พืชป่าสมุนไพร

400 • ตํารับยาบาํ รุงโลหิตระดู : บํารงุ โลหติ ระดู (S2-09) • ตาํ รบั ยาโรคดีซาน : รกั ษาโรคดซี าน (S3-52) ขวา : ผลของสนสองใบ สนสามใบ บนขวา : ชอ สปอรเ พศผขู องสนสามใบ, แถว 3 จากบน : นา้ํ มนั สน ชอื่ ทองถนิ่ : - ช่อื วิทยาศาสตร : Pinus kesiya Royle ex Gordon ชื่อวงศ : PINACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 40 ม. เนือ้ ไมม ชี ันเหนียวใส คลายสน สองใบ (Pin_lat) มจี ุดตา งทีส่ นสามใบ เปลอื กแตกเปน แผนรูป รี-กลม คอนขา งบางกวา ใบประกอบแบบกระจกุ มีใบยอย 3 ใบ/ กระจุก และผลรปู ไขกวาง สรรพคุณ • เนื้อไมแ ละชันสน : ของสนสามใบ มสี รรพคุณคลา ยกับสนสอง ใบ (Pin_lat) สามารถใชแทนกันได (S2) • ตํารบั ยาแกก ษัยไตพกิ าร : แกกระษัย ไตพิการ บาํ รงุ ไต, ชวย ขบั ปสสาวะ (S2-09) • ตาํ รบั ยาขบั น่วิ ในถงุ นาํ้ ดี : รักษานิ่วในถงุ นา้ํ ดี (S2-09) • ตํารบั ยาโรคอมั พฤกษ- อมั พาต : รักษาอมั พฤกษ-อมั พาต (S2-09)

401 ส้มกบ ส้มกุ้ง ชอ่ื ทอ งถิ่น : สมกบ (อดุ รธาน)ี , สม กบ อโุ ลก ช่ือทองถนิ่ : กโ้ี กย สม ลมปา (สระแกว ), เครืออีโกย (พิษณุโลก) (อดุ รธาน)ี , เถาคันแดง (พษิ ณโุ ลก), สมกงุ ชา ง (ตรงั ) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Hymenodictyon orixense (Roxb.) Mabb. ชื่อวิทยาศาสตร : Ampelocissus martinii Planch. ชื่อวงศ : RUBIACEAE ชอ่ื วงศ : VITACEAE ลักษณะเดน : ไมตน ผลัดใบ สูงถงึ 30 ม. เปลือกแตกสะเกด็ ลักษณะเดน : ไมเถาเนื้อคอนขางออน ยาวถึง 20 ม. เถาแกกลม บาง-หนา ตามกิ่งออน กานใบ ใบ และชอ ดอกมขี นส้ันหนานุม หนาตดั มแี ถบตามแนวรศั มี เปลอื กแตกเปนรอ งลึก ตามกิง่ และ ยอดออนสแี ดง และมหี ใู บทขี่ อบหูใบมีหนามสดี ํา ใบเดีย่ ว เรยี ง เถาออนมีขนยาวสากคายสนี ้ําตาลแดง มีมอื พันออกตรงขามกับ ตรงขาม ใบรปู ไขกลบั ยาว 12-18 ซม. โคนใบสอบเรียว ชอ ดอก ตําแหนงกา นใบ ใบเดี่ยว เรียงสลบั รปู คลา ย 5 เหลี่ยม-คอ นขาง สเี ขยี วอมเหลือง ยาว 10-20 ซม. โคนชอดอกมีใบประดับคลา ย กลม กวาง 15-24 ซม. โคนใบเวา ลึก ขอบใบจักฟน เลอ่ื ย ปลาย ใบ สีเขียวออ น ยาว 3-7 ซม. ผลรูปกระสวย ยาว 1.5-2 ซม. ใบหยกั เปน 3 พปู ลายแหลม แผน ใบดา นลา งมีขนยาวหยกิ สขี าว ปลายผลชขี้ ึ้นฟา แนบกบั ผิวใบ ผลทรงกลม กวาง 1-1.5 ซม. ติดเปน ชอ คลา ยพวง สรรพคุณ ผลองนุ มผี ลยอ ยไดม ากถึง 500 ผล/ชอ สกุ สดี าํ • เน้ือไม : แกไ ข ตวั รอ น (N1) สรรพคุณ • ราก : แกฝ แกผาํ่ (ฝอ ักเสบอดุ ตนั หรือฝห ลบใน) (NE3) • ทัง้ 5 : แกไขท ับระดู บาํ รงุ เลอื ด บาํ รุงสายตา (E2) • ตาํ รับยาโรครดิ สีดวงทวาร : รกั ษาริดสีดวงทวาร (NE4-027) • ราก : แกพ ิษเบอ่ื เมา แกเมาเหลา (NE3) • ตาํ รับยาแกน ้าํ เหลอื งเสีย : แกน ํา้ เหลอื งเสีย (N1-124) • ตาํ รบั ยาแกองคชาตตายไมเ กนิ 3 ป : แกองคชาตตายไมเกนิ 3 ป บาํ รงุ องคชาต บาํ รงุ กาํ ลัง (S1-40) ซาย : ผลออนของสมกงุ , ขวา : เถาอายมุ าก

402 ส้มกงุ้ สม้ กุง้ ขน ช่ือทองถ่ิน : สม กุง (ตรงั ), สมกุงขาว (พัทลุง) ชอื่ ทอ งถ่ิน : สมกุงขน พิลงั กาสาปา (สระแกว) ช่ือวิทยาศาสตร : Embelia ribes Burm. f. ช่ือวิทยาศาสตร : Ardisia helferiana Kurz ชื่อวงศ : PRIMULACEAE ชือ่ วงศ : PRIMULACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอ้ื แขง็ ยาวถงึ 15 ม. เถากลม เปลอื ก ลกั ษณะเดน : ไมพุม สงู ถึง 3 ม. ตามก่ิงออ น ชอ ดอก และใบมี ขรุขระ-มสี ะเกด็ บางๆ หนา ตัดเถามีแถบสขี าวตามแนวรัศมี กิง่ ขนนมุ หนาแนน รอยตอ ระหวางกิ่งกบั ลําตนบวมชดั เจน ใบเดี่ยว ออ นและใบเกลี้ยง กิ่งออนมักพบนวลแปง สขี าว รสเปรีย้ วทานได เรียงเวยี น รูปหอกกลับ ยาว 15-20 ซม. ขอบใบเรยี บ แผน ใบ ใบเดยี่ ว เรียงสลบั ระนาบเดยี ว รูปร-ี รูปไข ยาว 6-13 ซม. ปลาย ดานบนเปนรอยกดตามแนวเสน แขนงใบ ดา นลา งมจี ดุ ตอมเล็ก ใบเรียวยาว ผวิ เกลีย้ ง เนื้อใบคอ นขา งหนา ดานลา งมีตอ มจุด กระจายในเน้อื ใบ ดอกสขี าว กลีบดอก 5 กลีบ บานกวา ง 1-1.5 ขนาดเลก็ กระจายในเนอ้ื ใบ กานใบเปน รอ ง ดอกเลก็ สีเหลอื งครีม ซม. ผลทรงกลม กวา ง 1 ซม. สกุ สีดาํ กลบี ดอก 5 กลีบ บานกวาง 5 มม. ผลทรงกลม กวา ง 7 มม. สุกสี สรรพคุณ ดาํ มี 1 เมลด็ • แกนหรอื ราก : ยาอายุวัฒนะ แกทอ งรวง แกบ ดิ (E2) สรรพคุณ • ใบและยอดออ น : มรี สเปรย้ี ว ทานขบั เสมหะ หรอื เปน ผกั สด (S3) • ตาํ รบั ยาโรคริดสดี วงทวาร ชนิดเลือดออก : รกั ษาโรครดิ สีดวง ทวาร ชนดิ มเี ลือดออก (S2-40) หนาตดั เถาสม กงุ ซา ย : ดอกสมกงุ ขน, ขวา : ผลออน

403 ส้มกุ้งตรัง แนวตง้ั 15 รอ ง ปลายผลบมุ ผวิ มนั เงา สุกสีเหลือง, เน้ือผลรส ช่อื ทอ งถน่ิ : ววั หาย วัวหายแดง (ตรัง), ววั หายแดง เปรย้ี วทานได ใชสดหรือฝานตากแหง ใชป รุงรสเปรย้ี วใหอาหาร (พัทลุง) หรอื ทําผลไมแชอ ม่ิ ช่อื วทิ ยาศาสตร : Embelia macrocarpa King & Gamble สรรพคณุ ชื่อวงศ : PRIMULACEAE • ดอก : ชวยแกอ าการไอ ยาขับเสมหะ; ผลแกห รือดอก : ใชท าํ ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนื้อแข็ง ยาวถึง 15 ม. เถากลม เปลอื ก เปนชาลดความดันโลหติ ; ดอกเพศผู : ใชรักษาโรคเบาหวาน ขรขุ ระ-มีสะเกด็ บางๆ หนา ตดั เถามแี ถบสขี าวตามแนวรัศมี ก่งิ (R69) ออนและใบไมม ขี น คลายสมกงุ (Emb_rib) มจี ดุ ตางทส่ี ม กงุ ตรงั จะไมพ บนวลแปงสขี าวตามยอด และมีใบรูปรกี วา ง-รปู ไขกลับ ยาว 8-15 ซม. ปลายใบมน-ต่ิงสน้ั สรรพคณุ • ตาํ รบั ยาลดไขมนั ในเลอื ด : ชวยลดไขมันในเลือด (S2-02) • ตาํ รับยาโรครดิ สีดวงทวาร : รักษาโรคริดสดี วงทวาร (S2-42) หนา ตัดเถาสมกุงตรงั /ววั หายแดง บน : ดอกเพศเมีย, กลาง : ดอกเพศผู, ลา ง : ผลออ นของสมแขก ส้มแขก ชื่อทอ งถิน่ : สม แขก (ตรงั ) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Garcinia atroviridis Griff. ex T. Anderson ช่ือวงศ : CLUSIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 30 ม. เปลอื กแตกเปน สะเก็ดบาง แตกกิง่ ต้ังฉากกับลําตน มีนํ้ายางสีเหลอื ง ตามกง่ิ ออ น ใบ และผล เกลยี้ ง ยอดออนสแี ดงรสเปรีย้ วทานได ใบเดยี่ ว เรียงตรงขา ม รูป ขอบขนาน ยาว 20-30 ซม. เนอ้ื ใบหนา มเี สนแขนงใบจาํ นวน มากเห็นไมชดั ดอกแยกเพศ สีแดงเขม กลีบเล้ยี งและกลบี ดอกมี อยา งละ 4 กลีบ ผลทรงกลมแบน กวาง 7-10 ซม. มีรองลกึ ตาม

404 ส้มควาย ผลออ นของสมควาย ชอื่ ทองถ่นิ : สมควาย (ตรงั ) สม้ ลม ช่อื วทิ ยาศาสตร : Garcinia pedunculata ชอ่ื ทอ งถิ่น : สมลม (อดุ รธานี) Roxb. ex Buch.-Ham ชอ่ื วิทยาศาสตร : Aganonerion polymorphum Pierre ex ช่อื วงศ : CLUSIACEAE Spire ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 30 ม. เปลือกแตกเปนสะเกด็ บาง ชื่อวงศ : APOCYNACEAE แตกก่งิ ตั้งฉากกับลําตน มีน้าํ ยางสเี หลอื ง ตามกง่ิ ออ น ใบ และผล ลักษณะเดน : ไมเ ถาเนือ้ ออ น ยาวถึง 10 ม. ตามสว นทม่ี ีชวี ติ มี เกลย้ี งไมม ขี น คลายสม แขก (Gar_atr) มจี ุดตา งที่สมควายมใี บรปู นาํ้ ยางสขี าวขุน ยอดออ นมีรสเปรีย้ วทานได ตามกงิ่ ออ น กานใบ รี ผวิ ใบดา นบนมีรอยกดเปนรอ งคลน่ื ตามแนวเสนแขนงใบชดั เจน และใบเกลย้ี ง ทข่ี อ ปลายกงิ่ มีหูใบคลา ยซี่ฟนจํานวนมาก ใบเด่ียว ผลทรงกลม-แกมทรงกระบอก กวา ง 7-14 ซม. มรี อ งตามแนวตัง้ เรียงตรงขาม รปู ไข ยาว 7-15 ซม. กานใบยาว 1-3 ซม. ชอ ดอก ไมชดั เจน, เนอื้ ผลรสเปรี้ยวทานได ใชส ดหรอื ฝานตากแหง ใชป รงุ ออกทปี่ ลายกงิ่ ดอกยาว 1 ซม. ปลายแยก 5 กลีบ สีแดง ฝกออก รสเปรี้ยวใหอาหาร หรอื ทาํ ผลไมแชอมิ่ เหมือนสม แขก (Gar_atr) คู เปนแทง ยาว 10 ซม. กวาง 5 มม. สรรพคณุ สรรพคุณ • ตาํ รบั ยาขบั เสมหะในลาํ คอ-อก/แกโรคหอบหืด : ชว ยขับ • ราก : แกก ลามเนอื้ ทองเกรง็ ; ใบสด : รสเปรย้ี วทานเปนผกั สด เสมหะในลําคอ-อก แกห อบหดื (S2-08) เปนยาระบาย (NE3) ผลสกุ ของสมควาย

405 ผล/ฝกออ นของสม ลม ส้มลิง สม้ สันดาน ช่อื ทองถน่ิ : แตดลิง สม ลงิ (ตรัง) ชื่อทอ งถนิ่ : สม ข้ีมอด สม ออ บแอบ (อดุ รธาน)ี ชอื่ วิทยาศาสตร : Guioa pleuropteris (Blume) Radlk. ชือ่ วิทยาศาสตร : Cissus hastata Miq. ช่ือวงศ : SAPINDACEAE ชื่อวงศ : VITACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม-ไมตน สูงถงึ 8 ม. ตามกิง่ ชอ ดอก กานใบ ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอื้ ออน ยาวถงึ 10 ม. ตามกง่ิ ออน ใบ และ และแผน ใบดานลางมขี นสัน้ -ขนประปราย ใบประกอบแบบขนนก ชอดอกเกล้ียง ยอดออนมรี สเปร้ยี วทานได ก่ิงและกานใบเปน ปลายคู ใบยอย 2-3 คู เรียงตรงขาม-เกอื บตรงขาม รูปรี ยาว สีเ่ หลย่ี ม มีมือพนั สแี ดงออกตรงขามกบั ตาํ แหนงกานใบ ใบเดีย่ ว 5-13 ซม. แผนใบดานลา งสเี ขียวนวล แกนใบและกา นใบยาว เรียงสลบั รูปเงีย่ งลกู ศร-รูปไข ยาว 6-15 ซม. โคนใบเวาลกึ ขอบ 10-15 ซม. มีครีบเลก็ นอ ย ผลรูป 2-3 พู กวาง 3 ซม. สุกสชี มพู ใบจกั ฟน เลื่อยมักมขี อบใบสีแดง ปลายใบเรยี วแหลม ชอดอกสี อมแดง มีเยอ่ื หมุ เมลด็ สสี ม เมลด็ สดี าํ มนั เงา แดง-มว งแดง กลีบดอกสีเหลืองครมี ผลทรงกลม กวาง 8-10 มม. สรรพคณุ สรรพคณุ • ราก : แกไ ข รกั ษาโรคกระเพาะ (S2) • ยอดออ นและผล : รสเปร้ยี วทานเปน ผกั สด หรอื ปรงุ อาหาร แกอ าการวิงเวียน ขับเสมหะ แกไ อ (NE3) ผลสกุ ของสม ลงิ ชอดอกของสมสันดาน

406 สมอดีงู ชอ ดอกสมอดีงู ช่ือทองถ่นิ : สมอดีงู (พทั ลงุ , ตรัง) สมอทะเล ชอื่ วิทยาศาสตร : Terminalia citrina (Gaertn.) ชื่อทอ งถน่ิ : สมอทะเล (ตรงั ) Roxb. ex Fleming ช่อื วิทยาศาสตร : Shirakiopsis indica (Willd.) Esser ชื่อวงศ : COMBRETACEAE ชือ่ วงศ : EUPHORBIACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 40 ม. เปลอื กเรียบ ตามสว นออ น ๆ ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 10 ม. ทุกสว นท่มี ีชีวติ มนี า้ํ ยางสขี าว มีขนสสี นิม ใบเด่ยี ว เรียงตรงขา ม รูปรี-ขอบขนาน ยาว 8-15 ซม. ขนุ ตามก่งิ ออ น ใบ และผลเกลี้ยง ใบเดีย่ ว เรยี งสลับ รูปร-ี แกม ขอบใบชว งโคนใบมกั พบตอ ม กานใบยาว 2-3 ซม. มตี อ ม 1 คู ที่ ขอบขนาน ยาว 8-15 ซม. ขอบใบหยกั มน โคนใบมักพบตอม ผล ปลายกา น จดุ เดนท่ีแผนใบดา นลางมขี นประปราย-เกลยี้ ง ผลรปู รี ทรงกลม กวา ง 3 ซม., พบตามรมิ แหลงนํ้าใกลช ายทะเล ยาว 3-4 ซม. ปลายผลเรยี ว-แหลม ผิวเรียบ มชี องอากาศ สรรพคุณ กระจาย • ตาํ รบั ยารักษากลาก/เกลอื้ น/สังคัง/ตกขาว : รกั ษาโรคผิวหนงั สรรพคณุ จากเชือ้ รา เชน กลาก เกลือ้ น สังคงั ตกขาว แกอาการคันท่ี • เนอื้ ผล : มีรสฝาด แกทอ งเสียทองรวง และยังมฤี ทธิ์เปนยา ผิวหนงั เร้ือรงั ผดผ่ืนคนั (S1-17) ระบายดวย ชว ยแกพิษโลหติ และแกไ อ (S3) • ตาํ รบั ยาถา ย : ยาถา ย ยาระบาย แกท องผกู แกจ ุกเสยี ดแนน ทอ ง (S1-20) • ตาํ รบั ยาโรคไมเกรน/วงิ เวียนศรี ษะ : แกโ รคไมเกรน แกวิง เวยี นศรี ษะ (S2-21) • ตาํ รับยาโรคประดงเลอื ด : แกป ระดงเลอื ด เลือดขึน้ มอี าการ คนั ตามผิวหนัง (S2-27) • ตาํ รบั ยาแกปวดเมอ่ื ย/ชาตามปลายมือ-เทา : แกปวดเมื่อย ตามรางกาย แกอ าการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-36) ผลออ นของสมอทะเล บน : ผลสกุ ของสมอดงี ู, ลาง : ผลแหง

