พืชป่าสมุนไพร

300 นมสวรรค์ สรรพคณุ ชือ่ ทองถ่นิ : นมสวรรค นมหวนั (ตรงั ), พนมสวรรค • ลําตนหรือราก : ถอนพิษตะขาบ แมงปองกัดตอ ย (E2) (สระแกว) • ตํารับยาถอนพษิ สัตวท ุกชนดิ /ประดงขอ -เสน : แกพิษงู ชื่อวทิ ยาศาสตร : Clerodendrum paniculatum L. ถอนพษิ สัตวทกุ ชนดิ แกงูสวัด ประดงขอ ประดงเสน (E2-218) ชื่อวงศ : LAMIACEAE • ตาํ รบั ยารกั ษาฝห รอด/ฝอกั เสบเรอื้ รัง : รกั ษาฝอ ักเสบ ฝเรือ้ รัง ลักษณะเดน : ไมพ มุ สูง 1-2.5 ม. กงิ่ เปนสเ่ี หลี่ยม ตามกิ่ง ใบ ลดการขยายตัวของฝ (“ฝหรอด” เปนภาษาไทยใต คอื ฝท เี่ ปน และชอ ดอกคอนขางเกล้ียง-มีขนสัน้ ประปราย ใบเดีย่ ว เรียงตรง ตลอด มีการอักเสบเรอ้ื รัง) (S1-01) ขามต้งั ฉาก รปู ไข-หยักเปนแฉก 3-7 แฉก ยาว 15-35 ซม. โคน นวลแปง้ ใบเวาลึก ชอดอกสีแดงเขม ออกทป่ี ลายก่ิง รูปกรวยแหลม สูง ชื่อทองถน่ิ : ขานาง นกนอน (สระแกว) 15-50 ซม. กวาง 16-30 ซม. ผลกลมแบน มี 4 พู กวา ง 1.5 ซม. ชื่อวิทยาศาสตร : Cleistanthus tomentosus Hance สกุ สีดํา มกี ลบี เลี้ยงสแี ดงรองผล ชื่อวงศ : PHYLLANTHACEAE ลักษณะเดน : ไมพ ุม-ไมตน สูงถึง 10 ม. เปลอื กเรยี บ ตามก่ิง ออ น แผน ใบ ชอดอกและผลมขี นส้ัน ใบเดี่ยว รปู ขอบขนาน-ใบ หอก ยาว 8-13 ซม. จดุ เดนทผี่ ิวใบดา นบนเปนรอยกดตามแนว เสน ใบ และมีขนสัน้ สากคาย ขอบใบงุม ลง, ดอกขนาดเล็กสีขาว ออกกระจกุ ตามซอกใบ ผลรูปทรงกลม กวา ง 10-13 มม. มี 3 พู เมือ่ แกแตกออก 3 ซีก สรรพคณุ • ท้งั 5 : รักษาโรคผิวหนงั ชว ยสมานบาดแผล (E2)

301 ผลออ นนวลแปง นางแยม้ ปา่ สรรพคุณ ชื่อทองถนิ่ : นมสวรรคต วั ผู นางแยมปา • ตํารบั ยาลางสารพษิ /แกปวด : ลา งสารพษิ แกไข แกปวด แก (พิษณโุ ลก), พมุ พีแดง ประดงสอ (อดุ รธาน)ี เบอ่ื เมา (N1-22) ชือ่ วิทยาศาสตร : Clerodendrum infortunatum L. • ตาํ รับยาบาํ รุงนาํ้ นม/แกพษิ ผดิ สําแดง : บาํ รงุ นาํ้ นม แกพ ษิ ผดิ ชื่อวงศ : LAMIACEAE สําแดง (NE2-022) ลักษณะเดน : ไมพ มุ สงู 1-2.5 ม. กง่ิ เปน สเี่ หล่ยี ม ตามกิง่ ใบ • ตํารับยาโรคประดง : รกั ษาโรคประดง (NE2-029) และชอ ดอกมีขนสั้นหนาแนน ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา มตั้งฉาก รูป ไข-หัวใจ ยาว 13-26 ซม. โคนใบมน-เวาเล็กนอย ชอดอกออกท่ี ปลายกิ่ง รูปกรวยแหลม สงู 20-40 ซม. กวางถงึ 30 ซม. จดุ เดน ทมี่ กี ลบี ดอกสขี าว โคนกลบี สีมว งแดง กา นชอ ดอก ใบประดับ และกลบี เลีย้ งมสี ีนา้ํ ตาลอมมว ง, ผลกลมแบน มี 4 พู กวา ง 1 ซม. สุกสดี ํา มีกลีบเลีย้ งสีแดงรองผล นางแลว ช่ือทอ งถิ่น : ดปี ลากง้ั (พษิ ณุโลก) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Aspidistra sutepensis K. Larsen ชอ่ื วงศ : CONVALLARIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลุก สงู ถึง 1 ม. มีเหงา อยใู ตด ิน ใบเด่ียว เรยี ง เวียนแตกกอเปนกระจุกจากผวิ ดิน รปู ใบหอกกลับเรียวยาว ยาว 40-100 ซม. กวา ง 5-13 ซม. ผวิ ใบเกลีย้ งและมนั เงา เสนแขนง ใบเรียงขนานกนั ตามแนวยาว โคนใบสอบเรียว จุดเดน ทมี่ ีชอ ดอก ออกจากเหงาใตดนิ ตงั้ ขึ้นสูง 15-30 ซม. สีมว งเขม-มว งอมชมพู ผวิ เกล้ยี ง กลีบดอกสขี าวโคนกลบี ติดกนั รูปถวย ปลายแยก 6 แฉก ไมม ีกานดอก ผลทรงกลม กวา ง 1.3-1.5 ซม. ผวิ เปนตมุ ขรขุ ระ, ชอดอกทานเปน ผกั ได สรรพคณุ • ทง้ั ตน : แกไขต ัวรอ น ในเด็ก (N1)

302 ซา ย : เหงา ของนางแลว, ขวา : ผลออ น สรรพคณุ นิว้ มอื พระนารายณ์ • เปลือกและเน้ือไม : รักษาภมู แิ พ รักษาไมเกรน (N1) ช่อื ทองถน่ิ : น้วิ มือพระนารายณ (ตรงั ), หนมุ าน • ตน และเปลือกของราก : เคี้ยวแกอ าการทองไสปนปวน, ประสานกาย (พิษณุโลก) เปลอื ก ราก ก่งิ ใบ และผล : บดประคบแกบวม ปวดขอ และ ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Schefflera elliptica (Blume) กระดกู ราว (R33) Harms • แกน : แกทอ งรว ง ทอ งเสยี (S2) ชือ่ วงศ : ARALIACEAE เนระพู สีไทย ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ รอเลอื้ ย และองิ อาศยั ตามตนไมห รือกอ นหนิ ช่ือทองถิ่น : คางคาวดาํ (ตรงั , อุดรธาน)ี , เนระพูสี ยาวถงึ 5 ม. มีขนเฉพาะท่ปี ลายยอดและชอ ดอกออน ก่ิงมีรอย (พัทลงุ ), วานคา งคาวดํา (พษิ ณุโลก) วงแหวน ใบประกอบแบบฝา มือ มีใบยอ ย 5-7 ใบยอ ย รปู รี-แกม ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Tacca chantrieri André ขอบขนาน ยาว 6-16 ซม. เน้อื ใบหนา เห็นเสนใบไมชดั เจน กา น ชือ่ วงศ : DIOSCOREACEAE ใบยอ ยบวมที่ปลายทงั้ สองดา น ยาว 2-9 ซม. กา นใบยาว 10-17 ลักษณะเดน : ไมล ม ลุก สูงถงึ 60 ซม. มเี หงาอยใู ตด นิ ใบเดย่ี ว ซม. โคนกานใบโอบก่ิง ชอ ดอกสเี ขยี วอมเหลือง-อมมว งแดง ยาว เรียงเวียนเปน กระจุกจากผิวดนิ รปู ขอบขนาน ยาว 20-40 ซม. ถงึ 30 ซม. ผลทรงกลม-รี กวาง 4 มม. ผวิ ใบเกล้ยี งและมนั เงา เสนแขนงใบเปน รอยกดท่ผี วิ ใบดา นบน โคนมน-เบ้ยี ว กา นใบยาว 15-40 ซม. จดุ เดนท่ีมชี อ ดอกสูงถงึ 60 ซม. ใบประดบั สมี ว งดํา 2 คู คูลา งออกบน-ลา ง คบู นออก ซาย-ขวา และใหญกวา คลู างเลก็ นอ ย มีเสน หนวดสมี ว งดํายาว 15-25 ซม. ผลรูปทรงกระบอก ยาว 3-4 ซม. มี 6 เหลี่ยมตาม แนวยาว

303 โนรา ช่ือทองถิ่น : หนาวเดอื นหา (อุดรธาน)ี กาํ ลงั ชา ง เผอื ก (ภาคเหนือ) ชื่อวิทยาศาสตร : Hiptage benghalensis (L.) Kurz subsp. benghalensis ชอ่ื วงศ : MALPIGHIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนอื้ แขง็ ยาวไดถ ึง 20 ม. ไมมีหใู บ ตามกง่ิ ออน ชอ ดอก กานใบ และผลมขี นสน้ั ใบเด่ยี ว เรยี งตรงขา ม รูป รี-ขอบขนาน ยาว 10-15 ซม. ขอบใบหยกั เล็กนอ ย-เรียบ แผนใบ ดานลางคอ นขางเกล้ียง จดุ เดน ท่ีโคนใบมีตอ ม 1 คู กลีบดอกสี ขาว-อมชมพู มี 4 กลีบ ปลายกลบี ดอกจักเปน รว้ิ กลีบใหญด า น บนมีแตมสเี หลืองกลางกลบี และผลมปี ก 3 ปก ปกกลางยาวทีส่ ุด ยาว 3-5 ซม. สรรพคุณ • เถาหรือแกน : บํารงุ กําลัง บาํ รุงกําหนดั (NE3) สรรพคณุ • เหงา : บาํ รุงกําลัง (N1) • เหงา : บาํ รุงกําหนดั บาํ รงุ กําลงั ชวยใหเ จริญอาหาร (NE2) • ทั้งตน : ขับปสสาวะ แกไขตวั รอน แกไ ขห วดั แกไ อเรือ้ รัง แก ทอ งเสีย แกบ ดิ แกออนเพลีย เปนยาขับพยาธิไสเ ดือน รักษา กามโรค รกั ษาโรคบุรษุ ทําใหเ กดิ ความกําหนดั เปนยาคุม สําหรับหญงิ ทค่ี ลอดบตุ รใหม ๆ เปนยาบาํ รงุ ขบั ระดู ทาํ ให มดลกู บบี ตัว (R7) • ตาํ รบั ยาแกคัน : แกอ าการคนั ตามผิวหนัง (S2-28) • ตํารับยาบาํ รุงกําลงั : ชวยบาํ รงุ กาํ ลงั (S2-74) • ตํารบั ยาเขยี วหอม : แกไข ตวั รอน รอนในกระหายนํ้า แกพ ิษ ไขหัด ไขเ หอื ด (หดั เยอรมนั ) ไขอีสุกอใี ส (S3-02) • ตาํ รับยาแกทอ งเสยี แบบมีไข : แกทอ งเสยี แบบมไี ข อาหาร เปน พษิ (S3-36) ซา ย : ดอก, ขวา : ผลของโนรา

304 เนยี น น้ํานอง ชื่อทองถ่ิน : มะพลับปา (ตรงั ) ชอ่ื ทองถ่นิ : น้าํ นอง (พิษณโุ ลก) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Diospyros diepenhorstii Miq. ชอ่ื วิทยาศาสตร : Capparis adunca Craib ชือ่ วงศ : EBENACEAE ชือ่ วงศ : CAPPARACEAE ลักษณะเดน : ไมต น สูงถึง 20 ม. เปลอื กเรยี บ-ขรุขระ สีดาํ ใบ ลักษณะเดน : ไมพมุ รอเล้อื ย สูงถงึ 5 ม. เปลือกแตกเปน รอ งตาม เดี่ยว เรียงสลบั รูปขอบขนาน ยาว 15-20 ซม. จุดเดน ทีแ่ ผน ใบ แนวยาว กงิ่ มหี นามออกเปนคู ตามสวนออนๆ มขี นสนั้ สขี าว ใบ เกลี้ยงและมนั เงา เนอื้ ใบแข็งคอนขางหนา ทด่ี า นลางแผน ใบเห็น เดีย่ ว เรียงสลบั รปู ไข- ไขก วา ง ยาว 7-11 ซม. ปลายใบเรยี ว เสนแขนงใบปลายโคง จรดกันและมีตอมสีเขยี วออนกระจายท่ัว แหลม เสนแขนงใบทผ่ี วิ ใบดา นบนมรี อยกด ดอกเดีย่ ว มกี ลบี ดอก กานใบยาว 6-10 มม. บวมพอง ผลรปู ทรงขอบขนาน คลา ยถงั สขี าว-อมเขียว มี 4 กลบี กลีบดอกคบู นมโี คนกลบี แตม สแี ดงอม กวาง 4 ซม. ยาว 5 ซม. สเี ขียวเขม ผวิ มนั เงา กลบี เล้ียงติดทีข่ ั่ว มวง จดุ เดน ทมี่ ีผลทรงกลม-ไข ยาว 5-8 ซม. ผวิ เรียบมันเงา ผล ยาวไมเ กิน 1 ซม. ออนสเี ขยี วออนคลา ยมะเขอื เปราะ เม่ือสกุ สสี ม-แดง สรรพคณุ • ตํารบั ยาบํารงุ กาํ ลัง/ชูกําลงั : ชวยบํารุงกําลัง ชกู ําลังใหมี เรี่ยวแรงทํางาน (S2-59) สรรพคณุ • ตาํ รบั ยาบาํ รุงนา้ํ นม : บํารงุ นาํ้ นม (N1-270) • ตาํ รบั ยาบํารุงนา้ํ นม : บาํ รงุ น้าํ นม ขบั นํ้านม (N1-155) • ตํารับยาบาํ รุงนา้ํ นม : บาํ รงุ นํ้านม ชว ยขบั นาํ้ นม (N1-255)

305 บวบขม บอนเตา่ ชอ่ื ทองถนิ่ : บวบขม (พทั ลุง) ชอื่ ทอ งถิน่ : บอนเตา (พิษณุโลก) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Luffa aegyptiaca Mill. ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Hapaline benthamiana Schott ชอ่ื วงศ : CUCURBITACEAE ชอ่ื วงศ : ARACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลมลุก ยาวถงึ 20 ม. เถาออ นเปน ส่ีเหล่ยี ม ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก สงู 15-20 ซม. มหี วั ใตดิน แตกใบ 1-2 ตามสวนตา งๆ มขี นส้นั แข็งสากคาย ใบเดย่ี ว เรยี งสลับ รปู 5 ใบ/หัว ตามสวนตา ง ๆ ไมมีขน ใบรปู ไข ยาว 8-11 ซม. โคนใบ เหล่ียม (คลา ยใบของบวบบานหรือตาํ ลึง) ขอบใบมตี งิ่ หนามสน้ั เวา ลกึ ปลายเสนแขนงใบโคงจรดกันใกลขอบใบ เห็นเสน ขอบใน กลีบดอกสีเหลอื ง มี 5 กลีบ บานกวา ง 3-4 ซม. ผลรปู ทรง 2 ชั้น แผน ใบสเี ขียวหรอื มีลายดาง ชอดอกมีใบประดับสีขาว รูป กระบอกแกมรี-แทง ยาว ยาว 10-30 ซม. กวาง 6-10 ซม. ผิวผล ใบหอก ยาว 3-4 ซม. สีขาว มีลายสเี ขยี วเขมตามแนวยาว 8 แนว ภายในผลแกม เี สนใยเปน สรรพคณุ โครงรางทนทาน • หวั และใบ : แกฝห นอง (N1) สรรพคุณ • เมลด็ : ทาํ ใหคล่นื ไสอ าเจียน ทาํ ใหล ําไสขยอ น (เชน ใชล า งทอง คนกินเหด็ พษิ กนิ สารพิษชนดิ ทีไ่ มใชย าฆาแมลง/ยาฆา หญา / นาํ้ ยาลา งหอ งนํา้ /นํ้ามันเช้อื เพลิง/ทนิ เนอร เปนตน) (S3) • ตาํ รบั ยาถายพยาธิ : ยาถายพยาธิ ชว ยระบายทอง (S1-07) • ตํารบั ยาแกอ งคชาตตายไมเ กนิ 3 ป : แกอ งคชาตตายไมเกิน 3 ป บาํ รุงองคชาต บํารุงกาํ ลงั (S1-40) ชอ ดอกของบอนเตา

306 บอระเพ็ด สรรพคณุ ช่อื ทองถนิ่ : เครอื ขอฮอ บอระเพด็ (อุดรธาน)ี , • เถา : แกไขตวั รอน แกโ รคเบาหวาน (N1) เจตมลู ยา น เจตหมูน บอระเพด็ (ตรงั ), บอระเพด็ • เถา : บํารุงหัวใจ ลดนา้ํ ตาลในเลือด (NE3) (พิษณุโลก) • เถา : แกไ ข บํารงุ รา งกาย (NE5) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Tinospora crispa (L.) Hook. f. & • ใบ : แกไ ข; ใบและผล : ตม นํ้าอาบ แกโ ลหิตจาง ชวยใหเ ลอื ด Thomson ไหลเวียนไดดี; ลําตน และราก : ชวยขบั ปส สาวะ บาํ รงุ ไต แก ชื่อวงศ : MENISPERMACEAE กระษัย แกปวดเมอ่ื ย และแกม ดลกู พิการ (R19) ลักษณะเดน : ไมเ ถาเน้ือคอ นขางออ น เถามนี ํา้ ยางใส รสขม • ตํารับยาอายุวฒั นะ : ยาอายุวฒั นะ บาํ รงุ รางกาย (N1-83) เปลือกเถามชี อ งอากาศนนู บวมชดั เจน ใบรปู หวั ใจ ผวิ เกลี้ยง, พบ • ตาํ รับยาฟอกเลอื ด : ขบั เลอื ดเสยี ฟอกเลือด (NE3-014) ตามท่ีรกรา ง และชายตามปา เบญจพรรณและปาดงดิบทวั่ บอระเพ็ดพุ งช้าง ประเทศ ช่ือทองถิน่ : บัวบกโคก บัวบกเถา (พษิ ณโุ ลก) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Stephania suberosa Forman ชือ่ วงศ : MENISPERMACEAE ลักษณะเดน : ไมเถาเนอ้ื ออน เถาเกลีย้ งและมีนาํ้ ยางใส หัวมี เปลอื กหนาและแตกเปนรอ ง-รปู หลายเหล่ยี ม ใบรปู กลมแกม สามเหล่ยี ม แผนใบดานลา งมขี นประปรายและอาจจะมนี วล กา น ใบตดิ แบบใบบวั , พบตามปา ดงดิบแลงหรอื ปา เบญจพรรณทมี่ ีหนิ โผล เปนพืชถน่ิ เดียวพบในภาคกลางและภาคตะวนั ตกของไทย สรรพคุณ • หวั : แกปวดหลงั แกความดัน เปนยาอายวุ ัฒนะ (N1) • ตํารับยาแกปวดเม่อื ยกลามเน้ือ-เสน เอ็น/บํารุงกําลงั : แกป วด เมื่อยกลามเนอื้ -เสน เอ็น บํารุงกําลัง (S2-61)

