ รบั ยาหาราก (ยาเบญจโลกวิเชยี ร/ยาแกว หาดวง) : แกไ ข ชื่อวิทยาศาสตร : Dillenia indica L. ตวั รอ น ปวดหัว ถอนพษิ ไข (N1-14) ช่อื วงศ : DILLENIACEAE • ตํารับยาหาราก (สตู รพน้ื บาน) : แกไ ข ตัวรอ น แกป วดหวั ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 20 ม. เปลอื กสนี ้าํ ตาลแดง ลอกเปน (S1-06) แผนบาง ใบเดีย่ ว เรยี งเวียน รปู หอกกลับ ยาว 20-35 ซม. เสน • ตํารบั ยาแกไ ขตัวรอน : แกไขตวั รอน ปวดหัว ถอนพษิ ไข ไข แขนงใบเหน็ ชดั เจนขา งละ 25-50 เสน ขอบใบจกั ฟน เล่อื ย แผน หวดั ไขป อดบวม (S2-01) ใบดา นลางมีขนสากประปรายตามเสนแขนงใบ ดอกเดีย่ ว กลบี • ตาํ รบั ยาแกไ ขไทฟอยดหรอื ไขร ากสาดนอย : แกไทฟอยดห รือ เลีย้ งและกลบี ดอกอยา งละ 5 กลีบ กลีบดอกสขี าว ดอกบานกวา ง ไขร ากสาดนอย (S2-20) 13-17 ซม. ผลทรงกลมแบน สีเขียวอมเหลอื ง เกิดจากกลีบ • ตํารับยาไขหวดั ใหญ : แกไขห วัดใหญ (S2-57) • ตํารบั ยาแกทอ งเสยี แบบมไี ข : แกท องเสยี แบบมไี ข อาหาร เปนพษิ (S3-36) • ตาํ รับยาแกทองรวง-ทองเสยี -บิด : แกทองรวง-ทอ งเสีย แกบิด ชว ยคุมธาตุ (S3-43)

353 มะตมู ชือ่ ทอ งถิ่น : มะตูม (พษิ ณโุ ลก) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Aegle marmelos (L.) Corrêa ex Roxb. ช่อื วงศ : RUTACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน ผลดั ใบ สงู ถงึ 15 เมตร ลาํ ตน อายุนอ ยและ ก่งิ มีหนาม ใบเรยี งเวียน ใบประกอบมี 3 ใบยอ ย รูปไข ยาว 4-10 ซม. ใบยอ ยทป่ี ลายมขี นาดใหญท ี่สุด ปลายใบเรยี วแหลม ขอบใบ หยกั มน ผิวใบเกลย้ี ง ขยี้ใบมีกลน่ิ หอม ดอกขนาดเลก็ สเี ขียวอม เหลือง มีกลน่ิ หอม กลีบดอก 5 กลบี ผลรปู ไข-กลม กวา ง 8-16 ซม. เปลอื กแข็งมากสีเขียว ผลสุกเปลือกสเี หลืองเรือ่ ๆ เนอื้ ในสี เหลอื งคลํ้า มนี ้ํายางสีนา้ํ ผง้ึ รอบเมลด็ , พบตามปา เบญจพรรณ และปา ดบิ แลงแทบทุกภาค ยกเวน ภาคตะวนั ออกเฉียงใตแ ละ ภาคใต สรรพคุณ • ผล : ชว ยบาํ รุงหัวใจ ชว ยขยายหลอดเลอื ด (N1) • ตาํ รับยาโรคมะเร็งตบั /ฝใ นตับ/ตบั อักเสบ : รักษาโรคมะเรง็ ตบั (ระยะที่ 1–3), โรคฝใ นตับ, โรคตบั อักเสบ, โรคกาฬลงตับ (มีอาการเพอ คลมุ คล่งั และนัยนตาเปน สีแดงรวมดว ย) (S3-74) เกลี้ยงขยายตัวหุม กวา ง 8-12 ซม. ผลออนเน้อื เปรีย้ วปนฝาด ใช ผลมะตูมแหง ทําแกงทานได, พบตามริมลาํ ธารในปาดงดิบท่วั ประเทศ สรรพคณุ • ตาํ รบั ยาลดไขมนั ในเลอื ด : ชวยลดไขมันในเลือด (S2-02) • ตาํ รบั ยาขบั เสมหะในลําคอ-อก/แกโรคหอบหดื : ชว ยขบั เสมหะในลําคอ-อก แกหอบหดื (S2-08)

354 มะนาวผี มะปรงิ ช่ือทองถ่ิน : มะนาวผี (สระแกว) ชอ่ื ทองถน่ิ : ปรงิ มะปรงิ (พทั ลงุ , ตรัง) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Atalantia monophylla (L.) DC. ช่อื วทิ ยาศาสตร : Bouea oppositifolia (Roxb.) Meisn. ชือ่ วงศ : RUTACEAE ชื่อวงศ : ANACARDIACEAE ลักษณะเดน : ไมพ มุ -ไมตน สูงถึง 6 ม. ลําตน คดงอและเปนพอน ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 30 ม. ตามสวนตา ง ๆ เกล้ยี ง มีตาท่ี เปลือกเรยี บ กง่ิ มหี นามเรยี วตรง ยาวถึง 4 ซม. ใบเด่ยี ว เรียง ซอกใบเปนเมด็ รปู ไข ใบเด่ียว เรียงตรงขาม รูปใบหอก-แกมขอบ เวยี น รปู ไข-รูปรี ยาว 5-12 ซม. ปลายใบมน-หยกั เปนต่ิง และมี ขนาน ยาว 10-17 ซม. ปลายใบเรียวแหลม เสน กลางใบดานบน รอยบมุ แผนใบเกล้ียง เนอื้ หนา มตี อมน้าํ มนั ใส ขยี้ใบมีกลนิ่ ฉนุ แผน ใบนนู เสน แขนงใบขา งละ 10-14 เสน ผลทรงกลม-รี ยาว เสน ใบยอยแบบรางแหเหน็ ชัดเจน กลบี ดอกสีขาว 4 กลบี มกี ลิ่น 3-5 ซม. ผลสุกเน้อื เหลอื งฉํา่ น้าํ รสเปร้ียว-อมหวาน มี 1 เมล็ด หอม ผลทรงกลม กวาง 1.5-2.5 ซม. ผวิ ขรุขระสีเขยี ว-อมเหลือง เนื้อในเมล็ดสมี วง, พบในปา ดงดิบใกลแ หลง นํา้ ทวั่ ประเทศ, คลายผลมะนาว มี 4-8 เมลด็ , พบตามปา ดงดบิ แลงทวั่ ประเทศ มะปรางและมะยงชดิ ทป่ี ลกู เปนพืชสวน ลวนเปน พืชชนดิ เดียวกบั สรรพคุณ มะปรงิ ซึง่ มที ี่มาจากพันธไุ มป า ท่ีไดร บั การคดั เลือกปรับปรุงสาย • เปลอื กผล : แกไ ขขออักแสบ (S2) พันธุ แตยังมมี ะปรางปา (Bouea macrophylla Griff.) ซง่ึ พบ • แกน หรือราก : แกไขป า หรือไขม าลาเรีย; เมลด็ : เขา ยารักษา ในปา ธรรมชาติในภาคใต มจี ุดตา งทมี่ ขี นาดใบใหญก วา ใบยาว ริดสดี วงจมูก (E2) 15-25 ซม. • ใบและผล : ชวยรกั ษาโรคทางเดนิ หายใจ แกอ าการจุกเสยี ด แกทองเสยี ; น้ํามนั จากเปลอื กผล : ใชทาภายนอก เปนยาแก โรคไขขอ อกั เสบ (R66) ผลสุกของมะนาวผี ซา ย : เน้ือและเมลด็ มะปรงิ สกุ , ขวา : ราก สรรพคุณ • ตาํ รับยาแกไขต ัวรอน : แกไขตวั รอน ปวดหัว ถอนพษิ ไข ไข หวัด ไขปอดบวม, สามารถใชมะปรางปา (Bou_mac) แทนได (S2-01) • ตํารบั ยาแกไขต วั รอ น : แกไข ตัวรอ น ไขเ ปล่ียนฤดู (S2-17) • ตํารับยาไขหวดั ใหญ : แกไ ขห วัดใหญ (S2-57)

355 • ตาํ รับยาแกไ ขตัวรอ น : ชวยแกไข ตัวรอ น (S2-79) • ตาํ รบั ยาประสะจนั ทนแดง : แกไข ตัวรอน รอนในกระหายน้ํา ไขเซ่อื งซึม ไขเ ปล่ียนฤดู (S3-09) • ตาํ รับยามหานลิ แทงทอง : แกไขตัวรอน ไขหดั ไขอสี กุ อีใส แก รอ นในกระหายน้ํา แกปากเปอ ยเพราะพิษรอนหรือรอนใน (S3-12) • ตํารบั ยาแกพิษกินผิดสําแดง : แกพิษกินผดิ สาํ แดง กนิ ของ แสลง (S3-35) • ตาํ รบั ยาแกตน ไข (ไขระยะแรก) : แกต นไข (ไขเบ้ืองตนหรือไข ระยะแรก เชน ไขต ัวรอ น ไขก าฬ ไขพ ิษ ไขกําเดา) (S3-44) ใบของมะปรางปา (Bouea macrophylla Griff.) มะพลับทอง มะพอก ชือ่ ทอ งถ่ิน : มะพลับปา (สระแกว ), สาวดาํ (ตรัง) ชือ่ ทองถ่นิ : มะพอก (อุดรธานี) ชือ่ วิทยาศาสตร : Diospyros transitoria Bakh. ชอ่ื วิทยาศาสตร : Parinari anamensis Hance ช่อื วงศ : EBENACEAE ชอ่ื วงศ : CHRYSOBALANACEAE ลักษณะเดน : ไมต น สงู ถึง 30 ม. เปลอื กเรียบสีดาํ อมเทาและมี ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 30 ม. เปลอื กแตกเปนสะเก็ดสี่เหล่ียม ชองอากาศ มขี นทย่ี อด กลบี เลี้ยงและผลออน ใบเด่ียว เรยี งสลบั ขนาดเล็ก ตามกิ่งออน ชอดอก กานใบ และแผน ใบดานลางมีขน รูปไข- ร-ี ขอบขนาน ยาว 7-17 ซม. จุดเดนทมี่ แี ผนใบหนาคลา ย สขี าว-นํา้ ตาลหนาแนนแนบกบั ผิว ใบเดยี่ ว เรียงสลับ รูปไข-รี แผน หนงั เกลีย้ ง เสนใบยอ ยแบบรางแหนนู เห็นชดั ทัง้ สองดาน กวา ง ยาว 6-15 ซม. ชอ ดอกออกทีป่ ลายกิ่งยาวถงึ 30 ซม. ดอก และเสน กลางใบเปนรอ งทแ่ี ผนใบดานบน, ดอกแยกเพศ กลบี สีขาว ผลทรงคอ นขา งกลม-บดู เบ้ยี วเลก็ นอย กวา ง 4-5 ซม. ผวิ มี เลย้ี งและกลีบดอกอยางละ 4 กลบี ดอกสขี าวครมี ผลทรง ชองอากาศสนี ้ําตาล-ขาวหนาแนน , พบตามปา เต็งรงั และปาดบิ กลม-แปน กวา ง 3-4 ซม. ข่ัวผลมกี ลีบเลี้ยงตดิ คาง 4 แฉก ๆ ยาว แลง แทบทุกภาค ยกเวน ภาคใต 1.5 ซม. ขอบบดิ เปนคลน่ื ผลสุกสเี หลอื ง เนอื้ รสหวานทานได, พบตามปาดงดิบแลงและปาดงดิบชน้ื ในภาคตะวนั ออก และภาค ใต สรรพคุณ • เปลอื กตน หรอื ผลออน : แกบ ิด แกท องรว ง แกอาเจียน แกไข มาลาเรีย ตําพอกชวยหามเลือด ชวยสมานบาดแผล หรอื ตมนาํ้ ลางแผล ชว ยฆา เชื้อโรคบาดแผลไดอ กี ดว ย (E2)

356 สรรพคุณ มะไฟ • ราก : แกไขจ ับสั่น แกไข ถายพยาธิ; เถา : รักษากามโรค; ช่อื ทองถน่ิ : มะไฟ (พัทลุง, ตรงั , อดุ รธาน)ี , เปลอื ก : เปนยาชกู าํ ลัง รกั ษาแผลเนา เปอ ยใหแหง ; เนือ้ ไม : มะไฟปา (พิษณโุ ลก) ถอนพษิ เบอ่ื เมา คุมธาตุ บํารุงธาต;ุ ใบ : แกหวดั คดั จมูก แก ช่อื วทิ ยาศาสตร : Baccaurea ramiflora Lour. ปวดศรี ษะ รกั ษาบาดแผล แกหืด แกหิด แกคัน (R7) ชอ่ื วงศ : PHYLLANTHACEAE • แกน : แกโ รคประดง ผื่นคัน แกน้ําเหลอื งไหลซึมตามผิวหนงั ลกั ษณะเดน : ไมต น สูงถึง 10 ม. เปลือกสีนํา้ ตาลแดง แตก (NE3) สะเก็ดเล็กและบาง มีขนประปรายตามสวนออ น ๆใบเดี่ยว เรยี ง • ตํารบั ยาแกไ อ : แกไ อ (NE2-167) เวยี น เปนกระจุกท่ีปลายกิง่ รปู รี-รปู ไขก ลับ ยาว 10-25 ซม. มะแฟน ขอบใบหยกั มน-เรียบ กานใบยาว 4-7 ซม. ปลายบวม ชอดอก ช่ือทอ งถิน่ : มะแฟน (อุดรธาน)ี แยกเพศแยกตน สีเหลอื งครมี ชอผลออกเปน กระจุกตามกิง่ ใหญ ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Protium serratum Engl. และลําตน หอ ยยาว 10-40 ซม. ดอกสเี หลืองออน ผลกลม-รูปรี ชื่อวงศ : BURSERACEAE ยาว 2.5-4 ซม. สุกสีเหลอื ง-อมสม เมลด็ มีเยือ่ หุมสีขาวรสเปรีย้ ว ลักษณะเดน : ไมตน ผลดั ใบ สูงถงึ 30 ม. เปลือกแตกสะเกด็ อมหวาน เมลด็ สีขาว-มว ง, พบตามปา ดงดบิ ทว่ั ประเทศ สเ่ี หลยี่ ม-มน หนา-บาง เปลอื กในมนี ํา้ ยางสขี าว ตามสวนตา ง ๆ สรรพคุณ เกลี้ยง ใบประกอบแบบขนนกปลายคี่ มีใบยอย 7-9 ใบ เรยี งตรง • ราก : แกเ สมหะ แกกาํ เดา บาํ รงุ ไฟธาตุ แกบ วม; ดอก : แกบิด ขา ม รูปไข-แกมรูปขอบขนาน ยาว 8-17 ซม. โคนใบสมมาตร มี แกทอ งเสีย เจรญิ อาหาร ฆา เช้ือ ขับนา้ํ ดี ขบั นํา้ ยอ ย เปนยา จุดเดนทมี่ ขี อบใบจกั ฟนเล่ือย และที่ปลายท้ังสองดา นของกานใบ สงบระงับ เปน ยาฝาดสมาน แกปวดประสาท (R6) ยอ ยและรอยตอกบั แกนใบบวมพอง กา นใบยาว 1.5-2 ซม. ผล • ราก : แกไ ขต วั รอน ชว ยทาํ ใหตัวเย็น (N1) ทรงกลม กวาง 2 ซม. มักสีสะเก็ดสีนํ้าตาล ผลสุกสีออก • ราก : แกไ ขตัวรอ น รกั ษาฝภ ายใน (NE2) เหลือง-สีแดง เนื้อในขาวใส รสเปรยี้ วทานได, พบตามปา เบญจพรรณและปาดงดิบแลง ท่วั ประเทศ สรรพคุณ • รากหรอื ผล : แกไขต ัวรอน ถอนพษิ ผิดสาํ แดง (NE3) • เหงา : แกซ าง แกไขเ หนือ แกไขก าฬ ดับพิษไข แกบ ิดมกู เลือด แกไ ขส ันนิบาต ชว ยเจริญอาหาร (R7)

357 ผลมะไฟสุก • ตาํ รบั ยามหานลิ แทง ทอง : แกไขต วั รอ น ไขหดั ไขอสี ุกอีใส แก รอ นในกระหายนํ้า แกปากเปอ ยเพราะพิษรอนหรอื รอ นใน (S3-12) มะไฟแรด เมล็ดท่ลี อนเน้อื ออกแลวของมะไฟแรดใชประกอบอาหาร ชอื่ ทอ งถิน่ : นมงัว นมวัว (อดุ รธานี), เหมือดคน สรรพคณุ (พทั ลงุ , ตรัง) • ราก : ชว ยถอนพษิ ผดิ สําแดง; เมล็ด : เผาไฟหรอื ตม แลว ชือ่ วิทยาศาสตร : Scleropyrum pentandrum (Dennst.) กะเทาะเอาเนื้อในนาํ มาประกอบอาหาร เชน น้ําพริก หรือใส Mabb. แกง (NE3) ชอื่ วงศ : SANTALACEAE • ตํารับยาแกไ ขตัวรอ น : แกไ ขต วั รอ น ปวดหวั ถอนพิษไข ไข ลักษณะเดน : ไมพุม สูงถงึ 7 ม. เปลอื กเรียบ โคนตน มีหนามยาว หวัด ไขปอดบวม (S2-01) ไดถ ึง 7 ซม. ตามสว นออน ๆ มขี นส้ันหนานุม ใบเดี่ยว เรียงสลบั • ตาํ รับยาประสะจันทนแดง : แกไข ตวั รอน รอนในกระหายน้ํา รูปร-ี รูปไข 6-18 ซม. ปลายใบแหลม-เรียวแหลม แผนใบดา นบน ไขเซื่องซึม ไขเ ปลีย่ นฤดู (S3-09) มรี อยกดตามเสน ใบ ดานลางมขี นหนาแนน —ประปราย กา นใบ ยาว 5-10 มม. บวมพอง ชอดอกคลา ยหางกระรอก ยาว 6-25 ซม. สีเขียว-เหลอื งอมสม หอ ยลงตามกิง่ และลาํ ตน ผลรูปไข ยาว 3-5 ซม. สุกสเี หลอื ง มเี มลด็ เดยี วเนื้อแขง็ รูปรี ยาว 2-3 ซม.