407 สมอไทย ซาย : ผลแกส มอไทย, ขวา : เปลอื กลําตน ชือ่ ทองถิน่ : สมอไทย (พษิ ณุโลก, สระแกว , ตรงั , สมอพิเภก พัทลงุ ) ช่ือทอ งถิ่น : สมอพิเภก (พษิ ณโุ ลก), สมอพิเภก ชื่อวทิ ยาศาสตร : Terminalia chebula Retz. var. chebula สมอชด (พัทลุง, ตรัง), หมกั แหน หมากแหน ชื่อวงศ : COMBRETACEAE (อดุ รธาน)ี ลกั ษณะเดน : ไมตน ผลัดใบ สงู ถึง 20 ม. เปลอื กแตกเปนรอง ชื่อวทิ ยาศาสตร : Terminalia bellirica (Gaertn.) Roxb. รา งแห ตามกิ่ง กานใบ ชอดอก และแผนใบดา นลางมีขนสสี นิท ชอ่ื วงศ : COMBRETACEAE ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขาม-เกือบตรงขา ม รูปไขกวาง-ขอบขนาน ยาว ลักษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สงู ถึง 40 ม. เปลือกเรียบ โคนตน มี 12-20 ซม. ปลายกา นใบมตี อม 1-2 คู ผลรปู ไข-รกี วา ง ยาว 3-5 พพู อนกวา ง ตามสว นออน ๆ มขี นสนั้ สีสนมิ ใบเด่ยี ว เรียงเวียน ซม. ผวิ เรียบ มีชอ อากาศกระจาย, พบตามปา ผลดั ใบ ทั่ว รูปรี-ไขกลับ ยาว 11-20 ซม. แผนใบดา นลา งสีเขียวนวล กานใบ ประเทศไทย ยกเวน ภาคใต ยาว 4-8 ซม. มตี อม 1 คู ผลทรงกลม-ไขกวา ง ยาว 4-5 ซม. ผวิ สรรพคุณ เรยี บ มขี นสัน้ สนี ้าํ ตาลหนาแนน • เนอื้ ผล : ผลอ นรสเปร้ยี วอมฝาด เปนยาระบาย แกไ อ ชว ยขบั สรรพคุณ เสมหะ (N1) • ใบหรอื เนอ้ื ผล : รกั ษาแผลติดเชือ้ (NE3) • ตํารับยาตรีผลา : แกไอ ทาํ ใหชมุ คอ แกไขหวัด (N1-139) • เนือ้ ผล : รสเปรี้ยวอมฝาด ผลออ นเปนยาระบาย ผลแกแ หง แก • ตํารับยาแกไอ : แกไ อ (N1-139) ทองเสยี แกไ อ ชว ยขบั เสมหะ และแกไข (S3) • ตาํ รับยาโรคมะเรง็ ตับ/ฝใ นตับ/ตบั อกั เสบ : รักษาโรคมะเรง็ • ตาํ รบั ยาตรผี ลา : แกไ อ ทําใหช มุ คอ แกไ ขห วัด (N1-139) ตับ (ระยะที่ 1–3), โรคฝใ นตับ, โรคตับอกั เสบ, โรคกาฬลงตบั • ตาํ รับยาแกไอ : แกไอ (N1-161) (มอี าการเพอ คลุมคล่งั และนัยนตาเปนสีแดงรว มดวย) (S3-74) • ตํารับยาแกห วดั /ไอ/เจบ็ คอ/โรคหอบหืด : แกหวดั แกไ อ-เจบ็ ตอม 1 คูท ีป่ ลายกา นใบของสมอไทย คอ แกห อบหดื (S2-06) • ตํารบั ยาแกกษยั ไตพกิ าร : แกก ระษัย ไตพิการ บํารงุ ไต, ชวย ขับปส สาวะ (S2-09) • ตํารับยาแกไขตัวรอน : แกไข ตวั รอน ไขเ ปลี่ยนฤดู (S2-17) • ตาํ รบั ยาโรคไมเกรน/วงิ เวยี นศีรษะ : แกโ รคไมเกรน แกว งิ เวยี นศรี ษะ (S2-21) • ตํารบั ยาแกป วดเมอื่ ยเสน เอน็ : แกป วดเม่อื ยตามเสนเอน็ เสน เอน็ อักเสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ- อัมพาต (S2-31) • ตาํ รบั ยาโรคอัมพฤกษ- อัมพาต : รกั ษาอัมพฤกษ-อัมพาต (S2-33)

408 • ตํารับยาลางโรคกอ นการรกั ษาโรคระบบเสน เอน็ : ชวยชาํ ระ ผลแหง ของสมอพิเภก ลา งระบบภายในรางกายกอ นการรกั ษาโรคท่ีเกยี่ วกับระบบเสน เอ็น อมั พฤกษ อมั พาต (S2-55) • ตาํ รบั ยาแกเหนบ็ ชา : แกเหน็บชา อาการชาตามปลายมือ ปลายเทา (S2-63) • ตาํ รบั ยาหอมนวโกฐ : แกคล่ืนเหยี นอาเจยี น วิงเวยี น ลมจุก แนน ในอก แกลมปลายไข แกอ าการสะบัดรอนสะบดั หนาว หรือครั่นเนื้อครน่ั ตวั รอนวูบวาบเหมอื นจะเปนไข บํารุง ประสาท (S3-01) • ตํารับยาตรหี อม : แกท อ งผูกในเด็ก ชว ยระบายความรอ น ระบายพษิ ไข (S3-03) • ตํารบั ยาอาํ มฤควาที/อมฤควาที : แกไอ ชวยขบั เสมหะ (S3-16) • ตํารับยาแกลมอทุ ธงั คมาวาตะ : แกลมอทุ ธังคมาวาตะ หรอื ลม ตีข้ึนปะทะอกหายใจไมอ อกราวจะส้นิ ใจ (มอี าการเรอรวมกบั แนน ทองรุนแรง ลิน้ กระดางคางแขง็ ชักเกรง็ มือกําเทากาํ ) (S3-19) • ตํารบั ยาแกท องรว ง-ทองเสีย-บดิ : แกทอ งรวง-ทองเสีย แกบดิ ชวยคุมธาตุ (S3-43) • ตาํ รบั ยาโรคมะเรง็ ตับ/ฝใ นตับ/ตับอักเสบ : รักษาโรคมะเรง็ ตับ (ระยะที่ 1–3), โรคฝในตับ, โรคตบั อักเสบ, โรคกาฬลงตบั (มีอาการเพอคลุมคล่ังและนัยนตาเปนสีแดงรว มดวย) (S3-74) สมดั นอ้ ย ชือ่ ทอ งถน่ิ : หสั คณุ (พษิ ณโุ ลก) ชือ่ วิทยาศาสตร : Micromelum falcatum Lour. ชือ่ วงศ : RUTACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ สูงถึง 4 ม. ตามก่งิ กา นใบ ใบ ชอ ดอกและ ผลมขี นส้นั นมุ หนาแนน ใบเรยี งเวียน ใบประกอบแบบขนนก มีใบ ยอย 4-10 ใบ เรยี งสลับ รูปไขก วา ง-ใบหอกและไมสมมาตร มี ตอมน้ํามนั ในเน้ือใบ ขยใี้ บมกี ลน่ิ ฉนุ คลายสม ชอดอกคลายรปู รม ออกทปี่ ลายก่งิ สขี าว ผลทรงรี ยาว 1 ซม. สกุ สีเหลือง-สม สรรพคณุ • รากและใบ : แกไ อ แกโรคหอบหดื (N1)

409 สมุลแวง้ แถว 1 : แผนใบดานบน, แถว 2 : แผนใบดานลา ง, แถว 3 : ผล ชือ่ ทองถิน่ : ฝนแสนหา (พทั ลุง), ฝนแสนหา ออน, แถว 4 : เปลือกลาํ ตน สมนุ มะแวง สมุลมะแวง (ตรัง) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Cinnamomum bejolghota (Buch.–Ham.) Sweet ช่ือวงศ : LAURACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 15 ม. เปลอื กเรยี บมกี ลิ่นหอม ยอด ออ นและชอดอกมีขนสัน้ ใบเด่ียว เรยี งตรงขาม รูปรี-รีแกมขอบ ขนาน ยาว 7-14 ซม. ปลายใบแหลม แผนใบเกลีย้ ง เนื้อใบหนา แขง็ แผน ใบดานลางสเี ขียวนวล มีเสนแขนงใบ 1 คอู อกจากเสน กลางใบเกือบชิดโคนใบหรอื ออกจากโคนใบ ผลรูปกลมแบน-กลม กวาง 8 มม. ยาว 13 มม. ถวยรองผลยาวใกลเคยี งกับผล ขอบ ถว ยตดั -หยกั ไมเปน ระเบียบ สรรพคณุ • ตํารับยาแกก ษัยไตพกิ าร : แกก ระษัย ไตพิการ บาํ รุงไต, ชวย ขบั ปส สาวะ (S2-09) • ตาํ รบั ยาโรคภูมแิ พ : แกโ รคภมู ิแพ (S2-19) • ตาํ รบั ยาปรับธาตุ/ปวดเมอื่ ย/ปวดขอ -เอ็น : ชวยปรบั ธาตุ แก ปวดเม่ือย ปวดเขา-ขอ-เอน็ แกเอน็ พิการ (S2-26) • ตํารับยาโรคอัมพฤกษ- อัมพาต : รักษาอมั พฤกษ- อัมพาต (S2-32) • ตาํ รับยาชะลา งของเสียในเลือด : ชวยชะลางของเสยี ในเลือด ทําใหเ ลอื ดหมุนเวียนดี (S2-35) • ตํารบั ยาแกป วดเมอ่ื ย/ชาตามปลายมอื -เทา : แกปวดเมอ่ื ย ตามรางกาย แกอาการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-36) • ตาํ รับยาโรครดิ สีดวงทวาร : รกั ษาโรคริดสดี วงทวาร (S2-42) • ตาํ รบั ยาบาํ รุงกาํ ลงั /ชูกาํ ลัง : ชว ยบาํ รงุ กําลงั ชูกาํ ลงั ใหมี เรี่ยวแรงทํางาน (S2-59) • ตํารบั ยารกั ษากระดกู ทับเสน : รักษาอาการกระดกู ทบั เสน (S2-66) • ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกคลนื่ เหียนอาเจียน วงิ เวยี น ลมจกุ แนน ในอก แกล มปลายไข แกอาการสะบดั รอ นสะบัดหนาว หรือครัน่ เนอ้ื ครนั่ ตัว รอนวูบวาบเหมือนจะเปน ไข บํารงุ ประสาท (S3-01) • ตํารบั ยาหอมอนิ ทจักร : แกคล่นื เหยี นอาเจยี น หนา มืดจะเปน ลม ลมจุกเสียดแนน หนาอก แนน ทอ ง ทองอดื อาหารไมย อ ย ปรบั ระบบการหมนุ เวียนเลอื ดใหดี ชว ยบาํ รุงหวั ใจ (S3-04) • ตาํ รบั ยาวิสมั พยาใหญ : แกทอ งอดื ทองเฟอ จุกเสียดแนน ทอง ขับลมในกระเพาะอาหาร (S3-10) • ตาํ รับยาธาตุบรรจบ : แกทองเดิน ทองเสยี ที่ไมมีสาเหตุจาก การติดเชื้อ ไมม ีไขแทรก, แกท อ งอืด ทอ งเฟอ แกธาตไุ มปกติ หรือพิการ (S3-15)

410 สรอ้ ยอินทนลิ สลัด ช่อื ทอ งถิ่น : น้ําแนข น นาํ้ แนม วง (อดุ รธานี) ชื่อทอ งถ่ิน : ผักหวานเปร้ียว (สระแกว) ชอื่ วิทยาศาสตร : Thunbergia grandiflora ชื่อวทิ ยาศาสตร : Mallotus peltatus (Geisel.) (Roxb. ex Rottler) Roxb. Müll. Arg. ชือ่ วงศ : ACANTHACEAE ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเถาเน้อื ออ น ยาวถึง 20 ม. ขอ และปลายกานใบ ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สงู ถงึ 5 ม. ตามสวนออน ๆ มีขนส้ัน ใบ บวม ตามกง่ิ กานใบ แผน ใบดา นลางมขี นสั้น-ยาว ใบเด่ียว เรียง เด่ียว เรียงเวียน รูปไข- รูปรี ยาว 12-17 ซม. โคนใบบิด-เวา มี ตรงขา ม รูปไข- ใบหอก ยาว 9-15 ซม. จุดเดน ทชี่ ว งโคนใบหยัก ตอ มบนแผนใบชว งโคนใบ ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ยและมตี อ มตามรอย เปนพูตน้ื -แฉก ขา งละ 1-3 พู ดอกรปู แตร กลบี ดอกสีมวงอมฟา จัก ชอดอกตั้งขึ้น ยาว 10-17 ซม. ผลเปน 3 พู กวาง 1.2-1.5 แยก 5 แฉก ดอกบาน กวาง 6-7 ซม. หลอดกลบี ดอกดานในสี ซม. ผวิ มหี นามจาํ นวนมาก นาํ้ ตาลเร่อื ๆ ผลเปน แทง ยาว 5 ซม. โคนกลมปอง มีกลีบเล้ยี งสี สรรพคุณ มวงคลา้ํ โอบหอ • ใบออนหรอื ยอดออน : ทานเปนผักสดหรอื ประกอบอาหาร สรรพคณุ ชว ยบาํ รงุ สายตา บํารุงเลือด บํารุงผวิ พรรณ (E2) • ราก : แกฟ กชา้ํ บวม แกแ ผลอักเสบ (NE2) • รากและตน : เปนยาฟอกโลหติ ; แกน ใบ และดอก : เปนยา ระบาย แกงูสวดั ลมในกระดกู แกปส สาวะพิการ ขับพยาธิ ชว ย รกั ษามะเร็งเมด็ เลอื ดขาว (R18) • ตาํ รับยาถอนพิษสัตวก ดั ตอย : ชว ยถอนพิษแมลงสัตวก ดั ตอย บรรเทาปวดบวมจากพษิ (NE2-023) กลางซา ย : ชอ ดอกเพศผู, กลางขวา : ชอดอกเพศเมีย, ลาง : ผลออน