307 บนุ นาค สรรพคณุ ช่อื ทองถิน่ : นากบุด บนุ นาค (พทั ลุง, ตรงั ), • ทั้ง 5 : บํารงุ ระบบประสาท แกกระสับสา ย, ดอก : เปน หน่ึงใน บุนนาค (สระแกว, พษิ ณโุ ลก) พกิ ัดยาเกสรทง้ั 5 ชวยบํารงุ หัวใจ แกล มวงิ เวียน บํารงุ ครรภ ช่ือวิทยาศาสตร : Mesua ferrea L. (S1) ช่ือวงศ : CALOPHYLLACEAE • ราก : แกไ ข บาํ รุงเลือดลม (N1) ลักษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 30 ม. เปลอื กเรียบ-แตกสะเกด็ มีนา้ํ • ตํารับยาไขทบั ระดู : แกไ ขท บั ระดู ระดผู าไข แกพ ิษโลหติ ระดู ยางสเี หลอื งใสและเหนียว ใบเดี่ยว เรียงตรงขาม รปู ขอบ แกร อนใน แกค ลมุ คลง่ั (E1-06) ขนาน-ใบหอก ยาว 10-13 ซม. เนื้อใบหนาเหน็ เสนแขนงใบไมช ดั • ตํารับยาเกสรท้ัง 5 : หรอื พกิ ดั เกสรทัง้ หา : ชว ยบาํ รงุ หัวใจ ผวิ เกลยี้ ง ผวิ ใบดานลา งมนี วลแปง สีขาว กลบี ดอกสขี าว มเี กสร แกล มวิงเวียน บาํ รุงครรภ (S1-14) เพศผูจํานวนมาก บานกวา ง 5-7 ซม. มกี ลิ่นหอม ผลรปู ไขกวา ง • ตํารับยาแกไ ขต วั รอน : แกไ ขต วั รอน ปวดหวั ถอนพิษไข ไข ยาว 4-5 ซม. ผิวผลขรุขระ ข่วั ผลมีกลบี เลย้ี ง 4 กลบี ตดิ ทน หวัด ไขปอดบวม (S2-01) • ตํารบั ยาละลายล่ิมเลอื ด : ชวยละลายลิ่มเลอื ด บรรเทาอาการ เสน เลือดตบี (S2-30) • ตํารับยาโรคอัมพฤกษ- อัมพาต : รกั ษาอัมพฤกษ-อัมพาต (S2-33) • ตํารับยาบาํ รุงโลหิตสตรโี ดยตรง/ประจาํ เดือนเปน ปกติ : บํารุงโลหิตของสตรโี ดยตรง รกั ษาอาการประจําเดอื นใหเ ปน ปกติ แกโ ลหติ ระดเู สีย บํารงุ ธาตุ (S2-50) • ตาํ รับยาบํารุงเลอื ด/หวั ใจ/รางกาย : บาํ รงุ เลอื ด ดมู เี ลือดฝาด บํารงุ หัวใจ บาํ รุงรางกายทงั้ ชาย-หญิง แกอ าการซูบผอม (S2-51) • ตาํ รบั ยาหอมอินทจกั ร : แกค ลื่นเหยี นอาเจยี น หนา มดื จะเปน ลม ลมจกุ เสียดแนนหนา อก แนนทอ ง ทองอืด อาหารไมยอย ปรับระบบการหมุนเวยี นเลอื ดใหดี ชวยบาํ รุงหัวใจ (S3-04) • ตํารบั ยาประสะจนั ทนแดง : แกไข ตัวรอ น รอ นในกระหายน้ํา ไขเซื่องซึม ไขเ ปลี่ยนฤดู (S3-09) • ตํารับยาเทพมงคล : แกไ ขต ัวรอ น ถอนพษิ ไข ไขก าฬ, แก อาการชกั -ล้ินกระดางคางแขง็ -แนนิ่งหนาเปลยี่ นสี-มอี าการ มึน-กระหายนํ้าหอบพัก, แกโรคหละ-โรคละออง-โรคซางในเดก็ (S3-11) • ตํารับยาแกไ ขต วั รอน : แกไขตัวรอน (S3-23) • ตํารบั ยาแกทอ งผูก : แกท องผกู ชว ยระบายทอ ง (S3-37) • ตาํ รบั ยาแกท องรวง-ทอ งเสีย-บดิ : แกทอ งรว ง-ทองเสยี แกบ ดิ ชวยคุมธาตุ (S3-43) • ตํารบั ยาแกตน ไข (ไขร ะยะแรก) : แกตน ไข (ไขเ บ้ืองตนหรือไข ระยะแรก เชน ไขต ัวรอ น ไขกาฬ ไขพษิ ไขกาํ เดา) (S3-44) • ตาํ รับยาแกน ้าํ นมแหง /ขบั นาํ้ นม : แกนา้ํ นมแหง ชว ยขับ น้ํานมในสตรหี ลังคลอด (S3-50) กลาง : แผน ใบดา นลา งของบุนนาคมนี วลแปง สขี าว, ลาง : เมลด็

308 ใบตา่ งดอก ชื่อทองถิน่ : ใบตา งดอก แกมขาว (ตรงั ) ช่อื วิทยาศาสตร : Mussaenda angustisepala Ridl. ชื่อวงศ : RUBIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนือ้ แข็ง ยาวถึง 20 ม. ตามกงิ่ แผนใบ และ ชอ ดอกมขี นยาวหนาแนน ใบเดี่ยว เรียงตรงขา ม รูปรี ยาว 8-12 ซม. เสนกลางใบมกั มีสแี ดง ชอ ดอกออกท่ีปลายก่ิง ยาว ถงึ 7 ซม. กลบี เล้ียง 5 กลีบ สเี ขยี ว รปู ใบหอก ยาว 6-10 มม. แตมี 1 กลบี สขี าว ขยายใหญ รูปไขแกมกลม กวา ง 5-9 ซม. กลบี ดอกเปน หลอดยาว 2 ซม. ปลายแยก 5 แฉก สสี ม สรรพคณุ • ตํารบั ยาบาํ รุงโลหติ สตรีโดยตรง/ประจําเดือนเปน ปกติ : บํารงุ โลหิตของสตรโี ดยตรง รักษาอาการประจําเดือนใหเ ปน ปกติ แกโ ลหิตระดูเสยี บํารุงธาตุ (S2-50) บา่ วมา้ มืด ใบแหง ของบาวมามดื ชื่อทอ งถิน่ : บาวมา มืด (พทั ลงุ , ตรัง) สรรพคุณ ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Mussaenda glabra Vahl • ทง้ั 5 : บํารุงกาํ ลัง (S1) ช่ือวงศ : RUBIACEAE • ตาํ รบั ยาแกป วดเมื่อยกลา มเนอ้ื -เสน เอ็น/บาํ รุงกําลงั : แกป วด ลักษณะเดน : ไมพ ุม สูง 1-2 ม. ตามสวนตา งๆ เกลยี้ ง ใบเด่ียว เมอื่ ยกลามเน้อื -เสน เอน็ บํารงุ กําลัง (S2-61) เรยี งตรงขา ม รูปรี ยาว 12-20 ซม. แผนใบดา นบนมันเงา ขยใ้ี บมี กลนิ่ หอมคลายกล่ินของเถาชะลดู (Aly_rei) ชอ ดอกออกที่ปลาย กิง่ ยาว ถงึ 7 ซม. กลบี เล้ยี ง 5 กลีบ สีเขยี ว รปู สามเหล่ยี ม ยาว 2 มม. แตมี 1 กลีบสขี าว ขยายใหญ รูปไขแ กมกลม กวาง 3-5 ซม. กลีบดอกเปน หลอดยาว 3-4 ซม. ปลายแยก 5 แฉก สสี ม

309 ปรงทะเล ปรงสวน ช่ือทอ งถน่ิ : ปรง ปรงไข (ตรงั ) ชือ่ ทองถิน่ : กดู มนั แดงตวั ผู (พิษณุโลก), ลาํ เทง็ ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Acrostichum aureum L. (ตรัง) ชือ่ วงศ : PTERIDACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Stenochlaena palustris (Burm.f.) Bedd. ลกั ษณะเดน : ไมลมลุก กลุมเฟน ลําตน ส้ันอยูชิดผิวดนิ ใบออก ชอื่ วงศ : BLECHNACEAE เปน กระจุกรอบ ใบประกอบแบบขนนก ยาว ถึง 1.5 ม. ใบยอ ย ลักษณะเดน : ไมเ ถาลมลกุ กลมุ เฟน ลาํ ตนทอดคลานทผ่ี วิ ดิน เรยี งสลับ มขี างละ 5-10 ใบ รูปแถบยาว ยาว 20-40 ซม. เสน ใบ และไตข น้ึ ตน ไมไ ดสงู ถงึ 20 ม. ใบประกอบแบบขนนก ชอใบยาว แบบรา งแห สรางสปอรท ี่ใบยอ ยคูทอ่ี ยปู ลายชอใบและสรางท่ีผิว 40-60 ซม. มีใบยอยขางละ 15-20 ใบ เรียงสลับ รปู ขอบ ใบดา นลา งเตม็ แผนใบ สีสนมิ , พบตามปาชายเลนหรือพืน้ ทชี่ ้ืน ขนาน-ใบหอก ยาว 7-20 ซม. ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ยแหลม เสน ใบ แฉะดนิ เปน โคนและเค็ม ใกลชายทะเล แบบขนนกถ่ีและเรียงขนานกนั ใบทสี่ รา งสปอรเ ปน เสน เรยี วยาว สรรพคณุ มีสปอรติดเต็มผวิ ใบดานลา ง สนี ํ้าตาล-สสี นิม, พบตามพ้นื ที่ชุม น้าํ • ตํารบั ยาไขอสี ุกอใี ส : แกโ รคอสี ุกอีใส หรือไขส ุกใส (S2-38) หรอื ปาพรทุ ัว่ ประเทศ สรรพคณุ • เหงาหรอื ท้งั ตน : แกไข (N1) • ตาํ รบั ยาไขอ ีสุกอีใส : แกโรคอสี ุกอีใส หรอื ไขสกุ ใส (S2-38) ปรงทะเล/ปรงไขสรางสปอรทแ่ี ผน ใบดานลาง ปรงสวน/ลําเท็ง เปนไมเล้อื ย, บนขวา : ใบสรางสปอรเ ปนเสน เรยี วยาว, ลางขวา : ขอบใบจักฟน เลื่อย

310 ประคาํ ไก่ • ตํารบั ยาแกทอ งผกู /พรรดึก : แกอาการทองผกู หรอื พรรดกึ ชอ่ื ทองถ่นิ : ประคําไก มะคาํ ไก (ตรงั ), มะคาํ ไก (อาการทองผูกรุนแรง มอี จุ จาระเปน กอนกลมแข็ง) (S3-41) (พทั ลุง, อดุ รธานี) ประดงเลอื ด ชอื่ วิทยาศาสตร : Putranjiva roxburghii Wall. ชือ่ ทอ งถน่ิ : กําลงั เลอื ดมา (พษิ ณุโลก), ประดงแดง ชื่อวงศ : PUTRANJIVACEAE (ฉะเชิงเทรา), เลือดมาเครือ (สระแกว) ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 30 ม. เปลือกเรยี บ ตามสวนออ น ๆ ชื่อวิทยาศาสตร : Spatholobus harmandii Gagnep. ชอ ดอกและผลมีขนส้นั ใบเดี่ยว เรียงสลบั ระนาบเดียว รูป ชื่อวงศ : FABACEAE ไข-ขอบขนาน ยาว 5-12 ซม. จุดเดน ท่ีมโี คนใบเบย้ี วเลก็ นอ ย ลักษณะเดน : ไมเ ถาเน้ือแขง็ ยาวถงึ 20 ม. ตามกงิ่ ออ น กานใบ ขอบใบจกั ฟนเลอ่ื ย ปลายใบเรยี วแหลม เสนใบยอยแบบรา งแห เสน กลางใบดานลางแผนใบ และผลมขี นนุมสนี ํา้ ตาลคลาย ผิวใบเกลย้ี ง ผลรูปรี ยาว 2-3 ซม. มี 1 เมลด็ กาํ มะหย่ี ใบเรยี งเวยี น จดุ เดน อยทู ี่ ตามกานใบและกานใบยอ ย บวมพองและมขี นส้นั สีสนิม ใบประกอบมี 3 ใบยอ ย รปู ใบ หอก-ขอบขนาน ยาว 7-11 ซม. แผน ใบเรียบ ชอ ดอกยาวถึง 30 ซม. กลบี เลยี้ งสขี าว กลบี ดอกสแี ดงเขม ยาว 1 ซม., ผลมปี ก แบน รปู ขอบขนาน ยาว 8-11 ซม. ทป่ี ลายดา นหน่งึ ตดิ เมล็ด สรรพคณุ • เปลือก : บาํ รุงเลือด (E2) • เถา : บาํ รงุ เลือด (N1) • ตํารบั ยาแกป วดเม่อื ย/บํารุงรางกาย/อัมพาต : แกปวดเมื่อย ตามเสน-ขอ -หลงั -เอว อมั พาต บํารุงรา งกาย ชวยใหเ จริญ อาหาร (E3-02) สรรพคุณ • เปลือกและเนอ้ื ไม : กระตุนความรูสึกทางเพศ (NE3) • ตาํ รับยาแกก ษัยไตพกิ าร : แกกระษัย ไตพิการ บํารงุ ไต, ชว ย ขบั ปสสาวะ (S2-09) • ตํารับยาแกปวดเม่ือย/ชาตามปลายมือ-เทา : แกป วดเมือ่ ย ตามรางกาย แกอาการชาตามปลายมือ ปลายเทา (S2-36) • ตาํ รับยาซอ มแซม/เสรมิ สรา งเสนเอน็ พิการ : ชว ยซอ มแซม และเสรมิ สรา งเสน เอน็ ท่ีพกิ าร (S2-53) • ตํารับยาเขียวเบญจขันธ (คมั ภีรเ วชศึกษา) : แกไ ขตวั รอ น ไข หวัด ไขห ดั ไขอีสกุ อใี ส ท่ีมอี าการเพอดวย (S3-18)

311 ประดู่ • ตํารับยาบํารงุ โลหิตสตรโี ดยตรง/ประจาํ เดือนเปนปกติ : ชอ่ื ทอ งถิน่ : ประดู ดู (อดุ รธาน)ี , ประดปู า บาํ รุงโลหติ ของสตรโี ดยตรง รกั ษาอาการประจาํ เดือนใหเปน (พษิ ณุโลก) ปกติ แกโลหิตระดูเสีย บาํ รงุ ธาตุ (S2-50) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Pterocarpus macrocarpus Kurz ประดูโ่ คก ชอ่ื วงศ : FABACEAE ชอ่ื ทองถ่นิ : - ลักษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สงู ถงึ 30 ม. เปลอื กแตกเปนสะเกด็ ชอื่ วิทยาศาสตร : Enkleia thorelii (Lecomte) Nevling ขนาดเล็ก มนี ํ้ายางสีแดงเขม ตามสวนออ น ๆ ชอดอก และกาน ชอื่ วงศ : THYMELAEACEAE ใบมขี นสน้ั ใบเรียงสลบั ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอ ยขางละ ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ รอเล้ือย ยาวถงึ 5 ม. มรี ากสะสมอาหาร 3-4 ใบ เรียงสลับ รปู ร-ี รปู ไข ยาว 6-10 ซม. ชอดอกสีเหลอื ง มี อวบอวนอยูใ ตด ิน ยาวไดถงึ 1 ม. ตามกิ่งออนมีขนส้ันหนา กลน่ิ หอม ผลแบบมปี กรอบ รูปคอ นขางกลม กวาง 5-8 ซม. มี แนน -เกล้ียง ใบเดยี่ ว เรยี งกึง่ ตรงขา มหรือเรียงสลบั รูปรี-ไขกลับ เมลด็ นนู อยูตรงกลาง ยาว 2.5-4.5 ซม. ปลายใบมนและมีติง่ หนาม โคนใบรปู ล่มิ มเี สน ขอบใบ เน้ือใบหนา มขี นสนี า้ํ ตาลแดงท่ผี ิวใบดา นลาง-คอ นขาง เกลยี้ ง กลีบเล้ียงเปนหลอดยาว 1 ซม. กลีบดอกสขี าว ยาว 3-5 มม. ชอ ดอกมใี บประดับชัดเจน (คลายใบ) สีเขียวออ น ออกเปน คู รูปรี ยาวถงึ 3.5 ซม. มีขนสีนํา้ ตาลแดง ผลรูปรี ยาว 1.4 ซม. สรรพคุณ • หัวหรอื ลําตน : รักษาโรคประดง รักษาโรคเบาหวาน รกั ษาโรค เกา ท บาํ รุงอวัยวะเพศชาย (NE5) สรรพคณุ ขวา : ผลของประดโู คก • แกน : แกล มบา หมู (N1) • เปลอื ก : สมานแผล แกทอ งเสีย (NE3) • ดอก : ตํารายาไทยใชดอกแหง แชหรือชงน้าํ รอนใหสตรีคลอด บุตรใหม ๆ ดมื่ ตา งนํ้า แกขัดเบา ชกั ลมบา หมู (R14) • ตาํ รบั ยาโรคลมชัก : แกโ รคลมชกั (N1-200) • ตาํ รบั ยาโรคหอบหืด/นา้ํ กัดเทา : รักษาโรคหอบหดื รกั ษาโรค นาํ้ กดั เทา (N1-266-1) • ตํารบั ยาวัยทอง : รักษาอาการวัยทอง รักษาเลอื ดลมใหเปน ปกติ (S2-25)

312 ประยงค์เกลือ่ น ประยงคป์ า่ ชื่อทอ งถิ่น : ครอบจักรวาล (พิษณโุ ลก), ชือ่ ทองถ่นิ : คา งคาวหนู (สระแกว) นา้ํ ขา ว ชมชื่น (สระแกว ) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Aglaia odoratissima Blume ชื่อวทิ ยาศาสตร : Glycosmis parva Craib ชอ่ื วงศ : MELIACEAE ชื่อวงศ : RUTACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 20 ม. เปลือกเรยี บ ก่งิ ออ นมีขนสน้ั สี ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สูง 1-2 ม. มีขนสีสนิมตามยอดออนและชอ นา้ํ ตาลแดง และน้ํายางสีขาวมีกลนิ่ คลายยางลางสาด ใบเรียง ดอก จดุ เดนที่มีใบเดย่ี ว-ใบประกอบมี 2 ใบยอย เรียงสลับ รูป เวยี น ใบประกอบแบบขนนกปลายคี่ ใบยอย 3-5 ใบ เรียงตรง รี-ใบหอก ยาว 4-9 ซม. เนอื้ ใบคอนขา งหนา เห็นตอมนาํ้ มันทผ่ี ิว ขาม ใบยอ ยรปู รี-หอกกลบั ยาว 4-9 ซม. ผิวเกลีย้ ง แกนใบและ ใบดานลา ง ขย้ีใบมีกลนิ่ ฉนุ คลา ยสม ดอกออกตามก่ิง-ซอกใบ กา นใบมคี รบี เล็กนอย ชอดอกยาวถงึ 20 ซม. ดอกขนาดเล็กมาก ขนาดเลก็ สีขาว กลีบดอก 5 กลบี ยาว 5-7 มม. ผลทรงกลม สีเหลืองครีม ยาว 2-3 มม. ผลทรงกลม-รี กวาง 1-1.5 ซม. สกุ สี กวา ง 8-10 มม. ผลสกุ สชี มพเู น้ือใส เหลอื งคล้าํ สรรพคุณ สรรพคณุ • ทงั้ 5 : ถอนพษิ งู ถอนพิษไข (E2) • ใบและราก : รักษาโรคผวิ หนัง รักษาแผลอักเสบ ฝห นอง, แกน • ทงั้ 5 : ลดความดัน ลดกรดยรู ิก แกล มบาหมู (N1) ราก และใบ : แกไ ขตัวรอน (E2) บน : ผลออ น-สกุ , ลา ง : ดอกของประยงคเ กลอ่ื น บน : ผลออน-สุกของประยงคปา