358 มะมว่ งปา่ มะเมา่ สาย ชอื่ ทองถ่นิ : มะมวงคัน มะมวงปา (ตรงั ) ช่อื ทองถ่ิน : เมาสาย (พษิ ณุโลก) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Mangifera caloneura Kurz ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Antidesma sootepense Craib ชื่อวงศ : ANACARDIACEAE ชื่อวงศ : PHYLLANTHACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 30 ม. เปลอื กแตกรองตามแนวยาว ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น สูงถึง 9 ม. ตามกิ่งออ น ชอดอก กาน ตามสวนตาง ๆ เกลี้ยง ใบเด่ียว เรยี งเวยี น รูปขอบขนาน ยาว ใบมีขนสน้ั หนาแนน -เกือบเกลยี้ ง ใบเดี่ยว เรยี งสลบั รปู ขอบ 10-34 ซม. เสน กลางใบที่แผนใบดานบนนนู เนอ้ื ใบหนา กานใบ ขนาน-รปู ไข ยาว 5-10 ซม. ปลายใบเรยี วแหลม มีขนส้ันตามเสน ยาว 3-10 ซม. โคนบวมพอง ชอ ดอกยาวถึง 30 ซม. สีขาวอม กลางใบดานบน และเสน แขนงใบดา นลาง-เกือบเกล้ียง กานใบ เหลอื ง ผลรูปไขปลายเบยี้ ว ยาว 4.5-7 ซม. สุกสเี หลืองอมเขียว ยาว 5-10 มม. ชอดอกแยกเพศ ยาว 3-10 ซม. สเี ขียวอมเหลือง มกี ลนิ่ หอม เน้อื สเี หลืองรสเปร้ียว-อมหวาน ชอผลคลา ยชอ พรกิ ไทย ยาว 6-14 ซม. ผลทรงกลม กวา ง 3-5 สรรพคณุ มม. กา นผลยาว 2-4 มม. ผลสกุ สแี ดง รสเปรีย้ วอมหวานทานได • ตํารับยาแกองคชาตตายไมเ กนิ 3 ป : แกองคชาตตายไมเ กนิ 3 สรรพคุณ ป บํารุงองคชาต บํารุงกําลัง (S1-40) • ตํารับยาแกไ ขท ับระดู : แกไ ขท ับระดู (N1-123) ผลมะมวงปา สกุ

359 มะระขีน้ ก มะสอย ช่อื ทองถ่นิ : มะระขนี้ ก (พษิ ณุโลก) ชอื่ ทองถิน่ : เขยี วพุมใบมน (สระแกว ) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Momordica charantia L. ช่อื วิทยาศาสตร : Mallotus resinosus (Blanco) Merr. ชอ่ื วงศ : CUCURBITACEAE ชอ่ื วงศ : EUPHORBIACEAE ลักษณะเดน : ไมเถาลม ลุก ยาวถึง 4 ม. ตามสว นตา ง ๆ มขี นส้ัน ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สงู ถงึ 1.5 ม. ตามกิง่ กานใบ แผนใบดาน หนาแนน-ประปราย มีมอื พันออกทีซ่ อกใบ ใบเดีย่ ว เรียงเวยี น ใบ ลาง และชอ ดอกสีขนสั้นหนานมุ ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขา ม แผน ใบคู หยกั รปู ฝา มือ 5-9 แฉก กวาง 6-10 ซม. ปลายแฉกแหลม ขอบ ตรงขามมขี นาดตา งกันเลก็ นอย ใบรูปไขกลบั -แกมรี ยาว 7-16 หยักเวา และมีติ่งหนาม โคนใบเวาลึก เน้อื ใบบางออ นนุม กลีบ ซม. ขอบใบหยกั โคนใบมน-รปู ล่ิม มีเสนแขนงใบออกจากโคนใบ ดอกสเี หลือง 5 กลบี บานกวา ง 3-4 ซม. ผลรูปรี ยาว 5-8 ซม. 1 คู และพบตอ ม 1 คู กา นใบยาว 0.7-1.5 ซม. ชอดอกตัง้ ข้ึนสงู ปลายเรยี วแหลม ผิวเปนตุม -หนามขรุขระ มสี นั ตามแนวยาว 7-13 ซม. ผลรูป 3 พู กวา ง 1 ซม. ผิวมขี นและหนามสั้น 8-10 สนั เม่ือสกุ สเี หลืองสมแตกเปน 3 สว น เย้ือหมุ เมล็ดสแี ดง สรรพคณุ สรรพคณุ • ทง้ั ตน : ลดการอกั เสบ อาการปวดบวมของบาดแผล เขา ยา • ท้งั ตน : แกไขต ัวรอน (N1) รักษาโรครดิ สีดวงทวาร (E2) • ตํารับยาโรคเอดส : แกโ รคเอดส (N1-192) • ตํารบั ยาโรคไต : แกโ รคไต (N1-294) • ตาํ รบั ยาเขียวหอม : แกไ ข ตวั รอ น รอนในกระหายน้ํา แกพิษ ไขห ดั ไขเหอื ด (หัดเยอรมนั ) ไขอสี กุ อีใส (S3-02) • ตาํ รบั ยาไขหัด/ไขอีสุกอใี ส/ไขอีดาํ อแี ดง : แกไขหัด ไขเหอื ด (หดั เยอรมัน) ไขอ สี กุ อใี ส ไขอ ดี าํ อแี ดง กระทงุ พษิ ไข (S3-48) ซาย : ดอกเพศเมยี , ขวา : ผลออ น

360 มะสอยใหญ่ มะหวด ช่อื ทองถ่นิ : เขยี วพมุ ใบยาว (สระแกว) ชื่อทองถน่ิ : มะหวด (พษิ ณุโลก), มะหวดผี มะหวด ชื่อวิทยาศาสตร : Mallotus calocarpus Airy Shaw นอ ย (สระแกว ), หมากหวด (อุดรธานี) ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE ช่ือวทิ ยาศาสตร : Lepisanthes rubiginosa (Roxb.) Leenh. ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สงู ถึง 3 ม. ตามกิง่ กานใบ แผน ใบดานลาง ช่อื วงศ : SAPINDACEAE ชอ ดอกและผลสีขนสั้นหนานมุ ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขาม แผน ใบคู ลักษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น สงู ถงึ 15 ม. เปลอื กแตกสะเก็ดบาง ตรงขามมีขนาดตา งกนั ใบรูปไขกลับ-แกมรี ยาว 7-25 ซม. ขอบ ขนาดเลก็ ตามสวนตาง ๆ มขี นสน้ั หนานมุ ใบประกอบแบบขน ใบหยกั ซฟ่ี น-เรียบ โคนใบรปู ลิม่ คลา ยมะสอย (Mal_res) จุดตา ง นก ใบยอ ย 3-6 คู เรียงตรงขาม รูปใบหอก-ขอบขนาน-ไขกลับ ทีม่ ะสอยใหญไมมีเสน แขนงใบออกจากโคนใบ ชอดอกตง้ั สั้นกวา ยาว 7-20 ซม. กา นใบสนั้ ยาวไมเ กิน 5 มม. ชอดอกยาวถงึ 30 มาก ยาวไมเกิน 1.5 ซม. ผลรูป 3 พู กวาง 2 ซม. ผวิ มีขนหนา ซม. ดอกสีขาว ผลหยกั 3 พู แตละพรู ูปขอบขนาน ยาว 1.5-2.5 แนน ไมมีหนาม, พบตามปาดงดิบ เปน พชื ถิน่ เดยี ว พบเฉพาะทาง ซม. สุกสีแดง-สีดาํ เน้อื รสหวานทานได ภาคตะวนั ออกของไทย สรรพคุณ • ทัง้ ตน : ลดการอกั เสบ อาการปวดบวมของบาดแผล เขา ยา รักษาโรคริดสีดวงทวาร, มสี รรพคณุ คลายมะสอย สามารถใช แทนกนั ได (E2) สรรพคุณ ซา ย : ผลสกุ , ขวา : เปลอื กลาํ ตน • ราก : แกท องอดื (N1) • รากและใบ : รกั ษาโรคเกาท แกไขต ัวรอ น (NE2) • ใบ : แกไ ตพิการ แกก ระษยั แกบวม ขบั ปส สาวะ เปนยาระบาย ออน ๆ (R8) • ผลสกุ : รสหวานหรอื ฝาดเลก็ นอยทานเปนผลไม ชวยแกไ ข ซา ย : ผลออ น, ขวา : ชอ ดอกเพศผู มาลาเรยี ไขป า (E2) • ตาํ รับยาโรคประดง : รกั ษาโรคประดง (NE2-018)

361 มะหาด บน : ผลสุก, ลา ง : แผนใบดา นลางของมะหาด ชอ่ื ทองถ่ิน : มะหาด หาด (ตรัง), มะหาดใหญ มงั ตาน (พษิ ณุโลก) ชอ่ื ทอ งถนิ่ : ทะโล (อุดรธานี) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Artocarpus thailandicus C. C. Berg ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Schima wallichii (DC.) Korth. ชือ่ วงศ : MORACEAE ชอ่ื วงศ : THEACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สงู ถึง 20 ซม. เปลือกแตกสะเกด็ บาง ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 35 ม. เปลือกแตกเปน รอ งลึกตามยาว ทกุ สวนที่มชี ีวติ มีนาํ้ ยางสีขาวขนุ ตามกง่ิ ออ น กานชอ ดอก กา นใบ เปลอื กในมีเสีย้ นละเอียดสีขาว ระคายและคนั ตอ ผิวหนงั ตาม และแผนใบดา นลา งมขี นส้นั สากคายสขี าว-นา้ํ ตาลออน (ถา หาด สว นออน ๆ มีขนส้ันนุม ใบเด่ยี ว รูปรี ยาว 9-18 ซม.ขอบใบจกั Art_lac จะมขี นสน้ั นมุ สีน้าํ ตาลแดง และมีกานชอ ดอกเพศเมยี ฟน เลอื่ ย-เรียบ ดอกเด่ียว ออกตามซอกใบใกลย อดกานดอกยาว หรือกา นผล ยาว 1-4 ซม.) ใบเดีย่ ว เรยี งเวียน รปู ร-ี ไขกลบั ยาว 2-7 ซม. กลบี เลีย้ งและกลบี ดอกอยางละ 5 กลบี ดอกสีขาว บาน 6-14 ซม. ขอบใบหยักซ่ีฟน -เรียบ แผน ใบดานลางมขี นหนา กวา ง 4 ซม. เกสรจาํ นวนมากสเี หลอื ง ผลกลม กวา ง 1.5-2 ซม. แนน -เกือบเกลยี้ ง กา นชอ ดอกเพศเมยี หรือกานผล ยาว 0.3-1ซม. เม่ือแกแ หงแตก 5 ซกี ผลคอนขา งกลม กวา ง 3-4 ซม. มขี นประปราย สกุ สสี ม เนอื้ ฉ่าํ นํ้า สรรพคุณ รสหวานอมเปรี้ยวทานได • เปลือก : สมานธาตุ แกท องรวง; แกน : แกซ างโลหิต แกโ รค สรรพคณุ กระษยั บาํ รงุ โลหติ แกไขทองเสีย; ดอก : แกไ ข บาํ รงุ หัวใจ • แกน : นําไปทําปวกหาด แลวใชเขายาตาํ รบั ยาถาย (N1) (R7) • ตาํ รับยาโรคลมชกั : แกโ รคลมชัก (N1-200) • กิ่งออ นและเนอื้ ไม : แกค ลน่ื ไส แกปวดหู (NE2) • ตํารับยาปรบั ธาต/ุ ปวดเมื่อย/ปวดขอ-เอ็น : ชว ยปรับธาตุ แก ปวดเมอื่ ย ปวดเขา -ขอ-เอน็ แกเอ็นพิการ (S2-26) • ตาํ รับยาละลายลม่ิ เลือด : ชวยละลายล่มิ เลือด บรรเทาอาการ เสนเลอื ดตบี (S2-30) • ตาํ รับยาแกปวดเม่อื ยเสน เอ็น : แกปวดเมื่อยตามเสนเอน็ เสน เอ็นอักเสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ-อมั พาต (S2-31) • ตาํ รับยาโรคอัมพฤกษ- อมั พาต : รักษาอัมพฤกษ- อัมพาต (S2-33) • ตํารบั ยารกั ษากระดูกทับเสน : รักษาอาการกระดกู ทับเสน (S2-66) แกน มะหาด

362 มันนก มนั พาด ชือ่ ทองถิน่ : หัวกะทาด (พิษณุโลก) ช่ือทอ งถนิ่ : มนั เทยี น มนั นก (พิษณโุ ลก), มนั แซง ชื่อวิทยาศาสตร : Dioscorea birmanica Prain & Burkill (อดุ รธานี) ชือ่ วงศ : DIOSCOREACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Dioscorea oryzetorum Prain & Burkill ลักษณะเดน : ไมเ ถาลม ลุก ยาวถึง 15 ม. เถาจะแหง หลงั ผลแก ชื่อวงศ : DIOSCOREACEAE มีรากสะสมอาหารใตดนิ (หวั ) เนอ้ื ในสีขาว ตามสว นออน ๆ มขี น ลกั ษณะเดน : ไมเถาลมลุก ยาวถึง 5 ม. เถาจะแหงหลังผลแก สัน้ -เกลย้ี ง เถากลม ตน ออนมหี นาม ใบเด่ียว เรียงเวียน รูปหวั ใจ มีรากสะสมอาหารใตดนิ (หัว) รปู ร-ี เกือบกลม กวา งถงึ 7 ซม. กวาง 10-15 ซม. มเี สน แขนงใบออกจากโคนใบ 7-11 เสน แผน เน้อื ในสขี าว-ครมี ตม ทานไดไ มค นั ตามสว นตาง ๆ เกลย้ี งและ ใบดา นบนมรี อยกดตามแนวเสน ใบ กานใบยาว 5-10 ซม. เปน ไมมีหนาม เถากลม ใบเดย่ี ว เรียงเวียน รูปขอบขนานแคบ กวา ง เหลี่ยม ผลรปู คอ นขางกลม กวาง 2-2.5 ซม. มปี กตามแนวต้ัง 3 1.5-2.5 ซม. ยาว 7-10 ซม. มเี สนแขนงใบออกจากโคนใบ 3-5 ปก ตดิ เปนชอ ผล ยาว 10-20 ซม. เสน กานใบยาว 0.7-2.7 ซม. ผลรูปกลมแบน กวาง 2-2.5 ซม. สรรพคุณ มีปก ตามแนวต้ัง 3 ปก ติดเปนชอ ผล ยาว 3-5 ซม. • หวั : สมานแผลภายใน บํารุงเสนเอ็น (N1) สรรพคุณ • หัว : ตม /เผากิน บํารุงเสนเอน็ (N1) ผลออนของมันนก กลางซาย : ผล, กลางขวา : เถาและโคนกานใบ, ลา ง : หวั ใตดิน

363 มันเสา ชอ่ื ทองถิน่ : มันเสา (อุดรธาน)ี ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Dioscorea alata L. ช่อื วงศ : DIOSCOREACEAE ลักษณะเดน : ไมเ ถาลม ลกุ ยาวถึง 20 ม. เถาจะแหงหลงั ผลแก มรี ากสะสมอาหารใตด ิน (หัว) เปน แทง ยาวหรือคอนขา งกลม ยาว 10-50 ซม. ตมทานไดไ มค นั ตามสวนตา ง ๆ เกลยี้ งและไมม ี หนาม เถาและกา นใบมคี รบี สีด่ าน ใบเด่ียว เรยี งตรงขาม รูปไข กวา ง ยาว 6-12 ซม. มเี สนแขนงใบออกจากโคนใบ 5-9 เสน กา น ใบยาว 4-10 ซม. ผลรปู กลมแบน กวาง 2.5-4 ซม. มปี กตามแนว ตงั้ 3 ปก ติดเปน ชอ ผล ยาว 10-20 ซม. สรรพคณุ • หัว : แกโรคไต มามอกั เสบ (NE3) มา้ ทลายโรง บน : ผล, กลาง : ยอดมีขนสีสนมิ , ลา ง : เถา ชอ่ื ทอ งถ่นิ : มากระทืบโรง (พิษณุโลก), มากระทบื สรรพคณุ โรง มาทลายโรง (สระแกว ), มา กระทืบโรง • เถาหรือราก : บํารงุ กําลงั แกปวดเม่อื ย (E2) มาทลายโรง แสมาทลาย ยา นเอน็ มา เอ็นมา (ตรัง) • เถา : บํารงุ กาํ ลงั (N1) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Neuropeltis racemosa Wall. • ตํารับยาแกปวดเม่ือย-บํารงุ กาํ ลัง : แกป วดเมือ่ ย บาํ รุงกาํ ลงั ชือ่ วงศ : CONVOLVULACEAE (E1-05) ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเน้อื คอนขา งแขง็ ยาวถึง 30 ม. เปลือกมี • ตาํ รบั ยาแกป วดเม่อื ย-กระดกู ทบั เสน : แกป วดหลงั ปวดเอว ตุม-หนาม ยาวถึง 1.3 ซม. ไมพ บนํา้ ยางสีขาว ตามสว นออน ๆ มี ปวดไขขอ ปวดกระดกู แกก ระดูกทับเสน บํารงุ ธาตุ (E2-216) ขนสัน้ สสี นมิ ใบเดี่ยว เรยี งเวยี น รูปรี-แกมขอบขนาน ยาว 6-17 • ตาํ รบั ยาอยไู ฟ/มดลูกเขาอู/ไสเ ลอ่ื น : ใชแทนการอยไู ฟ มดลูก ซม. กา นใบยาว 1-2 ซม. ชอดอกออกตามกง่ิ ยาวถึง 10 ซม. ผลมี เขา อไู ว แกไ สเ ลือ่ นท้งั ชายและหญงิ (E3-01) ปกรปู ไขกวา ง เนื้อบางคลา ยใบสีขาวอมเขยี ว ตดิ เมล็ดรปู กลม บริเวณกลางปก กวา ง 7 มม. เมื่อแกแ หง แตก 5 ซีก