สลัดไดปา่ 411 ช่อื ทอ งถ่ิน : สลัดได (พทั ลงุ , ตรัง), สลดั ได กลาง : หนาตดั ของกิง่ และนํา้ ยางสขี าวขุน หงอนเงือก (อุดรธาน)ี ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Euphorbia antiquorum L. ชอื่ วงศ : EUPHORBIACEAE ลักษณะเดน : ไมพ มุ สงู ถงึ 5 ม. ลาํ ตนอวบน้ํา ตนแกมีเนอ้ื ไม ทุกสว นท่มี ีชีวติ มีนา้ํ ยางสีขาวขนุ มักไมส รา งแผนใบ กิง่ สเี ขียว หรอื มีลายสอี อ นกวา ผวิ เกลย้ี ง มี 3 สนั บนสันหยักเปนคลื่นตาม แนวยาว ยอดคลืน่ มีหนามเปนคู ดอกสขี าวครีม ผลเปน 3 พู กวาง 1 ซม. ผิวเกลย้ี ง สรรพคุณ • แกน ไมต ายท่มี ีเชอื้ รา (กะลําพัก) : บาํ รุงหัวใจ แกความดนั โลหิตสงู ใชเขายาหลายตํารับ (S1, S2, S3) • กิ่งสด : รกั ษาแผลนาํ้ รอ นลวก (NE3) • นา้ํ ยาง : รักษากลาก-เกลื้อน (S2) • ตํารบั ยาละลายลิม่ เลอื ด : ชว ยละลายลิ่มเลือด บรรเทาอาการ เสนเลอื ดตีบ (S2-30) • ตาํ รับยาไขกาํ เดาใหญ : แกไ ขก าํ เดาใหญ (S2-47) • ตํารับยาบํารงุ เลือด/หวั ใจ/รา งกาย : บาํ รุงเลอื ด ดูมีเลอื ดฝาด บาํ รงุ หวั ใจ บาํ รงุ รา งกายทง้ั ชาย-หญงิ แกอ าการซบู ผอม (S2-51) • ตาํ รับยาบาํ รุงโลหติ ระดู : บาํ รุงโลหิตระดู (S2-56) • ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกค ลื่นเหียนอาเจยี น วิงเวยี น ลมจกุ แนนในอก แกล มปลายไข แกอ าการสะบดั รอ นสะบัดหนาว หรือครน่ั เนอื้ ครนั่ ตัว รอนวบู วาบเหมือนจะเปนไข บาํ รงุ ประสาท (S3-01) • ตาํ รับยาหอมอินทจักร : แกคลนื่ เหียนอาเจยี น หนามดื จะเปน ลม ลมจุกเสยี ดแนน หนาอก แนนทอ ง ทอ งอืด อาหารไมยอย ปรับระบบการหมนุ เวียนเลือดใหด ี ชวยบาํ รงุ หัวใจ (S3-04) • ตํารบั ยาเทพมงคล : แกไขตัวรอน ถอนพษิ ไข ไขก าฬ, แก อาการชกั -ล้นิ กระดางคางแขง็ -แนน่ิงหนาเปลี่ยนส-ี มีอาการ มึน-กระหายนํา้ หอบพกั , แกโ รคหละ-โรคละออง-โรคซางในเดก็ (S3-11) • ตํารับยาหอม (สตู รพนื้ บาน) : แกเปนลม วิงเวียนศรี ษะ หนา มดื ตาลาย (S3-40) กะลาํ พกั /แกนไมตายและมีเชือ้ ราเขาของสลดั ไดปา

412 สวาด ฝก และเมลด็ สวาด ชือ่ ทองถิ่น : กะหวาด สวาด หวาด (ตรงั ), สวาด (พิษณโุ ลก), สวาด หวาด (พทั ลุง) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Caesalpinia bonduc (L.) Roxb. ชื่อวงศ : FABACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเถา ยาวถงึ 10 ม. เถาเปนเหลยี่ ม ตามเถา ก่งิ กา นใบและแกนใบมขี นสน้ั นุมและหนามคมหนาแนน ใบประกอบ แบบขนนก 2 ชั้น มีชอใบ 7-8 คู ชอใบยอยมใี บยอย 7-11 คู เรียงตรงขา ม รปู ไข ยาว 2-4 ซม. ผลแบบฝก แบนรูปรเี บย้ี ว ยาว 7-10 ซม. ผวิ ฝกมหี นามคมหนาแนน มี 1-2 เมลด็ ๆ ทรงกลมรี สี เขียวคล้ํา-เทา สรรพคุณ • ตาํ รบั ยาแกไอ : แกไอ (N1-161) • ตาํ รบั ยาแกองคชาตตายไมเกนิ 3 ป : แกองคชาตตายไมเกิน 3 ป บํารงุ องคชาต บํารุงกําลัง (S1-40) • ตาํ รับยาปรบั ธาตุ/ปวดเมอื่ ย/ปวดขอ-เอน็ : ชวยปรบั ธาตุ แก ปวดเมื่อย ปวดเขา -ขอ -เอ็น แกเอน็ พิการ (S2-26) • ตาํ รับยาประสะมะแวง : แกไ อ ขบั เสมหะ ทาํ ใหชมุ คอ (S3-08) • ตํารับยาไขรอ นในกระหายนํ้า/ทองเสยี แบบมไี ข : แกไ ขรอน ในกระหายนาํ้ แกทอ งเสยี แบบมีไข แกไ ขอ าเจยี น แกไขน อนไม หลบั (S3-47) สอ่ งฟา้ ชือ่ ทอ งถ่นิ : สองฟา (อดุ รธาน)ี ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Clausena guillauminii Tanaka ช่อื วงศ : RUTACEAE ลักษณะเดน : ไมพ มุ สงู ถงึ 2 ม. ตามสว นออ น ๆ มขี นสั้น ใบ เรยี งเวยี น ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอ ย 3-5 ใบ เรยี งสลบั -ตรง ขา ม รูปหอกกลบั -รี ยาว 3-10 ซม. แผน ใบสมมาตร (ไมเ บีย้ ว) ขอบใบหยัก-เรียบ แผน ใบดา นบนมองเห็นตอมน้าํ มนั นูนใส ชดั เจน ขย้ีใบมกี ล่ินฉุนคลายสม กา นใบยอ ยบวม ยาว 1-2 มม. แกนใบมคี รบี เล็กนอ ย ชอผลต้ังขนึ้ ยาว 4-10 ซม. ผลรูปไข- แกม กลม ยาว 1 ซม. สุกผิวใส สีแดง สรรพคุณ • ใบสด : รักษาอาการตาฟาง (NE3)

413 สอ งฟา สะแกแสง สะแกแสง สะเดา ชือ่ ทอ งถิ่น : แดงแสง (อุดรธานี) ชื่อทอ งถน่ิ : สะเดา (สระแกว) ชือ่ วิทยาศาสตร : Cananga brandisiana (Pierre) I. M. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Azadirachta indica A. Juss. Turner ช่ือวงศ : MELIACEAE ชือ่ วงศ : ANNONACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สูงถงึ 15 ม. เปลือกแตกเปนรอ งลึก ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สูงถงึ 30 ม. เปลอื กแตกเปน รองต้นื ตามยาว-สีเ่ หลีย่ มหนา ใบเรียงเวยี น ใบประกอบแบบขนนกปลาย ตามแนวยาว ตามกงิ่ ใบ ดอกมีขนสน้ั หนานมุ คลา ยกํามะหย่ี ใบ คู มีใบยอย 3-6 คู เรยี งตรงขา ม-เกือบตรงขาม รูปใบหอกโคง เดย่ี ว เรยี งสลับ รูปไขก วาง-แกมกลม ยาว 13-20 ซม. แผนใบ ยาว 4-9 ซม. โคนใบเบ้ียว ขอบใบจักฟนเล่ือย แผนใบเกล้ียง เน้อื หนานุม กลบี ดอก 6 กลบี สีเขียวอมเหลือง รูปใบหอก ยาว 5 ชอดอกสขี าว ผลรูปรี-รปู ไข ยาว 2-2.5 ซม. ผิวเกลีย้ ง สุกสี ซม. ผลรปู ไข ยาว 2-3 ซม. ตดิ เปนกลุม ถงึ 20 ผล/กลุม ผิวมี เหลือง-อมชมพู มี 1 เมลด็ ใบ ชอ ดอกและผลมีรสขม นวลขาว สุกสดี ํา สรรพคุณ • แกน หรอื ราก : แกพ ิษไขเ ซอ่ื งซมึ (NE3)

414 สรรพคุณ • ราก : แกไ ข ตัวรอ น (E2) • ตํารบั ยาบาํ รุงกําลัง/เลือด/หวั ใจ : บาํ รุงกาํ ลงั บํารุงหัวใจ ชวย ใหเลอื ดลมสมบูรณ แกลม (S1-04) • ตํารับยาแกไข/แกร อ นใน : แกไข ตัวรอ น แกร อ นใน (S1-25) • ตํารบั ยาขบั เสมหะ : ชวยขบั เสมหะในอกและลําคอ (S2-05) • ตํารบั ยาแกไ ขตวั รอน : แกไข ตวั รอน ไขเ ปลยี่ นฤดู (S2-17) • ตาํ รบั ยาไขเ ลอื ดออก : รกั ษาไขเลอื ดออก ซง่ึ มีอาการรอนในสงู ปวดเม่อื ยตามรางกาย ปวดศรี ษะ สะทา นรอน-หนาว (S2-43) • ตาํ รบั ยาแกป ลายไข (ไขร ะยะปลาย) : แกปลายไข (ไขใ นระยะ ปลาย : เปน ไขต วั รอ น ไขกาฬ ไขก าํ เดา มาแลว หลายวัน ชว ย ทําใหหายไขเ ร็วขึ้น ชว ยแกธ าตุ คุมธาตุใหสมดลุ เปนยาระบาย ออน ๆ และชว ยใหเ จริญอาหาร) (S3-45) • ตาํ รบั ยาไขหวดั : แกไขห วัด (S3-46) สะเดาเยน็ กลาง : ผลสุก, ลาง : แผนใบดา นลา ง ชื่อทอ งถน่ิ : ขอบนาง (ตรัง), ขอบนาง ขอบชะนาง สะตอ (พทั ลุง) ชอ่ื ทอ งถิน่ : ตอ สะตอ สะตอขา ว สะตอดาน (ตรงั , ชื่อวิทยาศาสตร : Salacia macrophylla Blume พัทลุง) ชื่อวงศ : CELASTRACEAE ชือ่ วิทยาศาสตร : Parkia speciosa Hassk. ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนือ้ แข็ง ยาวถงึ 10 ม. เปลอื กเรียบ ไมม ี ชอ่ื วงศ : FABACEAE นํ้ายาง ตามก่ิงและใบเกลีย้ ง มหี ใู บขนาดเลก็ ท่ซี อกใบ ใบเดีย่ ว ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 40 ม. เปลอื กแตกสะเกด็ กลมขนาด เรียงตรงขาม รปู รี ยาว 10-20 ซม. ขอบใบเรียบ ปลายใบเรยี ว เลก็ และลอนออกสีนา้ํ ตาลแดง ตามสว นออน ๆ มขี นสนั้ ใบ แหลม เนอื้ ใบหนา ดอกสีชมพอู มสม หรอื สคี รมี ผลทรงกลม ประกอบแบบขนนก 2 ช้นั ยาว 30-40 ซม. มีชอใบยอย 10-15 กวา ง 5-6 ซม. สุกสแี ดง ผิวขรขุ ระมี 2-6 เมล็ด คู ใบยอย 20-40 คู รปู ขอบขนาน ยาว 10-15 มม. ปลายใบมน สรรพคุณ กา นชอดอกยาว 30-40 ซม. ชอดอกเปน กระจกุ ทรงกลมแกมทรง • เถา : แกร ดิ สดี วง (S3) กระบอก ยาว 10 ซม. หอยลง สีขาว-เหลอื ง ผลแบบฝก แบนรูป • ตาํ รับยาบาํ รงุ โลหิตสตรโี ดยตรง/ประจาํ เดือนเปนปกติ : แถบยาว ยาว 30-45 ซม. กวา ง 5 ซม. บดิ เกลยี วเล็กนอย เมลด็ บํารุงโลหิตของสตรโี ดยตรง รกั ษาอาการประจําเดอื นใหเปน กลมรี เรยี งตามแนวขวาง นนู ขึ้นจากเปลือกฝก ชดั เจน ปกติ แกโลหติ ระดูเสีย บาํ รุงธาตุ (S2-50)

415 สะบา้ ชอ่ื ทองถิน่ : สะบา (ตรัง, สระแกว , อดุ รธานี), สะบามอญ (พิษณุโลก) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Entada rheedii Spreng. ช่ือวงศ : FABACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนือ้ แข็ง ยาวถงึ 40 ม. เถาคอ นขา งแบน และบิดเกลียว ใบประกอบแบบขนนก 2 ชนั้ ชอใบยอย 2-3 คู ใบ ยอ ยติด 3-5 คู เรยี งตรงขา ม รูปรี-ไขก ลบั ยาว 4-6 ซม. ปลายใบ แหลม แผนใบเกล้ยี ง ชอ ดอกคลายหางกระรอกสีขาว-เหลือง ยาว 10-17 ซม. ผลแบบฝกแบน รปู แถบยาวและโคง เลก็ นอย 0.6-1 ม. กวาง 10-15 ซม. มีรอยหยักและนูนตามตาํ แหนง เมล็ด สรรพคุณ • เปลอื กเถาและเนอ้ื ไม : แกค ันศีรษะ แกโ รคผวิ หนัง ลา งแผล ถายพยาธิ (NE2) • เมล็ด : แกไขก าฬ (N1) • ตาํ รบั ยาขบั นิ่ว-โรคไต-ตับ : ขบั น่ิวในถงุ น้าํ ดี นิ่วในระบบทาง เดินปสสาวะ แกปสสาวะขน แกโรคไต แกโ รคตบั (E2-217) • ตาํ รับยาโรคผิวหนังจากเชือ้ รา/แผลตดิ เช้อื : แกกลาก เกลอื้ น แกพ ษิ บาดแผล แผลติดเช้อื (S1-42) • ตาํ รับยาโรคผวิ หนังจากเชอ้ื รา/แกคันจากการแพ : ยาขผ้ี ้ึง หรอื ยาหมองทารักษาโรคผวิ หนงั จากเชือ้ รา เชน กลาก เกลื้อน แกอาการคันตามผิวหนงั ทว่ั ไปจากอาการแพ ผืน่ คนั คนั จาก แมลงสัตวก ัดตอย (S2-64) ซาย : สะตอขาว, ขวา : สะตอดาน สรรพคุณ • เมลด็ : บาํ รุงสายตา เจรญิ อาหาร ลดความดันโลหิต ลดระดับ นา้ํ ตาลในเลือด ขบั ลมในลําไส เปน ยาระบาย (R70) • ตํารับยาโรคเบาหวาน : แกโ รคเบาหวาน (S2-22)

416 สรรพคณุ • รากหรือแกน : ใชเขายารักษาโรคผวิ หนัง (E2); นํ้ายาง : ทา รกั ษาแผลพพุ อง; ดอกเพศเมีย (เปน ลกู กลมสีเขียว) : บาํ รุง เลือด มีรสหวานมนั นยิ มทานเปน ผักตม ใสแ กงเลยี งหรือแกงแค (E2) กลาง : ฝก ออ นสะบา , ลา ง : เมล็ดแกและเน้ือในเมลด็ กลาง : ชอ ดอกเพศเมีย สะแล ชอ่ื ทอ งถ่นิ : แกแล (สระแกว) ชือ่ วิทยาศาสตร : Broussonetia kurzii (Hook. f.) Corner ชือ่ วงศ : MORACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม รอเลื้อย ผลัดใบ สงู ถึง 20 ม. เปลอื กเรยี บสี เทาอมน้ําตาล ทุกสวนที่มีชวี ติ มนี ํา้ ยางสขี าวขุน ตามสว นออน ๆ มีขนสน้ั ใบเด่ยี ว เรยี งสลับระนาบเดยี ว รปู ขอบขนาน-รี ยาว 7-14 ซม. ขอบใบหยักคลายซฟ่ี น ปลายใบเรียวยาวคลายหาง ชอ ดอกเพศผูสขี าว ยาวคลา ยหางกระรอก ชอดอกเพศเมียทรงกลม สเี ขยี ว กวา ง 1 ซม.