313 ปลาไหลเผอื ก ช่อื ทองถนิ่ : ปลาไหลเผือก (พทั ลุง, ตรัง, อุดรธาน,ี พษิ ณุโลก), ปลาไหลเผือก ปลาไหลทอง (สระแกว) ชื่อวิทยาศาสตร : Eurycoma longifolia Jack ช่ือวงศ : SIMAROUBACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ สูงถงึ 6 ม. มีรากสะสมอาหารเปนแทงยาว ใตดนิ ยาวถึง 60 ซม. ใบเรียงเวยี น ใบประกอบแบบขนนก ยาว 40-60 ซม. ใบยอ ย 17-25 คู เรยี งตรงขา ม-เกือบตรงขาม ใบยอย รปู ใบหอก ยาว 3-7 ซม. ผิวเกล้ยี ง ชอ ดอกยาวถงึ 30 ซม. มขี นสี นํ้าตาลแดง ดอกเลก็ สแี ดงเขม มกี ลีบดอก 5 กลีบ ผลตดิ เปน กลมุ 3-5 ผล/กลุม ผลยอ ยรปู ขอบขนาน ยาว 2 ซม. สีเขยี วออ น-สีแดง เรื่อๆ สรรพคุณ • เปลือกตน : ใชส มานแผล แกท อ งเสยี แกโรคตบั ; ยาง แกโ รค มะเรง็ ขับพยาธิ ใสแผล; ราก บดใชกบั บาดแผล เปนยาขบั ปสสาวะ แกปส สาวะผดิ ปกติ แกห นองใน; ใบ รกั ษาแผลเร้ือรัง; ดอกและผล แกทอ งเสีย รกั ษาฝ แกบวม แกตกเลอื ด (R3) • รากและลาํ ตน : แกไขต วั รอ น บํารงุ หลังคลอดบุตร (NE3) • หัวและราก : แกโรคเบาหวาน และฝใ นทอ ง (N1) • ตํารับยาถอนพษิ สัตวท ุกชนดิ /ประดงขอ -เสน : แกพ ษิ งู ถอนพิษสตั วท ุกชนิด แกงสู วดั ประดงขอ ประดงเสน (E2-218) • ตํารบั ยาโรคประดง : รักษาโรคประดง (NE2-018) • ตํารับยาบาํ รุงรา งกาย : บาํ รงุ รา งกาย (NE3-011) • ตาํ รบั ยาแกไ ข/แกรอ นใน : แกไ ข ตัวรอน แกร อนใน (S1-25) • ตํารบั ยาแกไ ขต วั รอ น : แกไขตัวรอน ปวดหัว ถอนพิษไข ไข หวดั ไขป อดบวม (S2-01) • ตํารับยาจันทนล ลี า : แกไ ขท ับระดู แกไ ข ตวั รอ น ไขเ ปลยี่ นฤดู แกป วด ลดการอักเสบ (S2-16) • ตาํ รบั ยาโรคไสเ ล่ือน : รกั ษาโรคไสเ ลื่อนทั้งชายและหญิง หรือ โรคไขล งฝก (S2-68) • ตาํ รบั ยาจันทนลีลา : แกไขต ัวรอ น ไขหวัด ไขเ ปลย่ี นฤดู (S3-13) บน : ผล, กลาง : ชอ ดอก, ลา ง : รากของปลาไหลเผือก

314 ปอกระสา ใบปอกระสาตนอายุนอ ยจะหยกั เปนพู ชอื่ ทอ งถิ่น : ปอกระสา (อุดรธาน)ี ปอขนนุ ชอ่ื วิทยาศาสตร : Broussonetia papyrifera (L.) ช่ือทอ งถิ่น : ปอแดง (พษิ ณุโลก) L’ Her. ex Vent. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Sterculia balanghas L. ชื่อวงศ : MORACEAE ชื่อวงศ : MALVACEAE ลักษณะเดน : ไมพ มุ สูงถงึ 5 ม. ตน แยกเพศ ตามสวนตา ง ๆ ท่ีมี ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สงู ถงึ 10 ม. เปลอื กเรยี บ ตามผวิ ใบ ชวี ิตมีนา้ํ ยางสขี าว กงิ่ ออ นมีหใู บ กงิ่ และใบมีขนสนั้ สากคายหนา ดา นลาง กา นใบ กงิ่ ออน และชอดอกมีขนส้นั สนี ํา้ ตาลแดง ใบ แนน ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา ม-สลับ รปู ไข-หยกั 5 พู ขอบใบจักฟน เดย่ี ว เรียงสลบั รปู ไข-ไขกลับ ยาว 9-15 ซม. โคนใบเวา ชอ ดอก เล่อื ย ชอ ดอกเพศผเู ปน แทงหอ ยลง ชอ ดอกเพศเมียทรงกลม แบบกระจะ ดอกยอยเรียงกระจายอยา งหลวมๆ กลีบรวมสคี รมี กวา ง 3 ซม. สเี ขยี วออน ผลติดเปน กลมุ ทรงกลม สุกสแี ดง รปู หอก ยาว 12-15 มม. ปลายกลบี งุมจรดเขา หากนั ทัง้ 5 กลีบ สรรพคุณ โคนกลีบสีแดง ผลเปน กระเปาะรปู รี ยาว 6-9 ซม. มขี นกาํ มะหย่ี • ลําตน ราก และใบ : ชวยรักษาโรครดิ สีดวงทวาร (NE2) สีขาว ตดิ เปน กลุม 2-5 ผล/กลุม สุกสีแดง แตกอาแนวเดยี ว • ราก : ในคาบสมทุ รมลายู ตมน้ําดื่มเปน ยาบาํ รุงหลังการคลอด สรรพคณุ บตุ ร แกรอนใน; เปลอื กและใบ : เปนยาฝาดสมาน แกบ ิด; • ตาํ รบั ยาแกพษิ เบื่อเมา/ความดนั /เบาหวาน : แกพ ิษเบือ่ เมา เปลอื ก : แกท องเสีย แกอ าเจียน ใชเ ปน ยาภายนอกและภายใน; ตกคา ง แกว ิงเวยี น แกค วามดัน แกเ บาหวาน (N1-29) ใบ : ในอนิ โดนีเซีย ใชแทนใบฝน แกเ บาหวาน (R3) บน : ชอดอกเพศผู, ลา ง : ชอ ดอกเพศเมียและผลสกุ

315 บน : ชอดอกของปอขนุน, ลาง : ผลสกุ แตกอา กลาง : ผลออ น ปอเต่าไห้ ช่ือทองถน่ิ : ปอเตา ไห (อุดรธาน)ี ชื่อวิทยาศาสตร : Enkleia malaccensis Griff. ชอื่ วงศ : THYMELAEACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพุมรอเล้ือย ยาวถึง 3 ม. ตามก่งิ ออ นมขี นสน้ั หนานมุ -เกอื บเกล้ยี ง ใบเดีย่ ว เรียงตรงขา ม-เรยี งสลับ รูปรี-ไข กลับ มลี ักษณะคลายประดูโคก (Enk_tho) มีจดุ ตา งที่ปอเตาไห มีใบยาว 4-12 ซม. (ใบใหญยาวกวา ) ชอ ดอกมใี บประดับชัดเจน (คลา ยใบ) สเี ขยี วออ น ออกเปนคู รปู รี ยาว 2-5 ซม. (คอ นขาง ยาวกวา) สรรพคณุ • ใบ : รักษาโรคตา ลางตา; ผล : ยาถา ย (NE3)

316 ปอเตา่ ไห้ ปอฝา้ ย ชื่อทอ งถิ่น : ขตี้ นุ (อุดรธาน)ี , ขี้อน ปอขี้อน ชอ่ื ทองถ่นิ : ปอขาว (พษิ ณโุ ลก) (พิษณโุ ลก), สมี หหู มี (พทั ลงุ ) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Firmiana colorata (Roxb.) R.Br. ชือ่ วิทยาศาสตร : Helicteres hirsuta Lour. ชอ่ื วงศ : MALVACEAE ชื่อวงศ : MALVACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต นผลัดใบ สงู ถึง 30 ซม. เปลือกเรยี บ ตามก่งิ ลักษณะเดน : ไมพ มุ สูงถงึ 3 ม. ตามก่ิง ดอก ใบ และผลมขี น ชอดอก กานใบ และแผน ใบดา นลางมขี นสั้น ใบเดีย่ ว เรยี งเวียน ยาวหนาแนน ใบเดี่ยว เรยี งสลบั รปู ไข- รูปขอบขนาน ยาว 13-20 รปู หัวใจ-แกมรูป 5 เหลยี่ ม กวา ง 13-20 ซม. โคนใบเวา ปลายใบ ซม. ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ย 2 ชน้ั โคนใบมน-เวาเลก็ นอ ย มีเสนแขนง หยักเปน 3 แฉกเล็กนอย ปลายแฉกแหลม ชอดอกสีสม-แดง ใบออกจากโคนใบ 1 คู กลบี เลย้ี งเปนหลอดยาว 1.5-2 ซม. มีจดุ กลีบเลี้ยงเปนหลอดยาว 4-5 ซม. ปลายแยก 5 แฉก ผลมปี ก รูป เดน ท่กี ลีบดอกสีชมพเู ขม -สีแดงเขม ดอกยาว 2-3 ซม. ผลทรง ขอบขนาน ยาว 6 ซม. ผลออ นปก สีแดง มีเมล็ดรี ยาว 1 ซม. ตดิ กระบอก ยาว 3-4 ซม. มีขนปุกปุยหนาแนน แกแ หง แตก 5 ซกี ที่ขอบปก ใกลโคน 2 เมลด็ ผลติดเปน กลุม 2-5 ผล/กลุม สรรพคณุ สรรพคณุ • ท้งั ตน : แกไข ในเด็ก (N1) • ตาํ รับยาแกพ ิษเบ่ือเมา/ความดัน/เบาหวาน : แกพษิ เบื่อเมา • รากหรอื เหงา : ยาระบาย ชว ยขับลม (NE3) ตกคาง แกวิงเวียน แกความดัน แกเ บาหวาน (N1-29) • ใบและราก : ขบั ลม (S3)

317 ปัดมกุ ปุดขนดอกขาว ชือ่ ทอ งถ่นิ : คนั แรวนกขอ (พษิ ณโุ ลก) ชื่อทองถนิ่ : เรว ปา (ตรัง) ชือ่ วิทยาศาสตร : Lasianthus chrysoneurus (Korth.) Miq. ชอื่ วิทยาศาสตร : Alpinia rafflesiana Wall. ex ชื่อวงศ : RUBIACEAE Baker var. hirtior (Ridl.) Holttum ลกั ษณะเดน : ไมพุม สูงถงึ 2 ม. ตามกง่ิ และแผนใบดานลา งมีขน ชือ่ วงศ : ZINGIBERACEAE ส้นั แนบผวิ สขี าวหนาแนน มีหูใบรปู สามเหลยี่ ม ใบเดยี่ ว เรยี งตรง ลกั ษณะเดน : ไมลม ลกุ มเี หงาใตดิน ตามสว นตา ง ๆ มขี นนุม ขา ม รูปขอบขนาน ยาว 13-20 ซม. ปลายใบเรยี วยาว แผนใบ แบบกาํ มะหย่สี ีขาว ใบประกอบแบบขนนก ยาวถึง 1.5 ม. มีใบ คอ นขา งหนา กา นใบยาว 5-8 มม. ผลรปู กลม กวาง 1 ซม. ผลสุก ยอ ยขา งละ 4-7 ใบในแตล ะขา ง เรียงสลับระนาบเดยี ว รูปขอบ สขี าว ขนาน ยาว ถงึ 60 ซม. ชอ ดอกออกทป่ี ลายแกนใบ กา นชอดอก สรรพคณุ สั้นมาก ชอดอกตง้ั ขึ้น สูง 5-10 ซม. ดอกยอยเชียงชิดกนั แนน • ตาํ รบั ยาแกปวดเม่อื ย : แกป วดเมอื่ ย (N1-57) กลีบดอกสขี าว กลบี ปากสสี ม -แดง ขอบกลีบสขี าว แยก 3 พู ยาว 3 ซม., พบตามปา ดงดบิ ช้ืน ในภาคใตต อนลา ง สรรพคณุ • เมลด็ : รสเผ็ดรอน กล่ินหอม มสี รรพคณุ คลายขา นา้ํ หรอื เรว ใหญ (Alp_mut_nob) สามารถใชแทนกนั ได (S2) • ตํารบั ยาโรครดิ สดี วงทวาร ชนิดเลอื ดออก : รกั ษาโรคริดสีดวง ทวาร ชนดิ มเี ลอื ดออก (S2-40) • ตํารับยาโรคริดสดี วงทวาร : แกร ดิ สดี วงทวาร (S2-41) กลาง : ผลออน, ลา ง : เหงา ของปดุ ขนดอกขาว ภาพโดย : ดร.ทวิ ธวฒั นาพริ ุณ

318 ปุดเมอื งกาน เดยี ว รูปขอบขนาน ยาว ถงึ 60 ซม. ชอดอกออกจากเหงา ใตดิน ช่อื ทองถ่ิน : ขาใหญ แหนงดอกแดง (พษิ ณโุ ลก) ต้ังขนึ้ อยใู กลผ ิวดิน รปู รี ยาว 10-15 ซม. คลายปดุ เมอื งกาน ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Etlingera araneosa (Baker) R.M. Sm. (Etl_ara) มีจุดตา งทป่ี ดุ ใหญม ใี บประดบั สชี มพอู อ น ขอบใบ ชือ่ วงศ : ZINGIBERACEAE ประดับไมม ีเย่อื บางสีขาว กลบี ดอกรูปลิ้นยาว ยาว 5-7 ซม. สี ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลกุ มีเหงาใตด ิน ใบประกอบแบบขนนก ยาว แดงเขมขอบกลบี มีเสนสเี หลืองรอบ, พบตามชายปาดงดิบ ใน ถงึ 3 ม. มใี บยอ ยขา งละ 8-15 ใบในแตละขาง เรยี งสลับระนาบ ภาคตะวนั ออก และภาคตะวันตกเฉยี งใต และภาคใต เดียว รปู ขอบขนาน ยาว ถึง 60 ซม. ชอ ดอกออกจากเหงาใตดิน สรรพคุณ ต้งั ขนึ้ อยูใ กลผวิ ดิน รปู รี ยาว 10-15 ซม. ใบประดบั สแี ดงเรียง • หนอ ออ น : บํารุงกําลงั (S2) ซอ นแนบกันแนน มจี ุดเดน ทขี่ อบใบประดบั มีเยื่อบางสีขาว กลบี • เหงา : รักษาแผลสด (S3) ดอกรูปลิ้นยาว สแี ดงเขม ยาว 5-7 ซม., พบตามชายปาดงดิบ ใน ภาคเหนอื ภาคตะวันออก และภาคตะวันตกเฉยี งใต สรรพคุณ • เหงา : แกปวดขอ (N1) ปดุ คางคก ช่ือทองถน่ิ : ปดุ ชาง (ตรัง), ปุดดิน ปดุ แดง (พทั ลุง) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Etlingera littoralis (J. Koenig) Giseke ชื่อวงศ : ZINGIBERACEAE ลักษณะเดน : ไมล มลกุ มเี หงาใตดิน ใบประกอบแบบขนนก ยาว ถงึ 3 ม. มีใบยอยขางละ 8-15 ใบในแตล ะขาง เรยี งสลับระนาบ

319 แปง้ นอ้ ย ช่อื ทอ งถน่ิ : กําลงั ชางสาร (สระแกว ) เปราะปา ชอ่ื วิทยาศาสตร : Leptopus australis (Zoll. & Moritzi) เปราะใหญ่ Pojark. ชอื่ ทอ งถน่ิ : เปราะปา (สระแกว ), วานนกคุม ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE (ตรัง) ลกั ษณะเดน : ไมลม ลุก สงู ถงึ 30 ซม. ตามสวนตา ง ๆ มขี นสั้น ช่อื วทิ ยาศาสตร : Kaempferia elegans (Wall.) Baker ประปราย ใบเดย่ี ว เรียงเวียน รูปรี ยาว 4-6 ซม. ดอกเด่ียว แยก ชอ่ื วงศ : ZINGIBERACEAE เพศ ขนาดเลก็ สีเขยี วออ น มกี ลีบเลีย้ ง 5 กลีบ บานกวาง 7-10 ลกั ษณะเดน : ไมล มลุกมีเหงาส้นั ใตดนิ ใบเด่ียว ออก 2 ใบ คลาย มม. ผลกลมแบน กวา ง 7 มม. มีกลีบเล้ียงติดทน กับเปราะปา (Kae_pul) มีจุดตางท่เี ปราะใหญมีใบรปู รี ยาว สรรพคุณ 15-30 ซม. กา นใบยาว 4-10 ซม. มีกานชอดอกยาว 5-17 ซม. • ทั้ง 5 : บาํ รงุ กาํ ลงั แกเ หน่ือยออ นเพลีย (E2) สรรพคุณ เปราะปา่ • หัวหรอื เหงา : ตําหรือฝนทาแกอ าการอกั เสบจากการถกู แมลง ชอ่ื ทอ งถิ่น : เปราะปา (สระแกว) สัตวก ัดตอ ย (E2) ชือ่ วิทยาศาสตร : Kaempferia pulchra Ridl. • ตาํ รับยาขบั ลม-เสมหะ-โลหิต/ถา ยเสนเอน็ : ชว ยขับลม ขับ ช่ือวงศ : ZINGIBERACEAE เสมหะ ขับโลหติ ถายเสนเอน็ ทําใหเ สน เอ็นหยอ น ลดอาการ ลักษณะเดน : ไมลมลกุ มเี หงา สั้นใตดิน ใบเด่ียว ออก 2 ใบ แนบ เสนตงึ (S2-105) ตดิ ผวิ ดินหรือชขู ึ้นมาเหนอื ผิวดนิ เลก็ นอย ใบรปู รีกวา ง-กลม ยาว 12-18 ซม. ขอบใบไมมีเสนสมี ว งแดง แผน ใบหนา ผวิ ใบดานบนมี เปราะใหญ/วา นนกคมุ บางตนจะมใี บลาย ลายดางสีขาวหรอื ไมม ี ผวิ ดา นลา งมีขนสัน้ นมุ กา นใบยาวนอย กวา 3 ซม. กลบี ดอกสีมวงออ น-สีขาวลวน ใจกลางดอกแตมสขี าว กลีบดอกรปู ไขกลับ เห็นชัด 4 กลบี ขนาดคอนขา งเทากนั รูปไข กลบั ยาว 2-3 ซม. กา นชอ ดอกยาวนอยกวา 5 ซม. สรรพคณุ • หวั หรือเหงา : ตําหรือฝนทาแกอ าการอกั เสบจากการถูกแมลง สัตวกัดตอย มีสรรพคุณคลายเปราะใหญ (Kae_ele) ใชแทนกนั ได (E2)