364 ดอกบานกวา ง 8-10 มม. มกี ลิน่ หอม ผลรปู ไข ยาว 2-3 ซม. ติด เดย่ี วหรือคู เมอ่ื สกุ สเี หลืองสม สรรพคุณ • ตํารับยาโรคเบาหวาน : แกโรคเบาหวาน (S2-22) บน : เถาสด, ลา ง : เถาแหง ของมาทลายโรง ซา ย : ผลออ น, ขวา : เปลือกลําตน ของมกู เขา • ตํารับยาแกปวดเมือ่ ย/บํารงุ รางกาย/อมั พาต : แกปวดเมือ่ ย โมกเครือ ตามเสน-ขอ -หลัง-เอว อมั พาต บาํ รงุ รางกาย ชวยใหเจรญิ ชื่อทอ งถน่ิ : เครอื ไสตัน (อดุ รธาน)ี , เดือยดิบ อาหาร (E3-02) โมกเครือ (ตรัง), เถาล้นิ เสอื เครือไสต นั (พิษณโุ ลก), • ตาํ รับยาแกปวดเมอ่ื ย : แกปวดเมื่อย (N1-57) ไสตัน ไสปลาไหล เครือไสตนั (สระแกว) • ตาํ รับยากาํ ลังฮอสะพายควาย : บํารุงกาํ ลงั แกปวดเม่ือยตาม ชื่อวทิ ยาศาสตร : Amphineurion marginatum (Roxb.) D. J. รา งกาย (S1-43) Middleton • ตํารับยาโรคเบาหวาน : แกโรคเบาหวาน (S2-22) ชื่อวงศ : APOCYNACEAE • ตํารบั ยาโรคประดงเลือด : แกประดงเลอื ด เลือดขน้ึ มอี าการ ลักษณะเดน : ไมเถาเนอื้ แข็ง ยาวถึง 20 ม. ทุกสวนทม่ี ีชวี ติ มีนา้ํ คันตามผิวหนัง (S2-27) ยางสขี าวขนุ เปลือกสีนาํ้ ตาลแดงและมีชองอากาศ ตามขอเปน • ตาํ รับยาโรคความดันโลหติ : ชวยลดความดันโลหิตสงู (S2-39) สนั นูน ตามสว นตาง ๆ เกลยี้ ง ใบเดยี่ ว เรยี งตรงขา ม รูปขอบ • ตํารับยาแกปวดเมื่อยกลามเน้ือ-เสนเอ็น/บาํ รงุ กาํ ลัง : แกป วด ขนานแกมรี ยาว 8-17 ซม. ปลายเสน แขนงใบจรดกันใกลข อบใบ เมื่อยกลา มเน้ือ-เสนเอ็น บํารุงกําลัง (S2-61) มรี อยกดตามแนวเสนแขนงใบท่ีผิวใบดานบน ผิวเกล้ียง กานใบ มกั มสี ีแดง กลีบเลี้ยงและกลบี ดอกอยา งละ 5 กลีบ ดอกสีขาว มกู เขา ดอกบานกวาง 3 ซม. ผลแบบฝกติดคู เปนแทง ยาว 30-50 ซม. ชื่อทอ งถนิ่ : มกู เขา (ตรัง) หนา 1 ซม. เมลด็ มพี ขู นท่ีปลายดา นหนึ่ง ช่อื วิทยาศาสตร : Hunteria zeylanica (Retz.) Gardner ex Thwaites ชือ่ วงศ : APOCYNACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 20 ม. เปลือกเรียบ และมชี อ งอากาศ ตามสว นท่มี ีชวี ิตมนี ้าํ ยางสีขาวขนุ และไมมขี น ใบเด่ียว เรยี งตรง ขาม รปู รแี คบ-ขอบขนาน ยาว 7-15 ซม. ปลายใบเรยี วยาวคลาย หาง เสนแขนงใบจาํ นวนมาก ปลายเสน ว่งิ ไปจรดเสนขอบใบใกล ขอบใบ ผวิ ใบเกลยี้ ง กานใบยาว 1-2 ซม. กลบี ดอกสขี าว 5 กลีบ

365 ลา ง : ฝก แกของโมกเครือ ลาง : ฝก ออนของโมกแดง สรรพคณุ สรรพคุณ • ทั้ง 5 : แกโ รคบิด ทอ งรว ง (E2) • ตํารบั ยาแกองคชาตตายไมเ กิน 3 ป : แกองคชาตตายไมเ กิน 3 • ราก ใบ และเถา : บํารุงกาํ ลัง บาํ รงุ เสนเอ็น (N1) ป บาํ รุงองคชาต บํารงุ กาํ ลงั (S1-40) • ราก : ชว ยขับระดูเสยี แกไข แกข ดั เบา (NE3) • ตาํ รับยาบํารงุ เลอื ด/หัวใจ/รา งกาย : บํารงุ เลือด ดมู เี ลอื ดฝาด • ตํารับยาบํารงุ รกั ษามดลูก : ชว ยบํารงุ รกั ษามดลูก บํารงุ สตรี บาํ รุงหัวใจ บํารุงรางกายท้ังชาย-หญงิ แกอาการซูบผอม หลงั คลอด มดลกู พกิ าร (S2-60) (S2-51) โมกแดง ชื่อทอ งถน่ิ : ไมม กู โมกแดง (ตรัง) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Wrightia dubia (Sims) Spreng. ชอื่ วงศ : APOCYNACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพุม สงู ถึง 2 ม. ตามสว นตา ง ๆ มีน้าํ ยางสีขาว ขนุ และไมม ีขน ใบเดยี่ ว เรยี งตรงขา ม รปู ร-ี ไขก ลบั ยาว 7-20 ซม. กานใบยาว 2-10 มม. แผน ใบมีจดุ โปรงแสงท่วั ไป ชอ ดอก ยาว 2.5-4 ซม. ออกทป่ี ลายกิ่ง มกี ลบี ดอก 5 กลีบ สแี ดงอม ชมพู-สีขาว ดอกบานรปู กรวย กวา ง 4-5 ซม. ผลแบบฝก ติด 1 คู เปน แทง ยาว 13-30 ซม. ผวิ ไมม ีชอ งอากาศ, พบตามปาดงดิบชื้น ทางภาคตะวันออกเฉียงเหนอื ภาคตะวันออกเฉยี งใต และภาคใต

366 โมกมนั โมกใหญ่ ชอ่ื ทองถ่นิ : โมก โมกมัน (พัทลุง), โมกมัน ช่ือทอ งถิน่ : โมกหลวง (พิษณโุ ลก) (อดุ รธานี) ช่ือวิทยาศาสตร : Holarrhena pubescens ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Wrightia arborea (Dennst.) Mabb. Wall. ex G. Don ชื่อวงศ : APOCYNACEAE ชือ่ วงศ : APOCYNACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต นผลัดใบ สูงถงึ 20 ม. เปลือกแตกเปนสะเก็ด ลักษณะเดน : ไมตน ผลดั ใบ สงู ถึง 15 ม. เปลอื กเรยี บ-เปน หนา ทกุ สวนมีนํา้ ยางสีขาว ตามสว นตา ง ๆ มขี นสน้ั หนาแนน ใบ สะเกด็ หนาเลก็ นอ ยและมชี องอากาศหนาแนน ทุกสวนมีนํา้ ยางสี รปู รี-รปู ขอบขนาน ยาว 6-15 ซม. ดอกสีขาวครมี กลีบดอก 5 ขาวขุน ตามสว นตา ง ๆ ขนสั้นนุม ใบเดี่ยว เรยี งตรงขาม รปู รี กลีบ ดอกบานกวา ง 4-5 ซม. กลางดอกมีจบี เปนกะบังมกั มีสีชมพู ยาว 10-20 ซม. แผน ใบบาง กลบี ดอกสีขาว 5 กลีบ กลางดอกสี กะบงั จกั เปน แฉกไมส มา่ํ เสมอ ผลเปน ฝก เปน แทง ยาว 10-30 ซม. เหลอื ง ดอกบานกวา ง 3-4 ซม. มีกลิน่ หอม ผลออกเปน ฝก คู หอย หนา 2-3 ซม. ผวิ มีชอ งอากาศและขนส้ัน เมอ่ื แกแ หงแตก 2 ซกี ลง ยาว 18-30 ซม. หนา 6 มม. มชี อ งอากาศกระจาย เมล็ดมีพู เมลด็ มพี ขู นติดทป่ี ลายดานหน่งึ ขนติดทปี่ ลายดา นหนง่ึ สรรพคณุ สรรพคณุ • เปลือกหรอื ยาง : แกพิษแมลงสตั วกดั ตอย (NE3) • เปลือกและใบ : รกั ษาโรคหดิ (NE3) • ตํารับยาโรคมะเรง็ ตับ/ฝในตับ/ตบั อกั เสบ : รกั ษาโรคมะเรง็ • เนื้อไม : แกไ ขม าลาเรีย (N1) ตับ (ระยะท่ี 1–3), โรคฝในตับ, โรคตบั อกั เสบ, โรคกาฬลงตบั • ตํารบั ยาไขก ําเดาใหญ : แกไ ขก ําเดาใหญ (S2-47) (มีอาการเพอคลมุ คลั่งและนยั นต าเปนสีแดงรว มดวย) (S3-74)

367 เมอื่ ยดาํ เมอื่ ยดูก ช่อื ทองถ่นิ : เถาเม้ือย (พิษณุโลก), เม่อื ยดํา (ตรัง, ชอ่ื ทองถิ่น : เม่ือยแดง (ตรงั , พัทลงุ ) พัทลงุ ) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Gnetum macrostachyum Hook. f. ชื่อวิทยาศาสตร : Gnetum montanum Markgr. ชื่อวงศ : GNETACEAE ชอ่ื วงศ : GNETACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอ้ื แข็ง ยาวถึง 20 ม. เนื้อไมดา นในมีลายสี ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนื้อแขง็ ยาวถึง 20 ม. เนอื้ ไมดานในมลี ายสี นํ้าตาลแดง เปลือกเรยี บ-มีชองอากาศนูนกระจายท่วั (จุดตา งจาก นาํ้ ตาลดาํ เปลือกมีชอ งอากาศจาํ นวนมาก-แตกสะเก็ดหนา ใบ เมื่อยดํา Gne_mon) ใบเดยี่ ว เรยี งตรงขา ม รปู รีแกมขอบขนาน เดย่ี ว เรียงตรงขา ม รปู ไข-รูปรแี กมขอบขนาน ยาว 10-20 ซม. ยาว 8-16 ซม. ผิวใบเรียบ เกลีย้ ง เน้ือใบหนา ใบแหงสีนํ้าตาล ผิวใบเกลีย้ ง จดุ เดนของเมอ่ื ยดาํ อยูทีม่ ีเน้ือใบหนา แผนใบดา นบน ชอผลหอ ยลงยาวถึง 10 ซม. ผลรปู รี ยาว 2-3 ซม. ปลายมนมตี ่ิง มรี อยกดตามแนวเสน แขนงใบ และใบแหง มสี ดี ํา, ชอ ดอกเพศผู แหลม ไมม กี านผล โคนผลมขี นสนี ้ําตาล ยาวถงึ 5 มม. ผลสกุ สี แยกแขนง ชอยอ ยยาว 5-15 ซม. ตงั้ ขน้ึ ชอ ดอกเพศเมียออก แดง, พบตามปา ดบิ แลงและปา ดิบชน้ื ทว่ั ทุกภาค ยกเวน ภาค เด่ียวหรอื เปนกระจุก หอ ยลงยาว 15-30 ซม. ผลรูปรีปลายแหลม เหนอื ยาว 2-3 ซม. มกี า นผลยาว 5-10 มม. โคนกานไมม ีขน ผลสกุ สี สรรพคุณ แดง ผลแหง สดี ํา, พบตามปา ดิบแลง ปาดิบชื้น และปา ดบิ เขาทว่ั • เถา : แกป วดเม่อื ย บาํ รงุ กาํ ลัง (S3) ประเทศ • ตาํ รับยาโรคประดงเลือด : แกป ระดงเลือด เลอื ดขึน้ มอี าการ สรรพคณุ คนั ตามผวิ หนัง (S2-27) • เถา : แกปวดเมือ่ ย (N1) • ตํารบั ยาแกปวดเม่ือยกลา มเนือ้ -เสนเอ็น/บํารุงกาํ ลัง : แกปวด เม่อื ยกลามเน้ือ-เสนเอน็ บํารุงกําลัง (S2-61) หนาตัดเถาเมอ่ื ยดาํ หนาตดั เถาเม่ือยดูก/เมื่อยแดง

368 เม่าไข่ปลา เม่าสรอ้ ย ชื่อทอ งถ่นิ : เมาไขป ลา (พษิ ณโุ ลก) ชื่อทองถนิ่ : เม็ดขาวสาร (อดุ รธานี), เมา สรอ ย ชือ่ วิทยาศาสตร : Antidesma ghaesembilla Gaertn. (พิษณโุ ลก) ชือ่ วงศ : PHYLLANTHACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Antidesma acidum Retz. ลักษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 15 ม. ตามสว นออน ๆ และชอ ดอกมี ชือ่ วงศ : PHYLLANTHACEAE ขนสั้น ใบเด่ียว รูปรีกวาง ยาว 5-10 ซม. โคนใบมน-เวา ปลายใบ ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถึง 6 ม. ตามสวนออ น ๆ และชอดอกมี มน-มีต่งิ ส้นิ แผน ใบดานลางมขี นประปราย-เกลี้ยง ใบออนรสฝาด ขนส้ันหนาแนน-ประปราย ใบเดี่ยว รปู ร-ี ไขก ลับ ยาว 4-10 ซม. อมเปรยี้ ว กา นใบยาว 1-2 ซม. ชอ ดอกแยกเพศ คลา ยหาง โคนใบรปู ลิ่ม-มน แผนใบดานบนมรี อยกดตามแนวเสนแขนงใบ กระรอก ยาว 3-7 ซม. ชอ ดอกเพศผสู ีครีม ชอผลคลายชอ พรกิ แผน ใบดา นลา งเกลย้ี ง-มีขนประปราย เนอื้ ใบหนา ใบออนรส ไทย ผลยอยทรงกลม กวา ง 5 มม. กา นผลยาว 2 มม. ผลออ นสี เปรี้ยว กา นใบยาว 2-7 มม. บวมหนา ชอดอกแยกเพศ คลา ยหาง เขยี วออ น สกุ สีแดง-ดาํ รสเปร้ียวอมหวานทานได กระรอก ยาว 5-10 ซม. ชอดอกเพศผูส ีเหลืองอมเขยี ว ชอ ผล คลา ยชอ พริกไทย ผลยอ ยทรงกลม กวาง 5 มม. กานผลยาว 2-3 มม. ผลออ นสเี ขียวออ น สกุ สแี ดง-ดาํ รสเปรย้ี วอมหวานทานได สรรพคณุ • ใบ : รกั ษาและบํารงุ สตรหี ลังคลอดบุตร (NE3) • ตาํ รบั ยาแกไขทบั ระดู : แกไขทับระดู (N1-159) สรรพคณุ • ผลสุก : ทานชวยระบาย ถา ยทอ ง; ยอดออนและผลดิบ-สุก : มี รสเปร้ยี วอมหวาน ทานเปนผัก ใชป รุงอาหาร หรอื ทานเปนผล ไม (NE3) • ใบสด : บดเปนยาพอกแผลสด เปนยาสมานแผล และแกบวม บรรเทาความเจ็บปวดจากกระดกู หัก ชาวอาขา และเยาใชร าก และใบหรอื ท้ังตน ตาํ คั้นนา้ํ ทาหรือตม อาบแกอ าการคัน อาการ บวม อกั เสบ ตม ดืม่ เปน ยาบาํ รุงกาํ ลงั ชวยขับปส สาวะ (R18) • ตํารับยาแกไ ขทับระดู : แกไขท บั ระดู (N1-123)

369 เมา่ เหลก็ ยมหอม ชอื่ ทองถิน่ : เมา เหลก็ (ตรงั ) ช่ือทอ งถิ่น : ยมหอม (พษิ ณุโลก) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Diospyros racemosa Roxb. ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Toona ciliata M. Roem. ชือ่ วงศ : EBENACEAE ชอ่ื วงศ : MELIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 20 ม. เปลือกแตกเปนรอ งลกึ ตามยาว ลักษณะเดน : ไมต น สงู ถึง 40 ม. เปลือกแตกสะเก็ดตามแนว สดี ํามีเน้ือแขง็ หนาคลา ยถาน ท่ีปลายยอด กลีบดอก กลบี เล้ียง ยาว ตามสว นออน ๆ มีขนสัน้ ใบประกอบแบบขนนก ใบยอ ยขา ง และผลออ นมขี นสน้ั นมุ ใบเด่ยี ว เรียงสลับ รูปใบหอก-ขอบขนาน ละ 7-15 ใบ เรียงสลบั รูปไข- ใบหอก ยาว 7-16 ซม. โคนเบีย้ ว ยาว 15-25 ซม. แผน ใบหนาคลา ยแผนหนงั เกล้ียง เสนกลางใบ ปลายใบเรยี วแหลม กานใบยอยยาว 1-2 ซม. ชอ ดอกยาวถงึ 50 เปนรองท่ีแผนใบดา นบน กานใบยาว 1-1.5 ซม., ผลทรงกลม ซม. ดอกสขี าว กลีบเล้ยี งและกลบี ดอกมี 5 กลบี ผลรปู รยี าว ยาว กวาง 2.5-5 ซม. ขั่วผลมกี ลีบเลย้ี งติดคา ง 4 แฉก ๆ ยาว 1-1.5 2-3 ซม. ผวิ มีชองอากาศ เม่ือแกแ หง แตกเปน 5 ซกี แกนกลางมี ซม. กลบี เลี้ยงยกขึ้นไมแนบตดิ ผล, พบตามปาดงดบิ ชนื้ ในภาคใต หา เหลี่ยม เมลด็ มีปกท้ังสองดา น สรรพคณุ สรรพคณุ • ตํารบั ยาบํารุงกาํ ลงั : ชว ยบาํ รุงกําลัง (S2-74) • เปลอื ก : แกลม บํารงุ เลือด, หรือใชเขายาตํารบั ยาหอมนวโกฐ (N1) • ราก : ตม น้าํ ดม่ื เปนยาบาํ รุงหัวใจ บํารุงธาตุ ถอนพษิ ผดิ สําแดง แกพิษเบือ่ เมา แกเ มาสรุ า แกไ ขทกุ ชนิด; ใบ : กินเปนยา ถอนพิษเบ่อื เมา ลดความรอน ลน้ิ แข็งกระดาง; เถา : ตม นํ้าดื่ม หรือถอนพิษผิดสําแดง ถอนพษิ ตานซาง (R18) ซาย : แผน ใบดานลาง, ขวา : ฝลของเมา เหลก็ บน : ผลออ น, ลางขวา : ผลแกแ หงแตก