417 สะเอง้ สะเอง ชอ่ื ทอ งถิน่ : พญาปลองเงนิ พญาปลองทอง (ตรัง), สกั พญาปลอ งทอง (พษิ ณุโลก), พญาปลองทอง ชอื่ ทองถน่ิ : สกั (สระแกว , พิษณุโลก) ปลาไหลทอง (สระแกว), ชองระอา (จนั ทบรุ ี), เถาสะเอม (ตราด) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Tectona grandis L. f. ช่อื วิทยาศาสตร : Strychnos thorelii Pierre ex Dop ช่อื วงศ : LAMIACEAE ชือ่ วงศ : LOGANIACEAE ลักษณะเดน : ไมต น ผลัดใบ สงู ถึง 30 ม. เปลอื กแตกรอ งตน้ื ตาม ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอื้ แข็ง ยาวถึง 30 ม. เปลือกเถาอายุนอย ยาว ตามสวนตาง ๆ มขี นส้นั หนาแนน กง่ิ เปน สเี่ หลย่ี ม ใบเดีย่ ว เรียบ ตามขอ มรี อยวงแหวนนูน เถาแกเปลอื กแตกเปน สะเก็ดเลก็ เรยี งตรงขามตงั้ ฉาก รูปร-ี ไขกลบั ยาว 20-40 ซม. ขยี้ใบสดจะ นอย เปลอื กในชัน้ นอกสุดสีเหลือง ตามกิง่ ออ นและกานใบมขี น เปนสีแดง ชอ ดอกออกตามปลายกงิ่ ต้งั ขึ้น ยาว 30-50 ซม. ดอกสี สั้น ปลายกงิ่ มีมือพันมวนเปนเกลยี ว ใบเดีย่ ว เรียงตรงขา ม รูปไข ขาว-ชมพู มี 5-6 กลบี เม่ือบานกวาง 8 มม. ผลเปน ถุงคอนขา ง ยาว 6-12 ซม. ปลายใบเรียวแหลม มีเสนแขนงใบออกจากโคนใบ กลม กวา ง 2-3 ซม. ดานในกลวงพอง มีเมลด็ แขง็ กลม กวา ง 1.5 1 คู ผลรปู ไข ยาว 2-3 ซม. มี 1 เมลด็ ๆ มปี ก รอบเมล็ด กลาง ซม. 1 เมลด็ มีขนหนานมุ เมล็ดเปนสนั นูนตามยาว สรรพคุณ สรรพคณุ • แกน : ขับลมในลาํ ไส แกไข (E2) • เถา : ถอนพษิ ไข พิษงู พิษแมลงกัดตอ ย ปอ งกันคุณไสย รักษา • ตาํ รบั ยาแกเบาหวาน/ความดันโลหติ : รักษาเบาหวาน ความ โรคเบาหวาน ความดนั โลหติ สูง (E2) ดันโลหิต (E2-219) • เถา : แกไข (N1) • ตาํ รบั ยาแกตบั แขง็ /ตบั ทรดุ : แกต ับแข็ง ตับทรุด (N1-258) • เถา : ลางพษิ จากสารเคมี แอลกอฮอลใ นเลอื ด (สรรพคณุ คลาย • ตาํ รบั ยาโรคความดนั โลหิตสงู /โรคเบาหวาน : ชวยลดความ ตนรางจืด) แกมนตดํา หรือแกค ุณไสย (S2) ดันโลหิตสงู เบาหวาน ลดไขมนั ในเลอื ด (S1-15) บน : เถาทมี่ อี ายนุ อ ยจะพบขอ วงแหวนนนู ชดั เปลอื กชน้ั ในสเี ขยี ว-สี • ตํารับยาโรคอัมพฤกษ- อัมพาต : รกั ษาอัมพฤกษ-อมั พาต ครมี เรยี กวา พญาปลอ งเงนิ , ลา ง : เถาอายมุ ากของสะเอง ขอ (S2-33) วงแหวนจะคอ ยๆ หายไปและมเี ปลอื กแตกสะเกด็ หนามากขน้ึ มกี าร • ตํารับยาบํารุงโลหิตระดู : บาํ รงุ โลหติ ระดู (S2-56) สรา งเปลอื กชน้ั ในสเี หลอื งสม ชดั เจน เรยี กวา พญาปลอ งทอง • ตาํ รับยาโรคกรดไหลยอน : แกโ รคกรดไหลยอ ย (S2-65) • ตํารบั ยาโรคมะเรง็ : ชวยรักษาโรคมะเร็ง (S2-93) • ตาํ รบั ยามหานิลแทงทอง : แกไขต ัวรอ น ไขห ัด ไขอ ีสกุ อีใส แก รอ นในกระหายนํา้ แกป ากเปอยเพราะพษิ รอ นหรอื รอ นใน (S3-12)

418 บน : ผลสกั , ลางซา ย : เปลือกลาํ ตน บน : ชอดอกสักข้ีไก สกั ขไี้ ก่ สังกรณี ช่ือทองถิน่ : สวอง (พษิ ณโุ ลก) ชือ่ ทอ งถ่นิ : สังกรณี (อุดรธานี) ชือ่ วิทยาศาสตร : Premna tomentosa Willd. ชื่อวิทยาศาสตร : Barleria strigosa Willd. ชอื่ วงศ : LAMIACEAE ช่ือวงศ : ACANTHACEAE ลักษณะเดน : ไมต นผลัดใบ สูงถงึ 20 ม. เปลือกลอนเปน แผน ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลุก สูงถึง 60 ซม. ตามลําตน และสวนตาง ๆ บาง-มรี องปริตามยาว ตามสว นตา ง ๆ มขี นสน้ั หนาแนน กง่ิ เปน มีขนยาวสากคายสีขาว ใบเดย่ี ว เรียงตรงขา มตัง้ ฉาก รูปรี ยาว ส่เี หล่ยี ม ใบเด่ียว เรียงตรงขามตัง้ ฉาก รูปไข ยาว 15-20 ซม. 8-16 ซม. โคนใบสอบเรียว ชอดอกยาว 3-5 ซม. มีใบประดับ โคนใบเวา ขอบใบจักฟนเลอื่ ย-เรียบ กานใบยาว 6-12 ซม. ชอ เรยี งซอ นกนั หลายช้ัน สเี ขยี ว ใบประดับรปู ไขปลายเรยี วแหลม ดอกออกตามปลายก่ิงตงั้ ขน้ึ ดอกสขี าว กลบี ดอกยาว 5 มม. กลบี ดอกสีมว งคราม รปู แตร ยาว 5 ซม. ปลายแยก 5 แฉก สรรพคุณ สรรพคณุ • เน้ือไม : บาํ รงุ เสนเอน็ รักษาโรคริดสีดวงทวาร (N1) • ตํารบั ยาแกไขก าํ เดา/ไขหวัดใหญ : แกไ ขก ําเดา ไขหวัดใหญ (NE3-072)

419 สังกรณี สั่งทาํ สงั่ ทาํ สังวาลพระอินทร์ ช่อื ทอ งถนิ่ : ส่งั ทาํ (สระแกว ) ชื่อทอ งถน่ิ : เขืองเขียว (อดุ รธานี), ตนตายปลายเปน (ตรัง ) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Diospyros buxifolia (Blume) Hiern ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Cassytha filiformis L. ชือ่ วงศ : EBENACEAE ชือ่ วงศ : LAURACEAE ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 20 ม. เปลือกสดี าํ เรียบ แตกกิง่ เปน ลักษณะเดน : ไมเถาลม ลุก ประเภทกาฝากเบยี นตน ไมอ น่ื ยาวถึง ชน้ั ตามกิง่ ออ นและแผน ใบดานลางมขี นสน้ั ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ 5 ม. มปี มุ รากดดู อาหารยึดติดกบั ก่งิ ไมตน อ่ืน ๆ เถาเปนเสนกลม ระนาบเดียว รูปรี ยาว 2-3.5 ซม. เห็นเสน ใบไมช ัด ดอกเลก็ สีขาว เรยี วเลก็ หนา 3 มม. มลี ายสขี าวตามแนวยาวและมีขนสนี า้ํ ตาล ดอกแยกเพศแยกตน ผลรปู ไข ยาว 2 ซม. ผิวเกลยี้ ง มีกลบี เล้ียง แดง ดอกสคี รีม เปนตมุ กลม กวาง 4 มม. มกี ลบี ดอก 3 กลีบ ผล 4 กลีบ ติดแนบข่วั ผล สุกสีดํา ทรงกลม กวา ง 10 มม. สรรพคุณ สรรพคณุ • เปลือกและแกน : แกท องอืดทอ งเฟอ แกทองรว ง แกบดิ แกไ ข • ท้ังตน : แกไ ขห วัด บาํ รุงตบั -ไต บํารงุ เสน เอน็ (NE3) รอ นใน ชวยสมานแผลทั้งภายในและภายนอก (E2) • ตํารับยาขบั นวิ่ ในไต-ทางเดินปสสาวะ : ชวยขบั นิ่วในไต และ ทางเดินปสสาวะ ชว ยลา งไต รกั ษาทางเดินปสสาวะอกั เสบ (S2-14) • ตํารับยาปรับธาต/ุ ปวดเมื่อย/ปวดขอ -เอน็ : ชวยปรับธาตุ แก ปวดเมื่อย ปวดเขา -ขอ -เอ็น แกเอ็นพิการ (S2-26) • ตํารับยารักษากระดูกทบั เสน : รกั ษาอาการกระดกู ทับเสน (S2-66)

420 เสนแขนงใบ กา นใบสน้ั มาก ยาว 2-5 มม. ดอกเลก็ กลีบดอกสี ขาวครีม ยาว 2 มม. ผลรปู ไข ยาว 1.5 ซม. สรรพคณุ • ตาํ รับยาบาํ รุงโลหิตสตรีโดยตรง/ประจําเดือนเปนปกติ : บํารุงโลหิตของสตรีโดยตรง รกั ษาอาการประจําเดือนใหเ ปน ปกติ แกโ ลหติ ระดูเสีย บํารุงธาตุ (S2-50) • ตาํ รับยาแกปวดเม่อื ยกลา มเน้ือ-เสน เอ็น/บาํ รุงกําลัง : แกปวด เม่อื ยกลา มเนื้อ-เสนเอ็น บํารุงกําลัง (S2-61) บน : ผลของสังวาลยพระอินทร, ลา ง : ปุม ดูดอาหารจากกิง่ ไม สัตบรรณ ชนดิ อน่ื ชอื่ ทอ งถ่นิ : ตีนเปด พญาสัตบรรณ (พษิ ณโุ ลก), สงั หยใู บเลก็ ตนี เปด สัตบรรณ (สระแกว ), พญาสตั บรรณ (ตรัง) ชือ่ ทอ งถิ่น : สาวสะดงุ ระฆังเขยี ว (ตรัง) ชื่อวิทยาศาสตร : Alstonia scholaris (L.) R. Br ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Popowia pisocarpa (Blume) Endl. ชื่อวงศ : APOCYNACEAE ชือ่ วงศ : ANNONACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 40 ม. ตามก่งิ ใบ และชอ ดอกไมม ีขน ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมต น สงู ถึง 10 ม. ตามก่งิ ชอ ดอก ผล ทุกสวนท่มี ีชวี ติ มนี า้ํ ยางสขี าวขนุ ใบเดี่ยว เรยี งรอบขอ คลา ยกบั กา นใบ และแผน ใบดานลางมขี นสั้น-ยาวหนาแนน ยอดออนมขี น ตนี เปดดํา (Als_ang) มจี ดุ ตางที่สัตบรรณมเี ปลือกเปน สะเกด็ สีสนมิ ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปร-ี แกมขอบขนาน ยาว 6-13 ซม. หนานุมสีเหลืองอมน้ําตาล มีใบเรยี งรอบขอจํานวน 5-7 ใบ/ขอ ปลายใบเรยี วแหลม แผน ใบดานบนมนั เงา และมีรอยกดตามแนว รูปหอกกลับ ยาว 12-20 ซม. โคนใบมน-สอบ กานใบยาว 1-1.5 ซม. สรรพคุณ • แกน หรือราก : รักษาแผลในลาํ ไส- ระบบทางเดนิ อาหาร (E2) • ตํารบั ยาแกไขตัวรอน : ชวยแกไข ตวั รอน มสี รรพคณุ คลา ยกบั ตนี เปดดาํ ใชแทนกันได (S2-79)

421 ขวา : ฝก แหงทีแ่ ตกของสตั บรรณ สนั โสก บน : แผน ใบดา นลาง, ลา งซาย : ดอก ชอ่ื ทอ งถ่นิ : สอ งฟา สมัด โปรง ฟา (พษิ ณุโลก), • ทัง้ 5 : ขับลม แกท องอดื ทอ งเฟอ แกหนองใน แกริดสดี วง หสั คุณ (อดุ รธาน)ี , หัสคุณ หมยุ ชา ง หมยุ หอม ทวาร และรดิ สีดวงจมูก (NE3) (ตรัง) • ตํารบั ยาลางสารพิษ/แกป วด : ลา งสารพิษ แกไ ข แกป วด แก ชอ่ื วิทยาศาสตร : Clausena excavata Burm. f. เบื่อเมา (N1-22) ชื่อวงศ : RUTACEAE • ตํารับยาโรคอัมพาตระยะแรก : แกอ าการกง่ึ อัมพาตหรือ ลกั ษณะเดน : ไมพุม สงู 2-5 ม. ตามสวนออน ๆ มขี นสนั้ สขี าว อัมพาตระยะแรก กลา มเนอ้ื ออนแรง เดินยืนไมป กติ เหน็บชา ใบเรยี งเวียน ใบประกอบแบบขนนก ใบยอย 7-17 ใบ เรยี งสลบั (S2-24) รูปไข- ใบหอก ยาว 2-6 ซม. แผน ใบไมสมมาตร (เบีย้ ว) ขอบใบ หยกั -เรียบ แผน ใบมองเห็นตอมนํา้ มันใส ขยี้ใบมีกลนิ่ ฉนุ คลา ยสม ส้านใหญ่ แผนใบดานลา งมขี นสั้น-เกือบเกลย้ี ง ชอผลตง้ั ข้นึ รูปกรวยแหลม ชอ่ื ทอ งถน่ิ : สาน (ตรงั ) ยาว 15-30 ซม. ดอกสีขาว ผลรูปไข ยาว 1 ซม. สุกผวิ ใส สี ช่ือวิทยาศาสตร : Dillenia obovata (Blume) Hoogland ขาว-ชมพู ชื่อวงศ : DILLENIACEAE สรรพคุณ ลักษณะเดน : ไมตน ผลัดใบ สูงถึง 20 ม. เปลอื กเรียบ-ขรุขระ • ราก : แกโ รคกระเพาะอาหาร (N1) ตามสวนออ น ๆ มขี นสีขาวหนาแนน ใบเดีย่ ว เรียงเวยี น รปู ไข • ราก : แกท อ งอืดทอ งเฟอ (NE2) กลบั ยาว 20-40 ซม. ขอบใบจักฟน เล่ือย ปลายใบมน-เวาบุม โคนใบสอบเรียว กา นใบมีครบี โคนกานใบโอบกิ่ง กลบี ดอกสี เหลือง มี 5 กลบี รปู ไขกลบั เมื่อบานกวา ง 10 ซม. ผลทรงกลม กวา ง 4 ซม. ภายในเนอ้ื ผลแบงเปน 10 หอ ง สุกสีสม มีกลน่ิ หอม

422 สามสบิ สรรพคณุ ชื่อทอ งถิน่ : เหลก็ ไมไ ผ (พัทลุง) • เปลอื ก : ทาํ ใหเหงือกและฟนแขง็ แรง แกท อ งเสีย (S2) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Peliosanthes teta Andrews subsp. teta ชื่อวงศ : ASPARAGACEAE ลักษณะเดน : ไมล ม ลุก สูง 25-35 ซม. มลี ําตนสน้ั ใตดนิ ใบเดีย่ ว เรยี งกระจุกทผ่ี ิวดนิ รปู ใบหอกแคบ ยาว 15-25 ซม. กวา ง 3-6 ซม. มีเสนใบตามแนวยาว 5 เสน เนอ้ื ใบแขง็ หนา ผวิ ใบดา นบน มนั เงา มีรอบพับเล็กนอยตามแนวเสน ใบ กานใบยาว 10-25 ซม. กลมและเกล้ียง ชอดอกออกจากเหงา ต้ังขนึ้ สูง 13-18 ซม. กา น ชอ ดอกสมี ว ง ดอกสเี ขยี วออน กลบี รวมมี 6 กลบี รปู ไขก วาง ดอกบานแผก วาง 7 มม. ดอกยอยออกชต้ี ้ังข้นึ เรียงกระจายหาง ๆ สรรพคุณ • : ทงั้ 5 : บาํ รุงกาํ ลงั (S3) ผลสุกของสา นใหญ สายหยดุ ชอื่ ทองถ่ิน : สายหยดุ (สระแกว, อุดรธาน)ี , สาวหยุด (ตรัง) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Desmos chinensis Lour. ช่อื วงศ : ANNONACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเถาเน้อื แข็ง ยาวถึง 20 ม. ตามยอดออนมีขนสี สนมิ เถาเรียบ ใบเดยี่ ว เรียงสลับ รูปไข- ขอบขนาน ยาว 10-20 ซม. แผน ใบดานลางสเี ขยี วนวล ดอกเด่ียว กานดอกยาวถงึ 6 ซม. กลบี ดอกสเี หลืองอมเขียว-เหลือง รปู แถบ ยาว 5-8 ซม. มี 6 กลีบ ผลเปนแทงยาวถึง 7 ซม. หยักคอดตามตําแหนงเมล็ด

423 ติดเปน กลมุ ถึง 20 แทง /กลมุ สุกสีแดง-สีดํา สารภี สรรพคณุ ช่อื ทองถนิ่ : กระทิง สารภีปา (พิษณุโลก) • เถาหรือราก : รกั ษาอาการติดยาเสพติด (NE3) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Mammea siamensis (Miq.) T. Anderson • ดอก : บาํ รงุ หวั ใจ (E2) ชื่อวงศ : CALOPHYLLACEAE • ตํารับยาบาํ รุงเลือด/หัวใจ/รางกาย : บํารงุ เลอื ด ดูมีเลอื ดฝาด ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 10 ม. เปลอื กเรยี บ-สะเก็ด ก่ิงและใบ บาํ รงุ หวั ใจ บํารงุ รางกายท้ังชาย-หญงิ แกอาการซบู ผอม เกลย้ี ง ใบเดีย่ ว เรยี งตรงขาม รปู หอกกลับ ยาว 10-16 ซม. สวน (S2-51) กวางสุดของใบ กวาง 4-5 ซม. เน้ือใบหนา เสนแขนงใบเห็นไมชดั • ตํารบั ยาบํารุงกําลงั : ชว ยบํารงุ กาํ ลงั (S2-74) เสนใบแบบรางแห ออกดอกเปน กระจกุ 3-10 ดอก/กระจกุ ออก ตามก่ิงแก กลบี ดอกสีขาว มี 4 กลีบ เกสรเพศผสู ีเหลอื ง มจี าํ นวน มาก ดอกบานกวา ง 2 ซม. มีกลิน่ หอม กานดอกยาว 2-3 ซม. ผล รปู รี ยาว 3-4 ซม. ปลายผลกลม สุกสีเหลือง เนอ้ื หวานทานได สรรพคุณ • เนื้อไมแ ละแกน : บาํ รุงกาํ ลัง (N1) • แกน หรอื ดอก : บํารงุ เลือด บาํ รงุ หวั ใจ (E2) • ตาํ รับยาเกสรทงั้ 5 : หรอื พกิ ดั เกสรท้ังหา : ดอกใชเปน 1 ใน 5 ของเกสรทง้ั หา ชว ยบาํ รุงหัวใจ แกลมวิงเวยี น บาํ รงุ ครรภ (S1-14) • ตํารบั ยาแกไขต วั รอน : แกไขตวั รอ น ปวดหัว ถอนพษิ ไข ไข หวัด ไขปอดบวม (S2-01) • ตาํ รับยาโรคอัมพฤกษ-อมั พาต : รักษาอมั พฤกษ- อัมพาต (S2-33) กลาง : ผลออ น, ลาง : เถาสายหยุด บน : ผลสกุ ของสารภี, ลาง : ดอกแหง