320 ผลออนของเปลาเงิน รากสะสมอาหารของเปราะใหญ เปล้าตะวนั เปล้าเงิน ชื่อทองถน่ิ : เปลาตะวนั (สระแกว) ชือ่ ทองถน่ิ : - ช่ือวิทยาศาสตร : Croton thorelii Gagnep. ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Croton argyratus Blume ช่อื วงศ : EUPHORBIACEAE ชือ่ วงศ : EUPHORBIACEAE ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมต น สูงถงึ 8 ม. เปลือกเรยี บ-แตกรองตื้น ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 10 ม. เปลือกเรียบ มีขนสนั้ สีนํา้ ตาล ตามสวนออน ๆ มีขนสั้นสนี า้ํ ตาล ใบเดย่ี ว เรยี งเวยี น รปู ใบ แดงตามก่งิ ออ น แผน ใบดานลาง ดอก และผล ใบเดย่ี ว เรยี งเวียน หอก-หอกแกมรี ยาว 10-20 ซม. ขอบใบจักฟนเลือ่ ยหา ง ผวิ ใบ รูปรี ยาว 14-20 ซม. ขอบใบเรียบ โคนใบมน มีเสน แขนงใบ 1 คู ดานลางมีขนประปราย-เกล้ยี ง กานใบยาว 3-9 มม. ชอ ดอกตั้ง ออกจากโคนใบ แผน ใบดา นลางมีขนสน้ั สีเงินหนาแนน มตี อ มสี ข้ึน ยาว 2-12 ซม. สขี าว ผลทรงกลม กวา ง 10-13 มม. มี 3 พู เขยี ว 1 คู ท่โี คนใบ กานใบยาว 5-12 ซม. ใบกอนรว งมีสีสม -แดง ตืน้ ๆ ผวิ มีขนรปู ดาวสีขาวหนาแนน ชอ ดอกต้ังขึ้น ยาว 12-25 ซม. สขี าว ผลทรงกลม กวา ง 1.2-1.5 สรรพคณุ ซม. มีรองตื้นตามแนวยาว • ทง้ั 5 : รักษาโรคกระเพาะ รกั ษาบาดแผลภายในและภายนอก สรรพคณุ (E2) • ใบหรอื ราก : ตม นา้ํ ดืม่ รกั ษาอาการทองเสยี แผลในปาก ลาํ คอ กระเพาะอาหาร รกั ษาแผลอกั เสบตา ง ๆ หรอื แกไข (R78)

321 บน : ชอดอก, ลา ง : ผลออ นของเปลา ตะวนั เปล้าแพะ ซาย : ใบกอ นรว งสสี ม, ขวา : เปลอื กลําตนของเปลา แพะ ช่อื ทองถ่ิน : เปลา แดง เปลาเลือด (พษิ ณโุ ลก) เปลา้ ใหญ่ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Croton hutchinsonianus Hosseus ชอื่ ทอ งถ่นิ : เปลา หลวง (สระแกว, อดุ รธาน)ี , ช่อื วงศ : EUPHORBIACEAE เปลา ใหญ (พิษณุโลก) ลักษณะเดน : ไมพ ุม -ไมต น สูงถึง 12 ม. เปลือกแตกรอ งตนื้ -ลกึ ชื่อวทิ ยาศาสตร : Croton persimilis Mull. Arg. ตามกงิ่ แผน ใบ ชอ ดอกและผลมีขนส้ันหนานมุ ใบเดี่ยว เรยี ง ช่อื วงศ : EUPHORBIACEAE เวยี น รปู รี-แกมไขก ลบั ยาว 13-28 ซม. ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ยเล็ก ลักษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น สูงถงึ 10 ซม. เปลอื กเรียบ-แตกเปน นอย-เรยี บ ผวิ ใบดานบนมรี อยกดตามแนวเสนแขนงใบ กา นใบ แผนรอ น ตามสว นออ น ๆ ชอดอกและผลมีขนส้ันสนี า้ํ ตาลแดง ยาว 3-8 ซม. ใบกอ นรวงมีสสี ม ชอดอกตัง้ ข้ึน ยาว 10-30 ซม. สี ประปราย-เกอื บเกล้ยี ง ใบเดย่ี ว เรยี งเวยี น รปู รี ยาว 10-30 ซม. ขาว ผลทรงกลม กวาง 8 มม. มรี อ งต้ืน 6 รอ งตามแนวยาว ขอบใบจักฟนเล่ือย ผวิ ใบดา นลา งมขี นประปราย-เกลีย้ ง กา นใบ สรรพคุณ ยาว 1-5 ซม. ใบกอ นรวงสสี ม ชอ ดอกตง้ั ขนึ้ ยาว 9-35 ซม. สี • น้าํ ยางที่ยอดหรือกานใบหรือใบสด : ใชน ํา้ ยางทาหรือตาํ ใบสด ขาว ผลทรงกลม กวาง 6-7 มม. มีรอ งต้นื 6 รองตามแนวยาว ทา/พอกชว ยรักษาแผล ชวยสมานแผล (N1) สรรพคุณ • ทัง้ 5 : รักษาโรคผวิ หนงั ผดผนื่ คันตามผิวหนัง (E2) • เปลือกและใบ : แกอ ักเสบ แกป วดบวม ชว ยขับลม (N1) • ใบ : ตําใบพอกแกฟกชํา้ ชา้ํ ใน หรอื เดด็ กา นใบใชย างทารกั ษา แผลในปาก หรอื โรคเริมท่รี ิมฝปากไดดนี ัก (NE3)

322 • ตาํ รับยาแกฟกชํา้ -เคลด็ ขัดยอก : รักษาอาการฟกชา้ํ ชํ้าใน ผักกาดกบ เคลด็ ขดั ยอก ตกจากทีส่ ูง รถชน (NE3-013) ชอื่ ทองถิ่น : วานมหากาฬ (อุดรธานี, ตรัง) • ตํารับยาโรคหอบหืด/แกไ อ : แกห อบหืด แกไอ (S1-02) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Gynura pseudochina (L.) DC. • ตาํ รบั ยาอยูไฟหลงั คลอด : ชว ยขับนาํ้ คาวปลา มดลกู เขาอูเรว็ ชือ่ วงศ : ASTERACEAE เลอื ดลมไหลเวยี นดี (S1-45) ลกั ษณะเดน : ไมลม ลกุ มลี าํ ตนสงู ถงึ 30 ซม. มีหวั หรอื ลําตน สะสมอาหารใตด นิ คอ นขางกลม กวา งถงึ 5 ซม. ใบเดีย่ ว เรยี ง เวียนกระจกุ ใกลผ ิวดิน รูปรี-รปู ไขก ลับ ยาว 5-18 ซม. ขอบ เรยี บ-หยักคลา ยหนาม-หยักแบบขนนก มีขนสัน้ นุม แผนใบดา น บนและดา นลา งบางคร้งั มีลายสมี ว งแซม กานชอ ดอกยาว 20-80 ซม. ดอกสีเหลือง-อมสมแดง เมล็ดยาว 3-4 มม. ปลายเมลด็ มีพู ขนสีขาวจํานวนมาก, พบข้ึนตามท่ีโลงในปาผลัดใบหรือปาสน ทัว่ ประเทศ ยกเวนภาคใต สรรพคณุ • ใบสด ราก หรือหัว : รักษาแผลอักเสบ ฝอกั เสบ แผลไฟไหมน ํ้า รอ นลวก แกปวดแสบปวดรอ น แกไขตัวรอน (NE3) • ตํารับยาโรคประดงเลือด : แกป ระดงเลือด เลอื ดขึน้ มอี าการ คันตามผวิ หนัง (S2-27) เปลา ใหญ/ เปลาหลวง บนขวา : หวั ใตด ินของผกั กาดกบ/วานมหากาฬ

323 ผกั สาบ ใบของเถาอายมุ ากขอบใบท่หี ยกั จะคอ ย ๆ หายไป ชอ่ื ทอ งถ่นิ : ผักสาบ อนี นู ปา (สระแกว) สรรพคุณ ช่อื วทิ ยาศาสตร : Adenia viridiflora Craib • ใบออ น : รสหวานมันกินเปนผักสด ลวก หรอื ปรงุ อาหาร ชวย ชือ่ วงศ : PASSIFLORACEAE บํารุงเลอื ด บํารุงสายตา หรอื เขายารกั ษาโรคผวิ หนัง (E2) ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลม ลกุ ยาวถงึ 15 ม. มหี วั ใตด นิ และมมี อื พนั ออกตามซอกใบทีป่ ลายก่ิง ตามสวนตา ง ๆ เกล้ยี ง ใบเด่ยี ว เรียง สลบั รูปไข-หัวใจ-หยกั 3 แฉก ยาว 6-14 ซม. ขอบใบเรียบ-หยัก โคนเวา มีตอมหูด 1 คู (จุดเดน ) เนื้อใบหนาอวบน้าํ ขยี้ใบมกี ลนิ่ เหมน็ เขียว ดอกเปน หลอดปอ งกลาง สขี าว ยาว 1-1.4 ซม. ผล ทรงกลม กวาง 5-9 ซม. เปลอื กหนามรี อ งต้นื ตามแนวตัง้ 3 แนว เมือ่ สุกสีแดง แตก 3 ซีก, พบตามปา ผลดั ใบท่ัวไป ผักหนาม ชือ่ ทองถน่ิ : ผักหนาม (ตรงั , อดุ รธานี, พษิ ณโุ ลก) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Lasia spinosa (L.) Thwaites ชื่อวงศ : ARACEAE ลักษณะเดน : ไมลมลุก สูงถึง 80 ซม. มีลําตนทอดคลานตาม ผิวดิน ยาวถึง 1 ม. หนา 3-5 ซม. ตามลาํ ตน กาบใบ กานใบและ กานชอ ดอกมหี นามสั้น (จดุ เดน ) ใบเดี่ยว เรยี งเวยี น รูปเง่ยี งใบ หอก ยาว 18-50 ซม. ขอบหยักเปนแฉกแบบขนนกลกึ เกือบถงึ เสนกลางใบ กา นใบยาว 30-60 ซม. ชอดอกมีกาบหมุ สนี ้ําตาลอม มว ง ยาว 25-50 ซม. ปลายกาบบดิ เปน เกลียว ชอผลรูปทรง กระบอก ยาว 7 ซม. มตี มุ หนามสน้ั จาํ นวนมาก, พบตามทชี่ น้ื แฉะ รมิ ลาํ ธาร ทัว่ ประเทศ สรรพคณุ • เหงา : แกไข (N1) • เหงา หรอื ราก : แกไอ ขับเสมหะ (NE3) • ตํารับยาแกค ัน : แกอาการคันตามผวิ หนงั (S2-28) บน : ผลสุกทีแ่ ตกแลว , ลางซาย : ตอมหดู 1 คทู ่โี คนใบ, ซา ย : ชอ ดอกดา นในกาบหมุ , ขวา : ชอ ผลของผกั หนาม ลางขวา : ใบของเถาอายนุ อยจะหยัก 3 แฉก

324 ผกั หวาน ผกั หนาม ไผร่ วก ผักหวาน ช่ือทอ งถน่ิ : ไผร วก (ฉะเชิงเทรา), ไผรวก ไมร วก ชือ่ ทองถิ่น : ผกั หวานปา (สระแกว, อดุ รธานี) (พิษณโุ ลก), ไมฮวก (อุดรธานี) ชื่อวิทยาศาสตร : Melientha suavis Pierre ชื่อวทิ ยาศาสตร : Thyrsostachys siamensis Gamble ชือ่ วงศ : OPILIACEAE ชื่อวงศ : POACEAE ลักษณะเดน : ไมพุม-ไมตน สูงถึง 12 ม. เปลอื กเรียบสีเหลืองอม ลักษณะเดน : ไผข นาดคอ นขา งเลก็ สงู 3-10 ม. มลี าํ ตรง กอแนน นาํ้ ตาล ตามสวนตา ง ๆ เกล้ียง ใบเดี่ยว เรียงเวยี น รปู ไข-รปู รี-ใบ กาบหมุ ลาํ ติดคงทน เสน ผานศูนยกลางลํา 2-5 ซม. เนอ้ื ลําหนา หอก ยาว 5-13 ซม. ชอ ดอกแยกแขนง ยาวถงึ 20 ซม. ออกตาม และมกั ตนั บริเวณโคนลาํ เนอื้ ไมมเี สย้ี นบางและคมมาก ใบรปู ลาํ ตน และกง่ิ ใหญ ดอกแยกเพศตา งตน ดอกยอ ยเลก็ มาก กลบี รวม แถบแคบ ยาว 5- 15 ซม., พบตามปา เบญจพรรณ ทัว่ ประเทศ สเี ขยี วอมเหลอื ง 4-5 กลีบ ผลทรงรี ปลายกลม ยาว 2.3-3 ซม. ยกเวนภาคใต ผิวเกล้ียง มีนวล สุกสีเหลือง มีเมล็ดแข็ง 1 เมล็ด, พบตามปา สรรพคุณ ผลัดใบและปาดงดิบแลง ทัว่ ประเทศ • ราก : ขับปสสาวะ แกไ ตพกิ าร (NE3) สรรพคณุ • ตํารบั ยาไขทบั ระดู : แกไขทบั ระดู ระดูผาไข แกพษิ โลหติ ระดู • ใบออ น ยอดออนชอดอกออ น : รสหวานมัน ใชประกอบ แกรอนใน แกคลุมคลัง่ (E1-06) อาหารทานแกอ าการปวดศรี ษะ แกปวดทอ ง แกป วดในขอ (E2) • ตํารับยาแกเลือดกําเดาไหล/โรคเลือดออกตามไรฟน : • ตาํ รบั ยาโรคเบาหวาน : รกั ษาเบาหวาน (NE2-024) แกเลือดกําเดาไหล-เลือดออกตามไรฟน (N1-189)

325 ดอกสเี หลอื ง ยาว 1.8 ซม. ผลแบบฝก แบน แขง็ รปู ขอบขนาน ยาว 7-12 ซม. ปลายมจี ะงอย มี 2-4 เมล็ด, พบตามปา เบญจพรรณหรือชายปาดงดิบแลง ทว่ั ประเทศ, ตน ฝางท่มี แี กน ไม สีแดงเขมจะเรียกวา ฝางเสน/ฝางแดง ถาแกนไมสีสมเรียกวา ฝางสม ฝางท้ัง 2 ถอื วา เปน พชื ชนิดเดียวกันในทางพฤกษศาสตร ฝาง ซาย : ฝก ออ น, ขวา : เปลอื กลาํ ตนของฝาง ชอ่ื ทองถ่นิ : ขวาง ฝาง ฝางเสน (พัทลุง, ตรัง), ฝางแดง ฝางสม ฝางเสน (สระแกว ) ชือ่ วิทยาศาสตร : Caesalpinia sappan L. ช่ือวงศ : FABACEAE ลักษณะเดน : ไมพ ุมรอเล้ือย สงู ถึง 10 ม. แกน ไมส สี มเขม ลําตน มีหนามท่ีมีโคนบวมหนา ตามกิ่ง กานใบ แกนใบมีหนามและ ขนสนั้ ใบประกอบแบบขนนก 2 ชน้ั มใี บประกอบยอย 8-18 คู มีใบยอยขางละ 6-20 ใบ รูปขอบขนาน ยาว 1-2 ซม. ปลาย กลม-บมุ โคนใบเบี้ยว ชอดอกออกปลายกิ่ง ตัง้ ข้นึ สงู ถงึ 40 ซม.

326 • ตาํ รบั ยาหอมอินทจักร : แกคลื่นเหียนอาเจยี น หนามดื จะเปน ลม ลมจกุ เสียดแนน หนาอก แนน ทอง ทองอดื อาหารไมยอย ปรับระบบการหมุนเวียนเลอื ดใหด ี ชวยบาํ รงุ หัวใจ (S3-04) • ตํารับยาประสะจนั ทนแ ดง : แกไข ตัวรอ น รอ นในกระหายน้าํ ไขเซ่อื งซมึ ไขเ ปล่ียนฤดู (S3-09) • ตํารับยาอทุ ัยโอสถ : แกไ ขตวั รอน แกร อนในกระหายน้าํ แก ออนเพลียละเหยี่ ใจ เพ่มิ ความสดช่นื บํารงุ หวั ใจ (S3-22) ซา ย : ฝางเสน/ฝางแดง, ขวา : ฝางสม ฝีหมอบ สรรพคณุ ชือ่ ทอ งถิน่ : มะเขือขื่น (ตรัง) • แกน : บาํ รุงโลหติ แกร อ นในกระหายนํา้ แกไ ขกาํ เดา ขบั ชื่อวทิ ยาศาสตร : Beilschmiedia roxburghiana Nees เสมหะ (E2) ชื่อวงศ : LAURACEAE • ตาํ รบั ยานาํ้ ฝางแกไอ : แกไ อ แกเ จบ็ คอ แกค อแหง แกไ อหอบหดื ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 20 ม. เปลอื กเรียบ-แตกสะเกด็ บาง แกปอดหรอื หลอดลมอักเสบ แกวัณโรค แกไขหวัด บาํ รงุ เลือด ตามสวนออน ๆ มขี นส้นั นุม ใบเด่ียว รูปร-ี หอกกลับ ยาว 7-15 บํารงุ หัวใจ (E1-04) ซม. เน้ือใบคอ นขางหนา เกล้ยี ง ขยใ้ี บมีกลิน่ หอม กานใบยาว • ตาํ รับยาไขท บั ระดู : แกไ ขทับระดู ระดูผา ไข แกพิษโลหติ ระดู 1.5-3 ซม. ชอ ดอกยาว 2.5-10 ซม. ดอกขนาดเลก็ สีเหลอื งอม แกรอนใน แกค ลมุ คลั่ง (E1-06) เขยี ว มกี ลบี รวม 6-8 กลีบ เกสรสีแดง ผลรูปกลม-รียาว ยาว 1.5- • ตํารับยาโรคเกา ท/ สะเกด็ เงนิ /กามโรค : โรคเกา ท รมู าตอยด 3 ซม. กา นผลบวมเล็กนอ ย รอยตอกบั ผลหยักคอดเปนรอง ผล สะเกด็ เงนิ ผิวหนงั พุพอง กามโรค หนองในเทียม (E2-221) สุกสมี ว งดาํ และมีนวล, พบตามปา ผลดั ใบและปา ดิบแลง ทั่ว • ตํารบั ยาอยไู ฟ/มดลูกเขาอู/ ไสเ ลือ่ น : ใชแทนการอยไู ฟ มดลูก ประเทศ เขา อไู ว แกไ สเลือ่ นทั้งชายและหญงิ (E3-01) สรรพคณุ • ตํารบั ยาแกปวดเมื่อย/บํารุงรางกาย/อมั พาต : แกป วดเม่อื ย • ตํารับยารกั ษาบาดแผลเรอื้ รัง/คตุ ราช/ชันตุ : รกั ษาบาดแผล ตามเสน -ขอ-หลงั -เอว อมั พาต บาํ รุงรางกาย ชวยใหเ จริญ เรอ้ื รงั แกคุตราช แกชันตุ (S1-37) อาหาร (E3-02) • ตํารบั ยากําลังฮอสะพายควาย : บาํ รงุ กําลงั แกปวดเม่อื ยตาม รา งกาย (S1-43) • ตาํ รับยาสตรสี าวเสมอ : บาํ รงุ รกั ษาระบบภายในของสตรี ชว ย กระชบั รางกาย (S2-15) • ตํารบั ยาแกไ ขต ัวรอ น : แกไข ตัวรอ น ไขเ ปลีย่ นฤดู (S2-17) • ตาํ รบั ยาวัยทอง : รกั ษาอาการวัยทอง รกั ษาเลือดลมใหเปน ปกติ (S2-25) • ตํารับยาโรคประดงเลอื ด : แกป ระดงเลือด เลือดขน้ึ มีอาการ คันตามผวิ หนงั (S2-27) • ตาํ รับยาโรคอมั พฤกษ-อัมพาต : รักษาอมั พฤกษ-อัมพาต (S2-33) • ตํารับยาบํารุงโลหติ สตรีโดยตรง/ประจําเดอื นเปน ปกติ : บาํ รงุ โลหติ ของสตรีโดยตรง รกั ษาอาการประจําเดือนใหเ ปน ปกติ แกโลหติ ระดูเสยี บาํ รงุ ธาตุ (S2-50) • ตํารับยาบํารงุ เลือด/หัวใจ/รางกาย : บํารงุ เลอื ด ดมู ีเลือดฝาด บาํ รุงหวั ใจ บํารงุ รา งกายทั้งชาย-หญงิ แกอาการซบู ผอม (S2-51)