370 ยมหิน ยอดิน ชอื่ ทอ งถิ่น : ยมหนิ (อุดรธานี) ชอ่ื ทองถ่ิน : ยารากเหลอื ง ยอแหยง (พิษณุโลก) ชื่อวิทยาศาสตร : Chukrasia tabularis A. Juss. ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Morinda angustifolia Roxb. ชือ่ วงศ : MELIACEAE var. angustifolia ลักษณะเดน : ไมต น ผลัดใบ สงู ถึง 30 ม. เปลือกแตกเปนรอ งลกึ ชื่อวงศ : RUBIACEAE ตามยาว ตามสว นตา ง ๆ มขี นสนั้ หนานมุ คลา ยกาํ มะหยี่ ใบ ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถึง 4 ม. ตามสว นตาง ๆ เกล้ียง ใบเดีย่ ว ประกอบแบบขนนก 1-2 ชัน้ ใบยอ ยขา งละ 10-15 ใบ รูป เรยี งตรงขา มต้งั ฉาก รปู ใบหอก ยาว 13-25 ซม. โคนใบสอบเรียว ไข-แกมใบหอก ยาว 4-15 ซม. โคนใบเบ้ยี ว ปลายใบหยกั เปนติ่ง ปลายใบเรยี วแหลม กา นใบยาว 5-10 มม. ชอ ดอกเปน กระจุก ส้นั กานใบยอ ยยาว 4-8 มม. ชอดอกตงั้ ข้ึน ยาวถงึ 50 ซม. กลีบ กลม กลบี ดอกสีขาว มี 5 กลีบ เปนหลอดยาว 1.6-3 ซม. ผลคอน ดอกสเี หลอื งออน 5 กลีบ ผลรกี วา ง ยาว 4-5 ซม. ปลายมีจะงอย ขางกลม ยาว 1-1.5 ซม., พบตามปา เบญจพรรณและปาดบิ แลง แหลม เปลอื กแขง็ มีชองอากาศนนู สีนํ้าตาล เม่อื แกแตกเปน 3-5 ที่ระดบั ความสงู 500- 1,000 เมตรจากน้ําทะเล เสีย่ ง เมลด็ มปี ก สรรพคุณ สรรพคณุ • ราก : แกไ ข บาํ รงุ กําลัง; ใบ : แกเชื้อรา (N1) • เปลอื ก : ชว ยสมานแผล รักษาสวิ อกั เสบ (NE3) ซา ย : ผลออน, ขวา : ชอ ดอก

371 ยอปา่ รากยอปา ชอ่ื ทอ งถนิ่ : ยอเถอื่ น (พทั ลุง, ตรัง), ยอปา ยางแดง (อดุ รธาน,ี พิษณุโลก) ชอ่ื ทองถิน่ : ยางแดง (พษิ ณโุ ลก) ชือ่ วิทยาศาสตร : Morinda coreia Buch.-Ham. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Dipterocarpus turbinatus C. F. Gaertn. ชือ่ วงศ : RUBIACEAE ชือ่ วงศ : DIPTEROCARPACEAE ลักษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 15 ม. เปลอื กแตกรองลึกตาม ลกั ษณะเดน : ไมตนไมผ ลดั ใบ สูงถงึ 40 ซม. เปลือกแตกเปน ยาว-ส่เี หลย่ี มหนา ที่ขอก่ิงออนมีหูใบรปู สามเหลย่ี ม ใบเดยี่ ว เรยี ง สะเก็ด เนือ้ ไมม ีน้าํ มันยางกลิ่นหอม ใบรปู ไข- ขอบขนาน ยาว ตรงขามตงั้ ฉาก รูปรี-หอกกลับ ยาว 13-25 ซม. โคนใบสอบเรียว 15–20 ซม. ผวิ ใบเกลีย้ ง ใบแหง มันวาวเปนสนี ้าํ ตาลทองแดง แผน ใบดา นลา งเกลีย้ ง-มีขนสั้นหนานุม กา นใบยาว 1-2 ซม. ชอ ผลกลมรี มี 2 ปกรปู ขอบขนาน, พบตามปา ดงดบิ แลงท่ัวไป ดอกเปนกระจกุ กลม กานชอ ดอกยาว 2-6 ซม. ดอกรูปดอกเขม็ ยกเวนภาคใต กลีบดอกสขี าว 4-5 กลีบ หลอดกลบี ดอกยาว 1-1.5 ซม. ผลก สรรพคณุ ลม-แกมรี ยาว 3-4.5 ซม. ผวิ เรยี บเห็นชองผลยอยรูปหลาย • ยาง : แกป วดฟน (N1) เหลยี่ ม, พบตามปาผลัดใบและชายปา ดงดิบ ในพ้นื ทีด่ นิ ปนทราย • นํ้ามนั จากตน : รกั ษาแผลพพุ อง แผลเปอ ย (NE2) หรือดินลูกรังทวั่ ประเทศ สรรพคุณ • เน้อื ไม : แกโรคดีซาน (N1) • ราก : แกเบาหวาน รักษาโรคกระเพาะ) • ตาํ รับยารกั ษาฝหรอด/ฝอกั เสบเร้อื รงั : รกั ษาฝอกั เสบ ฝเรอื้ รัง ลดการขยายตัวของฝ (“ฝห รอด” เปนภาษาไทยใต คือ ฝทเ่ี ปน ตลอด มีการอักเสบเร้อื รงั ) (S1-01) • ตํารับยารกั ษามดลูกเคลือ่ น/บํารงุ โลหติ : รักษามดลกู เคล่อื น บาํ รุงโลหิต (S2-45)

372 ซา ย : ยอดและกา นใบออนมขี นสขี าว, ขวา : การขุดเจาะน้ํามัน ยางแดง ยางนา ยางนา ช่อื ทองถ่ิน : ยาง ยางนา (ตรัง, อุดรธานี) • เปลือก : ชว ยฟอกโลหติ แกปวดขอ แกต บั อักเสบ (NE3) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Dipterocarpus alatus Roxb. ex G. Don • ตาํ รบั ยารกั ษากลาก/เกล้อื น/สงั คงั /ตกขาว : รักษาโรคผวิ หนัง ชื่อวงศ : DIPTEROCARPACEAE จากเช้อื รา เชน กลาก เกลอ้ื น สังคงั ตกขาว แกอ าการคนั ท่ี ลกั ษณะเดน : ไมตน ไมผลดั ใบ สูงถงึ 50 ซม. เปลอื กแตกเปน ผิวหนังเร้ือรัง ผดผืน่ คนั (S1-17) สะเก็ด เนื้อไมม ีนา้ํ มันยางกลนิ่ หอม ใบรูปไข-ขอบขนาน ยาว • ตํารับยารักษาโรคเหงือกและฟน : รกั ษาโรคเหงอื กและฟน 15–25 ซม. ผวิ ใบดานลางและกานใบมขี นนมุ หนาแนน ผลก (S2-88) ลม-รูปไข ยาว 2–3 ซม. มีครีบตามแนวยาว 5 ครีบ มี 2 ปกรปู ขอบขนาน, พบตามปาดงดิบในเขตทีร่ าบน้ําทว มถึงหรือในหุบเขา ทว่ั ประเทศ สรรพคณุ • เปลือก : ตมนํ้าดมื่ เปน ยาบํารงุ รา งกาย ฟอกเลือด บาํ รงุ โลหติ แกต ับอักเสบ และใชท าถนู วดขณะรอน ๆ เปน ยาแกป วดตาม ขอ; เมลด็ และใบ : มีรสฝาดรอน ตมใสเกลอื ใชอ มแกปวดฟน ฟนโยกคลอน, น้าํ มันยาง 1 สว น ผสมกบั แอลกอฮอลกนิ 2 สว น แลวนาํ มารบั ประทาน (R67) ยางมนั หมู ชอ่ื ทองถนิ่ : ยาง (ตรัง) ช่อื วิทยาศาสตร : Dipterocarpus kerrii King ชอ่ื วงศ : DIPTEROCARPACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต นไมผ ลดั ใบ สงู ถึง 50 ซม. เปลอื กแตกเปน สะเกด็ เน้อื ไมม ีน้าํ มนั ยางกลิน่ หอม ทยี่ อดมหี ใู บรูปเรียวโคง ก่ิง ออน กา นใบ และผิวใบเกลย้ี ง ใบรูปรี ยาว 9–15 ซม. ใบแหง สี นาํ้ ตาลทองแดง ผลกลมแบน มี 2 ปกรูปขอบขนาน , พบตาม ปา ดงดิบชืน้ ในเขตภาคใต

373 ยางมนั หมู ยางยงู สรรพคุณ ซม. ผิวใบและก่ิงออนเกลี้ยง ผลรูปขอบขนาน ยาว 4–5 ซม • ตาํ รบั ยารักษากลาก/เกลอื้ น/สังคัง/ตกขาว : รกั ษาโรคผวิ หนัง มีครีบตามแนวยาว 5 ครีบ ผลมี 2 ปกรปู ขอบขนาน, พบตาม จากเชอ้ื รา เชน กลาก เกล้อื น สงั คัง ตกขาว แกอ าการคันที่ ปา ดงดบิ ช้ืนในเขตภาคใต ผวิ หนังเร้ือรัง ผดผ่นื คนั (S1-17) สรรพคุณ • ตาํ รบั ยารักษาโรคเหงือกและฟน : รกั ษาโรคเหงือกและฟน • ตํารับยารักษากลาก/เกลื้อน/สังคงั /ตกขาว : รักษาโรคผวิ หนงั (S2-88) จากเชือ้ รา เชน กลาก เกลือ้ น สงั คัง ตกขาว แกอ าการคันที่ ผวิ หนังเร้อื รัง ผดผืน่ คนั (S1-17) ยางยงู • ตํารับยารกั ษาโรคเหงอื กและฟน : รักษาโรคเหงอื กและฟน ชื่อทอ งถิ่น : - (S2-88) ชื่อวิทยาศาสตร : Dipterocarpus grandiflorus (Blanco) Blanco ชอื่ วงศ : DIPTEROCARPACEAE ลักษณะเดน : ไมตน ไมผ ลัดใบ สูงถึง 40 ซม. เปลือกเรยี บ-แตก สะเก็ดใหญ เนอ้ื ไมม ีนํ้ามันยางกล่ินหอม ใบรปู ไข ยาว 10–25

374 ยางวาด ย่านขลง ชือ่ ทอ งถ่นิ : ยาง (พัทลงุ ) ชื่อทอ งถน่ิ : ขลง ยา นขลง (ตรงั ) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Dipterocarpus chartaceus Symington ชื่อวทิ ยาศาสตร : Coptosapelta flavescens Korth. ชื่อวงศ : DIPTEROCARPACEAE ชือ่ วงศ : RUBIACEAE ลักษณะเดน : ไมต นไมผลดั ใบ สูงถงึ 40 ซม. เปลอื กแตกสะเกด็ ลักษณะเดน : ไมเ ถาเนอ้ื แขง็ ยาวถงึ 20 ม. ตามสว นออน ๆ มี หรอื รองตื้นตามแนวยาว เน้ือไมมนี า้ํ มันยางกล่นิ หอม กิ่งออนและ ขนสั้น ใบเดยี่ ว เรยี งตรงขา ม รปู ร-ี ไขกลับ ยาว 6-13 ซม. ปลาย กา นใบมขี นส้นั ใบรูปไข- รี ยาว 8–13 ซม. ผวิ ใบเกลย้ี ง ผลรปู ใบหยักเปน ติง่ เรียวแหลม กานใบยาว 1 ซม. ชอดอกออกท่ีซอก กลมรี มี 2 ปกรูปขอบขนาน, พบตามปา ดงดิบในเขตทีร่ าบใกล ใบใกลปลายก่งิ และปลายก่งิ ชอยาวถงึ 7 ซม. กลีบดอกสขี าว-สี ชายทะเลและปา ชายหาดในภาคใต ครมี เปน หลอดยาว 1-1.3 ซม. ปลายแยก 5 แฉก รปู แถบ ยาว 1 สรรพคุณ ซม. คลายดอกเข็ม กลีบเล้ยี งตดิ ทน ผลทรงกลม เกลี้ยง เมื่อแก • ตาํ รับยารกั ษากลาก/เกลอ้ื น/สงั คัง/ตกขาว : รักษาโรคผิวหนัง แหง แตกเปน 2 พู เมล็ดจาํ นวนมาก มีปก , พบทีพ่ มา ลาว จากเชื้อรา เชน กลาก เกลือ้ น สังคัง ตกขาว แกอ าการคนั ที่ เวยี ดนาม และภูมภิ าคมาเลเซยี ในไทยพบทัว่ ไปตามชายปา ดงดิบ ผิวหนงั เรื้อรงั ผดผ่นื คนั (S1-17) ในระดับความสงู ต่ํา ๆ จนถงึ ประมาณ 900 ม. • ตาํ รบั ยารกั ษาโรคเหงอื กและฟน : รักษาโรคเหงือกและฟน สรรพคณุ (S2-88) • ราก : รกั ษาโรคมะเร็ง (S1) • ราก : ยาถา ยพยาธติ วั กลมทอ่ี ยตู ามผิวหนงั เชน พยาธิตัวจ๊ีด (S2) เถาของยานขลงทีข่ ัดเปลือกออกแลว

375 ย่านนมควาย ชอื่ ทองถนิ่ : กลวยมสุ ัง กลว ยหมสู ัง (ตรัง, พัทลงุ ) หนา ตดั เถายานนมควาย ชื่อวทิ ยาศาสตร : Uvaria grandiflora Roxb. ex Hornem. ย่านปด var. grandiflora ชอ่ื ทองถ่ิน : เถามหาพลงั (สระแกว) ชือ่ วงศ : ANNONACEAE ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Stephania japonica ลักษณะเดน : ไมเถาเน้อื แขง็ ยาวถงึ 30 ม. เปลอื กมรี อยปริแตก (Thunb.) Miers var. discolor (Blume) Forman ตามแนวยาว ตามสวนตาง ๆ มขี นสน้ั นมุ สนี ํ้าตาลแดง มีชอ ง ช่อื วงศ : MENIISPERMACEAE อากาศ ใบเดี่ยว เรียงสลบั รปู ขอบขนาน-ไขก ลับ ยาว 12-23 ซม. ลักษณะเดน : ไมเ ถาเนือ้ ออน เถามีนํ้ายางใส ไมม หี วั ใตด ินชัดเจน มเี สนแขนงใบขางละ 14-17 เสน ดอกเด่ียว กลบี ดอกสีแดง 6 ใบรปู หวั ใจ แผนใบดานลา งและกิง่ ออ นมีขนสน้ั หยิกงอหนาแนน กลีบ รูปขอบขนาน ดอกบานกวา ง 8-10 ซม. เกสรสีครีม ผลรปู กานใบติดแบบใบบวั , พบตามชายปาดงดบิ ทว่ั ประเทศ ทรงกระบอก ยาว 6-8 ซม. ผิวขรุขระ ติดเปนกลุม ถึง 30 ผล/ สรรพคณุ กลมุ ผลสุกสีเหลือง • เปลอื ก : บํารงุ กําลัง (E2) สรรพคุณ • ทั้ง 5 : บํารงุ โลหติ (S3) • ตํารบั ยาบํารุงกําลัง : ชวยบาํ รงุ กาํ ลัง (S2-74)

376 ย่านเอน็ ดานในของผลยา นเอ็น ช่ือทองถนิ่ : ยา นเอน็ เถาเอ็น (ตรงั ) ยายกงั้ เลก็ ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Ipomoea rubens Choisy ชอ่ื ทอ งถ่ิน : พญาวานร (ตรัง) ชือ่ วงศ : CONVOLVULACEAE ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Justicia grossa C. B. Clarke ลักษณะเดน : ไมเ ถาลมลกุ ยาวถึง 15 ม. เถากลม ตามสว นตาง ช่ือวงศ : ACANTHACEAE ๆ มขี นสน้ั นุม สขี าว ยอดออนมีนํา้ ยางสขี าว ใบเด่ยี ว เรียงสลบั รูป ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถึง 2 ม. ตามสวนออน ๆ และชอ ดอกมี หัวใจ-คอนขางกลม ยาว 12-20 ซม. โคนใบเวา ลกึ มีเสนแขนงใบ ขนสั้น ตามขอ บวม ใบเด่ียว เรยี งตรงขามต้ังฉาก รปู ใบหอก-รี ออกโคนใบ 3-4 คู กา นใบยาว 10-20 ซม. ดอกรปู แตร สชี มพอู ม แคบ ยาว 9-17 ซม. ใบแกผวิ เกลย้ี ง ผิวใบดา นบนเปน มนั เงาและ มวงคลายดอกผักบงุ บานกวาง 6-8 ซม. ผลมีกลบี เลี้ยงหนา 5 มีเสน กลางใบและเสน แขนงใบนนู กา นใบยาว 1-3 ซม. ชอ ดอก กลบี หุมเปนรูปหยดนํา้ ยาว 4 ซม. ผลกลม กวา ง 1.5 ซม. มี ออกท่ีปลายกิ่งตงั้ ข้ึน ยาวถึง 17 ซม. ดอกยอ ยออกรอบขอ กลีบ เมลด็ อยูภายใน ดอกสีเขยี วอมขาว ยาว 1.2-1.5 ซม. ปลายกลบี แยก 2 แฉกบน สรรพคุณ และ 3 แฉกลา ง ดานใบมจี ุดสมี วง ใบประดับรูปไขยาวถึง 8 มม. • ตํารับยาขับเสมหะในลาํ คอ-อก/แกโรคหอบหดื : ชวยขบั เสมหะในลําคอ-อก แกห อบหืด (S2-08) • ตาํ รบั ยาโรคอัมพาตระยะแรก : แกอาการก่ึงอมั พาตหรือ อมั พาตระยะแรก กลามเน้ือออ นแรง เดนิ ยืนไมปกติ เหน็บชา (S2-24) • ตํารับยาปรบั ธาต/ุ ปวดเมอื่ ย/ปวดขอ -เอน็ : ชว ยปรบั ธาตุ แก ปวดเมอื่ ย ปวดเขา-ขอ-เอน็ แกเ อน็ พกิ าร (S2-26) • ตํารับยาแกป วดเม่อื ยเสนเอน็ : แกป วดเมื่อยตามเสน เอน็ เสน เอน็ อกั เสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ-อมั พาต (S2-31) • ตาํ รบั ยาโรคอมั พฤกษ-อัมพาต : รกั ษาอัมพฤกษ-อัมพาต (S2-33) • ตาํ รบั ยาแกป วดเมื่อย/ชาตามปลายมอื -เทา : แกปวดเมื่อย ตามรางกาย แกอ าการชาตามปลายมือ ปลายเทา (S2-36) • ตาํ รับยาซอ มแซม/เสริมสรา งเสน เอ็นพกิ าร : ชว ยซอ มแซม และเสริมสรา งเสน เอน็ ทพี่ กิ าร (S2-53) • ตํารบั ยารักษากระดกู ทบั เสน : รักษาอาการกระดกู ทับเสน (S2-66)