424 • ตํารบั ยาบาํ รงุ เลอื ด/หวั ใจ/รา งกาย : บาํ รงุ เลอื ด ดมู เี ลือดฝาด บาํ รงุ หัวใจ บาํ รงุ รา งกายท้ังชาย-หญงิ แกอาการซูบผอม (S2-51) • ตาํ รบั ยาหอมอินทจักร : แกคลนื่ เหียนอาเจยี น หนามืดจะเปน ลม ลมจกุ เสียดแนนหนา อก แนน ทอ ง ทองอืด อาหารไมยอย ปรบั ระบบการหมนุ เวียนเลอื ดใหด ี ชว ยบํารงุ หัวใจ (S3-04) • ตาํ รบั ยาประสะจันทนแดง : แกไข ตัวรอ น รอ นในกระหายนาํ้ ไขเ ซอ่ื งซึม ไขเ ปลีย่ นฤดู (S3-09) • ตํารับยาอทุ ัยโอสถ : แกไขต ัวรอน แกร อนในกระหายน้ํา แก ออนเพลียละเหย่ี ใจ เพมิ่ ความสดชนื่ บาํ รงุ หวั ใจ (S3-22) • ตํารับยาแกต นไข (ไขระยะแรก) : แกตนไข (ไขเ บ้ืองตน หรอื ไข ระยะแรก เชน ไขตัวรอน ไขกาฬ ไขพ ษิ ไขกาํ เดา) (S3-44) สารภีดอกใหญ่ สารภีดอกใหญ ชอ่ื ทองถนิ่ : สารภปี า (สระแกว) สารภปี า่ ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Mammea harmandii (Pierre) Kosterm. ชื่อทอ งถ่นิ : - ชื่อวงศ : CALOPHYLLACEAE ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Anneslea fragrans Wall. ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 15 ม. เปลอื กเรียบ ก่งิ และใบเกลี้ยง ช่ือวงศ : PENTAPHYLACACEAE คลา ยสารภี (Mam_sia) จุดตา งท่ีสารภีดอกใหญม ีใบรูปหอก ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 15 ม. เปลอื กแตกสะเกด็ ส่ีเหล่ียม- กลับ-ไขกลับ สวนกวา งสุดของใบ กวาง 5-7 ซม. (กวางกวา) ปกติ หลายเหลย่ี ม ใบเดี่ยว รปู รี เรยี งเวยี น ยาว 10-20 ซม. ขอบใบ ออกดอกเปนกระจกุ 20-100 ดอก/กระจุก ตามลาํ ตน ข้นึ ไปถึง เรยี บ เนื้อใบหนา เกลยี้ ง กา นใบมกั เปน สแี ดง ดอกออกเปน กระ กิง่ แก ดอกบานกวาง 3 ซม. มีกลน่ิ หอม กา นดอกยาว 3-6 ซม. จกุ ที่ปลายกิง่ มากถึง 20 ดอก/กระจกุ กลีบเล้ยี งและกลบี ดอกสี ผลรูปรี ปลายผลมน-แหลม, สุกสีเหลือง เนอื้ รสหวานทานได ขาว-อมชมพู มี 5 กลีบ ดอกบานกวาง 4 ซม. กานดอกยาว 5-7 สรรพคุณ ซม. ผลรปู ไข ยาว 4 ซม. ปลายผลมกี ลบี เลย้ี งติดทน สุกแตกอา • แกนหรือดอก : บํารุงเลือด บํารุงหวั ใจ; ดอก : มีกลนิ่ หอม ใช เมล็ดมีเยื้อหมุ สแี ดงสม เขายาแทนดอกสารภี (Mam_sia) ได (E2) สรรพคณุ ชอ ดอกสารภีดอกใหญ • เปลอื กและดอก : แกบ ดิ แกท องเสีย แกไข ถายพยาธิ (NE3) • เปลือก : ใชข บั พยาธิ ตม ด่ืมแกไอ แกไข และหอบหดื พบมีฤทธ์ิ ไวตอการลดระดบั น้าํ ตาลในสตั วทดลอง; ลําตน : เปน ยาฟอก โลหติ แกบ ิดมูกเลือด แกปวดเบง ขับฟอกโลหติ ระดู แกพ ยาธิ แกบ ดิ ขับเสมหะ แกเ สมหะเปน พิษ; ใบ : ยาพืน้ บานอีสานใช ตม นํ้าด่ืม (R8)

425 บน : ดอกสารภปี า , กลาง : ผลออ น, ลาง : เปลือกลาํ ตน สิรนิ ธรวลั ลี สา่ เหลา้ ช่ือทองถน่ิ : สามสบิ สองประดง (อดุ รธานี) ชื่อทองถิน่ : สา เหลา (พทั ลงุ , ตรัง) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Phanera sirindhorniae (K. ชอื่ วิทยาศาสตร : Desmos cochinchinensis Lour. Larsen & S. S. Larsen) Mackinder & R. Clark ช่ือวงศ : ANNONACEAE ชื่อวงศ : FABACEAE ลักษณะเดน : ไมเถาเนื้อแขง็ ยาวถึง 20 ม. ตามยอดออนมีขนสี ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนอ้ื แข็ง ยาวถงึ 30 ม. ตามยอดและสวน สนมิ เถาเรียบ คลายกบั สายหยดุ (Des_chi) ตางกันท่สี า เหลามี ออ น ๆ มขี นส้นั สีทองแดงมันเงา ใบเดี่ยว เรยี งสลับ รปู ไขกวา ง กานดอกยาว 8-15 ซม. และมกี ลีบดอกรูปไข ยาว 4-5 ซม. ยาว 13-18 ซม. โคนใบเวา ปลายใบหยักลกึ ไดถ ึง 1/2 ของความ สรรพคุณ ยาวใบ ปลายแฉกเรยี วแหลม มเี สนแขนงใบออกจากโคนใบ 4 คู • ราก : บํารุงโลหิต (S3) แผนใบเนอ้ื หนา มันเงาและเกลีย้ ง ชอ ดอกรูปคลายรม กวาง • ตํารบั ยาบํารงุ กาํ ลัง : ชว ยบํารุงกําลงั (S2-74) 15-20 ซม. มขี นสที องแดงหนาแนน ดอกยอ ยยาว 2 ซม. กลบี ดอกสสี ม -แดง ฝกรปู ขอบขนาน ยาว 13-20 ซม. แบนดา นขาง สรรพคุณ • ตาํ รับยาโรคประดง : รักษาโรคประดง (NE2-029)

426 สิรนิ ธรวลั ล/ี สามสบิ สองประดง ผลออ นของสฟี น กระบือ สีฟนั กระบอื สรุ ามะริด ชอ่ื ทองถิ่น : สะไอตน (พัทลงุ ), สีฟน กระบือ (ตรัง) ช่อื ทอ งถิ่น : สรุ ามะรดิ (พิษณโุ ลก) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Bridelia tomentosa Blume ชื่อวิทยาศาสตร : Cinnamomum subavenium Miq. ชอ่ื วงศ : PHYLLANTHACEAE ชอื่ วงศ : LAURACEAE ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมตน สงู ถึง 15 ม. ใบเด่ียว เรยี งสลับ ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู ถึง 15 ม. เปลอื กเรยี บมกี ลิน่ หอม ยอด ระนาบเดียว รูปร-ี หอกกลบั ยาว 5-11 ซม. ตามกิ่งและแผน ใบ ออ นและชอ ดอกมีขนส้นั และขนไหมแนบผวิ ใบเดีย่ ว เรียงตรง ดานลา งมขี นส้นั สนี ํา้ ตาลแดง ปลายเสนแขนงใบว่ิงไปจรดกบั เสน ขา ม รูปร-ี รแี กมขอบขนาน ยาว 6-14 ซม. คลา ยสมลุ แวง ขอบใบ แผนใบดา นลา งสเี ขียวนวล ดอกขนาดเล็กสคี รีม ออก (Cin_bej) จุดตา งทสี่ ุรามะริดมปี ลายใบท่ีเรยี วแหลม เสนแขนงใบ เปน กระจุกตามซอกใบ ผลรปู กลม กวาง 8-10 มม. สีเขียว และเสน ใบยอยตามแนวขวางมรี อยกดคอ นขางชัดเจนกวา เมื่อขย้ี สรรพคณุ ใบจะมีกลนิ่ ทแี่ รงกวา สมลุ แวง • ใบ : ขบั เสมหะ (S3) สรรพคณุ • ตํารบั ยาโรคประดงเลือด : แกประดงเลอื ด เลือดขนึ้ มอี าการ • เปลือกและเนื้อไม : บาํ รงุ กําลงั ขับเลอื ดลม (N1) คันตามผิวหนัง (S2-27)

427 โคนกลบี สเี หลอื ง มี 5 กลบี บานกวาง 1 ซม. ผลกลมแบน กวาง 8 มม. แกแ หงแตก 5 ซกี , พบตามพน้ื ท่ชี ืน้ แฉะ ในที่โลง สรรพคุณ • ตาํ รบั ยาลดไขมนั ในเลือด : ชวยลดไขมนั ในเลือด (S2-02) ซา ย : แผน ใบดานบนของสรุ ามะรดิ , ขวา : แผน ใบดานลาง ชิน้ สวนท้งั 5 ของเสงเลก็ เส้งเลก็ เสม็ด ชอ่ื ทอ งถน่ิ : เหงือกปลาหมอบก (ตรงั ) ชือ่ ทอ งถิน่ : เสมด็ (สระแกว ), เสมด็ เสมด็ ขาว (ตรงั ) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Melochia corchorifolia L. ชือ่ วิทยาศาสตร : Melaleuca cajuputi Powell ชือ่ วงศ : MALVACEAE ชอ่ื วงศ : MYRTACEAE ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ สูงถึง 1 ม. ตามลาํ ตน แผนใบดา นลาง ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 15 ม. เปลือกลอกเปนแผนบางนุม กา นใบ ชอ ดอกและผล มขี นยาวสากคาย กิง่ มักมีสนี ํ้าตาลแดง ใบ สีขาว ตามสวนออ น ๆ มขี นสัน้ นุม ใบเดีย่ ว เรยี งสลบั รูปรี ยาว เดีย่ ว เรียงเวยี น รปู ไข- รูปใบหอก-รปู แถบยาว ยาว 4-7 ซม. ขอบ 5-10 ซม. ปลายแหลมทง้ั สองดา น มีเสนแขนงใบตามแนวยาว 5 ใบจักฟนเล่อื ย ชอ ดอกเปนกระจุกทีป่ ลายกิง่ กลบี ดอกสชี มพู เสน เน้ือใบหนา ขย้ีใบมีกล่ินหอม ชอดอกคลายแปรงลางขวด สีขาว ยาว 6-10 ซม. สรรพคุณ • ใบออ น : มีรสเฝอนและมีกล่นิ หอม ทานเปนผักสดหรือ ประกอบอาหาร แกทองอดื ทอ งเฟอ จุกเสยี ดแนนทอ ง (E2) • ตํารบั ยาชะลางของเสยี ในเลอื ด : ชว ยชะลา งของเสยี ในเลือด ทาํ ใหเลือดหมุนเวยี นดี (S2-35)

428 เสม็ด/เสมด็ ขาว บน : ผลออ นของเสม็ดชนุ /ผักเมก็ , ลางซาย : ใบออน เสมด็ ชุน แสมสาร ชอ่ื ทอ งถิน่ : แดงเขา เสมด็ แดง (ตรงั ), ผักเมก็ ชื่อทอ งถ่นิ : ขีเ้ หล็กปา (อุดรธาน)ี , แสมสาร (อดุ รธาน)ี , เสมด็ แดง (พษิ ณุโลก) (พษิ ณุโลก) ช่อื วทิ ยาศาสตร : Syzygium antisepticum (Blume) Merr. & ชือ่ วิทยาศาสตร : Senna garrettiana (Craib) H. S. Irwin & L. M. Perry Barneby ชอื่ วงศ : MYRTACEAE ช่อื วงศ : FABACEAE ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมต น สงู ถงึ 15 ม. เปลือกลอกเปน แผน ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 20 ม. เปลอื กเรยี บ-แตกเปน สะเก็ด บางสีแดงอมน้ําตาล ใบเดี่ยว เรียงตรงขาม รปู ใบหอก ยาว 8-12 หนาสีดํา ตามสว นออ น ๆ มีขนสนั้ ใบประกอบแบบขนนกปลายคู ซม. มเี สน แขนงใบจาํ นวนมาก ปลายเสน จรดเสนขอบใน เนือ้ ใบ ใบยอย 5-8 คู เรยี งตรงขา ม รปู ไข-ใบหอก ยาว 6-9 ซม. ปลาย หนา ใบออ นสีแดง-ชมพู ขย้ใี บมีกลน่ิ หอมคลายชมพู ชอ ดอกสี ใบแหลม ชอดอกรปู กรวยแหลม ยาวถึง 50 ซม. ดอกสเี หลอื ง มี ขาว ยาว 5-8 ซม. มีเกสรจาํ นวนมาก ผลทรงกลม กวาง 1 ซม. กลีบดอก 5 กลบี ฝกแบนดา นขา ง รูปขอบขนาน ยาว 10-20 ซม. สุกสีขาว รสหวานทานได สรรพคุณ สรรพคณุ • รากและเปลือก : เปน ยาฆา แมลงและเบือ่ ปลา, ใชเ ปลือกลําตน • เน้ือไม : ชวยคลายเสน คลายกลามเน้ือ (N1) ตมนา้ํ ด่ืมแกอาการบวมนํา้ และแกอ าการลําไสผิดปกติหรอื ปวด • ใบสด : แกเ คลด็ คัดยอก แกฟ กชาํ้ แกบ วม; ยอดออน : ทาน ทอ ง ปวดลําไส (R18) เปน ผักสด แกป วดทอง ทอ งเสยี ชว ยขบั ลม (NE3) • แกน : แกโ รคตับ โรคความดัน (N1) • ตํารบั ยาแกพิษเบ่อื เมา/ความดนั /เบาหวาน : แกพ ิษเบือ่ เมา • ใบและดอก : ชว ยรักษามะเรง็ เมด็ เลอื ดขาว แกไตพกิ าร (NE3) ตกคา ง แกว ิงเวียน แกความดนั แกเ บาหวาน (N1-29) • ตาํ รับยาอายุวฒั นะ : อายุวฒั นะ (N1-137) • ตาํ รับยาสมานแผล : ชว ยสมานและรักษาบาดแผล (S2-100) • ตํารบั ยากําลังฮอสะพายควาย : บํารุงกําลงั แกปวดเมอ่ื ยตาม • ตํารับยาไขห วัดใหญ : แกไ ขหวัดใหญ (S2-57)

429 รา งกาย (S1-43) แสลงใจ • ตํารบั ยาแกก ษัยไตพิการ : แกกระษยั ไตพิการ บํารุงไต, ชวย ชอ่ื ทอ งถน่ิ : ตูมกา (ตรัง, พิษณโุ ลก), ตูมกา ขบั ปส สาวะ (S2-09) ตมู กาขาว (อดุ รธาน)ี • ตาํ รับยาปรับธาต/ุ ปวดเม่อื ย/ปวดขอ-เอน็ : ชว ยปรบั ธาตุ แก ช่อื วทิ ยาศาสตร : Strychnos nux-vomica L. ปวดเมื่อย ปวดเขา -ขอ -เอน็ แกเ อน็ พกิ าร (S2-26) ช่ือวงศ : LOGANIACEAE • ตาํ รบั ยาโรคอัมพฤกษ-อมั พาต : รักษาอมั พฤกษ-อมั พาต ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลัดใบ สงู ถงึ 15 ม. เปลอื กแตกสะเกด็ (S2-33) ขนาดเล็ก ใบเด่ยี ว เรยี งตรงขา ม รปู รีกวา ง-ไขกวาง ยาว 10-17 ซม. โคนใบมน-กลม มีเสนแขนงใบออกจากโคนใบ 2 คู ผวิ เกลี้ยง ชอดอกมีขนส้ัน ดอกสีเขยี วอมเหลือง ผลทรงกลม กวา ง 6-10 ซม. เนอื้ ในผลสุกสีสม สรรพคณุ • รากและเปลอื ก : แกพิษงู (N1) • ราก : แกกินผดิ สําแดง แกพ ิษเหด็ เบื่อ เหด็ เมา (NE3) • เมลด็ แกแหง (โกฐกะกล้ิง) : เปนยาเย็นมพี ิษมาก ตอ งใชโ ดยผู เชี่ยวชาญและผา นกรรมวธิ ีกําจดั พษิ ออกกอ น ชวยเจรญิ อาหาร ชวยขับนํา้ ยอย ดว ยการนาํ เมลด็ ทก่ี าํ จดั พิษแลวมาดองกบั เหลา กนิ , ชว ยบาํ รงุ ประสาท บาํ รงุ หัวใจ กระตุนระบบการหายใจ ชวยกระจายระบบการไหลเวียน (R48) • ตํารบั ยารกั ษาโรคตับโต/โรคตับอักเสบ : รกั ษาตับโต/ตบั อักเสบ (NE2-020) • ตํารบั ยาบํารุงน้ํานม : บาํ รงุ น้ํานม (NE4-025) เน้ือไมแ สมสาร ซา ย : เปลอื กลาํ ตน , ขวา : ผลสุกของแสลงใจ