327 พญาปลอ้ งทอง ใบของพญาปลองทอง/เสลดพงั พอนตัวเมยี ช่ือทองถิน่ : ลิ้นงูเหา (สระแกว ), เสลดพงั พอนตัว พญามลู เหล็ก เมีย (อดุ รธาน,ี พษิ ณุโลก) ชื่อทองถนิ่ : พญามอื เหล็ก (ตรัง) ชื่อวิทยาศาสตร : Clinacanthus nutans (Burm. f.) Lindau ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Strychnos lucida R. Br. ชื่อวงศ : ACANTHACEAE ชอ่ื วงศ : LOGANIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก สูงถึง 1.5 ม. ก่งิ เปน สีเ่ หลีย่ ม ตามสวน ลักษณะเดน : ไมพ มุ -ไมตน สงู ถึง 8 ม. เปลือกเรยี บ ตามกง่ิ ไมม ี ออน ๆ และชอ ดอกมขี นสั้น ใบเด่ียว เรียงตรงขา มตัง้ ฉาก รปู ใบ หนามและมอื พนั ตามสว นออ น ๆ มขี นส้นั ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา ม หอก-แกมรูปแถบ ยาว 7-15 ซม. ขอบใบเรียบ-หยักเลก็ นอ ย ชอ รูปไข-เกอื บกลม ยาว 3-7 ซม. โคนใบกลม-เวา เล็กนอ ย มีเสน ดอกออกชอ กระจุกแนน ท่ีปลายกิ่ง กา นดอกส้ัน กลบี เลยี้ ง 5 กลบี แขนงใบ 1 คู ออกจากโคนใบ เนื้อใบคอนขา งหนา ชอดอกออกท่ี สีเขยี ว กลีบดอกสแี ดง ตั้งขนึ้ ยาว 4-7 ซม. ปลายกลบี แยก 5 ปลายกิง่ ดอกสเี ขียวออ น กลบี ดอกเปน หลอด ปลายแยกเปน 5 แฉก สเี หลอื ง ผลแหงแตก 2 ซกี รูปกระบอง มี 4 เมลด็ , พบตาม แฉก ผลทรงกลม กวาง 2-3 ซม. ผลสุกสีสม-แดง มี 2-3 เมล็ด, ปา ดงดิบ ในภาคตะวนั ออกเฉยี งใต พบตามปา ผลดั ใบ พบมากในพ้นื ที่เขาหินปูน สรรพคุณ สรรพคุณ • รากหรือใบ : รกั ษาแผลอักเสบ แกพิษรอน ถอนพษิ แมลงหรอื • ตํารับยากําลงั ฮอสะพายควาย : บาํ รุงกาํ ลัง แกปวดเมือ่ ยตาม สัตวก ดั ตอย (E2) รางกาย (S1-43) • ตํารบั ยาโรคดซี า น : รกั ษาโรคดซี าน (N1-118) • ตํารับยาซอ มแซม/เสรมิ สรา งเสนเอ็นพกิ าร : ชวยซอ มแซม • ตาํ รับยาแกงูสวัด : รักษางูสวัด (N1-87) • ตํารับยาถอนพษิ สัตวก ัดตอย : ชวยถอนพิษแมลงสัตวก ัดตอ ย บรรเทาปวดบวมจากพษิ (NE2-023) ชอดอกของพญาปลอ งทอง/เสลดพังพอนตวั เมยี

328 เนอ้ื ไมพ ญามูลเหล็ก สรรพคุณ และเสรมิ สรางเสนเอน็ ทพ่ี ิการ แกอ าการกระษยั เสน ในทอ ง • ตํารับยาแกไขตวั รอ น : แกไข ตัวรอ น ไขเ ปลีย่ นฤดู (S2-17) (เสน ทองแขง็ ) (S2-54) พรวด • ตํารับยาโรคไสเ ล่อื น : รักษาโรคไสเ ลื่อนทั้งชายและหญิง หรอื ชือ่ ทองถน่ิ : พญารากขาว พรวด ทุ (พทั ลุง) โรคไขล งฝก (S2-68) ช่อื วิทยาศาสตร : Rhodomyrtus tomentosa (Aiton) Hassk. พนมสวรรคป์ า่ ชือ่ วงศ : MYRTACEAE ช่ือทองถ่นิ : นางแยม ปา (ตรงั ) ลกั ษณะเดน : ไมพุม สูง 1-4 ม. ตามแผนใบดานลาง กานใบ ชือ่ วิทยาศาสตร : Clerodendrum villosum Blume ชอ ดอก และผลมีขนสน้ั หนานมุ สีขาว ใบเดีย่ ว เรยี งตรงขามต้ัง ชื่อวงศ : LAMIACEAE ฉาก รปู ร-ี ไขกลบั ยาว 4-8 ซม. ปลายใบมน-กลม มีเสนแขนง ลักษณะเดน : ไมพ มุ สูงถึง 3 ม. ก่งิ เปน ส่เี หลี่ยม ตามสว นตา ง ๆ ออกจากโคนใบ 1 คู และมีเสนขอบใน 2 ช้ัน กลีบดอกสีชมพู มขี นหนานุมคลายกํามะหยีส่ ีขาว-อมเขยี ว ใบเดีย่ ว เรยี งตรงขา ม มี 5 กลบี รูปไขกลับ ยาว 2-3 ซม. ผลรปู ไข- รี ยาว 2.5 ซม. สุกสี ต้ังฉาก รปู ไข-ไขกวาง ยาว 11-21 ซม. ชอดอกรูปกรวยแหลม มว งดาํ มีหลายเมล็ด, พบตามท่ีรกราง ชายปา พรุ ปาดงดิบชื้นใน ออกทป่ี ลายกง่ิ สูงถงึ 30 ซม. กลบี เลี้ยงสเี ขียวมี 5 กลบี กลีบ ภาคใต ภาคตะวันออกและภาคตะวนั ออกเฉียงเหนอื ดอกสขี าว ดานในกลบี สชี มพู ปลายกลีบแยก 5 แฉก ดอกบาน กวาง 1.5-2 ซม. ผลทรงกลม สุกสมี วงอมแดง, พบตามชายปา ดงดิบและปาเบญจพรรณทว่ั ประเทศ

329 พรหมตีนสูง ชอ่ื ทองถ่นิ : วานขนั หมาก (สระแกว , พษิ ณุโลก) ช่ือวิทยาศาสตร : Aglaonema simplex (Blume) Blume ชอ่ื วงศ : ARACEAE ลักษณะเดน : ไมล มลุก ลาํ ตนสูงถึง 1 ม. มขี อ ปลอ ง หนา 2 ซม. ตามกิ่ง ชอดออกและใบเกลย้ี ง ใบเด่ยี ว เรยี งเวยี น รปู รแี คบ-ใบ หอก ยาว 15-30 ซม. กา นใบยาว 15-30 ซม. โคนเปนกาบโอบ ลําตน ชอดอกออกท่ียอด มี 1-6 ชอ มีกาบหุมชอดอกเกือบมิด สีเขียวอมขาว รปู ไขแกมรูปขอบขนาน ยาว 4-6.5 ซม. ชอ รูปทรง กระบอกสคี รีม กา นชอ ดอกยาวถงึ 12 ซม. ผลรูปทรงรี ยาว 1-1.7 ซม. สกุ สเี หลอื ง-แดง, พบตามปาดงดิบ ทั่วประเทศ สรรพคุณ • ทง้ั 5 : บํารุงกําลงั (E2) • เมล็ด : ยาอายุวัฒนะ (N1) สรรพคุณ ภาพเล็กซา ย : ชอ ดอก, ภาพขวา : ผลสุก • ท้งั ตน : บํารงุ โลหิต; ผล : เมอ่ื สกุ มรี สหวาน ดบิ มรี สฝาด เปน ผลไมห รอื ทาํ แยมหรอื ไวน รกั ษาโรคโลหิตจางในหญงิ ตงั้ ครรภ ในมาเลเซยี ใชร ักษาโรคบิด ทอ งรว ง; รากและใบ : ในมาเลเซยี ตม นํ้าดื่มแกท องเสยี แกอาการแสบยอดอกจากกรดไหลยอ น (R50) • ตาํ รับยาวสิ ัมพยาใหญ : แกทอ งอดื ทอ งเฟอ จุกเสียดแนนทอง ขบั ลมในกระเพาะอาหาร (S3-10)

330 พริกนก พรกิ ปา่ ช่ือทอ งถิ่น : ฮังฮอน (พษิ ณโุ ลก) ชือ่ ทอ งถิ่น : พริกฤๅษี พุดปา (สระแกว ), พุดปา ช่ือวิทยาศาสตร : Piper kurzii Ridl. (อุดรธาน)ี ชือ่ วงศ : PIPERACEAE ชือ่ วิทยาศาสตร : Tabernaemontana pauciflora Blume ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลกุ ลาํ ตนตง้ั ตรง ไมทอดเลอ้ื ยขนึ้ ตน ไม สงู ชือ่ วงศ : APOCYNACEAE 0.3-1 ม. ขอบวม ตามสว นตาง ๆ เกล้ียง ใบรปู ไข-รี ยาว 9-14 ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สูงถึง 3 ม. เมอื่ ตดั จะพบนํ้ายางสขี าว ใบ ซม. เสนแขนงใบขา งละ 2-3 เสน ออกจากเสน กลางใบชว งใกล เด่ียว เรยี งตรงขา ม รูปรี-ขอบขนาน ยาว 5-17 ซม. ปลายใบยาว โคนใบ โคนใบเบ้ียวเล็กนอ ย กา นใบเปน รอ ง ยาว 5 มม. ดอก คลา ยหาง ชอ ดอกยาว 7-16.5 ซม. ดอกสีขาว มีกลีบเล้ียงและ แยกเพศตา งตน ชอ ดอกคลายชอหางกระรอก ตงั้ ตรง ชอ ดอกเพศ กลบี ดอกอยา งละ 5 กลบี ผลเปน ฝก คู ฝก รปู ขอบขนาน ยาว ผสู ขี าว ชอ ผลคลายชอผลพริกไทย ยาว 6-10 ซม. ผลทรงกลม 3-4.5 ซม. กางออกและโคงกลับ มีสัน-เหลี่ยม 4 เหล่ียมตาม กวา ง 5 มม. ไมมกี านผล สุกสีเหลืองสม, พบตามปาดบิ ชน้ื หรือ แนวยาว ปา ดบิ เขา ใกลแหลงนํา้ สรรพคณุ • ตน ใบ ดอกและผล : บาํ รุงเลือดลม ใหหมนุ เวยี นดี (N1) ชอ ดอกเพศผูของพรกิ นก สรรพคุณ • แกน หรือราก : แกชา้ํ ใน (E2) • ราก : ชว ยขับน่วิ รักษาแผลพุพอง (NE3) พฤกษ์ ช่อื ทองถิน่ - ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Albizia lebbeck (L.) Benth. ช่ือวงศ : FABACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลัดใบ สูง 15-25 ม. เปลอื กแตกสะเก็ด ใบประกอบแบบขนนก 2 ช้นั มีใบประกอบยอย 3-6 คู มใี บยอย 6-12 ใบ เรียงตรงขา ม รปู ขอบขนาด-แกมส่เี หล่ียมขา วหลามตดั ยาว 1.5-3 ซม. โคนใบไมสมมาตร ชอ ดอกแบบกระจกุ แนน ทรง

331 กลม มี 30-40 ดอกยอย/กระจกุ มีเกสรเพศผูจ ํานวนมาก สขี าว ขนาดใหญหุม ยาวไดถงึ 13 ซม. กง่ิ อวบหนาและมีรอยวงแหวน อมเขียว ผลแบบฝก แบนบาง รูปแถบ ยาว 15-30 ซม. มีเมลด็ ใบรูปรีกวา ง-รปู ไข ยาว 15-50 ซม. โคนรปู หวั ใจ แผน ใบเกลี้ยง เรียงกลางฝก 1 แถว มี 4-12 เมล็ด, พบตามปาผลัดใบและ กลีบดอก 5 กลีบ สีขาว กลางกลีบสีขมพู ปลายกลบี บดิ ผลมปี ก ปาดงดบิ แลง ทัว่ ประเทศ ยาว 2 ปก รูปแถบยาว 10-14 ซม. ผลทรงกลม กวาง 2.5-3 ซม. ปลายผลชวงโคนปก มคี รีบนูน 5 ครบี , พบตามปา เต็งรงั ท่วั ประเทศ ยกเวน ภาคใต สรรพคณุ • ราก : รกั ษาตบั อักเสบ (NE3) • ตาํ รับยาบํารุงนํ้านม/แกพษิ ผิดสําแดง : บาํ รงุ นา้ํ นม แกพ ิษผิด สาํ แดง (NE2-022) สรรพคุณ บนขวา : หูใบของตน พลวง, ลาง : ผลออ น • เปลือก : แกทอ งเสยี ; ยอดออ น : ทานเปน ผักลวก หรือใสแ กง (NE3) • ทั้ง 5 : แกแผลเปนหนอง (ดูดหนอง) ถอนพษิ บาดแผล; ยาง : แกปสสาวะพกิ าร แกปวดเมอ่ื ยตามรางกาย แกเจ็บหลัง เจ็บ เอว แกกระษยั แกไ ตพิการ บํารุงธาตุ; เปลือก : แกมะเรง็ ; เน้ือ ไมห รือแกน : แกป วดเมือ่ ยตามรางกาย เจ็บหลงั เจบ็ เอว (R8) พลวง ช่อื ทอ งถ่นิ : กงุ (อดุ รธาน)ี ชอ่ื วิทยาศาสตร : Dipterocarpus tuberculatus Roxb. ชอ่ื วงศ : DIPTEROCARPACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สูงไดถงึ 30 ม. เปลือกแตกรองลึก ตามแนวยาว เนือ้ ไมห รอื ตามแผลมียางใสมีกล่ินหอม ยอดมีหใู บ

332 พลองกินลกู ชอ่ื ทองถน่ิ : พลองกินลกู (สระแกว) ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Memecylon ovatum Sm. ชื่อวงศ : MELASTOMATACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น ไมผลัดใบ สงู 5-15 ม. เปลอื ก เรยี บ-แตกสะเก็ดตามแนวยาว ตามสว นตา ง ๆ เกลี้ยง ใบเดี่ยว เรียงตรงขาม รูปไข-ไขก วาง ยาว 7-12.5 ซม. เนอื้ ใบหนา เสน แขนงใบเห็นไมชดั ปลายเสน วิง่ ไปจรดเสนขอบในใกลขอบใบ ปลายใบเรียวแหลม (คลา ยใบหวา) โคนใบกลม-มน กา นใบยาว 1-1.8 ซม. ชอ ดอกออกตามก่งิ ถวยรองดอกสชี มพูออ น กลีบดอก สนี ้ําเงนิ อมมวง 4 กลบี ดอกบานกวาง 7-9 มม. มกี ลนิ่ หอม ผล ทรงกลม กวาง 7-9 มม. ปลายผลมีหลมุ กลมของวงกลีบเลยี้ งท่ตี ดิ คา ง ผลสุกสีดาํ อมน้าํ เงิน, พบตามปา ดบิ แลงทั่วประเทศ สรรพคณุ ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู ถึง 5 ม. ตามกิ่งออน กานใบ แผนใบดา น • แกนและราก : ยาอายุวฒั นะ; ใบและผลดิบ : ชวยสมานแผล ลา ง ชอดอก และผลมีขนสัน้ สีขาวแนบติดผิว ใบเด่ียว เรียงตรง ตมทํานํา้ ลางแผล; ผลสุก : สดี ํา เนอื้ รสหวานเปนผลไม (E2) ขาม รูปไข-รี ยาว 6-9 ซม. ปลายใบเรียวแหลม-ยาวคลายหาง มี พลองแก้มอน้ เสนแขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู และมีเสน ขอบในใกลขอบใบ ชอ่ื ทอ งถนิ่ - กลบี เลีย้ งและกลบี ดอกอยา งละ 4 กลีบ กลบี ดอกสขี าว รปู ไข ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Rhodamnia dumetorum กลับ ยาว 5-8 มม. ผลทรงกลม กวาง 6-8 มม. ปลายผลมกี ลบี (DC.) Merr. & L. M. Perry เลี้ยงตดิ คา ง สุกสมี ว ง มีเมล็ดเลก็ จาํ นวนมาก, พบตามปาเตง็ รัง ชอ่ื วงศ : MYRTACEAE ชายปา ดงดิบที่มีดินปนทราย และปา ละเมาะใกลชายทะเล เกอื บ ท่วั ทกุ ภาค ยกเวนภาคเหนอื และภาคกลาง สรรพคุณ • ผล ใบ หรือเปลือก : รักษาแผลเปอย รักษาโรคเหงือก ผลสุก รสหวานทานได (NE3) พลองใหญ่ ชอ่ื ทองถิ่น : พลองใบมน (สระแกว ) ช่อื วิทยาศาสตร : Memecylon caeruleum Jack var. floribundum (Blume) Kurz ชื่อวงศ : MELASTOMATACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น สงู ถึง 12 ม. ตามสว นตาง ๆ เกล้ียง ใบเดีย่ ว เรยี งตรงขาม คลา ยกับพลองกนิ ลูก (Mem_ova) ตางกัน ที่พลองใหญมีใบรปู ไข- รแี คบ ยาว 5-9 ซม. โคนใบรูปล่ิม-มน กา นใบยาว 0.3-1 ซม. (ขนาดใบและกานใบท่เี ลก็ และสัน้ กวา) ผล ทรงกลม กวา ง 5-8 มม. (คอ นขา งเลก็ กวา ), พบตามปา ดบิ แลง ท่ัว ประเทศ