377 ดอกของยายกงั้ เลก็ สรรพคุณ • ใบและยอดออ น : แกปวดเมือ่ ย ลดความดนั โลหติ สูง รกั ษา ระบบประสาท ขบั ปสสาวะ (S2) รกฟา้ บน : ผลของรกฟา , ลา ง : เปลอื กตนอายมุ าก ชอ่ื ทองถ่ิน : เซอื ก (อุดรธานี) สรรพคณุ ชอ่ื วิทยาศาสตร : Terminalia alata B. Heyne ex Roth • เปลอื ก : แกทองเสยี แกอาเจยี น บํารุงหวั ใจ ลดความดันโลหติ ช่อื วงศ : COMBRETACEAE ลา งบาดแผล ชวยฆา เช้ือ และสมานแผล (NE3) ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สงู ถงึ 35 ม. เปลือกแตกเปนรอ ง • แกน ปุม หรือปมทล่ี ําตน และผล : แกคุดทะราด แกเสมหะ แก ลึก-สะเก็ดรปู สเ่ี หลี่ยมเมื่ออายุมาก ใบเดยี่ ว เรยี งตรงขาม-เกือบ โลหติ แกก าํ เดา แกรดิ สีดวงทวารหนกั (ทําใหห ัวริดสีดวงแหง) ตรงขาม รูปรี-ขอบขนาน ยาว 15-23 ซม. โคนใบและปลายใบมน แกไ ขท บั ระดู บํารุงโลหติ (R7) แผนใบดานลางเกลี้ยง-มีขนหนาแนน และทีเ่ สน กลางใบใกลโ คนมี ตอมหูด 1 คู กา นใบยาว 7-12 มม. ชอดอกคลายหางกระรอก ยาวถงึ 15 ซม. สเี หลืองอมเขียว ผลรูปขอบขนานแกมรี ยาว 4-6 ซม. มปี กบิดเปนคล่ืนตามแนวยาว 5 ปก

378 รสสคุ นธ์ ชือ่ ทองถ่นิ : เครอื เขาไฟ (พิษณโุ ลก), เชอื กเขาไฟ ปดคาย (ตรงั ), รสสุคนธ ลิ้นแรด ลิ้นเสือ (สระแกว ) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Tetracera loureiri (Finet & Gagnep.) Pierre ex Craib ชอ่ื วงศ : DILLENIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเน้ือแข็ง ยาวถึง 30 ม. เปลือกลอกแผน บาง-แตกสะเกด็ ส่ีเหล่ยี มบางในเถาอายุมาก ตามกงิ่ แผนใบมขี น สน้ั สากคาย ใบเดยี่ ว เรียงเวยี น รปู รี-ไขกลบั ยาว 6-15 ซม. ขอบ ใบจกั ฟนเล่อื ย โคนใบสอบ กานใบยาว 0.5-1 ซม. โคนกานโอบ กงิ่ ชอ ดอกยาวถงึ 20 ซม. กลบี เลย้ี งและกลบี ดอกอยา งละ 5 กลบี กลีบดอกและเกสรเพศผสู ขี าว ผลรปู รยี าว 7-10 มม. ปลาย เปน จะงอยแหลม ตดิ 3 ผล/กลมุ ซา ย : เปลือกของเถาอายุมาก, ขวา : หนา ตดั เถา สรรพคุณ • เถาหรอื ราก : รักษาอาการปวดไขขอ ปวดหวั เขา (E2) • เถา : แกตกขาว (N1) • ดอก : บํารุงหวั ใจ แกว งิ เวยี น ใชเขา ตํารบั ยาหอม (NE3-235) • ตาํ รบั ยาแกปวดเมือ่ ย-กระดกู ทับเสน : แกป วดหลัง ปวดเอว ปวดไขขอ ปวดกระดกู แกก ระดกู ทบั เสน บาํ รงุ ธาตุ (E2-216) • ตาํ รบั ยาขบั นว่ิ ในไต-ทางเดินปส สาวะ : ชวยขับนิว่ ในไต และ ทางเดนิ ปส สาวะ (S2-13) ระงบั พิษ กางปลาแดง สมเสรจ็ ระงับ ระงับพิษ (ตรงั , พัทลงุ ) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Breynia glauca Craib ชือ่ วงศ : PHYLLANTHACEAE ลักษณะเดน : ไมพุม สงู ถึง 5 ม. ตามสว นตา ง ๆ เกล้ียง ใบเด่ยี ว เรยี งสลับระนาบเดยี ว รปู ร-ี ไขก วาง ยาว 3.3-7.5 ซม. แผนใบ ดา นลา งมีนวลเหน็ ชดั เนอื้ ใบบางออนนุม กา นใบยาว 3-5 มม. ดอกแยกเพศ ออกเปนกระจกุ ตามซอกใบ ดอกเพศเมียอยูดา นบน กงิ่ ดอกเพศผอู ยใู ตก่ิง ผลออกเด่ียว ๆ ทรงกลม กวาง 6.5-8 มม. กา นผลยาว 5-8 มม. สุกสีแดง มีกลีบเลี้ยง 6 กลบี ติดท่ีขวั่ ผล สรรพคณุ • ราก : บาํ รงุ โลหติ (S3) • ตํารบั ยาแกองคชาตตายไมเ กิน 3 ป : แกองคชาตตายไมเกนิ 3 ป บํารุงองคชาต บาํ รุงกาํ ลงั (S1-40) • ตํารบั ยาไขอสี ุกอีใส : แกโรคอสี ุกอีใส หรือไขสุกใส (S2-38) บน : ชอดอก, กลาง : ขนสากคายบนผิวใบ, ลา ง : ผลออ น

379 แผน ใบดานลางของระงบั พษิ ระย่อม รากของระยอม ชื่อทองถนิ่ : ระยอ ม (พษิ ณโุ ลก), ระยอ มเลก็ รงั (อดุ รธานี) ชือ่ ทอ งถ่ิน : รัง ฮัง (อดุ รธาน)ี ชื่อวิทยาศาสตร : Rauvolfia serpentina (L.) Benth. ex ชื่อวทิ ยาศาสตร : Shorea siamensis Miq. Kurz ชื่อวงศ : DIPTEROCARPACEAE ช่อื วงศ : APOCYNACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สูงถงึ 30 ม. เปลอื กแตกรอ งลึกตาม ลักษณะเดน : ไมพ มุ เต้ยี สูงถึง 40 ซม. มีเหงา ใตด นิ ตามสว นท่มี ี ยาว ตามกิ่งออ น กา นใบ แผน ใบและชอ ดอกมขี นสนั้ -เกลีย้ ง ใบ ชีวติ มนี า้ํ ยางสีขาวขนุ ตามกิง่ ออ น ใบ ชอดอกและผลเกลยี้ ง ใบ เดย่ี ว เรียงเวยี น รปู ไข- แกมรปู ขอบขนาน ยาว 8-20 ซม. โคนใบ เดี่ยว เรียงตรงขา มหรือรอบขอ มี 2-3 ใบ/ขอ รปู ร-ี หอกกลบั ยาว เวาลึก กานใบยาว 4-9 ซม. ใบกอ นรวงสสี ม -แดง กลบี เลย้ี งและ 10-25 ซม. ชอดอกเปนกระจกุ หนาแนนท่ีปลายกงิ่ มีกา นชอยาว กลีบดอกอยางละ 5 กลีบ กลบี ดอกสเี หลอื ง เรยี งซอ นกันมโี คน 4-10 ซม. หลอดกลีบดอกสีชมพู ยาว 2 ซม. กลีบดอกสขี าว 5 ปองคลา ยทรงหมอ ดนิ เผา ผลมปี กรูปหอกกลับ ยาวถงึ 9 ซม. มี กลบี ผลออกเปนคู รปู ไข ยาว 1 ซม. โคนผลเชอ่ื มตดิ กนั สุกสดี าํ ปกยาว 3 ปก และปก สัน้ 2 ปก ผลรูปไข ยาว 2 ซม. สรรพคุณ • ราก : แกโ รคเบาหวาน แกไข (N1) • ราก : แกปวด แกไขตวั รอ น เปน ยากลอ มประสาทชว ยใหน อน หลบั (NE3) • ตาํ รบั ยาโรคอัมพฤกษ- อมั พาต : รกั ษาอมั พฤกษ- อัมพาต (S2-32) • ตํารบั ยาโรคความดนั โลหิต : ชวยลดความดนั โลหิตสงู (S2-39) • ตาํ รับยาแกน ํ้านมแหง /ขบั นํ้านม : แกน้ํานมแหง ชว ยขับ นา้ํ นมในสตรหี ลงั คลอด (S3-50)

380 สรรพคณุ ดา นในสีเหลอื ง-อมนํ้าตาล ผลเปนแทง ยาว 4-5 ซม. โคนกลม • เปลือก : แกนํ้าเหลอื งเสยี (NE3) ปอ ง แหง แตก 2 ซีกตามยาว, พบตามชายปา ดงดบิ ท่วั ประเทศ • ราก : ตม น้ําดื่มเปนยาแกอ าการปวดทอง อาหารไมย อย แก คลายกบั สรอยอินทนลิ (Thu_gra) แตส รอ ยอินทนลิ แผนใบดา น อาเจียน และอาการแพทอ ง (R18) ลางมีขน และขอบใบชว งโคนจัก 1-3 พู • ตาํ รบั ยาโรคลมชกั : แกโ รคลมชกั (N1-200) สรรพคณุ • แกพษิ เบือ่ เห็ด ลางพิษสารเคมี ยาฆา หญา ยาฆา แมลงทเ่ี ขา สู รา งกาย แกอ าการเมาคา ง, ชวยฟอกโลหติ แกไข แกร อ นใน รักษาโรคเบาหวาน (NE3) • ใบ เถา หรอื ราก : ขบั พิษจากสารเคมี หรอื แกอาการเมาสุรา (S3) • ใบ : ตมนาํ้ ดม่ื ขับปสสาวะ หรอื ใชส ดตาํ พอกรักษาผน่ื คันแพ ลมพษิ (N1) • ตํารบั ยาโรคเบาหวาน/ลดน้ําตาลในเลือด : รกั ษาเบาหวาน ลดนํ้าตาลในเลือด แกม ือเทา ชา (NE3-253) • ตาํ รบั ยาแกพษิ กินผดิ สาํ แดง : แกพษิ กินผดิ สําแดง กนิ ของ แสลง (S3-35) บน : ผลจวนแกของรัง, ซา ย : ใบใกลรวง, ขวา : ดอก รางจดื ชือ่ ทอ งถ่นิ : รางจืด (พัทลุง, ตรัง, อุดรธาน,ี พษิ ณโุ ลก) ชื่อวิทยาศาสตร : Thunbergia laurifolia Lindl. ชือ่ วงศ : ACANTHACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลม ลุก ยาวถึง 20 ม. ตามขอ บวม ตามสวน ตา ง ๆ เกลีย้ ง ใบเดี่ยว เรยี งตรงขาม รปู ไข- แกมใบหอก ยาว 7-18 ซม. ขอบจกั ซฟ่ี น ต้นื หาง ๆ โคนใบมน-ตดั มเี สน แขนงใบ ออกจากโคน 1 คู ชอ ดอกแบบชอ กระจะ กลีบเลย้ี งสนี ํา้ ตาลอม เขียว แยก 2 แฉก กลีบดอกเปน หลอดรปู แตร สมี วงอมน้าํ เงนิ -สี ขาว หลอดยาว 3-4 ซม. ปลายแยก 5 แฉก บานกวาง 6-7 ซม.

381 รางแดง ซาย : แกนของเถาอายมุ าก, ขวา : เปลอื กของเถาอายุมาก ช่ือทองถน่ิ : คนทดี ํา (ตรัง), เครอื ปลอก (อดุ รธาน)ี , เถารางแดง เถาวัลยเ หลก็ (สระแกว ), รางแดง (พิษณุโลก) ชอื่ วิทยาศาสตร : Ventilago denticulata Willd. ช่ือวงศ : RHAMNACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนอ้ื แข็ง ยาวถงึ 30 ม. ตามกงิ่ ออ นและชอ ดอกมีขนสน้ั เถามลี ายตามแนวยาว เถาอายมุ ากแตกเปน รองตน้ื แกมรางแหต ามแนวยาว ใบเดยี่ ว เรียงสลบั รูปใบหอก-ขอบ ขนาน ยาว 9–17 ซม. มเี สนใบยอยเรยี งตามแนวขวาง และผลมี ปกแบนแถบ ยาว 4–6 ซม. ติดเมลด็ กลมทป่ี ลายดา นหนึ่ง, มี ลักษณะคลา ยเครือปลอก (Ven_har) แตรางแดงมีจุดตางที่มีขอบ ใบหยกั ซฟ่ี น หรือจักฟน เลอ่ื ย, แกนของเถาอายุมากมักจะพบแกน ไมสดี ําไดเ หมือนกับเครอื ปลอก ทําใหบ างคนเรียกวา คนทีดํา สรรพคุณ • ทั้ง 5 : แกป วดเมือ่ ย ขบั ปส สาวะ (E2) • เถา : แกก ษยั บํารงุ ไต (N1) • เถา : ยาอายุวัฒนะ บํารุงกาํ ลงั (NE3) • ตํารับยาโรคความดนั โลหิต : ชวยลดความดันโลหิตสูง (S2-39) • ตํารบั ยาบาํ รงุ กาํ ลัง/ชูกาํ ลงั : ชว ยบาํ รงุ กําลงั ชกู ําลังใหมี เรีย่ วแรงทาํ งาน (S2-59) • ตาํ รับยาแกปวดเม่ือยกลา มเนือ้ -เสน เอ็น/บํารงุ กําลงั : แกป วด เม่ือยกลา มเนื้อ-เสน เอ็น บาํ รงุ กําลงั (S2-61) ผลแกข องรางแดง ราชครดู าํ ช่ือทอ งถน่ิ : ชิงดอกเดยี ว (ตรัง) ชื่อวิทยาศาสตร : Goniothalamus macrophyllus (Blume) Hook. f. & Thomson ชอ่ื วงศ : ANNONACEAE ลักษณะเดน : ไมพุม สูงถึง 7 ม. ตามสวนออ น ๆ มีขนส้นั หนา แนน สนี ้าํ ตาล ใบเดีย่ ว เรียงสลับระนาบเดยี ว รูปขอบขนาน-หอก กลบั ยาว 17-35 ซม. เสน แขนงใบในแตล ะขาง 14-25 เสน เปน รอยกดที่ดานบนแผน ใบ ปลายเสนวง่ิ ไปจรดกันใกลข อบใบ กาน ใบยาว 1.5-3 ซม. อวบหนา ดอกเดี่ยว ออกตามลาํ ตน และกง่ิ ใหญ กลบี เล้ียง 3 กลบี สนี ้ําตาล กลีบดอกสเี ขยี ว 6 กลีบ เรียงตวั คลา ยรปู ไขป ลายแหลม ยาว 3-4 ซม. เนอ้ื หนา ผลรูปรี ยาว 2 ซม. ปลายมีตง่ิ แหลม ติดมากถึง 17 ผล/กลมุ , พบตามปาดงดบิ ช้ืน ในภาคใต สรรพคุณ • ตํารับยาโรคภูมิแพ : แกโ รคภมู แิ พ (S2-19) • ตํารบั ยาแกปวดเมอ่ื ย/ชาตามปลายมือ-เทา : แกปวดเม่ือย ตามรา งกาย แกอาการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-36)

382 • ตาํ รับยารักษามดลูกเคลื่อน/บาํ รุงโลหิต : รกั ษามดลกู เคลอ่ื น บํารงุ โลหิต (S2-45) • ตาํ รบั ยาบาํ รงุ กาํ ลัง/ชูกาํ ลัง : ชว ยบาํ รงุ กําลงั ชูกาํ ลงั ใหมี เรีย่ วแรงทํางาน (S2-59) • ตํารับยาบํารุงรกั ษามดลกู : ชวยบํารงุ รักษามดลูก บาํ รุงสตรี หลังคลอด มดลกู พกิ าร (S2-60) • ตาํ รบั ยาแกป วดเมื่อยกลามเนอื้ -เสนเอน็ /บํารงุ กําลงั : แกปวด เมือ่ ยกลา มเน้อื -เสนเอน็ บํารุงกําลงั (S2-61) ผลออนของราชครดู ํา ผลและกา นชอผล ราชดดั สรรพคุณ ชื่อทอ งถิน่ : ราชดัด (พทั ลุง, ตรงั ) • ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกค ลื่นเหียนอาเจยี น วิงเวียน ลมจกุ ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Brucea javanica (L.) Merr. แนนในอก แกล มปลายไข แกอาการสะบัดรอ นสะบดั หนาว ชื่อวงศ : SIMAROUBACEAE หรอื ครน่ั เนื้อคร่ันตวั รอนวบู วาบเหมือนจะเปนไข บํารงุ ลักษณะเดน : ไมพ ุม สูงไดถงึ 2 ม. ตามก่งิ แกนใบ กานใบ แผน ประสาท (S3-01) ใบ และชอ ดอกมขี นสน้ั หนาแนน ใบประกอบขนนกปลายคี่ ยาว ถงึ 35 ซม. ใบยอย 7-15 ใบ เรียงตรงขาม-สลับ รปู ไขก วา ง-แกม ขอบขนาน ยาว 3.5-10 ซม. ขอบใบจักฟน เลื่อย ชอดอกตัง้ ข้นึ ยาวถึง 33 ซม. ดอกสีขาวอมเขียว-สแี ดงเขม ผลรปู ไข ยาว 6 มม. ติด 1-4 ผล/กระจกุ , สวนตาง ๆ มรี สขม