430 โสกเขา ลางสเี ขียวนวล มเี สนแขนงใบออกจากโคนใบ 3-4 คู กลบี ดอกสี ช่อื ทองถ่ิน : คาํ พมา (อดุ รธาน)ี ขาว-ชมพู ยาว 1.7 ซม. ชื่อวิทยาศาสตร : Saraca declinata (Jack) Miq. สรรพคณุ ชื่อวงศ : FABACEAE • เปลอื กและใบ : แกไ ข (N1) ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 10 ม. เปลอื กเรียบ ตามกงิ่ ใบ กาน ใบ และชอ ดอกเกลยี้ ง ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอ ย 2-4 คู เรียงตรงขาม รปู ใบหอก ยาว 12-20 ซม. ชอดอกรูปรม กวางถงึ 20 ซม. ออกตามปลายกิ่ง ดอกสีแดง-สม มกี ลีบดอกและเกสร เพศผูอยางละ 4 ผลแบบฝก แบนดา นขา ง รูปขอบขนาน ยาว 10-15 ซม. สรรพคณุ • ตํารบั ยาบํารงุ นํา้ นม : บํารงุ นาํ้ นม (NE3) เสีย้ วใหญ ฝกออนของโสกเขา สํารองกะโหลก เสีย้ วใหญ่ ชอื่ ทองถน่ิ : พุงทะลาย สํารอง (สระแกว ) ช่ือทอ งถนิ่ : กาหลง (พษิ ณุโลก) ชื่อวิทยาศาสตร : Scaphium scaphigerum (Wall. ex G. ช่อื วทิ ยาศาสตร : Bauhinia malabarica Roxb. Don) G. Planch. ช่อื วงศ : FABACEAE ชอ่ื วงศ : MALVACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 10 ม. เปลือกขรขุ ระ ตามกิง่ ชอดอก ลักษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สงู ถึง 40 ม. เปลือกเรียบ โคนตน มี และใบเกล้ยี ง ยอดออนรสเปรย้ี วทานได ใบเดย่ี ว เรยี งสลับ รปู พพู อน ใบเดย่ี ว เรียงเวยี น รปู ไข ยาว 15-20 ซม. โคนใบมน-ตดั คอ นขางรีกวาง กวา ง 7-11 ซม. โคนใบเวา ปลายใบหยักเวาไม มีเสน แขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู แผนใบเกลยี้ ง ตน กลาใบปลาย เกนิ 1/3 สว นของความยาวแผนใบ ปลายแฉกกลม แผน ใบดาน ใบเรียวแหลม (ไมห ยักเปน พู) กลบี ดอกสแี ดง มี 5 กลบี ผลมปี ก รปู เรอื ยาว 15 ซม. เมล็ดรีติดที่ปลายดานหนึ่งของปก 1 เมล็ด เมลด็ แกเม่ือถูกนํ้าจะพองเปน วนุ ใส, อกี ชนิดทค่ี ลายกนั คือ สํารอง/หมากจอง (Scaphium affine) มคี วามแตกตางท่ี เปลือกลําตนแตกสะเกด็ ตามยาว ใบของตน กลา หยักเปนพู 3-5 พู โคนใบตดั -เวา ดอกสขี าวอมเขียวและมเี มล็ดกลม เมลด็ สามารถ ใชแ ทนกันได

431 สรรพคุณ • เปลอื ก : ตมนํ้ามรี สฝาด แกทองเสีย ขบั ปสสาวะ รักษาโรค ผิวหนงั ; ใบ : มีฤทธต์ิ า นการอกั เสบ ลดนํา้ ตาลในเลอื ดและลด ความอว น; เน้ือในเมลด็ : มีฤทธติ์ า นอนุมูลอสิ ระ ฆาเชื้อราท่ี ผิวหนงั , นํามาค่ัวทานมีรสมัน ถา กินดิบจะทาํ ใหเมา (R39) • เปลอื ก : รกั ษาตอ มลูกหมากโต (S2) บน : ผลแกข องสาํ รองกะโหลก, ลางซาย : เมลด็ แกท ่ถี กู น้ําจะ ซา ย : ผลแกของสาํ โรง พองตวั เปน วุน เสลาเปลือกบาง สรรพคุณ ชอ่ื ทองถิน่ : สมอรัด (อดุ รธานี), อินทนลิ นอ ย (พิษณุโลก) • เมลด็ แกแ หง : ลา งใหส ะอาด นํามาแชน ํ้ารอนใหเปน วนุ ทาน ชือ่ วิทยาศาสตร : Lagerstroemia venusta Wall. ex C. B. ชว ยลดไข เปน อาหารชวยลดนํ้าหนัก ทําใหอ ิ่มทอ ง (E2) Clarke ช่ือวงศ : LYTHRACEAE สําโรง ลักษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สูงถึง 30 ม. เปลือกแตกรอ งตน้ื -ลึก ช่ือทองถน่ิ : สําโรง (พษิ ณุโลก) แกมรางแห ตน อายุนอยมหี นาม ตามกง่ิ และใบเกล้ียง ใบเด่ียว ชื่อวิทยาศาสตร : Sterculia foetida L. เรียงตรงขา ม รปู รีแกมขอบขนาน ยาว 10-15 ซม. ชอ ดอกตั้งข้ึน ชือ่ วงศ : MALVACEAE ยาวถึง 40 ซม. มีขนสนั้ นมุ กลีบดอกรปู ไขก ลับ ยาว 1 ซม. สีมวง ลกั ษณะเดน : ไมตน ผลัดใบ สงู ถึง 40 ม. เปลือกเรยี บ โคนตนมี อมชมพู ถว ยรองดอกมีสันตามยาว 5-6 สัน มขี นส้ันสขี าว พูพอน ตามกง่ิ กา นใบ ใบและผลเกลีย้ ง ใบเด่ยี ว เรยี งเวียน ใบ สรรพคุณ ประกอบรูปผา มอื มีใบยอ ย 5-9 ใบ รปู ใบหอก ยาว 10-20 ซม. • เปลือก : สมานแผลภายนอก หรือแผลภายใน บาํ รุงเสนเอ็น ไมมีกานใบยอยหรือมี ยาวไมเกิน 5 มม. ดอกมกี ลีบเลยี้ ง 5 กลีบ (N1) ดอกบานกวา ง 3 ซม. สีแดงเขม ขอบกลีบสีเขียวอมเหลือง สง • ผล : ขับระดู แกเ ลอื ดเปนล่มิ (NE2) กลน่ิ เหมน็ ผลเปนกระเปาะคอนขา งกลม ยาวถงึ 15 ซม. เปลอื ก หนา เมื่อแกสีแดง แตกอา แนวเดียว ผลตดิ เปน กลุม 5 ผล/กลมุ มี เมล็ดรี สดี ํา

432 หญา้ ดอกคํา สีแดงเขม ปลายแยก 5 แฉก สีขาว ผลรูปกลมแบนดานขางเลก็ ช่ือทอ งถ่นิ : หญา ดอกคาํ (อุดรธานี) นอ ย กวาง 7-10 มม. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Hypoxis aurea Lour. สรรพคณุ ชื่อวงศ : HYPOXIDACEAE • ใบและเถา : ชวยขบั ลม แกท องอดื ทอ งเฟอ แกอ ากาศธาตุ ลกั ษณะเดน : ไมลมลุก มหี ัวใตด ินคอ นขางกลม กวางถงึ 2 ซม. (N1) ตามโคนใบ ชอดอก และผลมีขนยาว ใบเดยี่ ว เรียงกระจกุ รปู แถบยาว ยาวถึง 30 ซม. มเี สน แขนงใบตามแนวยาว 2 เสนใน แตล ะขา ง แผนใบพบั จบี ตามแนวเสน ใบ ดอกเดีย่ ว สเี หลอื ง กลบี ดอก 6 กลบี ดอกบานกวา ง 1-1.5 ซม. กา นดอกยาวไมเ กนิ 5 ซม. สรรพคุณ • หัวหรอื ราก : แกออ นเพลีย บาํ รุงกาํ ลงั บํารงุ โลหติ หวั ฝนทา รกั ษาสิว รักษาฝา ทําใหผวิ ขาวใส (NE3) หญา้ ตดหมา ซา ย : ผลออ น, ขวา : ผลสกุ ของหญาตดหมา ชอ่ื ทอ งถนิ่ : เครือตดหมา (พษิ ณุโลก) ช่อื วิทยาศาสตร : Paederia pilifera Hook. f. ชอื่ วงศ : RUBIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลมลกุ ยาวถงึ 10 ม. ตามกิ่งออน ชอ ดอก และกานใบมีขน ตามขอบนก่งิ ออ นมหี ใู บ ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขา ม รูปไข- ใบหอก ยาว 10-15 ซม. โคนใบเวา แผนใบดา นลางมีขน สั้นหนาแนน ขยี้ใบมีกลิ่นเหม็น ดอกเปนหลอดยาว 1-1.5 ซม.

433 หญ้าตดหมาใบเล็ก หัว/รากสะสมอาหารของหญา ตดหมาใบเลก็ ชอ่ื ทองถิ่น : ตดหมา (อุดรธาน)ี หญา้ ตนี กา ชื่อวิทยาศาสตร : Paederia linearis Hook. f. ชอ่ื ทอ งถ่ิน : หญาตีนกา หญา ตีนนก (ตรงั ), var. pilosa (Craib) Puff หญา ตนี นก (พทั ลงุ ) ชอ่ื วงศ : RUBIACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Eleusine indica (L.) Gaertn. ลกั ษณะเดน : ไมเถาลมลกุ ยาวถึง 5 ม. มรี ากสะสมอาหารใตด นิ ชื่อวงศ : POACEAE เปน แทงยาว ตามกงิ่ ออน ชอ ดอก กานใบและเสน กลางใบมีขน ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ มเี หงาส้นั ลําตนเหนือดนิ แตกกอ สงู ถงึ ส้ัน-ยาว ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา ม รปู แถบยาว ยาว 6-10 ซม. กวา ง 30 ซม. ปลอ งหนา 3-5 มม. ยาวถงึ 10 ซม. ใบรูปแถบยาว ยาว 7-20 มม. ขยี้ใบมกี ลิ่นเหม็น ดอกเปน หลอดยาว 1 ซม. สีแดงเขม 10-30 ซม. กวาง 5-8 มม. สีเขียว ขอบกาบและโคนใบมีขนยาว ปลายแยก 5 แฉก สีขาว ผลรปู กลมแบนดา นขางเลก็ นอ ย กวา ง สีขาว กานชอดอกยาวถงึ 30 ซม. ผวิ กานมสี ามเหลีย่ ม เกลี้ยง มี 7-10 มม., ใชน ํ้าคั้นจากใบหรอื หัวผสมตาํ ผสมกับแปง ขาวเกรียบ ชอดอกยอยเปนแทง ยาว 3-7 ชอ ติดกระจุกท่ีปลายกานชอดอก วาว เมือ่ ปงทาํ ใหพองฟู ยาว 4-15 ซม. กวา ง 3-6 มม. สีเขียว สรรพคณุ สรรพคณุ • เถาหรือหัว : แกโรคซาง แกธ าตุพิการ แกทองเสยี ชว ยขับลม • ตํารบั ยาไขอ ีสกุ อใี ส : แกโ รคอสี กุ อีใส หรอื ไขส กุ ใส (S2-37) แกทองอืด-เฟอ (NE3) • ตํารบั ยาซอ มแซม/เสรมิ สรางเสนเอ็นพิการ : ชวยซอ มแซม และเสริมสรางเสน เอน็ ทพี่ ิการ แกอาการกระษัยเสนในทอง (เสน ทอ งแข็ง) (S2-54) • ตาํ รบั ยาโรคงสู วดั /เริม : รักษาโรคงสู วดั โรคเรมิ (S2-71) • ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกคลน่ื เหยี นอาเจยี น วิงเวยี น ลมจกุ แนน ในอก แกล มปลายไข แกอ าการสะบัดรอนสะบดั หนาว หรือคร่ันเน้ือครนั่ ตวั รอนวบู วาบเหมอื นจะเปน ไข บํารงุ ประสาท (S3-01)

434 หญ้าใต้ใบ ลกู ใตใบ (Phyllanthus amarus) ชือ่ ทอ งถ่ิน : ลูกใตใบ (สระแกว ) หญ้าถอดบอ้ ง ชอ่ื วิทยาศาสตร : Phyllanthus urinaria L. ชือ่ ทอ งถ่ิน : หญา ถอดปลอง (อดุ รธาน)ี ชื่อวงศ : PHYLLANTHACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Equisetum ramosissimum ลกั ษณะเดน : ไมลมลุก สูงถึง 30 ซม. ตามกิ่งมีขนประปราย Desf. subsp. debile (Roxb. ex Vaucher) Hauke กิ่งเปน เหลีย่ ม ใบเดยี่ ว เรยี งสลบั ระนาบเดยี ว ดูคลายใบมะขาม ชื่อวงศ : EQUISETACEAE รูปขอบขนาน ยาวถงึ 13 มม. ปลายใบมนและมตี ิง่ หนาม กา นใบ ลักษณะเดน : ไมล ม ลุก กลมุ เฟน โบราณ สูงถึง 60 ซม. ลําตนสนั้ ส้ันกวา 1 มม. ออกดอกและผลท่ีซอกใบและหอยลง สีแดง อยูชิดผิวดนิ แตกก่ิงแบบรอบขอ กิง่ ต้งั ตรงมขี อ ปลอ งยาวไดถงึ 5 จุดเดน ทมี่ ผี ลทรงกลม กวา ง 4 มม. ผวิ มหี นามขนาดเลก็ สแี ดง, ซม. มลี ายเสน สเี ขียวเขม ตามยาว ผิวเกลี้ยง ภายในกลวง ใบเปน เปนพืชพ้ืนเมืองของประเทศไทย พบตามชายปาเบญจพรรณ เกลด็ สดี าํ รูปสามเหลี่ยม-เรียวแหลม ยาว 1-2 มม. ติดรอบขอ ปาดงดบิ และทีร่ กราง, แตลูกใตใบ Phy_ama มผี ลสีเขียว ไมมี 5-10 ใบ สว นสรางสปอรท่ีปลายก่งิ (strobilus) รูปทรงกระบอก หนาม เปน พืชมาจากเขตรอ นของทวีปอเมรกิ า แตกระจายพนั ธุ ยาว 1.5-2 ซม., พบตามพ้ืนท่ีชน้ื แฉะ แหลง นํ้าสะอาด และมี ไปตามธรรมชาตทิ วั่ ประเทศ มสี รรพคณุ คลา ยกนั นาํ มาใชแ ทนกนั ได อากาศคอ นขางเยน็ สรรพคุณ สรรพคณุ • ทง้ั 5 : รกั ษาเบาหวาน รักษาโรคความดนั โลหิต (E2) • ทั้งตน : ขบั ปสสาวะ (NE2) • ตํารับยาเขียวเบญจขนั ธ : แกไขหวัด ไขอีสุกอีใส ไขดําแดง ไขหดั ไขต ัวรอ น รอ นใน กระหายน้ํา (S3-17) • ตาํ รับยาโรคดซี าน : รกั ษาโรคดีซา น (S3-52) ผลของหญาใตใบ (Phyllanthus urinaria)