333 สรรพคุณ พลบั เขา • แกน และราก : ยาอายุวฒั นะ; ใบ เนื้อไม ราก หรือผลดิบ : ชว ย พลบั พลา สมานแผล ตมทาํ น้าํ ลา งแผล รกั ษาแผลพพุ องในชอ งปาก มี ชือ่ ทองถิน่ : คอมสม คอมแดง (อดุ รธาน)ี , สรรพคุณคลายพลองกนิ ลกู สามารถใชแ ทนกนั ได (E2) พลบั พลา พลา (ตรงั ), พลับพลา มาลาย (สระแกว), พลบั เขา มะคอม (พิษณุโลก) ชอ่ื ทองถ่ิน : สลักดํา (สระแกว) ชื่อวิทยาศาสตร : Microcos tomentosa Sm. ชอ่ื วิทยาศาสตร : Diospyros undulata Wall. ex G. Don ชอื่ วงศ : MALVACEAE ชื่อวงศ : EBENACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 15 ม. ลาํ ตน มีพโู คงเวาและคดงอ มี ลักษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 20 ม. เปลอื กสดี ํา เรยี บ-ขรุขระ ตาม ขนส้นั นมุ หรอื สากคายตามก่งิ ออ น กา นใบ แผน ใบ ชอดอกและ สว นออน ๆ มีขนไหมสนี า้ํ ตาลแดง ใบเดยี่ ว เรียงสลับระนาบเดยี ว ผล (จุดเดน) ใบรูปไขก ลบั -แกมขอบขนาน ยาว 9-17 ซม. ขอบใบ รูปขอบขนาน ยาว 10-18 ซม. แผน ใบหนา ดานลางมีตอมเหน็ จกั ฟนเล่อื ย ปลายใบมน-ตัดและหยกั เปนตงิ่ แหลม มีเสน แขนงใบ ชัดเจน 1 คู ใกลโ คนใบ (จุดเดน) เสนกลางใบดา นบนแผนใบเปน ออกจากโคนใบ 1 คู ชอ ดอกยาว 3-15 ซม. ดอกสเี หลืองครมี มี รอ ง ดอกแยกเพศตางตน กลบี เล้ยี งและกลีบดอกมอี ยา งละ 4-5 กลบี ดอก 5 กลีบ ผลรูปรกี วาง-แกมไขก ลับ ยาว 1-1.5 ซม. ผล กลีบ ผลรปู ทรงกลม ปลายมน/ปา น ผลออ นมีขนคลายเสน ไหม สกุ สีดาํ เนอ้ื รสเปรีย้ วอมหวานทานได, พบตามปา เส่ือมโทรม ชาย หนาแนน ปลายกลบี เล้ียงโคง ออกเลก็ นอ ย หมุ ทข่ี ่ัวผล 1/3 สวน, ปา และปา เบญจพรรณ ทว่ั ทุกภาค พบตามปา ดิบแลง และปา ดิบช้ืน สรรพคุณ สรรพคุณ • เปลอื ก : สมานแผลท้งั ภายนอกและภายใน (N1) • แกนหรอื ราก : เปน ยาเย็น ชว ยลดไข ตัวรอ น (E2) • เน้ือไม : บาํ รุงนํ้านม (NE3) • แกน และราก : บํารงุ กาํ ลงั ยาอายุวัฒนะ รกั ษาตกขาว (E2)

334 สรรพคณุ • แกน : บํารุงกาํ ลงั (N1) • ดอก : ใชผ สมเปนยาแกไข ทาํ ยาหอมแกล ม บํารุงหัวใจ; เปลอื กตน : มรี สฝาดสมาน ตมนา้ํ ดมื่ แกอาการทองรวง ทอ ง เดนิ แกล ําไสอ กั เสบได แผลในลําไส หรือใชช าํ ระลา งบาดแผล หรอื เปนเปลือกไมที่ใชก ินคกู ับหมาก (R63) พลบั พลา • ใบ : แกไข ชว ยสมานแผล • ตํารบั ยาอยูไฟหลังคลอด : ชว ยขบั นํา้ คาวปลา มดลูกเขาอูเรว็ เลือดลมไหลเวียนดี (S1-45) พะยอม พะยอม ชื่อทอ งถิ่น : พะยอม (ตรงั , พษิ ณุโลก) พะวา ชอ่ื วิทยาศาสตร : Shorea roxburghii G. Don ช่ือทองถนิ่ : พะวา (พษิ ณุโลก) ชื่อวงศ : DIPTEROCARPACEAE ชื่อวทิ ยาศาสตร : Garcinia speciosa Wall. ลกั ษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สูงถึง 40 ม. เปลอื กแตกเปนรอ งลกึ ชอ่ื วงศ : CLUSIACEAE ตามยาว ตามสวนออน ๆ และชอ ดอกมีขนหนานุมคลา ยกํามะหย่ี ลกั ษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 30 ม. เปลอื กแตกสะเกด็ เล็กและบาง ใบเดีย่ ว เรยี งสลับ รูปไขแกมขอบขนาน ยาว 8-15 ซม. โคนใบ มีนํ้ายางสีเหลืองขนุ แตกก่ิงตงั้ ฉากกบั ลาํ ตน ตนแยกเพศ ใบเด่ียว มน กลบี เลี้ยงและกลีบดอก อยา งละ 5 กลีบ กลบี ดอกสีขาว-ครมี เรียงตรงขา ม รปู รกี วาง-รแี กมขอบขนาน ยาว 11-30 ซม. เสน ดอกตูมยาว 1.5-2 ซม. โคนดอกปอ งทรงหมอ ดนิ ปลายกลีบบิด แขนงใบจาํ นวนมาก ปลายเสนวงิ่ ไปจรดเสนขอบในใกลข อบใบ เกลยี ว มกี ลิ่นหอม ผลมปี กยาว 3 ปก รปู แถบ ยาว 6-10 ซม. เสน กลางใบดานบนแผนใบนนู ชดั เจน เนือ้ ใบหนา เรยี บและ และปกส้นั กวา 2 ปก เมล็ดรปู ไข ยาว 1-1.3 ซม. โคนผลเรียว เกลีย้ ง ผลทรงกลม กวาง 3-5 ซม. ปลายผลกลม-เปนจกุ นนู เล็ก เปน ติ่งแหลม, พบตามปาผลดั ใบและปาดงดบิ ทีเ่ ปนดินปนทราย นอ ย สุกสีแดง มนี วลขาว ข่วั ผลมีกลบี เลย้ี งสีเขยี ว 4 กลบี ตดิ ทน หรือดนิ ลูกรัง ทัว่ ประเทศ คลา ยผลมังคดุ เนอื้ หมุ เมล็ดสขี าวขุนรสเปรยี้ วทานได

335 สรรพคุณ พังคี • เนอ้ื ไม : รักษาฝห นองในลําคอ และในชอ งปาก (N1) พังแหรใหญ่ • ดอก : ตม นา้ํ ดมื่ ชว ยเจรญิ อาหาร รักษาลมและโลหิตพิการ ชวย ชอ่ื ทอ งถน่ิ : พังแหร (ตรงั ) ลดไข; เปลอื กและใบ : ตม นํ้าดมื่ ชวยลดลดไข หรอื เปนยาฝาด ชือ่ วิทยาศาสตร : Trema orientalis (L.) Blume สมาน ชว ยรกั ษาแผลในปาก (R64) ช่อื วงศ : CANNABACEAE พังคี ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 20 ม. ตามสว นตาง ๆ มขี นสน้ั สาก ชือ่ ทอ งถ่ิน : พงั คี (อุดรธาน)ี คาย ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ รปู ไข- ใบหอก ยาว 8-16 ซม. ปลาย ชื่อวิทยาศาสตร : Croton crassifolius Geiseler แหลมถงึ เรยี วแหลม มีเสนแขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู โคนรปู ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE หัวใจและเบย้ี ว ขอบจกั ฟน เลื่อยถ่ี แผน ใบดา นบนมีขนสาก ดา น ลักษณะเดน : ไมลม ลุกก่ึงไมพ ุม สูงไดถึง 1 ม. ตามสวนตา ง ๆ มี ลางมขี นยาวและขนสนั้ นุมสีเทาเงนิ หนาแนน (จดุ เดน) ชอ ดอก ขนนุม -สากคายหนาแนน สีนา้ํ ตาลทอง ใบเด่ยี ว เรียงเวียน รูป กระจกุ สัน้ ๆ ตามซอกใบ ดอกขนาดเล็กมากสขี าวอมเขยี ว ผล รี-รูปไข ยาว 5-10 ซม. ขอบใบเรยี บ-จักฟนเล่ือย โคนใบมน-เวา ทรงกลม กวา ง 3-5 มม. สุกสดี าํ อมมวง, พบตามพ้นื ทีร่ กรางวาง และมีตอ ม 1-2 คู มเี สนแขนงใบออกจากโคน 1 คู แผนใบดาน เปลา ชายปาเบญจพรรณและปา ดงดิบท่ัวประเทศ เปน ไมเบกิ นํา บนมีรอยกดตามแนวเสนใบ กา นใบยาวถงึ 6 ซม. ชอดอกออกที่ โตเรว็ แตปกติอายุไมเ กนิ 30 ปกจ็ ะหักลม ปลายกิง่ ตงั้ ข้ึน สูง 5-8 ซม. ดอกสขี าวครีม ดอกแยกเพศ ผลทรง กลม กวา ง 1 ซม. มี 3 พู เมอื่ แกแหง แตก 3 ซกี , ขนึ้ ตามท่ีโลง ชายปาผลัดใบและปาดบิ แลง บรเิ วณพื้นทด่ี ินปนทราย สรรพคุณ • เปลือก : ตําเปน ยาพอกแผลสด สมานแผล ตม นาํ้ ดมื่ เปนยา บํารุงกาํ ลงั และแกท อ งเดิน (R18) • ราก : แกป วดทอ ง ลําไสอ ักเสบ แกท องอดื จุกเสยี ดแนนทอง (NE3)

336 สรรพคณุ • ใบ : ชว ยขับลม แกทอ งอดื ทองเฟอ ยาอายุวัฒนะ (S2) • ตาํ รบั ยาขับน่วิ ในถงุ นํ้าดี : รกั ษานิว่ ในถุงนาํ้ ดี (S2-11) • ตาํ รบั ยาโรคดซี า น : รกั ษาโรคดซี าน (S3-52) สรรพคุณ พันจาํ • แกน และราก : แกร อนใน; เปลอื กตน เนื้อไม กิ่ง หรอื ใบ : ช่ือทองถน่ิ : ซี (อดุ รธานี), พนั จาํ (สระแกว ) บรรเทาอาการปวดกลามเน้ือและกระดกู ปวดฟน ; ผลและดอก ชื่อวิทยาศาสตร : Vatica odorata (Griff.) Symington : รกั ษาหลอดลมอักเสบ ปอดบวม เย่อื หุม ปอดอักเสบ (R65) ชอื่ วงศ : DIPTEROCARPACEAE พังโหม ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 25 ม. เปลือกเรียบ-แตกสะเกด็ ตาม ชือ่ ทอ งถิน่ : พาโหม ยา นพาโหม กระพงั โหม (ตรงั ) ยาว ตามแผลมชี ันสีเหลืองอาํ พนั ตามสว นออน ๆ และกานใบมี ช่อื วิทยาศาสตร : Paederia foetida L. ขุยหรอื ขนสสี นิมหนาแนน ใบเดี่ยว รปู รี รูปขอบขนาน-รูปไขก ลบั ชื่อวงศ : RUBIACEAE ยาว 5.5-17 ซม. ชอดอกยาว 5-8 ซม. กลีบเลีย้ งและกลีบดอก ลักษณะเดน : ไมเ ถาลม ลุก ยาวถึง 6 ม. มีรากสะสมอาหารใตด ิน อยา งละ 5 กลบี กลบี ดอกสีขาว รูปหอกกลบั ยาว 1-1.4 ซม. มี ตามก่งิ ออ น กา นใบและแผนใบเกล้ยี ง-มขี นประปราย ใบเดย่ี ว กล่นิ หอม ผลมปี กยาว 2 ปก ยาว 5-7 ซม. โคนปกหุมเมล็ดทรง เรยี งตรงขา ม รปู ไข-ไขก วาง ยาว 5-10 ซม. โคนใบมน-เวา แผน กลมประมาณคร่ึงเมลด็ เมล็ดกวา ง 1 ซม. ปก ผลออนสีแดง, พบ ใบเกลยี้ ง (จดุ ตางจากหญา ตดหมาใบเลก็ Pae_lin_pil) ขยีใ้ บมี ตามปา ดงดบิ แลง หรอื ปา ดงดบิ ชนื้ จะพบตามทล่ี าดชนั ทว่ั ประเทศ กลิน่ เหมน็ ดอกเปน หลอดยาว 1-1.5 ซม. ดานนอกมีขนสขี าว หนาแนน ดา นในสแี ดงเขม ปลายแยก 5 แฉก สขี าว ผลรปู กลม แบนดา นขางเล็กนอ ย กวา ง 7-10 มม., ใชน้ําค้นั จากใบหรอื หวั ผสมตาํ ผสมกับแปง ขา วเกรียบวา ว เม่อื ปง ทําใหพ องฟู รากพังโหม สรรพคุณ • แกน ราก และใบ : บํารงุ เลือด; ดอก : มกี ล่ินหอม ใชปรงุ เปน ยาหอม บํารงุ หัวใจ (E2) • ตาํ รับยาแกไ อ : แกไอ (NE2-167)

337 พาโหมต้น เปนเนื้อไมทมี่ เี ช้ือราลง ชวยบาํ รงุ เลอื ด บํารุงหัวใจ-ปอด และ ชอื่ ทอ งถิน่ : พาโหมตน (ตรงั ) บํารงุ ครรภ (S1,S2,S3) ชื่อวิทยาศาสตร : Saprosma brunnea Craib • ตํารับยาไขทบั ระดู : แกไขทบั ระดู ระดูผาไข แกพ ิษโลหิตระดู ชือ่ วงศ : RUBIACEAE แกรอนใน แกคลุมคล่ัง (E1-06) ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สูงถึง 2 ม. ตามก่งิ กา นใบ เสนแขนงใบ • ตํารบั ยารักษาฟนและเหงือก : รกั ษาฟน รากฟน และเหงอื ก ดานลาง และกลบี เล้ียง มขี นส้ันหนานุม ท่ขี อ มหี ใู บเปน เสน ใหแข็งแรง (S1-09) จาํ นวนมาก ยาวถงึ 5 มม. ใบเดีย่ ว เรียงตรงขาม รูปรี ยาว 6-18 • ตาํ รบั ยาเกสรทง้ั 5 หรอื พิกดั เกสรท้งั หา : ชวยบํารงุ หวั ใจ แก ซม. ปลายใบเรยี วแหลม ขย้ใี บมีกล่นิ เหมน็ คลา ยใบตนตดหมา/ ลมวงิ เวยี น บาํ รุงครรภ (S1-14) พาโหม (Paederia spp.) กานใบยาว 5-15 มม. กลีบเลย้ี งเชือ่ ม • ตาํ รบั ยาแกไ ขต วั รอน : แกไ ขต ัวรอ น ปวดหัว ถอนพษิ ไข ไข ติดกนั ปลายแยก 5 แฉก หวัด ไขปอดบวม (S2-01) สรรพคณุ • ตาํ รับยารกั ษาแผลเบาหวาน : รักษาแผลท่ีเกิดจากโรคเบา • ตาํ รบั ยาแกป วดเมอ่ื ยกลา มเนือ้ -เสน เอน็ /บํารงุ กําลงั : แกปวด หวาน (S2-23) เมอ่ื ยกลามเนื้อ-เสนเอ็น บํารงุ กําลงั (S2-61) • ตาํ รบั ยาโรคอมั พฤกษ-อัมพาต : รักษาอมั พฤกษ-อัมพาต (S2-33) • ตาํ รับยาชะลา งของเสียในเลือด : ชวยชะลางของเสยี ในเลือด ทาํ ใหเ ลือดหมนุ เวียนดี (S2-35) • ตาํ รบั ยาไขกําเดาใหญ : แกไ ขก าํ เดาใหญ (S2-47) • ตาํ รับยาบาํ รุงเลอื ด/หวั ใจ/รางกาย : บาํ รงุ เลอื ด ดูมเี ลือดฝาด บาํ รุงหัวใจ บาํ รุงรางกายทั้งชาย-หญิง แกอาการซูบผอม (S2-51) • ตํารับยาบํารงุ โลหิตระดู : บํารุงโลหิตระดู (S2-56) • ตาํ รบั ยาหอมนวโกฐ : แกค ลืน่ เหยี นอาเจียน วิงเวียน ลมจุก แนนในอก แกล มปลายไข แกอ าการสะบดั รอนสะบดั หนาว พิกลุ ช่อื ทอ งถิ่น : พกิ ุล (พทั ลุง, ตรัง, สระแกว) ชอื่ วิทยาศาสตร : Mimusops elengi L. ชอ่ื วงศ : SAPOTACEAE ลักษณะเดน : ไมตน ไมผลัดใบ สงู 8-15 ม. เปลือกเรียบ-แตก เปน สะเก็ดตามแนวยาว เม่ือตดั ก่ิงออ นหรอื สับเปลือกจะมนี ํ้ายาง สีขาวขนุ ตามสวนออน ๆ และดอกตมู มขี นสัน้ สสี นิม ใบเดี่ยว เรยี งเวียน รูปรี ยาว 6-12 ซม. โคนใบมน ปลายใบแหลมหรือ หยกั เปน ตง่ิ สนั้ เสน แขนงใบจาํ นวนมาก กา นใบยาว 1-2 ซม. ดอกออกกระจกุ กลบี เลย้ี งมี 8 กลบี กลีบดอกสขี าวอมเหลือง มี 16-24 แฉก โคนเชื่อมติดกนั มกี ลิน่ หอม ผลทรงรีกวาง ยาว 2.5-3.5 ซม. ปลายแหลม-มน สกุ สสี ม -แดง รสหวานปนฝาด ทาน ได, เปนพชื หายากในธรรมชาติ พบตามปาดงดิบตดิ ปา ชายเลน แตส ว นใหญมักจะปลูกตามบา นเรือนและวัด สรรพคุณ • ดอก : แกไ ข แกร อ นใน แกเ จบ็ คอ แกอ อ นเพลยี ชว ยบาํ รงุ หวั ใจ จัดอยใู นพกิ ัดยาเกสรทั้ง5; ผลดิบและเปลอื กตน ; รสฝาดสมาน ชว ยคุมธาตุ แกทอ งเสยี ชว ยรักษาโรคเหงือก-ฟน ; ขอนดอก; ดอกพิกุลแหง