383 ราชพฤกษ์ เปลือกลาํ ตน ราชพฤกษ ช่อื ทอ งถิ่น : คูน (พิษณโุ ลก), ราชพฤกษ คนู (ตรงั , ราม พัทลงุ ) ชือ่ ทองถ่ิน : พิลงั กาสา (ตรัง), พิลงั กาสา ราม ชอ่ื วิทยาศาสตร : Cassia fistula L. (พทั ลงุ ) ชื่อวงศ : FABACEAE ชื่อวทิ ยาศาสตร : Ardisia elliptica Thunb. ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สูงถงึ 20 ม. เปลอื กสขี าว ชือ่ วงศ : PRIMULACEAE เรียบ-แตกสะเกด็ ขนาดเล็ก ตามสว นออน ๆ มขี นสั้น ใบประกอบ ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถงึ 4 ม. ตามสวนตา ง ๆ เกลยี้ ง รอยตอ ขนนกปลายคู ยาว 30-40 ซม. ใบยอ ย 6-12 ใบ เรียงตรงขาม รูป ระหวางกิง่ กบั ลาํ ตน บวม ใบเดยี่ ว เรียงเวยี น รูปไขก ลับ-รี ยาว ไข- รี ยาว 7-15 ซม. ชอดอกหอ ยลง ยาว 20-60 ซม. กลบี ดอกสี 6-13 ซม. ขอบใบเรียบ แผน ใบเนื้อหนา ดา นลา งมจี ดุ สีเขม เหลือง 5 กลีบ ผลแบบฝกเปนแทงกลมยาว 30-60 ซม. หนา 2 กระจาย เสน แขนงใบไมช ัดเจน ชอดอกหอยลง ยาวถึง 5 ซม. ซม. ผวิ เกล้ียง แกสีดาํ อมนาํ้ ตาล เมล็ดรูปรีแบน มีเน้อื สดี าํ หมุ มี กลบี เล้ียงและกลบี ดอก 5 กลีบ กลบี ดอกสีชมพู ผลกลมแบน กลิ่นเหม็นฉนุ กวา ง 6 มม. สุกสแี ดง-ดํา สรรพคุณ สรรพคณุ • เนือ้ หมุ เมล็ดสดี ํา : ยาถา ย; ใบ : แกช ้ําใน (N1) • ตาํ รับยาโรคไมเกรน/วงิ เวยี นศีรษะ : แกโรคไมเกรน แกวิง • ตาํ รับยาถาย : ยาถา ย ยาระบาย แกทอ งผูก แกจกุ เสียดแนน เวยี นศีรษะ (S2-21) ทอง (S1-20) • ตาํ รบั ยารักษาตอมลูกหมากโต : แกตอ มลูกหมากโต (S2-48) • ตํารับยาขับเสมหะ : ชว ยขับเสมหะในอกและลาํ คอ (S2-05) • ตํารับยาไขร อ นในกระหายนาํ้ /ทอ งเสยี แบบมีไข : แกไ ขร อน • ตํารับยาแกไ ขตวั รอ น : แกไข ตัวรอน ไขเ ปลยี่ นฤดู (S2-17) ในกระหายนา้ํ แกทองเสยี แบบมีไข แกไ ขอ าเจยี น แกไ ขนอนไม • ตาํ รบั ยาวัยทอง : รักษาอาการวัยทอง รักษาเลือดลมใหเ ปน หลับ (S3-47) ปกติ (S2-25) • ตํารบั ยาปรบั ธาต/ุ ปวดเมื่อย/ปวดขอ-เอน็ : ชวยปรับธาตุ แก ปวดเมอื่ ย ปวดเขา-ขอ -เอน็ แกเอ็นพิการ (S2-26) • ตาํ รับยาแกป วดเมอื่ ยเสน เอ็น : แกป วดเม่อื ยตามเสนเอ็น เสน เอ็นอกั เสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ-อัมพาต (S2-31) • ตาํ รับยาลา งโรคกอนการรกั ษาโรคระบบเสน เอน็ : ชวยชาํ ระ ลา งระบบภายในรางกายกอ นการรักษาโรคที่เก่ยี วกับระบบเสน เอน็ อัมพฤกษ อมั พาต (S2-55) • ตํารบั ยาแกทองผกู : แกทอ งผกู ชวยระบายทอง (S3-37) • ตํารับยาแกป ลายไข (ไขระยะปลาย) : แกป ลายไข (ไขใ นระยะ ปลาย : เปนไขตวั รอ น ไขกาฬ ไขก ําเดา มาแลว หลายวัน ชวย ทําใหห ายไขเ ร็วข้ึน ชว ยแกธ าตุ คมุ ธาตุใหสมดลุ เปนยาระบาย ออน ๆ และชวยใหเจรญิ อาหาร) (S3-45) เนื้อในของฝกสดี าํ

384 ปลายของดอกตมู สีขาว กา นดอกยอ ยยาว 15–25 มม. สรรพคุณ • เหงา หรือเมลด็ : บํารงุ หวั ใจ แกว ิงเวยี น (E2) • เหงา หรือเมลด็ : ขับลมในลําไส ชวยยอ ยอาหาร (NE2) • ตํารับยาโรคริดสดี วงทวาร ชนดิ เลอื ดออก : รกั ษาโรคริดสดี วง ทวาร ชนดิ มเี ลอื ดออก (S2-40) • ตํารับยาโรครดิ สดี วงทวาร : แกริดสีดวงทวาร (S2-41) • ตาํ รับยาแกน ้ํานมแหง /ขับนํา้ นม : แกน ํ้านมแหง ชว ยขับ นํา้ นมในสตรหี ลงั คลอด (S3-50) เมลด็ แหง ของราม/พลิ งั กาสา ผลสกุ และเมลด็ ของเรวใหญ เร่วใหญ่ ชอื่ ทองถน่ิ : ขา คม (อุดรธาน,ี สระแกว), เรว (พทั ลงุ ), เรว เรวใหญ (ตรัง) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Alpinia mutica Roxb. var. nobilis (Ridl.) I. M. Turner ชื่อวงศ : ZINGIBERACEAE ลักษณะเดน : ไมลมลุกมเี หงาใตดิน ใบประกอบแบบขนนก สงู 2–3 ม. มใี บยอยขา งละ 3-5 ใบ รปู ใบหอก ยาว 30–70 ซม. ชอ ดอก กา นใบ และแผน ใบดา นลา งมขี นส้นั นมุ ชอ ดอกออกที่ปลาย ใบ กลีบเลี้ยงกลบี ดอกสีขาว ผลทรงกลมกวาง 1.5–2 ซม. มีขน หนาแนน คลา ยกบั ขา ปา (Alp_mal_mal) แตเ รวใหญม จี ุดตา งท่ี

385 ๅษีผสมแก้ว สรรพคณุ ชอ่ื ทองถิ่น : การบรู เถา (พิษณุโลก), ฤาษผี สม • ท้ัง 5 : รักษาโรคไต บาํ รุงหัวใจ บาํ รงุ กาํ ลงั แกไ ขต วั รอน แกลม ตานนกกด (ตรงั ), ฤาษีผสมเสรจ็ (สระแกว) วิงเวยี น ยาอายวุ ัฒนะ (E2) ช่อื วทิ ยาศาสตร : Uvaria micrantha (A. DC.) Hook. f. & • เถา : ขบั ลม แกท องอดื ทองเฟอ แกผดผื่น บํารุงเสนเอน็ (N1) Thomson • ตํารบั ยาบาํ รงุ กําลงั : ชวยบํารงุ กําลัง (S2-74) ชอื่ วงศ : ANNONACEAE ละอองไฟฟา้ ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนือ้ แข็ง ยาวถึง 20 ม. เปลือกเถามีรอยปริ ชือ่ ทองถิ่น : หัสแดง (พทั ลงุ ) วา นไกน อ ย (อสี าน) ตามแนวยาว ตามสว นออน ๆ ชอดอกและกา นใบมขี นนมุ สีสนิม ชอ่ื วิทยาศาสตร : Cibotium barometz (L.) J. Sm. ใบเดี่ยว เรียงสลบั ระนาบเดียว รปู ขอบขนาน ยาว 5-12 ซม. ชอ่ื วงศ : CIBOTIACEAE ปลายใบเรยี วแหลม ขย้ใี บมีกลิน่ หอม กา นใบยาว 2-5 มม. ดอก ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก กลุมเฟน มีลําตนสั้นอยชู ดิ ผิวดิน ตาม เดยี่ ว กลีบดอกสีเหลอื งคลา้ํ 6 กลีบ ดอกบานกวาง 2-2.5 ซม. ลําตน และโคนกานใบมขี นยาวปกุ ปยุ สีน้าํ ตาลทอง คลา ยขนลกู ไก ผลรปู ไข- ขอบขนาน ยาว 1-3 ซม. ผวิ เรียบ มีกานผลยาว 1-2.5 กานใบสีนํา้ ตาลช็อกโกแลต ใบประกอบแบบขนนก 2 ชัน้ ยาวถงึ ซม. ผลสกุ สีเหลือง 2 ม. ใบประกอบยอยยาวถึง 60 ซม. ขา งละ 12-20 ใบ เรยี งสลบั ใบยอยหยกั เปนพแู บบขนนกลกึ เกอื บถงึ เสน กลางใบ ยาวถงึ 10 ซม. ขอบใบแตล ะพูจกั ฟน เลือ่ ย แผนใบดานลางมีนวลขาว กลมุ อบั สปอรเ กดิ ท่ขี อบใบยอยดานลาง สรรพคณุ • ตํารบั ยาเขียวหอม : แกไ ข ตัวรอ น รอนในกระหายน้าํ แกพษิ ไขห ดั ไขเหือด (หดั เยอรมนั ) ไขอ ีสกุ อใี ส (S3-02) บน : ดอก, ลาง : เนื้อไม ลําตน/หวั ถกู ปกคลุมดว ยขนปกุ ปยุ สีน้าํ ตาลทอง

386 ลาย ลิน้ กวาง ชือ่ ทอ งถิ่น : คอมเขียว (อดุ รธาน)ี ชอื่ ทองถน่ิ : คอนตหี มา (ตรัง), คอนหมาแดง ชือ่ วิทยาศาสตร : Microcos paniculata L. (สระแกว), ลน้ิ กวาง (อดุ รธาน)ี ช่อื วงศ : MALVACEAE ชื่อวทิ ยาศาสตร : Ancistrocladus tectorius (Lour.) Merr. ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 15 ม. ลาํ ตนมพี โู คง เวาและคดงอ มี ชื่อวงศ : ANCISTROCLADACEAE ขนส้นั นมุ ตามกง่ิ ออ น ชอดอกและกานใบ ใบรูปไข- ไขก ลบั ยาว ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนือ้ แขง็ ยาวถึง 20 ม. กิง่ ชว งปลายมีตะขอ 9-17 ซม. ปกติขอบใบเรยี บ หายากท่หี ยกั แตไมชัดเจน ปลายใบ เกีย่ วมว น ตามสวนตา ง ๆ เกล้ยี ง ใบเดี่ยว เรยี งเวยี นเปน กระจกุ ท่ี เรียวแหลม-เปนต่ิงคลายหาง แผนใบเกลี้ยง หรอื มีขนประปราย ปลายก่ิง รปู หอกกลับ-แกมแถบ ยาว 15-55 ซม. แผน ใบเน้อื หนา เฉพาะตามเสนแขนงใบดา นลาง (จดุ ตางจากพลับพลา เกลี้ยงและมันเงา โคนใบสอบเรียว กา นใบไมมีหรือยาวไมเกนิ 1 Mic_tom) เสน แขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู ชอดอกยาว 3-15 ซม. กลบี ดอกสีขาวอมเขยี วหรือแดงเขม มี 5 กลบี ดอกบานกวา ง ซม. ดอกสีเหลอื งครีม มีกลบี ดอก 5 กลบี ผลกลม กวา ง ยาว 1 1.2 ซม. ผลมปี ก รูปหอกกลบั ยาวถึง 6 ซม. แบง เปนปกยาว 3 ซม. ผิวเกลย้ี ง ผลสกุ สีดํา เน้ือรสเปรย้ี วอมหวานทานได, พบตาม ปก และสนั้ กวา 2 ปก ผลออ นปกสีแดง ปาเส่อื มโทรม ชายปา ดงดบิ ทวั่ ทุกภาค สรรพคณุ สรรพคุณ • ราก : แกโ รคบิด ไขจ บั สน่ั , รากลิ้นกวางผสมกบั รากชา งนา ว • เนื้อไม : แกโ รคกระเพาะ (NE2) หรือยาตัวอื่น ตม น้าํ ดืม่ แกป วดเม่อื ย; ใบ : ตม นาํ้ อาบแกบ วม • แกน : รกั ษาโรคหอบหืด (NE2) ตามตัว แกเม็ดผืน่ คนั ตามผิวหนัง (E2) • ตํารับยาโรคกระเพาะ : รกั ษาโรคกระเพาะ (NE2-017) • ราก : แกโรคบดิ แกไขจ ับสั่น (ไขม าลาเรยี ) (NE2) • ตํารบั ยาแกไ ขตวั รอน : แกไ ขตัวรอน ปวดหวั ถอนพิษไข ไข หวัด ไขปอดบวม (S2-01) • ตํารับยารกั ษากระดูกทบั เสน : รักษาอาการกระดูกทับเสน (S2-04) ผลออ นของลาย ผลออ นของล้ินกวาง/คอนตีหมา

387 หนาตัดของเถาลิ้นกวาง/คอนตีหมา ใบของลิเภาใหญท ่ีกําลงั สรา งสปอร • ตาํ รับยาปรบั ธาตุ/ปวดเมอ่ื ย/ปวดขอ -เอน็ : ชวยปรับธาตุ แก ลูกขา่ ปวดเมอ่ื ย ปวดเขา-ขอ-เอ็น แกเอน็ พกิ าร (S2-26) ชือ่ ทองถน่ิ : ไอแหวง บรแิ หวง ฝนแสนหา (ตรัง) • ตํารบั ยาแกป วดเมื่อยเสนเอน็ : แกป วดเมอ่ื ยตามเสน เอน็ เสน ชอ่ื วิทยาศาสตร : Cinnamomum sintoc Blume เอ็นอักเสบ บรรเทาอาการอัมพฤกษ- อมั พาต (S2-31) ช่อื วงศ : LAURACEAE • ตาํ รับยาโรคอัมพฤกษ-อัมพาต : รกั ษาอมั พฤกษ-อมั พาต ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 20 ม. เปลือกเรียบ มกี ลิ่นหอมแรง (S2-33) ใบเดีย่ ว เรียงตรงขา ม รปู ร-ี ขอบขนาน-ใบหอก ยาว 7-18 ซม. • ตํารับยารักษากระดกู ทบั เสน : รกั ษาอาการกระดูกทบั เสน ปลายใบเรียวแหลม-เรยี วยาว เสนแขนงใบออกใกลโคนใบ 3 เสน (S2-66) ผิวใบเกลี้ยง แผน ใบดา นบนเรียบและเห็นเสน ใบยอ ยไมชัด เนือ้ ใบ หนาแข็งและกรอบ ขยใ้ี บมีกล่นิ หอมแรงกวา สมลุ แวง (Cin_bej) ลิเภาใหญ่ และสุรามะริด (Cin_sub) ชอ ดอกยาว 10-15 ซม. กลีบรวมสขี าว ชื่อทองถ่ิน : ยา นลเิ ภา หญายายเภา (สระแกว ) ครีม มขี นสั้น ผลคอ นขางกลม กวาง 1 ซม. ปลายบมุ มถี วยรอง ชอื่ วิทยาศาสตร : Lygodium salicifolium C. Presl ผลยาวเทา กับผล สีเขียว ขอบถวยหยกั ต่งิ แหลมไมส มาํ่ เสมอ ชื่อวงศ : LYGODIACEAE จาํ นวนมาก ต่ิงยาวถงึ 3 มม., พบตามปาดบิ ช้ืนและปา ดิบเขา ลกั ษณะเดน : ไมเถาลม ลกุ กลุมเฟน มลี าํ ตนเปนเหงาส้นั ใตดนิ ระดบั ตํา่ เถายาวไดถ ึง 10 ม. เปนสเ่ี หลี่ยม-เกอื บกลม ตามกา นใบและแกน สรรพคณุ ใบมีขนสน้ั สนี า้ํ ตาล ใบประกอบแบบขนนก 2 ช้นั กานใบท่ีติดเถา • ตาํ รบั ยาโรคความดันโลหิต : ชว ยลดความดนั โลหิตสูง (S2-39) ส้ันมาก ยาว 2-5 มม. ปลายเปน ตุม แตกใบประกอบยอ ย เพียง 1 • ตํารบั ยาแกปวดเมื่อยกลามเน้ือ-เสน เอน็ /บํารุงกําลงั : แกปวด คู ใบยอยมขี างละ 2-5 ใบ เรยี งสลับ รปู แถบยาว ยาวถงึ 14 ซม. เมอื่ ยกลา มเนือ้ -เสน เอ็น บํารงุ กาํ ลงั (S2-61) โคนใบมน-หยักคลา ยตง่ิ หู สรางสปอรบนต่ิงท่ีขอบใบ ยาวถงึ 7 มม. สรรพคุณ • ทัง้ 5 : แกป ระดงเขาขอ -เขาเสน แกไ ขทบั ระดู (E2)

388 เล็บมือนาง ช่อื ทอ งถ่นิ : เล็บมือนาง (ตรัง, สระแกว), สะมัง เลบ็ มือนาง (อดุ รธานี) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Combretum indicum (L.) DeFilipps ชือ่ วงศ : COMBRETACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเถาเน้ือแข็ง ยาวถึง 30 ม. ตามกิง่ ออนและชอ ดอกมีขนส้ันนมุ เปลือกลอกเปนแผนบางสนี ํา้ ตาลออน ใบเดีย่ ว เรียงตรงขา ม รปู ร-ี แกมขอบขนาน ยาว 8-15 ซม. ปลายใบเรยี ว แหลม มรี อยกดตามแนวเสน ใบทแี่ ผนใบดา นบน มขี นสน้ั ตามแนว เสนใบดานลา ง กา นใบยาว 5-10 มม. ชอดอกหอยลง ยาวถึง 15 ซม. ดอกบานใหมม ีสขี าวแลว เปลย่ี นเปน สีชมพ-ู แดง มกี ล่ินหอม มี 5 กลีบ โคนเปน หลอดเรยี วยาว 4-10 ซม. มกี ลิ่นหอม ผลรปู กระสวย ยาว 3-4 ซม. ปลายแหลม มสี นั ตามแนวยาว 5 สัน สรรพคุณ • ท้งั 5 : รักษาโรคผวิ หนงั ชวยสมานบาดแผล (E2) • ราก : แกพิษโลหิตรอน; เปลอื ก : ใชเ ปน ยาขบั ปสสาวะ แก ปสสาวะพกิ าร แกน ว่ิ และรดิ สีดวงทวารภายใน; แกน : แก ริดสีดวงทวาร; ใบ : แกบ าดแผล แผลตดิ เชอื้ ; ดอก : แกโรคตา ตาเปย ก ตาแฉะ; ผลออ น : แกเสมหะ แกล ม แกไ ข (R18) • เนอ้ื ในเมล็ด : ถายพยาธใิ นเด็ก (S2) • เมล็ด : ขับพยาธไิ สเดอื น (NE5) กลางซา ย : แผนใบดานลาง, กลางขวา : ผลออน, ลาง : เปลือก ซาย : ผลของเลบ็ มอื นาง ลาํ ตนของลกู ขา /ไอแหวง