435 หญ้าบดิ ขาว ยาวถึง 1.5 ซม. ชอื่ ทอ งถิ่น : ปอยาบ (อดุ รธานี) สรรพคุณ ชื่อวิทยาศาสตร : Grewia abutilifolia Vent. ex Juss. • ใบและดอก : แกหอบหืด (S3) ชือ่ วงศ : MALVACEAE ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถงึ 1.5 ม. ตามก่งิ ใบ กานใบ ชอ ดอก และผลมีขนสนั้ สากคาย ใบเดย่ี ว เรียงสลับ รปู ไขกวา ง-คอนขา ง กลม ยาว 6-15 ซม. ปลายใบบางคร้งั จักพูแหลม 3-5 พู ขอบใบ จกั ฟน เล่ือยสองช้ัน โคนใบเวา มีเสนแขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู กลีบดอกสขี าว 5 กลบี ผลทรงกลม-รี ยาวไดถึง 10 มม. สรรพคุณ • ราก : แกไข (NE3) หญา ปริก/หญา ลูกคลา หญ้าปรกิ หญ้าแพรกหิน ชอ่ื ทองถนิ่ : หญา ลูกคลา (พัทลุง) ชอ่ื ทอ งถ่นิ : หวายฝอย (พษิ ณโุ ลก) ช่ือวิทยาศาสตร : Leucas zeylanica (L.) R. Br. ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Ophiopogon intermedius D. Don ชือ่ วงศ : LAMIACEAE ชือ่ วงศ : ASPARAGACEAE ลกั ษณะเดน : ไมลมลุก สูงถึง 40 ซม. ลาํ ตน และกง่ิ เปน ส่ีเหล่ยี ม ลักษณะเดน : ไมลม ลกุ สูงถงึ 40 ซม. มีเหงาสั้นใตดนิ ใบเดี่ยว ตามสวนตาง ๆ มขี นยาวสากสีขาว ใบเดี่ยว เรยี งตรงขามต้ังฉาก เรียงเวียน แตกเปนกระจุก ใบรปู แถบยาว ยาว 18-40 ซม. กวา ง รูปใบหอก-รีแคบ ยาว 3-9 ซม. ขอบใบจกั ฟนเล่อื ยหา ง ผวิ ใบ 6-10 มม. ขอบใบเรยี บ แผน ใบหนา ผวิ เกล้ียง ดา นลางเห็นเสน ดา นบนมีรอยกดตามแนวเสน แขนงใบชัดเจน ชอดอกออกกระจุก ใบสเี ขยี วเขม เรยี งขนานตามแนวยาว 7-10 เสน ชอดอกตง้ั ข้นึ สูง แนน รอบขอ มกี ลบี เล้ยี งเปนหลอดสเี ขียว ยาว 5 มม. กลีบดอกสี 15-20 ซม. ดอกสขี าว คลายรูประฆงั คว่าํ หนาลง กลีบดอก 6 กลบี ยาว 5 มม. สรรพคณุ • ราก : แกอากาศธาตุ ชวยขบั ลม (N1)

436 ดอกของหญาแพรกหนิ หญา้ แพรกหนิ ปูน ลาง : ผลออน และแผนใบดา นลา งของหญาแพรกหินปนู ช่อื ทองถิ่น : วา นประดับดนิ วา นกาํ ลังหนุมาน หญ้ารอ้ งไห้ (สระแกว ) ชื่อทองถิ่น : กดู ฝอย (พษิ ณุโลก) ชือ่ วิทยาศาสตร : Ophiopogon marmoratus Pierre ex L. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Selaginella helferi Warb. Rodr. ชื่อวงศ : SELAGINELLACEAE ชอื่ วงศ : ASPARAGACEAE ลกั ษณะเดน : ไมล มลุกทอดเลอ้ื ย กลุมเฟนโบราณ ยาวถึง 2 ม. ลกั ษณะเดน : ไมล มลกุ สูงถึง 30 ซม. มเี หงา สน้ั ใตดนิ ใบเดี่ยว ลําตน หนา 1-3 มม. เกลย้ี ง ใบเดี่ยว เรยี งสลบั ระนาบเดียว ใบรูป เรียงเวยี น แตกเปน กระจุก ใบรปู แถบยาว ยาว 14-25 ซม. กวา ง ไข แผนใบไมส มมาตร ปลายใบเรียวแหลมและโคง ไปทางปลายกิ่ง 1.5-3 ซม. ขอบใบเรียบ แผน ใบหนา ผวิ เกลี้ยง ดานลางเห็นเสน มีใบ 2 แบบ ใบคลา ยเกล็ดตดิ แนบกับก่งิ มขี นาดเล็ก ยาว 2-3 ใบสเี ขยี วเขมเรียงขนานตามแนวยาว 10-20 เสน ชอ ดอกต้งั ขนึ้ มม. และใบขนาดใหญกวาจะกางออกสองขางกิ่ง ยาว 3-5 มม. สงู 15-20 ซม. ดอกสีขาว คว่ําหนา ลง กลบี ดอก 6 กลบี ยาว 7 ชวงปลายกิง่ เรยี งชดิ กนั คลายตีนของตกุ แก สรา งสปอรท ส่ี ตอปร ัส มม. ผลรปู ไขก ลบั ยาว 1 ซม. ตดิ 1-5 ผล/กลุม สรรพคุณ • ท้ัง 5 : บํารงุ กําลงั แกป วดเม่อื ย (E2)

437 (strobilus) ท่ีปลายก่งิ สีเหลืองสม ยาวถึง 3 ซม. ตามซอกใบ สรรพคณุ • ทั้งตน : แกไ ขตัวรอ น ในเดก็ (N1) หญา้ ลนิ้ งู กลาง : ดอก, ลาง : ผลออนของหญา ลนิ้ งู ชอ่ื ทองถน่ิ : หญา ล้ินงู (ตรงั ) หญ้าสองปล้อง ชอ่ื วิทยาศาสตร : Oldenlandia corymbosa L. ช่อื ทอ งถ่ิน : อเี หนยี ว (สระแกว ) ชือ่ วงศ : RUBIACEAE ชอ่ื วิทยาศาสตร : Desmodium velutinum ลกั ษณะเดน : ไมลม ลกุ สูงถึง 20 ซม. กง่ิ เปน 4 เหล่ยี ม มีหูใบ (Willd.) DC. subsp. velutinum ปลายแยกเปนเสน 3-5 เสน ตามก่ิง ใบ และผลเกล้ียง มีขนสนั้ ช่อื วงศ : FABACEAE ประปรายตามหใู บและขอ ก่งิ ใบเดยี่ ว เรียงตรงขา มต้งั ฉาก รูปใบ ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลกุ สงู ถงึ 50 ซม. ตามกงิ่ กา นใบ และแผน หอก ยาว 1.5-3 ม. ขอบใบมีขนสน้ั ไมมีกานใบ ดอกสขี าว มี 4 ใบดานลางมขี นสัน้ หนานมุ สีนาํ้ ตาล ใบเด่ียว รูปไข-รี ยาว 5-11 กลบี ยาว 4 มม. ผลรปู คอนขา งกลม ยาว 4 มม. ปลายผลมีกลีบ ซม. แผน ใบดา นบนมีรอยยนละเอยี ดหรือกดเปน รองตามแนวเสน เลีย้ งติดคา ง 4 กลบี , พบตามท่รี กราง และสนามหญา ในทค่ี อน ใบ ขอบใบมขี นสีน้าํ ตาล ชอดอกเปนแทง ยาว 10-18 ซม. ดอก ขางชุม ช้นื ท่วั ไป สชี มพูเขม ดอกยาว 1 ซม. ฝก รปู ขอบขนานโคง ยาว 2-3 ซม. สรรพคณุ กวา ง 4 มม. หยกั คอดตามแนวเมลด็ มขี นสนั้ เกาะตดิ กบั เสอื้ ผา ไดด ี • ตาํ รบั ยาโรคมะเร็ง : ชวยรักษาโรคมะเรง็ (S2-93) สรรพคณุ • ท้งั ตน : เขายารักษามะเร็ง ชวยขับปสสาวะ (E2)

438 สรรพคณุ • ตํารับยาบาํ รุงกาํ ลงั : ชวยบาํ รุงกาํ ลัง (S2-74) ชอ ดอกของหญา สามคม กลาง : ฝก แก หญา้ หนูตน้ หญา้ สามคม ชอ่ื ทอ งถ่นิ : หญา หนูตน (ตรัง) ช่อื ทอ งถิ่น : พระขรรคเพชร (ตรงั ) ช่อื วทิ ยาศาสตร : Dianella ensifolia (L.) DC. ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Carex indica L. var. indica ช่อื วงศ : XANTHORRHOEACEAE ช่ือวงศ : CYPERACEAE ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก มเี หงาใตดิน แตกใบเปนกระจกุ ตง้ั ขน้ึ ลักษณะเดน : ไมล มลุก มเี หงาใตด นิ สนั้ ลําตน เหนือดินแตกกอ ใบรูปแถบยาว ยาว 30-50 ซม. กวา ง 2-4 ซม. ผิวเกลี้ยงมันเงา ลําตนเปน สามเหล่ยี ม สูงไดถงึ 1 ม. ใบรูปแถบยาว 15-30 ซม. เนื้อใบหนา เปน รอ งรางนํา้ ท่เี สน กลางใบ โคนใบชวงโคนตนเปน แผนใบกวา ง 5 มม. มรี อยพับจีบตามแนวยาว ตามขอบใบจักฟน กาบรูปตวั วีอดั รวมกับใบอน่ื ๆ ชอดอกยาวถึง 60 ซม. ดอกสี เลื่อยละเอียด คมและบาดมือ ชอ ดอกรูปกรวยแหลม ยาวถึง 30 ขาว-มวงออ น มี 6 กลีบ ยาว 6 มม. ผลทรงกลมกวา ง 6-10 มม. ซม. ชอ ดอกยอยสนี าํ้ ตาล ผลเปนเมลด็ กลมเล็กสีแดง ตดิ จาํ นวน สกุ สมี วงอมนํ้าเงนิ ผิวมนั เงา มากอัดกนั แนน สรรพคณุ • ตาํ รับยาโรคเบาหวาน : แกโ รคเบาหวาน (S2-22)

439 ดอกหญา หางอน ดอกและผลของหญา หนตู น หญ้าเหนียวหมา หญ้าหางอ้น ชอ่ื ทองถ่ิน : หญาเหนียวหมา หญารแี พร ชอ่ื ทองถิน่ : หญาหางอน (พษิ ณุโลก) (สระแกว , อดุ รธาน,ี ตรงั ) ช่ือวิทยาศาสตร : Uraria lagopodioides (L.) Desv. ex DC. ชอื่ วิทยาศาสตร : Centotheca lappacea (L.) Desv. ช่ือวงศ : FABACEAE ชื่อวงศ : POACEAE ลกั ษณะเดน : ไมลมลกุ สงู ถึง 60 ซม. ตามก่ิง กา นใบ และแผน ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ ลาํ ตนแตกกอ สงู ถึง 30 ซม. ปลอ งหนา ใบดานลางมีขนสน้ั หนานุม ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอ ย 3 ใบ 2 มม. ยาวถึง 6 ซม. ใบรูปรแี คบ ยาว 5-10 ซม. กวาง 1-1.5 ซม. รปู ใบหอก ยาว 5-10 ซม. ชอ ดอกคลายหางกระรอกแกมรูปไข (คลา ยใบไผ) สเี ขยี ว มแี ถบสีเขียวเขมตามแนวเสน แขนงใบ กาบ ยาว 5-10 ซม. ดอกยอ ยเรยี งชิดกันแนน สีชมพู มขี นยาวสนี าํ้ ตาล และใบเกลี้ยง กานชอดอกยาวถงึ 40 ซม. ดอกยอ ยสขี าวอมเขยี ว ทองตามขอบใบประดบั และกลีบเล้ยี งจาํ นวนมาก สรรพคุณ สรรพคุณ • ทง้ั ตน : ใชห ญาแหง ยา งรมควนั ชอ งคลอดสว นหนึ่งและอกี สวน • ตํารับยาขับปสสาวะ : ชวยขับปสสาวะ (N1-201) ตมนา้ํ ดื่มดว ย แกต กขาวเรื้อรัง ไขท ับระดู กระชบั ชองคลอด มดลูกเขาอู แกอาการวัยทอง ชะลอความชรา (E2) • ทงั้ ตน : รกั ษาแผลทช่ี องคลอด ทําใหม ดลกู เขา อู (NE2) • ทงั้ 5 : กระชบั มดลูก มดลูกเขา อู (S2)

440 หญาเหนยี วหมา/หญารีแพร ซาย : ชอ ดอกของหญา เหล็กนกคุม หญ้าเหลก็ นกค่มุ หนอนตายหยาก ชื่อทอ งถนิ่ : วา นลวิ่ เตย้ี (สระแกว) ช่อื ทองถนิ่ : หนอนตายหยาก (อดุ รธาน)ี ชื่อวทิ ยาศาสตร : Scrotochloa urceolata (Roxb.) Judz. ชื่อวิทยาศาสตร : Stemona tuberosa Lour. ชอื่ วงศ : POACEAE ช่อื วงศ : STEMONACEAE ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก สงู ถงึ 30 ซม. ปลอ งหนา 3 มม. ยาวถึง ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลมลกุ สงู ถึง 5 ม. ตามสว นตาง ๆ เกลย้ี ง มี 5 ซม. ใบเดี่ยว เรียงสลบั ระนาบเดียว แตล ะใบเรียงคอนขางชดิ รากสะสมอาหารใตด นิ ยาวถงึ 50 ซม. ใบเดี่ยว เรียงเวยี น-ตรง กัน มี 6-10 ใบ/ตน รปู ขอบขนานแคบ ยาว 15-25 ซม. กวาง ขา ม รูปหัวใจ ยาว 10-20 ซม. มีเสนใบออกจากโคนใบ 13-15 4-6 ซม. เน้อื ใบคอ นขางหนา เรยี บและเกลีย้ ง เสนกลางใบดาน เสน เสน ใบยอยเรยี งถ่ีแนวขวาง กา นใบยาว 6-10 ซม. ดอกเด่ียว บนนูน ขอบใบเรียบ กาบใบเกล้ยี งอดั แนบแนน กับลําตน ชอ ดอก กลบี รวมสแี ดงเขม รปู สามเหล่ียมแคบ ยาว 2.5-3.5 ซม. มี 4 ยาวถงึ 30 ซม. ดอกยอยสขี าวอมเขียว ผลรปู ไข ยาว 5 มม. มขี น กลบี กา นดอกยาว 5-18 มม. ผลรูปไข ยาว 2-4.5 ซม. ยึดเกาะตดิ กับเสื้อผา ไดด ี สรรพคณุ สรรพคณุ • ตํารับยาแกไอ : แกไอ (NE2-019) • ท้งั 5 : บาํ รุงกําลัง (E2)

441 หนามเดอื ยไก่ ชือ่ ทองถน่ิ : ยารากขาว (พิษณโุ ลก) ชอื่ วิทยาศาสตร : Paramignya scandens (Griff.) Craib ชอื่ วงศ : RUTACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอ้ื แข็ง ยาวถึง 5 ม. ตามสวนออน ๆ มีขน สน้ั กง่ิ มหี นามแหลมคมยาวถงึ 2.5 ซม. ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ รูป ขอบขนาน ยาว 8-13 ซม. แผน ใบหนาเกลย้ี ง เสน ใบเห็นไมช ดั มี ตอมน้าํ มนั หนาแนนท่ีดา นลา ง ขย้ใี บมีกลิ่นคลา ยสม กานใบบวม กลีบดอกสีขาวอมสม มี 5 กลีบ รปู แถบยาว 1.3 ซม. สรรพคุณ • ราก : ขบั พิษหรือแกย าสั่ง (N1) กลางขวา : ผลออน, ลา ง : รากสะสมอาหารของหนอนตายหยาก ซา ย : แผน ใบดา นลางเม่ือสอ งกับแดดจะมองเห็นตอมน้าํ มัน

442 หมอนอ้ ย หมักแปม ชือ่ ทองถิ่น : หมอนอ ย (ตรัง) ชื่อทอ งถิ่น : ชะมวงใบเล็ก (ตรัง), ชะมาง ชื่อวทิ ยาศาสตร : Cyanthillium cinereum (L.) H. Rob. (สระแกว ) ชือ่ วงศ : ASTERACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Garcinia lanceifolia Roxb. ลกั ษณะเดน : ไมลมลกุ สงู ถึง 40 ซม. ตามสวนตา ง ๆ มีขนส้นั ชือ่ วงศ : CLUSIACEAE ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปรี-ไขกลับ-ใบหอก ยาว 2-3 ซม. โคนใบสอบ ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ สูงถึง 4 ม. มีน้าํ ยางสีเหลืองขนุ ใบเดีย่ ว เรยี ว ขอบใบหยมั มน ดอกสีมว งอมชมพู เปนชอกระจุกแนน รปู เรียงตรงขา ม รปู รี ยาว 6-10 ซม. เน้ือใบหนา เห็นเสน ใบไมช ัด ขอบขนาน ยาว 6 มม. โคนชอ ดอกมีใบประดับสีเขียวซอนกนั กลีบดอกสีแดง มี 4 กลบี ยาว 6-8 มม. ผลรูปทรงกลมแบน กวาง แนน เมล็ดยาว 3 มม. ปลายเมล็ดมีพูข นสีขาว 3-4.5 ซม. ผวิ เกลี้ยงมันเงา ข่วั ผลมกี ลีบเลยี้ งตดิ คงทน ผลสุกสี สรรพคุณ เหลอื ง-แดง • ตาํ รับยาโรคเกา ท : รกั ษาโรคเกา ท แกปวดขอ ปวดเขา แกพ ิษ สรรพคณุ ในกระดกู บาํ รงุ กระดกู (S2-03) • ผลสกุ : รสเปรย้ี ว ทานเปนผลไม ชว ยระบายทอง และแกเลอื ด ออกตามไรฟน (E2) • ตาํ รบั ยาลดไขมนั ในเลอื ด : ชว ยลดไขมนั ในเลือด (S2-02) กลาง : ชอ ดอกของหมอนอย, ลา ง : เมล็ด บนและกลาง : ผลสกุ , ลา งซา ย : ดอกตูมของหมักแปม/ชะมาง