338 ขอนดอกไมพิกุล สรรพคณุ หรือครน่ั เนอ้ื ครัน่ ตวั รอ นวูบวาบเหมอื นจะเปน ไข บาํ รุง • ทั้ง 5 : มสี รรพคณุ คลายพิกุล (Mimusops elengi) สามารถใช ประสาท (S3-01) แทนกันได (S2) • ตาํ รับยาหอมอินทจกั ร : แกค ลน่ื เหยี นอาเจียน หนามืดจะเปน • ตํารับยารักษาฟน และเหงือก : รักษาฟน รากฟน และเหงอื ก ลม ลมจกุ เสียดแนนหนา อก แนน ทอง ทองอืด อาหารไมยอ ย ใหแ ขง็ แรง (S1-09) ปรับระบบการหมุนเวียนเลือดใหดี ชว ยบาํ รุงหัวใจ (S3-04) • ตาํ รบั ยาเกสรทงั้ 5 : หรือ พิกัดเกสรท้งั หา : ชวยบํารุงหัวใจ • ตํารับยาเทพมงคล : แกไ ขต วั รอ น ถอนพิษไข ไขกาฬ, แก แกลมวิงเวียน บาํ รุงครรภ (S1-14) อาการชกั -ลิ้นกระดา งคางแขง็ -แนนงิ่ หนาเปลย่ี นส-ี มอี าการ • ตาํ รบั ยาซอมแซม/เสริมสรา งเสนเอน็ พกิ าร : ชว ยซอ มแซม มึน-กระหายนา้ํ หอบพัก, แกโรคหละ-โรคละออง-โรคซางในเดก็ และเสรมิ สรา งเสน เอน็ ทพ่ี กิ าร (S2-53) (S3-11) • ตาํ รบั ยาอทุ ยั โอสถ : แกไ ขตัวรอ น แกร อนในกระหายน้ํา แก ออ นเพลยี ละเห่ยี ใจ เพิม่ ความสดชนื่ บาํ รุงหัวใจ (S3-22) • ตาํ รับยาแกไขตัวรอ น : แกไ ขตัวรอน (S3-23) • ตาํ รบั ยาหอม (สูตรพ้ืนบาน) : แกเปน ลม วงิ เวียนศีรษะ หนา มดื ตาลาย (S3-40) • ตาํ รบั ยาแกทอ งรวง-ทอ งเสีย-บิด : แกทอ งรวง-ทองเสยี แกบิด ชว ยคุมธาตุ (S3-43) • ตํารบั ยาแกต นไข (ไขร ะยะแรก) : แกต นไข (ไขเบื้องตนหรือไข ระยะแรก เชน ไขตวั รอ น ไขก าฬ ไขพ ษิ ไขกาํ เดา) (S3-44) พกิ ลุ ปา จะแตกกงิ่ ยดื ยาว และมโี คนใบรปู ลิม่ พิกุลปา่ พุ ดทุ่ง ชอื่ ทอ งถนิ่ : พกิ ุลปา (ตรงั ) ช่ือทองถนิ่ : หัสคุณเทศ (ตรงั ) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Palaquium impressinervium Ng ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Holarrhena curtisii King & Gamble ชอื่ วงศ : SAPOTACEAE ชอ่ื วงศ : APOCYNACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน ไมผ ลัดใบ สงู ถงึ 25 ม. เปลือกเรยี บ-แตก ลกั ษณะเดน : ไมพุม สงู ถงึ 2.5 ม. ทกุ สวนมนี ้าํ ยางสขี าวขุน ตาม เปน สะเกด็ เม่อื ตดั กิ่งออ นจะมนี าํ้ ยางสีขาวขนุ ตามสว นออ น ๆ สวนตา ง ๆ มขี นส้ันหนานุม ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขามต้งั ฉาก รูปรี-ไข และดอกตมู มีขนสัน้ สสี นิม ใบเดี่ยว เรียงเวยี น รปู รี-ไขก ลับ ยาว กลับ ยาว 4-11 ซม. ปลายมน-กลมและมีติ่งแหลม-บมุ เนือ้ ใบ 6-12 ซม. เสนแขนงใบจํานวนมาก คลา ยพิกุล (Mim_ele) แตก หนา กา นใบยาวนอยกวา 3 มม. ชอดอกออกท่ีปลายก่ิง ยาว 2-5 ตางท่พี กิ ุลปาจะแตกก่ิงยืดยาว และแตกใบคอนขา งกระจกุ ท่ี ซม. กลบี ดอกสีขาว มี 5 กลบี ผลเปนฝกคู ตั้งขึน้ ยาวถงึ 30 ซม. ปลายก่ิง (พิกลุ จะแตกกงิ่ เวียนรอบกระจายสม่ําเสมอ) โคนใบรปู เมล็ดมขี นสนั้ นุม , พบตามทุงโลง ชายปาผลดั ใบและปา ดงดบิ ลิ่ม, พบตามปา ดงดบิ ชื้นในภาคใต ตามพน้ื ทดี่ ินปนทราย-ดนิ ลกู รัง ทวั่ ประเทศ

339 สรรพคณุ • เปลือกและเนอ้ื ไม : รักษามดลกู พิการ มดลกู อกั เสบ; เมล็ด : แกไอ แกห วดั (N1) • ฝก ออ น ยอดออน และดอก : มีรสขม กินเปน ผกั ยาบํารุงธาตุ ชวยใหเ จริญอาหาร (NE3) • ตํารับยาจนั ทนล ลี า : แกไ ขทบั ระดู แกไ ข ตัวรอ น ไขเปล่ยี นฤดู แกปวด ลดการอักเสบ (S2-16) • ตํารับยาประสะกานพลู : แกป วดทองจากอาการจกุ เสียดแนน ทองอดื ทองเฟอ อาหารไมยอย หรือธาตไุ มปกติ ชว ยขับลม (S3-05) • ตาํ รับยาเหลืองปด สมุทร : รักษาอาการทองเสยี ที่ไมมสี าเหตุ จากการตดิ เชือ้ ไมมีไขแทรก อจุ จาระไมเปน มกู หรอื มีเลือดปน (S3-14) • ตํารับยาแกคลื่นเหียน-อาเจียน : แกค ลน่ื เหยี น อาเจยี น (S3-42) สรรพคุณ • เปลอื กหรือราก : แกท องรวง (NE3) • ตํารับยาแกท องอืด-ทองเฟอ : แกทองอดื ทองเฟอ ชวยขับลม ในลําไส (S3-39) • ตาํ รบั ยารักษามดลกู พกิ าร-อักเสบ/ขบั น้าํ คาวปลา : แกมดลูก พิการ มดลกู อักเสบ ชว ยบาํ รงุ รักษามดลูก บํารุงสตรีหลังคลอด ชว ยขับนาํ้ คาวปลา ขบั เลอื ดเสยี (S3-51) เพกา ชอ่ื ทองถ่ิน : เพกา (พษิ ณุโลก), ล้นิ ฟา (อดุ รธาน)ี ชื่อวทิ ยาศาสตร : Oroxylum indicum (L.) Benth. ex Kurz ชื่อวงศ : BIGNONIACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 15 ม. เปลือกเรียบ ใบตรงขามตัง้ ฉาก ใบประกอบแบบขนนก 2-4 ชน้ั ยาว 60-170 ซม. ใบยอ ยรปู ไข- ขอบขนาน ยาว 5-13 ซม. เรียงตรงขา ม ปลายใบหยกั เปน ตง่ิ ผิวใบเกลีย้ ง ชอดอกออกทีย่ อด ยาวไดถงึ 1.5 ม. กลบี ดอกรปู แตร ปลายแยก 5 แฉก ๆ ดา นในสีขาวครีม โคนดอกดานในสีมว ง แดง ผลเปนฝกแบนรปู แถบ ยาว 40-120 ซม. เมื่อแกแตก 2 ซกี มีเมล็ดกลมแบนมีปก บางรอบรูปรี, พบตามชายปา ดงดบิ และปา เบญจพรรณท่วั ประเทศ บนขวา : ฝกออน

340 โพบาย ไพลนก ชื่อทองถนิ่ : โพบาย (ตรงั ) ชอื่ ทอ งถิน่ : ไพลนก (สระแกว ) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Balakata baccata (Roxb.) Esser ชื่อวทิ ยาศาสตร : Zingiber gramineum Noronha ex Blume ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE ชือ่ วงศ : ZINGIBERACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถึง 30 ม. เปลือกแตกรอ งลายรา งแหตาม ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก มเี หงาใตดิน ใบประกอบแบบขนนก ยาว ยาว ตามสวนตา ง ๆ เกล้ียง และมนี ้าํ ยางสีขาวขนุ ใบเด่ียว เรียง ถึง 2 ม. ใบยอ ย 10-20 ซม. เรียงสลบั รปู ขอบขนาน-แถบ ยาว เวียน รูปร-ี รูปขอบขนาน ยาว 8-22 ซม. โคนใบมตี อม 1 คู แผน ถึง 60 ซม. มีขนหนาแนน กานชอดอกสงู ถึง 60 ซม. ออกจาก ใบดา นลางสเี ขียวนวล กา นใบสีแดง ยาว 5-10 ซม. ชอดอกสี เหงา ชอดอกมีใบประดับเรยี งซอ นกนั รูปกลม กวาง 6-8 ซม. เขียวอมเหลือง ไมมีกลีบดอก ผลทรงกลม กวาง 1 ซม. มี 2-3 ปลายใบประดบั แหลมและบานออกมขี นนมุ หนาแนน ดอกสี เมลด็ เหลือง เกลี้ยง สรรพคุณ สรรพคุณ • ใบ : แกไตพกิ าร ขับปส สาวะ (NE2) • เหงา : รกั ษาแผลในกระเพาะ-ลาํ ไส แกลําไสอ กั เสบ แกท อง • ใบ : แกไอ; เหงาหรือลําตน : แกไข ขับปสสาวะ บํารุงกําลัง รวง แกบ ิด แกทองอืดทองเฟอ ชวยขับผายลมในลาํ ไส; หนอ แกโรคกาฬบุตร แกไขกาฬ รกั ษาแผลในปากและคอ แกน ้าํ ลาย ออน : ทานเปน ผกั สดหรอื ลวก (E2) เหนียว แกฝหัวควํ่า แกพิษฝดาษ แกพิษกําเดา รักษาโรคตา แกซางเด็ก แกพิษไข แกปวดศีรษะ เปนยาอายุวัฒนะ แก อาเจียน แกท อ งรวง (R9) • ตํารับยารกั ษาฝห รอด/ฝอ กั เสบเร้ือรงั : รกั ษาฝอ ักเสบ ฝเรอ้ื รงั ลดการขยายตัวของฝ (“ฝหรอด” เปนภาษาไทยใต คอื ฝท ีเ่ ปน ตลอด มกี ารอกั เสบเร้ือรงั ) (S1-01)

341 แฟบน้าํ ม่วงเลอื ด ช่ือทอ งถ่นิ : แควบ มะแควบ แควบนํ้า (ตรงั ) ชอื่ ทอ งถ่ิน : ลน้ิ ควาย (อดุ รธานี) ชือ่ วิทยาศาสตร : Hymenocardia punctata Wall. ex Lindl. ช่ือวิทยาศาสตร : Knema tenuinervia W. J. ชือ่ วงศ : PHYLLANTHACEAE de Wilde subsp. setosa W. J. de Wilde ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สูงถึง 7 ม. ตามปลายกงิ่ และกา นใบมีขนส้นั ชือ่ วงศ : MYRISTICACEAE ใบเด่ียว เรยี งเวยี น รปู รี ยาว 4-7 ซม. แผนใบดา นลา งมเี กลด็ เลก็ ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถึง 30 ม. เปลอื กแตกสะเก็ดแผน บาง สีเหลือง ดอกแยกเพศตางตน ชอ ดอกเพศผูส แี ดง ดอกเพศเมยี มี เปลือกในมนี ํ้ายางสแี ดงใส ยอดออ นมขี นสสี นมิ กิ่งมีเปลือกแตก ยอดเกสร 2 อัน สีแดง ผลแบนมี 2 พู รปู รี กวา ง 2.5-3 ซม. ผล เปน แผน บาง ใบเดยี่ ว เรียงสลับ รูปขอบขนานแกมหอกกลับ ยาว ออนรสเปรยี้ ว ทานได, พบตามทรี่ าบลุมใกลแหลงนํา้ หรอื ปาบงุ 30-40 ซม. โคนใบเวา คลา ยติง่ หู แผน ใบดา นลา งสเี ขียวนวล เสน ปาทามทว่ั ประเทศ แขนงใบนูน เนอื้ ใบหนาและเกล้ียง ผลรปู รี ยาว 3.5-5 ซม. ผิวมี สรรพคุณ ขนปกุ ปุยสสี นมิ หนาแนน เมื่อแกแตกอา 2 ซีก เน้ือหุมเมลด็ สีแดง • ตาํ รับยาแกก ษัยไตพกิ าร : ท้งั 5 ใช แกก ระษยั ไตพิการ บํารงุ สรรพคุณ ไต, ชวยขบั ปสสาวะ (S2-09) • เปลอื ก : บาํ รงุ กําลงั สมานแผลในปาก (NE2) บน : ดอกเพศเมยี , กลาง : ผลออน, ลาง : เน้อื ไม

342 มะกล่ําต้น เปนเสน ขอบในใกลข อบใบ ผิวใบเกลีย้ ง กานใบยอ ยยาวนอ ยกวา ช่อื ทอ งถนิ่ : มะกลํ่าตน ไพ (ตรัง), มะกลาํ่ ตาชา ง 5 มม. ผลรปู รีกวาง ยาว 5-7 ซม. ผิวเรยี บเกลยี้ ง มชี อ งอากาศสี (พษิ ณุโลก) ขาว มีเมล็ดเดยี วเนอื้ แขง็ , พบตามปาผลัดใบและปา ดงดิบทัว่ ชื่อวิทยาศาสตร : Adenanthera pavonina L. ประเทศ ชื่อวงศ : FABACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถึง 20 ม. ตามสวนออน ๆ มีขนส้ัน ใบประกอบขนนก 2 ช้นั ใบประกอบยอย 3-4 คใู บยอยรูป ไข- ขอบขนาน ยาว 2–3 ซม. เรยี งสลับขางละ 4-7 ใบ แผนใบ ดา นลา งมขี นสน้ั ประปราย ชอ ดอกคลา ยหางกระรอกสขี าว-เหลอื ง ครีม ยาว 10–20 ซม. ผลแบบฝกแบนและโคง เลก็ นอย กวา ง 1.5 ซม. ยาว 10–20 ซม. ฝก แกแ หงแตก 2 ซกี เปลือกมว น เมล็ดสี แดงมันเงา กลมแบน กวาง 8 มม., พบตามปา เบญจพรรณและ ปาดงดิบแลง ท่ัวประเทศ สรรพคุณ สรรพคุณ • เมลด็ แก : แกไ ข (N1) • เปลือก ใบ ดอก ผล และราก : แกพิษฝ พิษงู แกล ําไสพกิ าร • ตาํ รับยาไขเลอื ดออก : รกั ษาไขเลอื ดออก ซ่งึ มีอาการรอนในสงู แกแผลเนา ใน แกแ ผลเรอื้ รัง แกฝ เ ปอ ยพัง แกฟ กช้ําบวม แก ปวดเมือ่ ยตามรางกาย ปวดศีรษะ สะทานรอ น-หนาว (S2-43) โรคผวิ หนัง แกล มพิษผ่นื คนั โรคเรอ้ื นเรือ้ รงั เปนยาอายวุ ฒั นะ มะกอก บาํ รงุ เนอื้ หนังเสน เอ็นใหส มบรู ณ แกไ อ แกคดุ ทะราด บํารุงธาตุ ชื่อทองถ่นิ : มะกอกพราน มะกอกปา (พิษณโุ ลก), แกต ัวพยาธิ (R6, R19) หมากกอก (อดุ รธาน)ี • เมลด็ : แกอ าเจยี น; เปลอื ก : ชว ยสมานแผลภายใน (N1) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Spondias pinnata (L. f.) Kurz • ผลสุก : รสเปรี้ยวอมหวานและฝาดเปน ผลไมจม้ิ กบั เกลือ หรือ ชอื่ วงศ : ANACARDIACEAE ปรงุ รสอาหาร แกเลือดออกตามไรฟน แกก ระหายนํา้ ชมุ คอ ลกั ษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สงู ถงึ 30 ม. เปลอื กเรยี บ-ปริแตก (NE3) ตามแนวยาว ยอดออนเกลย้ี งมรี สเปรี้ยวและมีกลิน่ หอม ใบ • ตํารับยามหานิลแทงทอง : แกไ ขต วั รอน ไขห ัด ไขอ ีสุกอใี ส แก ประกอบขนนกปลายคี่ ใบยอ ย 4-5 คู เรยี งตรงขาม รูปร-ี ขอบ รอนในกระหายน้าํ แกป ากเปอ ยเพราะพิษรอ นหรือรอนใน ขนาน ยาว 6-15 ซม. เสนแขนงใบจํานวนมาก ปลายเสน จรดกนั (S3-12) มะกอกเกลือ้ น ชื่อทอ งถ่นิ : มะเกิ้ม (พษิ ณุโลก), มะเลิ่ม (พษิ ณุโลก), เลือ่ ม หมากเลอ่ื ม (อุดรธานี) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Canarium subulatum Guillamin ชือ่ วงศ : BURSERACEAE ลักษณะเดน : ไมตนผลดั ใบ สงู ถึง 30 ม. เปลอื กแตกสะเกด็ สเ่ี หล่ียมบาง-หนา เมือ่ ถากเปลือกทิ้งไวจ ะมนี ํ้ายางสดี าํ ยอดมีหู ใบและขนสน้ั ใบประกอบขนนกปลายคี่ ใบยอ ย 3-5 คู รปู ไข-ขอบขนาน ยาว 7-15 ซม. ขอบใบหยักมน-จักฟน เลือ่ ย แผน ใบเกล้ยี ง-มขี น ใบกอนรวงสีสม -แดง ผลรูปไข- แกมขอบขนาน ยาว 3-5.5 ซม. ตามแนวยาวมี 3 เหล่ียมมนเล็กนอ ย เมลด็ เดยี่ ว เน้อื แข็ง

343 มะกอ่ งข้าว ชื่อทองถิน่ : ครอบจกั รวาล (สระแกว ) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Abutilon indicum (L.) Sweet ช่อื วงศ : MALVACEAE ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถงึ 3 ม. ตามกิ่งออนและแผน ใบมีขน ละเอียดนุมหนาแนนสขี าว ใบเด่ยี ว เรียงเวยี น รูปหวั ใจ-ไขก วา ง ยาว 3-12 ซม. โคนใบเวา ลกึ ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ย ปลายใบเรยี ว แหลม ดอกออกเด่ยี ว ๆ ตามซอกใบ กานดอกยาวถึง 7 ซม. กลบี ดอก 5 กลีบ สีเหลอื ง บานกวาง 3 ซม. ผลรปู ทรงกระบอกสัน้ กวาง 1.5-2 ซม. สงู 1.5 ซม. มี 15-20 แฉก แตล ะแฉกมจี ะงอย สั้นทป่ี ลาย ผลปกคลมุ ดวยขนแข็งหนาแนน สรรพคณุ • ท้งั 5 : ยาอายวุ ัฒนะ แกไข แกป วดเม่ือย (E2) • ตาํ รบั ยาขับนว่ิ ในไต-ทางเดินปสสาวะ : ชว ยขบั นว่ิ ในไต และ ทางเดนิ ปสสาวะ ชวยลางไต รกั ษาทางเดนิ ปส สาวะอกั เสบ (S2-14) สรรพคณุ • เนือ้ ไม : แกโรคซาง (NE3) • ตํารับยาแกป วดเสนเอน็ /บํารงุ เสน เอน็ : แกปวดเสน เอ็น บาํ รงุ เสนเอ็น (N1-256) • ตาํ รับยาโรคซาง : แกโ รคซางในเดก็ (NE3-009) ผลแหง ของมะกองขาว