389 เล็บเหยยี่ ว สรรพคุณ ชอ่ื ทองถน่ิ : กาํ ลังเสอื โครง เล็บแมว เล็บเหย่ยี ว • เถา : บาํ รงุ กาํ ลัง (N1) นอ ย (พิษณโุ ลก), เล็บแมว (อุดรธานี), เลบ็ เหยยี่ ว • ราก : แกฝ  รกั ษาสิวอกั เสบ (NE3) แสงขัน (ตรัง), หนามเลบ็ แมว (สระแกว) • ตาํ รบั ยาแกไขห ัด/ไขอ ีสุกอีไส : แกไ ขห ัด ไขอ ีสกุ อีไส ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Ziziphus oenopolia (L.) Mill. var. (N1-239) oenopolia • ตํารับยาแกกษัยไตพิการ : แกกระษัย ไตพกิ าร บํารุงไต, ชวย ชือ่ วงศ : RHAMNACEAE ขบั ปสสาวะ (S2-09) ลักษณะเดน : ไมพมุ รอเล้อื ย ยาวถงึ 15 ม. เปลือกเรยี บ-แตก • ตาํ รบั ยาขับนิว่ ในไต-ทางเดนิ ปส สาวะ : ชว ยขบั นว่ิ ในไต และ สะเก็ดเล็กนอ ย ตามก่งิ มหี นามแหลมคม กิ่งออ นและแผน ใบดาน ทางเดินปสสาวะ (S2-13) ลา งมขี นสั้นหนาแนน -ประปราย ใบเด่ยี ว เรยี งสลับ รปู ไข-รปู รี โลด ยาว 3-6 ซม. เห็นรอยกดตามแนวเสน ใบทีผ่ ิวใบดา นบน มเี สน แขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู ขอบใบจักฟน เล่อื ยเล็กนอ ย-เรียบ เหมอื ดคนใหญ (พษิ ณโุ ลก), ดอกขนาดเลก็ สเี ขียวอมเหลือง ผลทรงกลม กวาง 0.7-1 ซม. ผิว เหมอื ดสม (อุดรธาน)ี เกลี้ยง มี 1 เมลด็ แขง็ คลา ยเมลด็ พุทรา สุกเปลยี่ นเปนสีนํ้าตาล-ดํา ช่ือวิทยาศาสตร : Aporosa villosa (Lindl.) Baill. รสเปรยี้ วอมหวานทานได, พบตามชายปาผลัดใบและปาดบิ ทัว่ ช่ือวงศ : PHYLLANTHACEAE ประเทศ ลักษณะเดน : ไมพุม-ไมต นผลดั ใบ สูงถงึ 15 ม. ลาํ ตนมกั บิดและ แตกก่ิงต่ํา เปลอื กเปนรองลึกตามยาว กิง่ ออ น แผนใบดานลา ง และผลมีขนหนานมุ คลา ยกาํ มะหยี่สขี าว ใบเด่ียว เรียงเวยี น รปู รี-รีกวา ง ยาว 8.5-22 ซม. ขอบใบเรยี บ-หยักเล็กนอ ย กานใบยาว 2-3 ซม. มี 1 รองตื้นดา นบน และพบตอม 1 คทู ป่ี ลายกา น ผลรูป รี-รูปกระสวย ยาว 1 ซม. ไมมีกา นผล เม่ือแกแ ตก 2 ซกี มเี มลด็ เดียว เย่ือหุม เมลด็ สีสม , พบตามปา ผลดั ใบ หรอื ชายปาดงดิบแลง ในพน้ื ท่ีดนิ ปนทรายหรือลกู รงั ทั่วประเทศยกเวนภาคใต สรรพคณุ • เปลือก : แกไ อ (NE3) • ตํารับยาโรคไต : แกโรคไต (N1-287) • ตาํ รบั ยาโรคไต : รักษาโรคไต แกปสสาวะพิการ (N1-153)

390 โลดทะนง รากของโลดทะนง ชอ่ื ทองถ่ิน : นางแซง โลดทะนง (อดุ รธานี) เลือดแรด ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Trigonostemon reidioides ชื่อทอ งถ่นิ : เลอื ดแรด (สระแกว ), หนั (ตรัง) (Kurz) Craib ชือ่ วิทยาศาสตร : Knema globularia (Lam.) Warb. ชือ่ วงศ : EUPHORBIACEAE ชอื่ วงศ : MYRISTICACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพุม สูงถึง 2 ม. มรี ากสะสมอาหารอวบหนา ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 30 ม. เปลอื กแตกสะเก็ดบาง เปลือก เนื้อสขี าว ตามก่งิ ออน กา นใบ แผน ใบ ชอ ดอกและผลมีขนสั้นนุม ช้นั ในมนี ํา้ ยางสแี ดงใส ตามสวนออน ๆ และชอ ดอกมขี นคลา ยขุย ใบเดี่ยว เรียงเวยี น รปู ใบหอก-ขอบขนาน-รปู แถบ-ไขกลับ สีสนมิ หนาแนน ใบเด่ียว เรยี งสลบั รูปขอบขนาน ยาว 6-16 ซม. 5.5-16 ซม. ชอ ดอกตั้งขน้ึ ยาว 9-27 ซม. กลีบเล้ียงและกลีบดอก กวาง 2.3-4 ซม. แผน ใบดานลา งสีเขียวนวล เสน กลางใบนูนทีผ่ ิว มีอยางละ 5 กลบี กลีบดอกสีแดงเลือดนกหรือสขี าว ดอกบาน ใบดา นบน กานใบยาว 1-2 ซม. มรี องดานบน กลีบรวมสีเหลอื ง กวา ง 1 ซม. ผลกลมแบน กวา ง 1-1.5 ซม., พบตามปาผลดั ใบ ครมี 3 กลีบ เนื้อหนา บานกวาง 1-1.2 ซม. เกสรสีแดงเขม ผล หรอื ชายปา ดงดิบแลง ในที่โลงมดี นิ ปนทราย ทั่วประเทศยกเวน รปู ร-ี กลม ยาว 1.5-2 ซม. ผลสุกสีเหลือง แตกออก 2 ซกี มี 1 ภาคใต เมล็ด เย่ือหุมเมล็ดสีแดงหุม เมล็ดมิดถงึ ปลาย, พบตามปา ดงดบิ สรรพคณุ แลงและปาดงดิบชนื้ ทั่วประเทศ • ราก : แกป วดบวม ฟกชา้ํ เคล็ดขัดยอก ถอนพิษยาเบอื่ เห็ดเมา ถอนพษิ งู (NE3) • ราก : ทาํ ใหเ บ่อื เหลา ชวยเลิกเหลา ทาํ ใหค ลื่นไสอาเจียน ทาํ ให ลาํ ไสข ยอ น (เชน ใชล า งทอ งคนกนิ เหด็ พิษ กินสารพิษชนดิ ท่ี ไมใ ชยาฆา แมลง ยาฆาหญา น้าํ ยาลางหองนา้ํ นํ้ามันเชือ้ เพลิง ทินเนอร เปน ตน) (S3)

391 สรรพคณุ ลําดวนดง • เปลือกตน : ขับเลือดเสีย ขบั ลมิ่ เลือด หา มใชกบั สตรมี คี รรภ ชื่อทองถ่นิ : กลวยอีเห็น (อุดรธานี), กลว ยอเี หน็ (E2) พญารากดาํ ตน (สระแกว) • ตาํ รบั ยาโรคผวิ หนงั จากเชื้อรา/แกค ันจากการแพ : ยาข้ีผ้งึ ช่ือวทิ ยาศาสตร : Mitrephora tomentosa Hook. f. & หรือยาหมองทารกั ษาโรคผวิ หนังจากเชอื้ รา เชน กลาก เกลอื้ น Thomson แกอ าการคนั ตามผิวหนังท่ัวไปจากอาการแพ ผ่ืนคนั คันจาก ช่อื วงศ : ANNONACEAE แมลงสัตวก ดั ตอย (S2-64) ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 25 ม. เปลอื กเรยี บ-แตกปรเิ ลก็ นอ ย ลําดวน ตามแนวยาว ตามกิง่ ออน กานใบ แผนใบดา นลา ง ชอ ดอกและผล ชื่อทองถิ่น : ลําดวน (สระแกว ) มขี นสั้นหนานุม สสี นิม ใบเดย่ี ว เรียงสลบั ระนาบเดียว รูปไข-ขอบ ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Melodorum fruticosum Lour. ขนาน ยาว 10-20 ซม. โคนใบมน-เวา เล็กนอ ย ขอบใบมีขน ช่อื วงศ : ANNONACEAE ปลายใบเรยี วแหลม กลบี ดอกสเี หลอื งออ น 6 กลีบ กลบี ดอกวงใน ลักษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น สงู ถงึ 15 ม. เปลือกเรยี บ ตามสว น งุมปลายกลบี จรดกนั มลี ายสีมวงแดง ดอกบานกวาง 5 ซม. ผล ตาง ๆ เกลี้ยง ใบเดี่ยว เรียงสลับระนาบเดียว รูปขอบขนาน-แกม รูปรีปลายกลม ยาว 2-3 ซม. ผิวขรขุ ระเล็กนอ ย ติดถึง 25 ผล/ รี ยาว 7-12 ซม. แผนใบดา นบนมนั เงา ดานลา งสีเขียวนวล เสน กลุม กานผลยาว 4-5 ซม. สุกสเี หลอื ง มี 3-7 เมลด็ , พบตาม แขนงใบเรียบแบนบนแผนใบทง้ั สองดาน กา นใบยาว 1 ซม. ดอก ปาดงดบิ แลง ท่วั ประเทศยกเวน ภาคใต ออกเดี่ยว ตามซอกใบ หอ ยลง กา นดอกยาว 2-3 ซม. กลบี ดอกสี สรรพคณุ เหลืองครีม 6 กลบี เนอ้ื หนา รปู ไขกวา ง ยาว 1.7 ซม. ปลาย • ทง้ั 5 : บํารงุ หวั ใจ แกล มวิงเวียน (E2) แหลม มกี ล่ินหอมแรงชวงบา ย ผลรูปกลม-รี ยาว 1-1.5 ซม. ติด • แกน : บาํ รุงกาํ ลัง (NE3) เปน กลุม ถึง 25 ผล/กลุม สกุ สดี ํา มี 1-2 เมลด็ เนอ้ื ผลรสหวาน อมเปรีย้ วทานได, พบตามปา ดงดบิ แลงในภาคตะวันออกเฉียง เหนือ ภาคตะวนั ออกและภาคกลาง สรรพคุณ • ดอก : บํารงุ หัวใจ บาํ รงุ เลือด หรอื ใชเขา ยาตํารับยาเกสรท้งั เกา ; ผลสุก : รสหวานทานได (E2)

392 ลาํ พูปา่ ว่านกีบแรด ชือ่ ทองถิ่น : ตุมเตน (อดุ รธานี), ลําพูปา (ตรงั ) ชอ่ื ทองถน่ิ : กดู ชาง วา นกีบเเรด (อุดรธานี), วา นกบี แรด (ตรงั , ชือ่ วิทยาศาสตร : Duabanga grandiflora (DC.) พิษณุโลก) Walp. ชื่อวิทยาศาสตร : Angiopteris evecta (G. Forst.) Hoffm. ชื่อวงศ : LYTHRACEAE ช่ือวงศ : MARATTIACEAE ลักษณะเดน : ไมต น สูงถึง 35 ม. เปลอื กแตกเปนสะเกด็ ตามยาว ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลกุ กลมุ เฟน ลาํ ตนสน้ั สูงถึง 20 ซม. กวางถงึ กิง่ ออนเปน สี่เหล่ียม ตามสวนตาง ๆ เกลีย้ ง ใบเดย่ี ว เรยี งตรง 25 ซม. ทล่ี ําตน มีโคนกานใบเกา ตดิ ทนดคู ลายกบี เทา แรด มีขน ขาม รูปขอบขนาน ยาว 15-35 ซม. โคนกลมหรือเวา ตน้ื แผน ใบ แบบเกลด็ สีน้าํ ตาลปกคลมุ หนาแนน ตามโคนกา นใบและโคนกาน ดา นลางสเี ขยี วนวล เนื้อใบหนา ชอ ดอกออกปลายกง่ิ กลบี เล้ยี ง ใบยอยบวมหนา ใบประกอบแบบขนนก 2 ชัน้ ยาว 1.5-3 ม. ใบ และกลบี ดอกอยา งละ 6-7 กลีบ กลบี ดอกสีขาว ดอกบานกวา ง ประกอบยอ ยมีขางละ 4-8 ใบ เรยี งสลบั ใบยอ ยมีขา งละ 10-20 8-10 ซม. มีกลน่ิ เหม็นคลายปส สาวะแมว ผลรูปไขก วาง ยาว 3-4 ใบ รูปขอบขนาน ยาว 5-15 ซม. ขอบจกั ฟน เล่อื ยถี่ กลมุ อบั ส ซม. มีเกล้ียงตดิ ทน แกแหงแตก 6-7 ซกี ปอรส ีน้าํ ตาลเกิดไปตามขอบใบดานลา ง สรรพคุณ • เปลอื ก : แกโ รคซาง (NE3) • เมลด็ : ตม กบั นํ้าดืม่ เปนยาแกปวดทอง โรคกระเพาะอาหาร อาหารไมยอ ย อาหารเปนพิษ; กิง่ และตน : สบั เปน ชน้ิ เล็ก ๆ ตม กับนํ้ากินเปน ยาแกอ าการชํ้าใน (R68)

393 เหงาตากแหงของวา นกบี แรด วา นดกั แด สรรพคณุ ว่านนางตดั • เหงา : แกท อ งรว ง บํารงุ กําลัง แกเ จ็บตา (NE2) ช่ือทอ งถิ่น : วานนางตัด (ตรัง) • เหงา : ตม ในน้ําสะอาด หรอื ดองเหลา กรองเอานํา้ หรอื เหลา มา ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Labisia pumila (Blume) ดม่ื แกปวดหลงั ปวดเอว ลดความดนั โลหติ (R34) Fern-Vill. var. pumila • ตํารบั ยาแกไ ขต ัวรอน : แกไขตัวรอน ปวดหัว ถอนพษิ ไข ไข ชื่อวงศ : PRIMULACEAE หวัด ไขปอดบวม (S2-01) ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ สงู ถงึ 25 ซม. ลาํ ตนทอดคลาน-ตง้ั ตรง • ตํารับยาแกไขต วั รอ น : แกไ ข ตัวรอน ไขเปลี่ยนฤดู (S2-17) ใกลผ ิวดิน ยาวถึง 15 ซม. ตามสว นออ น ๆ ชอดอก และแผนใบ • ตํารบั ยารกั ษามดลูกเคล่อื น/บํารุงโลหติ : รกั ษามดลกู เคลื่อน ดา นลา งมเี กล็ดสนี าํ้ ตาลแดง ใบเดย่ี ว เรียงเวียน รปู หอกกลับ-รูป บํารงุ โลหติ (S2-45) รี ยาว 5-20 ซม. โคนสอบเรยี วจนถงึ ลําตน ไมมีกา นใบ เสนแขนง ใบจํานวนมาก ตน อายนุ อยแผน ใบมีลายสขี าว-ชมพูตามเสนกลาง วา่ นดกั แด้ ใบและขอบใบและมีขอบใบจักฟนเลอื่ ยดวย ชอดอกยาว 2-8 ซม. ชอ่ื ทองถิ่น : กระเจียวตวั เมีย เสนหจันทรข าว กลบี ดอกสขี าว-อมชมพู มี 5 กลบี ผลกลม กวาง 4 มม. สกุ สแี ดง (พิษณุโลก) มีเมล็ดเดยี ว, พบตามทช่ี มุ ชน้ื หรอื รมิ ลาํ ธารในปา ดบิ ชน้ื ทางภาคใต ช่อื วทิ ยาศาสตร : Stahlianthus campanulatus Kuntze สรรพคุณ ช่ือวงศ : ZINGIBERACEAE • ตํารบั ยาบาํ รงุ กาํ ลัง : ชวยบํารุงกําลัง (S2-74) ลักษณะเดน : ไมล ม ลุก มเี หงา สั้นใตด นิ สงู ถงึ 30 ซม. ใบเด่ียว เรยี งสลับ มี 2-3 ใบ/กอ ใบรปู ใบหอก ยาว 12-30 ซม. แผนใบ ดา นลางมีขนสน้ั ประปราย กานใบยาว 5-20 ซม. โคนกานใบโอบ กับกา นใบอนื่ อยางหลวม ๆ ชอ ดอกเกิดท่ียอดกลางกอหรอื แทง ชอดอกกอนเกดิ ใบ กา นชอ ดอกสัน้ กวา 4 ซม. มีใบประดบั สเี ขยี ว รปู ไข ยาว 2-4 ซม. หอ ซอ นกันคลา ยถวย สงู ถงึ 7 ซม. ปลายใบ ประดบั แหลมงอนโคงออกเลก็ นอ ย กลบี ดอกสีขาว ดานลางเปนก ลีบปาก ยาว 2-3 ซม. ปลายแยก 2 แฉก มีแตมสีเหลืองตรงกลาง, พบตามปา เตง็ รงั ในจังหวดั พษิ ณุโลกและเพชรบรู ณ สรรพคณุ • เหงา : แกปวด แกบวม (N1) ซาย : ตน อายุนอยของวา นนางตดั , ขวา : ตนท่ีมอี ายุมาก