443 หมักม่อ หมากงาชา้ ง ชือ่ ทองถนิ่ : หมักมอ (อดุ รธาน)ี ช่ือทองถิ่น : หมากงาชาง (ตรงั ) ชื่อวิทยาศาสตร : Rothmannia wittii (Craib) Bremek. ชอ่ื วิทยาศาสตร : Nenga pumila (Blume) H. Wendl. ชือ่ วงศ : RUBIACEAE ชอ่ื วงศ : ARECACEAE ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมต น ผลดั ใบ สงู ถึง 15 ม. เปลือก ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สงู ถงึ 6 ม. แตกกอได ลาํ ตน เปน ขอ ปลอง ขรขุ ระ-แตกสะเกด็ หนา ตามสวนตา ง ๆ มขี นสีขาว นมุ คลา ย หนา 6 ซม. มีกาบใบทีป่ ลายลาํ ตน ยาว 50 ซม. สเี หลืองออน มี กาํ มะหยี่ ใบรปู รี ยาว 6-11 ซม. กลีบดอกสขี าว รปู ทรงระฆัง ขยุ สนี าํ้ ตาลแดงปกคลมุ เม่อื ยงั ใหม ใบประกอบแบบขนนก ยาว ยาว 4-5 ซม. ปลายกลบี แยก 5 แฉก ดา นในแฉกมีสีมว งเปน จุด 1-2 ม. ใบยอยรูปแถบ ยาว 40-60 ซม. เรียงสลับระนาบเดียว ประ มกี ลิน่ หอม ผลทรงกลม กวาง 3-4 ซม. ชอดอกสีครมี เกิดใตก าบใบ หอ ยลง ยาว 30 ซม. ผลรปู ไข ยาว สรรพคุณ 1.5 ซม. สแี ดง • แกน และราก : แกไ ข รักษาอัมพฤกษ- อมั พาต แกเหน็บชา สรรพคุณ (NE3) • เน้ือไม : รกั ษาเริม งูสวัด (S2) หมักมอ ชอดอกและผลออ นของหมากงาชาง

444 หมากผปู้ า่ รากของหมากผูปา ชื่อทอ งถ่นิ : กําลงั หนุมาน (ตรงั ) หมากหมก ชื่อวทิ ยาศาสตร : Dracaena terniflora Roxb. ชื่อทองถ่นิ : หมากหมก (ตรงั ) ชือ่ วงศ : ASPARAGACEAE ชื่อวทิ ยาศาสตร : Lepionurus sylvestris Blume ลักษณะเดน : ไมพุม สูงถึง 5 ม. ลําตนกลม กวางถึง 10 ซม. ชือ่ วงศ : OPILIACEAE ใบเดี่ยว เรียงเวียน เปน กระจกุ ท่ปี ลายกงิ่ และแตกใบเปน กลมุ ลักษณะเดน : ไมพุม สงู ถึง 2 ม. ใบเด่ยี ว เรียงสลบั รูปร-ี ขอบ เห็นเปนช้ัน ใบรูปหอกกลับ ยาว 20–30 ซม. กวาง 5–10 ซม. ขนาน-แถบยาว ยาว 5-20 ซม. ผวิ เกลี้ยง กา นใบยาวไมเ กนิ 8 ผิวเกลีย้ งมนั เงา ชอ ดอกสีขาว ยาว 30–60 ซม. แตกแขนงและ มม. บวมพอง ชอดอกยาวถงึ 5 ซม. หอยลง มีใบประดับสีเขยี ว หอ ยลง ออ นซอนกนั คลายเกล็ด รูปไข ยาว 4-6 มม. กลบี รวมสเี หลือง มี สรรพคณุ 4 กลบี ผลรูปรี ยาว 1-1.5 ซม. สกุ สแี ดง กา นผลบวมหนา ยาว • ตาํ รบั ยาแกป วดเมอ่ื ยกลา มเนอ้ื -เสนเอ็น/บํารงุ กาํ ลัง : แกปวด 1-3 มม. เมอ่ื ยกลา มเนื้อ-เสนเอ็น บาํ รุงกําลัง (S2-61) สรรพคณุ • ตํารบั ยารกั ษาฝห รอด/ฝอ ักเสบเร้อื รัง : รักษาฝอกั เสบ ฝเรื้อรงั ลดการขยายตัวของฝ (“ฝห รอด” เปนภาษาไทยใต คือ ฝท่เี ปน ตลอด มีการอักเสบเรื้อรัง) (S1-01) • ตํารับยาโรคเกาท : รกั ษาโรคเกา ท แกป วดขอ ปวดเขา แกพษิ ในกระดกู บํารงุ กระดูก (S2-03) • ตํารบั ยาปรบั ธาต/ุ ปวดเมอ่ื ย/ปวดขอ-เอน็ : ชวยปรบั ธาตุ แก ปวดเม่ือย ปวดเขา -ขอ-เอน็ แกเ อน็ พกิ าร (S2-26) • ตาํ รบั ยาแกปวดเมือ่ ยกลา มเน้ือ-เสนเอ็น/บํารุงกําลงั : แกปวด เมื่อยกลามเนื้อ-เสน เอ็น บํารงุ กาํ ลัง (S2-61) ผลออนของหมากผปู า ผลหมากหมก

445 หมยุ ขน รากของหมากหมก ชอ่ื ทอ งถน่ิ : สมยุ สมุยขน (ตรัง) หมีเหม็น ชื่อวทิ ยาศาสตร : Micromelum pubescens Blume ช่อื ทอ งถ่ิน : หมีเหม็น (อดุ รธาน)ี ชอ่ื วงศ : RUTACEAE ช่อื วิทยาศาสตร : Litsea glutinosa (Lour.) C. B. Rob. ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถงึ 5 ม. ตามกิง่ มขี นสัน้ นมุ ใบเรียงเวยี น ชอ่ื วงศ : LAURACEAE ใบประกอบแบบขนนก ใบยอย 15-21 ใบ เรยี งสลบั รูปไขไม ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สงู ถงึ 30 ม. เปลอื กขรขุ ระ ตามกิง่ สมมาตร ยาว 3-6 ซม. มขี นตามเสนใบ เนอื้ ใบมีตอมนาํ้ มัน ขย้ีใบ ชอ ดอก กานใบและแผนใบดา นลา งมีขน ใบเดยี่ ว เรยี งเวยี น รูป มีกลิน่ ฉุน ชอดอกรปู รม ออกทีป่ ลายกงิ่ ต้งั ขนึ้ กวา ง 10-15 ซม. ร-ี ไขกลบั ยาว 10-18 ซม. ปลายใบมน-แหลม ขยี้ใบมีกลิน่ ฉุน ดอกสีขาว ผลรปู รียาว ยาว 6-10 มม. มีขนยาวประปราย ดอกสเี ขยี วอมเหลือง ผลทรงกลม กวา ง 8-10 มม. ผวิ เกลี้ยง กาน สรรพคุณ ผลบวมพอง • ตาํ รบั ยาแกเหน็บชา : แกเ หน็บชา อาการชาตามปลายมือ สรรพคณุ ปลายเทา (S2-63) • ราก : ตม น้าํ ดื่ม เปนยาบํารุงกาํ ลัง แกไ ขออกฝเ ครือ แกลมเปน กอนในทอ ง แกท องอืด ทองรวง; เปลือกสด : ใชอมแกปวดฟน แกปากเหม็น (R70) • ราก : ขบั น่ิว (NE3) ภาพเล็ก : ดอกของหมเี หม็น, ลาง : ผลออ น ผลออนของหมยุ ขน

446 หมกู ลงิ้ หัวรอ้ ยรู ชื่อทอ งถ่นิ : ชางผสมโขลง (อดุ รธาน)ี ชื่อทองถ่นิ : หัวรอ ยรู กระเชา ผมี ด (ตรงั ) ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Eulophia andamanensis Rchb. f. ชื่อวิทยาศาสตร : Hydnophytum formicarum Jack ชือ่ วงศ : ORCHIDACEAE ชอื่ วงศ : RUBIACEAE ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ กลุม กลว ยไม ลําตน ส้นั อวบนา้ํ ยาวถงึ ลักษณะเดน : ไมลมลกุ องิ อาศยั ตามตนไม สูงถงึ 50 ซม. มีราก 10 ซม. กวางถึง 6 ซม. ใบเดีย่ ว เรยี งสลบั สองขาง รปู แถบยาว สะสมอาหารบวมโต มีหนามรอบ ภายในมรี ูพรนุ จาํ นวนมาก เปน ยาว 15-30 ซม. ผลดั ใบกอ นออกดอก ชอ ดอกสูงถงึ 40 ซม. กา น ทอ่ี าศัยของมด ใบเดี่ยว เรียงตรงขามต้งั ฉาก รปู ไขกลับ ยาว ชอดอกสีเขยี วนวล กลีบเลย้ี งและกลบี ดอกสีเขียวอมนํา้ ตาล-อม 6-13 ซม. ปลายใบมน-กลม เนอ้ื ใบหนา ผิวเกลี้ยง กานใบยาวไม เหลอื ง รูปใบหอกยาว 1.5-2 ซม. กลีบปากยาวถึง 2 ซม. สขี าวมี เกิน 5 มม. ดอกออกเปนกระจกุ ตามซอกใบ กลบี ดอกสขี าว มี 4 ลายสนี า้ํ ตาล ขอบบดิ เปน คล่ืน, พบตามปาผลดั ใบและปา ดงดบิ กลีบ ยาว 3 มม. ผลรูปรยี าว ยาว 1 ซม. สุกสแี ดง ตามซอกหนิ ทมี่ ีซากพืชทับถม สรรพคณุ สรรพคณุ • ตํารับยารักษาฝหรอด/ฝอกั เสบเรอ้ื รัง : รกั ษาฝอกั เสบ ฝเ รอื้ รงั • หัว : ตาํ หรือฝนผสมกบั นํ้าปูนใสหรือน้าํ ซาวขาวใหขน ทารักษา ลดการขยายตวั ของฝ (“ฝห รอด” เปน ภาษาไทยใต คอื ฝทเ่ี ปน ฝ หรอื สวิ อกั เสบ (NE3) ตลอด มีการอักเสบเร้อื รงั ) (S1-01) • ตาํ รับยาโรคเกา ท : รกั ษาโรคเกา ท แกปวดขอ ปวดเขา แกพิษ ในกระดกู บํารุงกระดูก (S2-03) • ตาํ รับยาขบั น่ิวในไต–ทางเดนิ ปสสาวะ : ชวยขบั น่วิ ในไต และ ทางเดินปส สาวะ ชวยลางไต รักษาทางเดนิ ปสสาวะอกั เสบ (S2-14) • ตาํ รบั ยาโรคประดงเลอื ด : แกป ระดงเลือด เลอื ดขึน้ มีอาการ คนั ตามผิวหนัง (S2-27) หมูกลงิ้ /ชา งผสมโขลง บนซาย : ผล, บนขวา : ดอก, ลา ง : ภายในของรากสะสมอาหาร ของหัวรอยรู

447 หวั รอ ยรู หว้า ชอ่ื ทองถนิ่ : หวา (อดุ รธาน)ี ช่อื วิทยาศาสตร : Syzygium cumini (L.) Skeels ชอ่ื วงศ : MYRTACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 30 ม. เปลือกขรุขระ ตามกิ่งออ น กานใบและใบเกล้ยี ง ใบเด่ยี ว เรยี งตรงขา ม รูปรี ยาว 8-15 ซม. แผน ใบหนา มเี สนแขนงใบจาํ นวนมาก ปลายเสนแขนงใบวงิ่ ไป จรดเสน ขอบใน กา นใบยาว 1-1.5 ซม. ดอกสขี าว มีเกสรเพศผู จาํ นวนมาก ผลรปู รี ยาว 2-3 ซม. มี 1 เมล็ด ผลสุกสีมว งดํา เน้ือ รสหวานอมเปรี้ยวทานได สรรพคณุ • เมล็ด : รักษาเบาหวาน แกท องรวง (NE3) • ตํารับยาแกค นั : แกอ าการคันตามผวิ หนงั (S2-28) ผลออนของหวา

448 หวายขม หวายตะมอย ชือ่ ทอ งถ่ิน : หวาย (สระแกว) ช่อื ทองถิน่ : หวายตะมอย (พิษณโุ ลก) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Calamus viminalis Walld. ชื่อวิทยาศาสตร : Pothos repens (Lour.) Druce ชื่อวงศ : ARECACEAE ชื่อวงศ : ARACEAE ลักษณะเดน : ไมเ ถาเน้ือแข็ง กลุม ปาลม ยาวไดถ ึง 25 ม. แตก ลกั ษณะเดน : ไมล มลกุ ทอดเลอ้ื ยเกาะตามตนไม กง่ิ และใบ กอได ลาํ หนา 2-3.5 ซม. ปลอ งยาวถงึ 15 ซม. ตามสวนตา ง ๆ มี เกลยี้ ง ใบเด่ยี ว เรียงสลบั ระนาบเดียว รปู ใบหอก (แผน ท่ีอยูช ว ง หนามแหลมคม ยอดมีขยุ สขี าวปกคลุม ใบประกอบแบบขนนก ปลาย) ยาว 3-7 ซม. กานใบ (แผน คลา ยใบชวงโคน) แผเปน ปก ยาวถงึ 2 ม. ไมม ีแสห นามท่ีปลายแกนใบ มีใบยอ ยแตละขา งของ ออกคลายใบ ยาว 1.5-3 เทา ของความยาวแผนใบ (จดุ แตกตาง แกนใบไดถ ึง 55 ใบ เรียงเปนกลุม ๆ ละ 2-4 ใบในแตล ะขา ง ใบ จากตะเขบ็ Pot_sca) กวา งถงึ 2 ซม. กาบใบยาว 2-5 มม. โอบ ยอยรปู แถบยาว ยาว 15-30 ซม. กาบใบมีหนามหนาแนน ยาวถงึ ก่งิ ชอ ดอกอดั แนน ทรงกลม-รี กวาง 1-1.5 ซม. สีครมี มีใบ 4 ซม. โคนกานใบชว งติดกาบบวมพองคลา ยหัวเขา มีแสห นาม ประดบั สมี ว งแดงเขม ออกจากกาบ ยาวถงึ 3 ม. ผลทรงกลม กวา ง 8 มม. ผวิ มเี กลด็ ซอ น สรรพคุณ สรรพคุณ • เถา : แกปวดเมื่อย (N1) • ยอดออ น : มรี สฝาดขม ใหต ม และลางนา้ํ กอนเพ่อื ลดความขม ทานเปนผกั หรอื ประกอบอาหารพวกแกง ชว ยแกไอ แกรอ นใน กระหายน้าํ บาํ รุงนํ้าดี (E2) ชอดอกของหวายตะมอย ซาย : โคนกา นใบและกาบใบ, ขวา : ผลออนของหวายขม

449 หวายลิง หอมแขก ชอ่ื ทองถิ่น : หวายลิง (ตรงั ) ชือ่ ทองถิ่น : ขี้ผง้ึ สมดั (อุดรธานี) ช่อื วทิ ยาศาสตร : Flagellaria indica L. ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Bergera koenigii L. ชื่อวงศ : FLAGELLARIACEAE ชือ่ วงศ : RUTACEAE ลักษณะเดน : ไมเ ถาเนือ้ คอนขา งแข็ง ยาวถึง 15 ม. ลาํ ตน เปน ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู ถึง 5 ม. ตามกิ่ง กา นใบ และใบมีขนส้ัน ขอปลอ ง หนา 8 มม. ปลอ งยาวถึง 15 ซม. ใบเดยี่ ว เรยี งสลบั รปู นุม ใบประกอบแบบขนนก ใบยอ ย 11-25 ใบ เรยี งเกือบตรงขา ม ใบหอกแคบ ยาว 13-20 ซม. ปลายใบเรียวยาวคลา ยหาง และ รปู ไขไมสมมาตร ยาว 2-4 ซม. เนื้อใบมตี อมนํ้ามนั ขยใ้ี บมีกล่นิ มวนเปน มือพันเกย่ี วไดดว ย โคนใบเปนกาบหุมเถาแนน ผิวเกลย้ี ง ฉุน ชอ ดอกรปู รม ตงั้ ข้นึ กวาง 6-10 ซม. ดอกสขี าว ผลรูปกลม ชอดอกสีขาว ยาวถึง 25 ซม. ผลทรงกลม กวาง 8 มม. สกุ สีแดง กวาง 1-1.5 ซม. ผิวเกลย้ี ง สุกสดี าํ มันเงา (ผลขนาดใหญก วา และ สรรพคุณ ผวิ เกลยี้ ง เปน จุดตา งจากหมยุ ขน Mic_pub และ สมัดนอ ย • ตํารบั ยาโรคไสเ ลอ่ื น : รกั ษาโรคไสเล่อื นทง้ั ชายและหญิง หรอื Mic_fal) โรคไขล งฝก (S2-68) สรรพคณุ • ใบหรอื เปลือก : แกห ืดหอบ แกไ อ; ยอดออน : รสเผด็ มีกล่นิ ฉุน กินเปน ผกั สดกับลาบ-กอย (NE3) บน : ชอ ดอก, ลา ง : ผลของหวายลิง กลาง : ผลสกุ ของหอมแขก