344 มะกา สรรพคณุ ชือ่ ทองถิ่น : มะกา (พทั ลงุ , ตรัง, พิษณโุ ลก) • ใบ : ตม ในน้าํ สะอาด ดม่ื เปน ยาระบายออ น ๆ (R38) ชอื่ วิทยาศาสตร : Bridelia ovata Decne. • ตาํ รับยาขับเสมหะ : ชว ยขับเสมหะในอกและลําคอ (S2-05) ชื่อวงศ : PHYLLANTHACEAE • ตาํ รบั ยาแกก ษัยไตพกิ าร : แกกระษยั ไตพิการ บํารุงไต, ชวย ลักษณะเดน : ไมต นกึง่ รอเลอื้ ย สงู ถึง 8 ม. เปลอื กแตกเปน ขบั ปสสาวะ (S2-09) สะเก็ดขนาดเล็ก ตามสวนออ น ๆ มีขนส้ันประปราย-เกลีย้ ง ใบ • ตํารับยาวัยทอง : รกั ษาอาการวัยทอง รกั ษาเลือดลมใหเปน เดย่ี ว เรยี งสลับ รูปไข- ไขกลับ ยาว 7-18 ซม. เสนแขนงใบขา งละ ปกติ (S2-25) 13-17 เสน ปลายเสนว่งิ ไปจรดเสน ขอบใบ แผน ใบดา นลา งสี • ตํารบั ยาปรบั ธาต/ุ ปวดเมอ่ื ย/ปวดขอ -เอ็น : ชว ยปรับธาตุ แก เขียวนวล ผวิ เกลี้ยง กา นใบยาวถงึ 1 ซม. ดอกสีเหลอื งอมเขียว ปวดเมื่อย ปวดเขา-ขอ-เอน็ แกเอน็ พิการ (S2-26) ออกเปนกระจกุ ตามซอกใบ กลบี ดอก 5 กลีบ ดอกบานกวา ง 7 • ตํารบั ยาแกป วดเมอื่ ยเสนเอ็น : แกปวดเม่อื ยตามเสน เอน็ เสน มม. ผลรูปกลม กวาง 1 ซม. ปลายบุม ผลออ นสีเขียวมนี วล สุกสี เอ็นอักเสบ บรรเทาอาการอัมพฤกษ-อัมพาต (S2-31) ดาํ , สว นใหญพบในปา เบญจพรรณท่วั ประเทศ • ตาํ รบั ยาแกป วดเม่อื ย/ชาตามปลายมอื -เทา : แกป วดเม่ือย ตามรางกาย แกอาการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-36) • ตาํ รบั ยาลา งโรคกอ นการรกั ษาโรคระบบเสน เอ็น : ชว ยชําระ ลางระบบภายในรางกายกอ นการรกั ษาโรคท่เี กี่ยวกับระบบเสน เอน็ อมั พฤกษ อมั พาต (S2-55) • ตาํ รับยาแกทองผกู : แกท องผูก ชวยระบายทอ ง (S3-37) • ตาํ รบั ยาแกท องผูก/พรรดึก : แกอาการทองผกู หรือพรรดกึ (อาการทองผกู รุนแรง มีอุจจาระเปนกอนกลมแขง็ ) (S3-41) • ตํารับยาแกป ลายไข (ไขระยะปลาย) : แกปลายไข (ไขในระยะ ปลาย : เปน ไขตวั รอ น ไขกาฬ ไขกาํ เดา มาแลวหลายวัน ชวย ทําใหห ายไขเ ร็วข้นึ ชวยแกธาตุ คุมธาตุใหส มดลุ เปนยาระบาย ออ น ๆ และชว ยใหเ จรญิ อาหาร) (S3-45) มะกาเครือ ช่ือทองถ่นิ : ดงเยน็ (อุดรธาน)ี , สา เหลา ซกุ โก (สระแกว) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Bridelia stipularis (L.) Blume ชอื่ วงศ : PHYLLANTHACEAE ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ รอเลอ้ื ย สงู ถึง 8 ม. คลายกับมะกา (Bri_ova) มีจดุ ตา งทีม่ ะกาเครอื เปนไมพ ุม รอเล้ือย ตามก่งิ ออน ชอ ดอก กานใบ มขี นสน้ั หนาแนน สีสนิมหรือสีขาว และมีเน้ือใบ คอ นขา งหนามากกวา, พบตามปาเบญจพรรณ สรรพคุณ • ทงั้ ตน : ตมใสเกลือ แกแมงกนิ ฟน; เปลอื ก : แกท อ งรว ง แก ปวดฟน ชว ยใหฟนแข็งแรง แกไข แกบ ิด แกทองเสีย และแก มะเร็ง; ยาง : แกปวดศรี ษะ; ราก : ใชร กั ษาแผล แกโรคคอตีบ ปวดเสนประสาท และปวดเอว; ใบ : นาํ้ ตม แกโ รคบดิ (R3) • แกน หรือราก : แกกระหายนํ้า ยาอายุวฒั นะ (E2) • เถา : ชวยฟอกโลหติ แกบ ิด (NE3) • ตํารบั ยาโรคกระเพาะ : รกั ษาโรคกระเพาะ (NE2-017)

345 สรรพคุณ • ใบ : มีสรรพคณุ คลายกบั มะกา (Bri_ova) โดยในภาคใตจ ะหา มะกาไดย าก จงึ ใชมะกาตนแทน (S2) • ตํารบั ยาแกกษยั ไตพิการ : แกก ระษัย ไตพกิ าร บาํ รงุ ไต, ชว ย ขบั ปสสาวะ (S2-09) • ตํารบั ยาแกปวดเมอื่ ยเสน เอ็น : แกปวดเมื่อยตามเสนเอน็ เสน เอน็ อกั เสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ-อมั พาต (S2-31) มะกาต้น ชอ่ื ทองถน่ิ : มะกาตน (ตรัง) ชือ่ วิทยาศาสตร : Bridelia insulana Hance ชื่อวงศ : PHYLLANTHACEAE ลักษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 20 ม. คลายมะกา (Bri_ova) ตางกนั ทีม่ ะกาตน มเี ปลอื กเรียบ ตน อายุนอยพบหนามท่ีโคนตน ปลาย เสนแขนงใบไมว ่ิงไปจรดเสน ขอบใบ (เหน็ ไดท ่ีแผน ใบดา นลา ง) ผล รปู ร-ี ไข ปลายแหลม ยาว 1 ซม. ผลออ นสีเขียวแตมแดง-สีแดง สกุ สแี ดงคล้ํา-สีนาํ้ ตาลดํา, พบขน้ึ ตามชายปา ดงดบิ ท่วั ประเทศ หนามปรากฏตามโคนตนมะกาตน ที่มอี ายนุ อ ย

346 มะเกลอื สรรพคุณ ชื่อทอ งถ่นิ : มะเกลือ (อดุ รธาน,ี พิษณุโลก) • ลาํ ตน หรอื ทุกสว น : มีรสขม ตม น้ําด่ืมเปนยาเจริญอาหาร ชว ย ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Diospyros mollis Griff. ยอย บํารุงนา้ํ ดี แกดพี กิ าร บาํ รุงรางกาย ยาชูกําลัง ไมแกเร็ว ช่อื วงศ : EBENACEAE แกมาเลเรีย แกไขต วั รอน เปนยาขับเหง่ือ ดับกระหาย แกรอ น ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 30 ม. เปลือกแตกสะเก็ดขนาดเลก็ สี ในดีมาก แกอ หิวาตกโรค แกทอ งเสีย ไขจับสัน่ , นา้ํ ตมใชล างตา เทาดาํ ตามสวนออน ๆ มีขนส้นั หนานมุ ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ รปู ลา งแผล (R7) ไข-ขอบขนาน ยาว 4-11 ซม. โคนใบมน-กลม ดอกแยกเพศ กลบี • ผลสดดบิ : ขับพยาธิ (NE3) เล้ยี งและกลบี ดอกจาํ นวนอยา งละ 4 กลบี ดอกเพศผกู ลบี ดอกสี • ผลมะเกลอื สดโตเตม็ ท่แี ละเขยี วจัด จาํ นวนผลเทา อายุคน สม รปู คนโท ยาว 1.2 ซม. ผลทรงกลม กวา ง 2-2.5 ซม. ขว่ั ผลมี ปวยแตไ มเ กิน 25 ผล ตําใสกะทิ คนั้ เอาแตนา้ํ กะทิ ชวยกลบรส กลบี เลี้ยงติดคาง 4 กลีบ แตละกลบี ยาว 1 ซม. ปลายมนและพับ เฝอ น กรองเอาน้ํามาด่ืม ชวยถายพยาธิ (R40) งอกลบั , พบตามปาเบญจพรรณและปาดิบแลงทวั่ ประเทศ มะเกลอื เลอื ด ชือ่ ทองถน่ิ : ตะแบกเลือด (พิษณโุ ลก), เปอ ยเลอื ด (อดุ รธานี) ชื่อวิทยาศาสตร : Terminalia mucronata Craib & Hutch. ช่อื วงศ : COMBRETACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สูงถงึ 30 ม. เปลอื กลอ นลอกเปน แผนบางและเปนแอง ตนื้ สีขาวคลา ยเปลอื กตน ตะแบก แตม ี เปลือกในสีนา้ํ ตาลแดง ตามสว นออ น ๆ แผน ใบดานลา ง และผลมี ขนส้ันสีสนิม ใบเด่ียว เรียงตรงขา ม-เกือบตรงขา ม รปู รี-ขอบ ขนาน ยาว 10-22 ซม. ทปี่ ลายกา นใบตอ โคนใบมตี อ มนูน 1 คู ชอ ดอกสีขาวครมี คลา ยหางกระรอก ยาว 9-15 ซม. ผลรูปรี-กลม ยาว 3.5-5 ซม. มีปก บางรอบ บดิ เปนคลืน่ , พบตามปา เบญจพรรณและปา เต็งรงั ทว่ั ประเทศ ยกเวนภาคใต สรรพคุณ • เปลอื ก : แกทองเดิน ทอ งเสยี สมานแผลภายนอก หรือแผล ภายใน (N1) • ตํารบั ยาแกบิด/ทองเสยี : แกบ ดิ ถา ยเปนมูกเลือด หรอื ทอง เสีย (NE3-010)

347 ผลออนของมะเกลือเลือด • ตาํ รบั ยาแกห วัด/ไอ/เจ็บคอ/โรคหอบหืด : แกหวดั แกไ อ-เจบ็ มะขามปอ้ ม คอ แกห อบหืด (S2-06) ช่อื ทอ งถน่ิ : มะขามปอ ม (อุดรธานี, พิษณโุ ลก) • ตาํ รับยาขบั เสมหะในลาํ คอ-อก/แกโรคหอบหืด : ชวยขับ ช่อื วทิ ยาศาสตร : Phyllanthus emblica L. เสมหะในลาํ คอ-อก แกห อบหืด (S2-08) ชอื่ วงศ : PHYLLANTHACEAE • ตาํ รับยาแกไ ขตวั รอน : แกไข ตัวรอน ไขเปลีย่ นฤดู (S2-17) ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 15 ม. เปลือกลอ นแผน บางเหลอื เปน • ตํารบั ยาโรคไมเกรน/วิงเวียนศีรษะ : แกโรคไมเกรน แกวงิ แอง ตนื้ และมชี องอากาศจํานวนมาก ตามสว นออ น ๆ มขี นสั้น ใบ เวยี นศรี ษะ (S2-21) เดีย่ ว เรยี งสลบั ระนาบเดียว แตละใบเรียงชดิ กนั ดคู ลา ยใบมะขาม • ตาํ รับยาแกปวดเมือ่ ยเสนเอ็น : แกปวดเม่อื ยตามเสน เอ็น เสน รูปขอบขนาน ยาวถึง 2 ซม. ปลายกลม แผนใบดานลางสเี ขียว เอน็ อกั เสบ บรรเทาอาการอัมพฤกษ- อมั พาต (S2-31) นวล กานใบยาวไมเกนิ 2 มม. ดอกสขี าว มกี ลีบเลย้ี ง 6 กลบี • ตาํ รบั ยาโรคอมั พฤกษ- อมั พาต : รักษาอัมพฤกษ-อมั พาต บานกวาง 5 มม. ผลทรงกลม กวา ง 2-3 ซม. เหน็ เสน แบงแนวต้ัง (S2-33) 6 เสน ผลสุกสเี ขียวออนเน้ือใส เนื้อผลรสเปร้ยี วปนขมเฝอ น แต • ตาํ รบั ยาโรคความดนั โลหติ : ชว ยลดความดันโลหิตสงู (S2-39) จะหวานชุม คอตามเมอื่ ดมื่ นํ้า • ตํารบั ยาลางโรคกอนการรักษาโรคระบบเสนเอ็น : ชวยชาํ ระ สรรพคณุ ลางระบบภายในรา งกายกอ นการรกั ษาโรคทเี่ ก่ยี วกับระบบเสน • เนือ้ ผลแก : แกห วัด แกไอ (N1) เอ็น อัมพฤกษ อัมพาต (S2-55) • เน้อื ผลแก : แกไ อ มีฤทธิเ์ ปนยาระบาย (NE3) • ตํารบั ยาโรคหอบหืด : แกห อบหืด (S2-58) • เนอ้ื ผลแก : ขับเสมหะ แกไ อ (S1) • ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกค ลื่นเหยี นอาเจียน วิงเวียน ลมจกุ • ตํารับยาตรีผลา : แกไ อ ทาํ ใหช ุมคอ แกไ ขห วัด (N1-139) แนนในอก แกล มปลายไข แกอาการสะบัดรอ นสะบัดหนาว • ตํารับยาแกไ อ : แกไอ (N1-161) หรือคร่ันเนอ้ื คร่ันตัว รอนวบู วาบเหมอื นจะเปน ไข บํารงุ ประสาท (S3-01) • ตาํ รับยาตรีหอม : แกท องผูกในเดก็ ชวยระบายความรอน ระบายพิษไข (S3-03) • ตาํ รบั ยาอาํ มฤควาท/ี อมฤควาที : แกไอ ชวยขับเสมหะ (S3-16) • ตาํ รับยาแกทองผกู /พรรดกึ : แกอ าการทองผูก หรอื พรรดึก (อาการทอ งผกู รุนแรง มอี จุ จาระเปน กอนกลมแข็ง) (S3-41)

348 มะคงั แดง มะค่าแต้ ช่อื ทองถนิ่ : มะคงั แดง (พษิ ณโุ ลก), มุยดอน ชือ่ ทองถ่นิ : มะคาแต (สระแกว, อดุ รธานี, (อุดรธาน)ี พษิ ณโุ ลก) ชือ่ วิทยาศาสตร : Dioecrescis erythroclada (Kurz) Tirveng. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Sindora siamensis Teijsm. ex Miq. var. ชอื่ วงศ : RUBIACEAE siamensis ลกั ษณะเดน : ไมพุม-ไมตนผลัดใบ สูงถึง 12 ม. เปลือกและก่งิ สี ชื่อวงศ : FABACEAE แดงแตกสะเก็ดบางขนาดเลก็ และมีหนาม ตามสว นออ น ๆ สขี น ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สูงถงึ 30 ม. เปลือกเรยี บ-แตก หนานุม ใบเดี่ยว ออกตรงขา มและเปนกระจุกปลายกงิ่ รูปไข สะเกด็ ตามสวนออน ๆ มีขนสั้นหนานมุ ใบประกอบแบบขนนก กวา ง-ไขก ลบั ยาว 10-22 ซม. มีขนหนานุม กลบี เลี้ยงและกลบี ปลายคู ใบยอ ย 6-8 ใบ เรยี งตรงขาม รูปรี-ไขกลบั ยาว 6-15 ดอกอยา งละ 5 กลีบ กลีบดอกสเี ขียว ผลรูปรี ยาว 5-8 ซม. มีสนั ซม. ปลายกลม-เวา มีเสน ขอบใบนนู ชัด ชอ ดอกตัง้ ข้ึน ยาว นนู 5 สนั ตามแนวตง้ั ปลายผลมีกลบี เลยี้ งติดอย,ู พบตามปาเตง็ 10-25 ซม. กลีบเล้ยี งมี 4 กลบี สีเขียวอมเหลอื ง กลบี ดอก 1 รังและปา เบญจพรรณ ท่ัวประเทศยกเวนภาคใต กลบี สีเหลอื งแกมสีแดง ผลแบบฝกแบน คอ นขางกลม กวา ง 5-8 สรรพคุณ ซม. ผวิ มีหนามแหลมคม และมีชันใสกลนิ่ หอมท่ีปลายหนาม มี • ทง้ั ตน : ใชเขา ยาอายวุ ัฒนะ (N1) 1-3 เมล็ด, พบตามปา ผลัดใบและปา ดิบแลงทว่ั ประเทศ • เปลอื ก : รกั ษาฝห นอง, แกน มะคังแดงผสมกบั แกน ตะลุมพกุ สรรพคณุ ตม น้าํ ด่มื บาํ รงุ กําลัง (NE3) • เปลือก : แกโรคซาง แกไ ขอ ีสุกอใี ส (NE3) • เปลอื ก : แกฟกช้ํา แกปวดบวม (E2) • ตํารบั ยาแกตับแขง็ /ตบั ทรดุ : แกตบั แข็ง ตับทรดุ (N1-258) ซาย : ผลออน, ขวา : เปลอื กลําตน

349 มะค่าโมง สรรพคุณ ช่อื ทองถนิ่ : มะคาโมง (สระแกว , อดุ รธานี, • เปลือก : แกฟ กช้าํ แกปวดบวม (E2) พษิ ณโุ ลก) • เปลือก : แกฟกซา้ํ แกป วด แกบ วม (NE3) ชือ่ วิทยาศาสตร : Afzelia xylocarpa (Kurz) Craib • เมล็ด : บาํ รุงเสนเอ็น หรือเค้ยี วรวมกบั หมากพลู (N1) ชื่อวงศ : FABACEAE • ตํารับยาแกต ับแขง็ /ตบั ทรดุ : แกตบั แข็ง ตบั ทรุด (N1-258) ลกั ษณะเดน : ไมตน ผลดั ใบ สูงถงึ 30 ม. เปลอื กเรียบมีชอง • ตํารับยาโรคดซี าน : รักษาโรคดซี า น (NE3-044) อากาศ-แตกเปน แผน สขี าวครีม ตามสวนออน ๆ มขี นส้ันนุมสี มะคําดคี วาย ขาว ใบประกอบขนนกปลายคู มใี บยอย 6-8 ใบ เรยี งตรงขา ม รูป ชอื่ ทองถ่ิน : มะคาํ ดคี วาย มะซกั (พษิ ณุโลก) ไข- ขอบขนาน ยาว 5-9 ซม. ปลายมน เวา ตนื้ แผนใบดานลา งมี ชอ่ื วิทยาศาสตร : Sapindus rarak DC. เขยี วนวล ชอ ดอกตัง้ ขึ้น ยาวถงึ 20 ซม. กลีบเลีย้ งสเี ขยี ว 4 กลีบ ช่ือวงศ : SAPINDACEAE กลีบดอก 1 กลบี สีชมพอู มแดง ผลแบบฝกแบน รปู ขอบขนาน ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 30 ม. ใบประกอบแบบขนนก ใบยอย ยาว 15-20 ซม. หนา 4 ซม. เปลอื กหนา ฝก แกแ ตก 2 ซกี เมล็ด 4-10 คู เรยี งเกทอบตรงขา ม-สลับ รปู ไข-ใบหอกแกมโคง ยาว รปู รสี ดี าํ มีข้ัวเมล็ดสเี หลืองครีม, พบตามปา เบญจพรรณและ 5-12 ซม. โคนใบเบ้ยี วเล็กนอ ย ปลายใบเรียวแหลม แผน ใบดาน ปาดิบแลง ทกุ ภาค ยกเวนภาคใต ลางเกลยี้ ง เสน แขนงใบบาง มีแตละขาง 13-20 เสน กา นใบยอ ย ยาวไมเกิน 5 มม. บวมพอง ผลออกเปน ชอตั้งขึน้ ทรงกลม กวาง 3 ซม. โคนผลมอี ีก 2 ผลยอ ยมีขนาดเล็กมากกวาคร่ึงหนึง่ ผลสุก เน้ือใสสเี หลืองอมนํ้าตาล ตกี บั นา้ํ ใหเกิดฟองใชซ ักลา งเสือ้ ผา อาบ น้าํ สระผมแทนสบู แชมพไู ด สรรพคณุ • เนอื้ ไมและเมลด็ : แกไขฤดหู นาว (แกไ ขส มั ปรชวร) (N1)