394 ชอดอกของวานนางตดั หวั ทีเ่ กดิ บนเถาของวานพระฉิม/กลิ้งกลางดง วา่ นพระฉมิ วา่ นพร้าว ชื่อทองถิน่ : กล้งิ กลางดง (สระแกว , พษิ ณโุ ลก) ชื่อทอ งถ่นิ : เขียวสะอ้นื (สระแกว ) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Dioscorea bulbifera L. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Molineria trichocarpa (Wight) N.P. ชื่อวงศ : DIOSCOREACEAE Balakr. ลกั ษณะเดน : ไมเถาลมลุก ยาวถงึ 25 ม. มีหัวใตด ิน ทรง ชื่อวงศ : HYPOXIDACEAE กลม-ทรงกระบอก ยาว 10-20 ซม. และมีหัวเกดิ ตามซอกใบหรอื ลักษณะเดน : ไมลมลกุ สูงถงึ 40 ซม. ไมมีลาํ ตน ใบเดยี่ ว เรยี ง ชอดอก ทรงกลม-แกมแบน กวา งถึง 15 ซม. เน้อื ในสีเหลือง ผวิ สี เวียนกระจกุ ชดิ ผิวดนิ รปู รีแคบ ยาว 15-30 ซม. กานใบยาว นา้ํ ตาลมจี ดุ สีขาวท่ัวไป เถากลมไมมีหนาม ตามสว นตาง ๆ เกลย้ี ง 3-15 ซม. จุดเดน ท่ีมีเสน แขนงใบเรยี งตามแนวยาวจาํ นวนมาก ใบเด่ยี ว เรยี งสลบั รูปไขกวาง-เกอื บกลม ยาว 7-18 ซม. เสน และแผน ใบพับจบี ตามแนวเสนแขนงใบ คลา ยใบตนกลา มะพรา ว/ แขนงใบออกจากโคน 3-5 คู มรี อยกดตามแนวเสนใบที่แผนใบ กลว ยไมดนิ บางชนดิ ตามกา นใบและชอดอกเกล้ียง-มขี นยาว ดา นบน กา นใบมขี อบบางคลายครบี ผลรูปขอบขนาน ยาว 2.5-5 ประปราย ชอ ดอกแบบกระจะ ดอกยอ ยเรียงหาง สีเหลอื ง ชอ ซม. มี 3 ปก ดานขางตามแนวยาว เม่ือแกแหงแตก 3 ซีก, พบตาม ดอกยาวไมเ กนิ 10 ซม., ผลรปู กระสวยเรยี ว ยาว 2 ซม. ท่โี ลง ชายปาท่วั ประเทศ สรรพคุณ สรรพคณุ • หวั หรอื ราก : บาํ รุงกาํ ลัง (E2) • หัวทเี่ กดิ บนเถาหรือหวั ใตดิน : ชว ยลดไข ขับปส สาวะ แกนํ้า เหลืองเสีย (E2) • หวั ทีเ่ กิดตามเถา : แกป วดเมื่อย (N1)

395 ชอดอกของวา นพราว ว่านพังพอน วา นพังพอน ชอ่ื ทอ งถน่ิ : คา งคาวดาํ ดอกใหญ คา งคาวขาว (ตรงั ) ว่านมหาเมฆ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Tacca integrifolia Ker Gawl. ช่ือทองถน่ิ : กระเจยี วชา ง (พษิ ณโุ ลก), วา นมหาเมฆ ชือ่ วงศ : DIOSCOREACEAE (ตรัง), วา นหอมใหญ, ขมิ้นดํา (สระแกว) ลักษณะเดน : ไมลมลกุ สูงถึง 80 ซม. มีเหงา อยใู ตด นิ ใบเดย่ี ว ชอ่ื วิทยาศาสตร : Curcuma aeruginosa Roxb. เรยี งเวียนเปนกระจกุ ที่ผวิ ดิน รูปใบขอบขนาน ยาว 30-50 ซม. ชื่อวงศ : ZINGIBERACEAE ผวิ ใบเกลยี้ งและมนั เงา เสนแขนงใบเปนรอยกดทผ่ี วิ ใบดานบน ลักษณะเดน : ไมลม ลกุ สูงถงึ 60 ซม. มเี หงา สน้ั ใตด นิ เน้ือใน โคนมน-เบยี้ ว กานใบยาว 25-50 ซม. คลายเนระพสู ไี ทย เหงา สีขาวและใจกลางสีมวงอมนํา้ เงนิ (จุดตา งจากอาวแดง (Tac_cha) มีจุดตา งที่วา นพังพอนมีใบประดบั 2 คู โดยทง้ั 2 คูชู Cur_ang) ตามสว นตาง ๆ เกล้ียง ใบเดย่ี ว รูปร-ี แกมขอบขนาน ต้ังขึน้ คลายพงั พาน/แมเ บยี้ คบู นสขี าวและมขี นาดใหญแ ละยาว ยาว 30-50 ซม. แผน ใบเกลย้ี งทง้ั สองดาน กา นใบเปน กาบโอบ กวา คูล างประมาณ 2 เทา กนั แนน กบั กานใบอ่นื เปน ลําสงู ไดถงึ 40 ซม. ปกตชิ อ ดอกแทง สรรพคุณ ข้ึนจากดนิ กอนแทงใบในชว งปลายฤดูรอน-ตนฤดูฝน ใบประดบั • ตาํ รบั ยาแกค ัน : แกอ าการคันตามผิวหนงั (S2-28) ซอ นกนั เปน ชน้ั สงู ถึง 17 ซม. (ไมรวมกานชอดอก) ใบประดบั ชว ง • ตาํ รับยาบาํ รุงกําลัง : ชวยบํารงุ กําลงั (S2-28) บนสีชมพเู ขม อมแดง ใบประดบั ชวงลา งสีเขียว ดอกสเี หลือง กาน ชอ ดอกสูงไดถงึ 10 ซม. สรรพคุณ • เหงา : แกปวดขอ ปวดกระดูก (N1) • ตาํ รบั ยาขบั น่ิว-โรคไต-ตบั : ขบั นิว่ ในถงุ น้ําดี นวิ่ ในระบบทาง เดนิ ปสสาวะ แกป ส สาวะขน แกโรคไต แกโรคตบั (E2-217) • ตาํ รับยาริดสีดวงทวาร : รักษาริดสดี วงทวาร (E2-217) • ตํารับยาโรครดิ สีดวงทวาร : แกรดิ สีดวงทวาร (S2-41)

396 • ตํารับยารกั ษามดลกู เคลอื่ น/บาํ รงุ โลหิต : รักษามดลกู เคลอ่ื น วา่ นสากเหล็ก บาํ รงุ โลหติ (S2-60) ช่อื ทองถิ่น : พราวนกคมุ วา นสากเหลก็ (ตรงั ), • ตาํ รับยาบํารงุ รกั ษามดลกู : ชว ยบาํ รุงรกั ษามดลกู บํารุงสตรี วา นสากเหลก็ (พทั ลงุ ) หลงั คลอด มดลกู พิการ (S2-60) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Molineria latifolia (Dryand. ex W. T. Aiton) Herb. ex Kurz var. latifolia ช่ือวงศ : HYPOXIDACEAE ลักษณะเดน : ไมล มลุก สงู ถงึ 1 ม. ไมม ลี ําตน ใบเดีย่ ว เรียงเวียน กระจุกชดิ ผิวดิน รปู รแี คบ ยาว 30-60 ซม. กานใบยาว 10-40 ซม. จุดเดนที่มเี สน แขนงใบเรียงตามแนวยาวจํานวนมาก และ แผน ใบพบั จบี ตามแนวเสนแขนงใบ คลายใบตน กลา มะพรา ว และ คลายกับตองกาย (Mol_cap) มีจุดตา งที่ตามกา นใบ และชอดอก เกลย้ี ง-มขี นยาวประปราย กานชอดอกยาวไมเ กิน 5 ซม. ดอกสี เหลือง ผลรูปไขปลายเรียวยาว ยาวทง้ั หมด 3-4 ซม. ผลสุกสีขาว มีเมล็ดสีดาํ รสเปรีย้ วอมหวาน เมื่อดื่มนาํ้ ตามจะหวานตดิ ล้ิน เปน ผลไมป า เนือ้ ในของเหงา วานมหาเมฆ เน้อื ในและเมลด็ ของวานสากเหล็ก

397 สรรพคณุ ดอกของวา นสาวหลง • ตํารับยาแกปวดเมื่อย/ชาตามปลายมือ-เทา : แกปวดเม่ือย ว่านสาวหลงใต้ ตามรางกาย แกอ าการชาตามปลายมือ ปลายเทา (S2-36) ชอ่ื ทอ งถ่ิน : วานสาวหลง (ตรงั ) • ตาํ รบั ยารกั ษามดลกู เคลือ่ น/บาํ รงุ โลหิต : รักษามดลูกเคล่ือน ช่อื วิทยาศาสตร : Amomum biflorum Jack บาํ รงุ โลหิต (S2-45) ช่ือวงศ : ZINGIBERACEAE • ตํารับยาลางโรคกอนการรักษาโรคระบบเสน เอ็น : ชว ยชาํ ระ ลักษณะเดน : ไมลมลกุ สงู ถึง 1.3 ม. มีเหงา ใตด ิน ตามกานใบ ลา งระบบภายในรางกายกอนการรกั ษาโรคทเี่ กยี่ วกบั ระบบเสน และแผนใบดานลางมขี นสนั้ หนานุม และตามสว นตา ง ๆ มีกลนิ่ เอ็น อัมพฤกษ อมั พาต (S2-45) หอมโดยเฉพาะทเ่ี หงาและราก ใบประกอบแบบขนนก ใบยอ ย • ตาํ รบั ยารักษามดลกู พิการ-อักเสบ/ขับน้ําคาวปลา : แกม ดลกู ขา งละ 3-5 ใบ เรียงสลบั รูปแถบยาว-ขอบขนาน ยาว 20-40 พกิ าร มดลกู อักเสบ ชว ยบํารุงรักษามดลูก บาํ รุงสตรหี ลังคลอด ซม. ลักษณะตาง ๆ คลา ยกับวา นสาวหลง (Amo_sch) มาก แยก ชว ยขับนํา้ คาวปลา ขับเลอื ดเสีย (S3-45) ชนิดจากกันยาก เทาที่มขี อมูลขณะนพ้ี บวา วานสาวหลงใตม กี ารก วา่ นสาวหลง ระจายพนั ธตุ ามธรรมชาติในภาคใตแ ละภาคตะวนั ตกเฉยี งใต, มี นา้ํ มันหอมระเหยที่มกี ลนิ่ คลายกันมาก สามารถใชแทนกันได แหนง (อุดรธานี, พษิ ณโุ ลก) สรรพคณุ ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Amomum schmidtii (K. • ทง้ั 5 : มีน้ํามนั หอมระเหย ชวยรกั ษาโรคผิวหนงั อาการแพมี Schum.) Gagnep. ผื่นคัน ใชผสมทํายาน้ํามัน/ครีมทา หรือใชปรุงแตงกล่ินใน ช่อื วงศ : ZINGIBERACEAE ยาดอง (S1) ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลกุ สูงถงึ 1.3 ม. มีเหงาใตดนิ ตามกา นใบ • ตํารบั ยาผน่ื คนั จากอาการแพ/โรคเจด็ : รักษาโรคผวิ หนัง แผน ใบดา นลา งมีขนสัน้ หนานุม และตามสวนตาง ๆ มีกล่ินหอม ทัว่ ไป แกอ าการแพม ีผืน่ คนั หรอื โรคเจด็ (อาการมีตมุ นํ้าเหลอื ง โดยเฉพาะทีเ่ หงาและราก ใบประกอบแบบขนนก ใบยอยขางละ พพุ องคนั ตามผิวหนงั ) (S2-07) 3-5 ใบ เรียงสลับ รูปแถบยาว-ขอบขนาน ยาว 20-40 ซม. ปลาย ใบเรียวยาวคลายหาง กานใบยอยยาว 2-3 ซม. ชอดอกแทง ขนึ้ จากเหงาใตด นิ ทั้งชอ ยาวถึง 6 ซม. ใบประดบั สแี ดงอมน้ําตาลอยู ระดับผิวดิน กลีบปากสขี าวรปู พดั ตง้ั ขน้ึ กวา ง 3 ซม. มีแถบสี เหลืองกลางกลีบและมจี ุดประสแี ดงทับบนแถบสเี หลืองบริเวณ โคนแถบ โคนกลีบดอกเปนหลอดยาว 3.5-4.5 ซม. ผลทรงกลมมี ขนและหนามสน้ั , พบตามปา ดงดิบในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และภาคตะวนั ออก สรรพคณุ • เหงา : ขบั เลือด ขับลม (N1) • ท้ังตน : มกี ลิน่ หอม ขยี้แชกบั นํ้าซาวขา วใชสระผม ชวยบาํ รงุ หนังศรี ษะ (NE3)

398 เหงาของวา นสาวหลงใตใ ชในยาดองสูตรพนื้ บา น วา่ นหาวนอน รากสะสมอาหารของวา นหาวนอน ช่อื ทองถน่ิ : วานนกคมุ (พษิ ณุโลก) สกณุ ี ชื่อวทิ ยาศาสตร : Kaempferia rotunda L. ช่อื ทองถ่ิน : สมอแหน (สระแกว ) ชื่อวงศ : ZINGIBERACEAE ชือ่ วิทยาศาสตร : Terminalia calamansanai (Blanco) ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก สูงถึง 30 ซม. มีเหงาส้นั และรากสะสม Rolfe อาหารอยใู ตดิน มขี นส้นั ตามแผนใบดา นลาง ใบประดับและกลีบ ชื่อวงศ : COMBRETACEAE เลีย้ ง ใบเด่ียว ออก 2-3 ใบ/กอ แผน ใบชขู ึน้ (ไมแ นบติดผวิ ดนิ ) ลกั ษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สูงถึง 30 ม. เปลอื กแตกเปน รอ ง ใบรปู รแี คบ-รปู ใบหอก ยาว 12-25 ซม. กวา ง 4-6 ซม. ผวิ ใบดาน รา งแหตามแนวยาว แตกกงิ่ เปนชน้ั คลา ยตน หูกวาง ใบเดีย่ ว เรียง ลา งสีมว งแดงและมีขนสั้น ดา นบนมักมลี ายสีขาว กา นใบยาว 3-5 เวยี น รปู รี-หอกกลบั ยาว 9-14 ซม. แผนใบดานลา งเกลี้ยงหรอื มี ซม. โคนกา นใบเปนกาบอัดแนน กับกา นใบอน่ื สูง 6-10 ซม. ชอ นวล มีตอ ม 1 คูบนกานใบ ผลรปู รี สงู 1.5 ซม. ดานขางเปน 3 ดอกแทงข้ึนมาจากเหงา ใตด ินในชวงไมม ีใบในฤดรู อ น หรอื ออก เหลีย่ ม และมปี กออกดา นขา ง 2 ปก ยาว 2 ซม. พรอ มกับใบออน กลบี ดอกเห็นชดั 4 กลีบ รูปไขกลับ ยาว 4-5 สรรพคณุ ซม. กลีบคูลาง (กลบี ปาก) เฉพาะที่โคนกลบี หรอื ทง้ั กลีบเปน สี • เปลือก : ขับปส สาวะ; แกน : ถอนพษิ ; ผลแก : เปน ยาเยน็ ใช มวงอมชมพู หลอดกลบี ดอกยาว 5 ซม. กานชอ ดอกสัน้ มาก เขา ยาชว ยลดไข (E2) สรรพคุณ • เหงา : แกฟ กซํา้ (N1)

399 บน : ผลแกของสกณุ ี สนกระ สนกระ สนสองใบ ชือ่ ทองถน่ิ : กระดูกไก กระดกู ไกข าว กระดูกไกป า ชือ่ ทอ งถนิ่ : สน (ฉะเชงิ เทรา, พิษณุโลก) (ตรงั ), กาํ ลงั ทรพี กระดูกไก (สระแกว ) ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Pinus latteri Mason ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Prismatomeris tetrandra (Roxb.) K. ชอื่ วงศ : PINACEAE Schum. subsp. malayana (Ridl.) J. T. Johanss. ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 40 ม. เน้อื ไมมชี ันเหนียวใส เปลอื ก ช่อื วงศ : RUBIACEAE แตกแบบรองลกึ ตามแนวยาว ตนอายมุ ากแตกแบบชองสี่เหลี่ยม ลักษณะเดน : ไมพ ุม สูงถงึ 3 ม. กิง่ ออนและใบเกลยี้ ง กิ่งสีขาวมี เนอ้ื หนา ใบเรยี งเวยี นเปน กระจกุ ชว งปลายกิ่ง ใบประกอบแบบ รองเลก็ นอย ใบเดยี่ ว เรียงตรงขา ม รปู รี-ใบหอก ยาว 5-10 ซม. กระจุกมใี บยอย 2 ใบ/กระจกุ ใบยอ ยเปน เสนเรยี ว ยาว 12-23 แผน ใบเรียบ เสน แขนงใบและเสนกลางใบทีผ่ ิวใบดานบนนูน ซม. ผลมีเกลด็ ซอ นกนั เปนแทง รูปกรวยแหลมยาว-รปู ไข กวา ง กลบี ดอกสีขาวเปน หลอด ปลายแยก 5 แฉก (คลา ยดอกเขม็ ) 3-6 ซม. ยาว 7-11 ซม. เม่อื แกเกล็ดทซ่ี อ นกันจะอาออกปลอย คลา ยตะไหล (Pri_tet_tet) มีจดุ ตางท่สี นกระมีหลอดกลบี ดอก เมลด็ ทม่ี ปี กปลิวออกมา ยาว 1-2 ซม. (สั้นกวาตะไหล) สรรพคุณ สรรพคณุ • ตํารับยานาํ้ มันชันตะเคียน : รักษาบาดแผลอกั เสบเรือ้ รงั แผล • ตาํ รบั ยาแกไ ข/แกร อ นใน : แกไ ข ตัวรอ น แกร อนใน (S1-25) หนองพุพอง แผลเบาหวาน/กดทบั แผลไฟไหม/นาํ้ รอนลวก • ตาํ รับยารกั ษากระดกู ทบั เสน : รกั ษาอาการกระดูกทบั เสน (E1-02) (S2-66) • ตาํ รับยาโรคหอบหดื : แกโ รคหอบหืด (N1-154)