พุทธวจน "สมถะ วิปัสสะนา"

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ สั สนา อริยมรรคมีองค์ ๘ คือข้อปฏบิ ตั ิ ๗0 ใหถ้ ึงควำมดบั แห่งสัญญำ -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๔/๑๑๕. อรยิ มรรคอนั ประกอบดว้ ยองค์ ๘ นี้น่ันเอง เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงควำมดับแห่งสัญญำ 179

180

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา ควำมหมำยของคำ� วำ่ “สังขำร” ๗1 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๔,๑๐๖/๑๑๖,๑๕๙. เจตนำ 6 หมวดน้ี สญั เจตนำในรปู ในเสยี ง ในกลนิ่ ในรส ในโผฏฐพั พะ ในธรรม นเ้ี รยี กว่ำ สังขำร เพรำะ ปรงุ แตง่ สงั ขตธรรม จงึ เรยี กวำ่ สงั ขำร 181

อุปมำแห่งสงั ขำร ปฏิบตั ิ สมถะ วิปัสสนา ๗2 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๑๗๒-๑๗๓/๒๔๕. สงั ขำรนน้ั ยอ่ ม ปรำกฏเปน็ ของวำ่ งของเปลำ่ เปน็ ของหำแกน่ สำรมไิ ด 182

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา อสั สำทะและอำทีนวะของสงั ขำร ๗3 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๓๕/๕๙. น้ีเป็นคุณของสงั ขำร นเ้ี ป็นโทษของสังขำร นี้เป็นอุบำยเคร่อื งสลดั ออกแหง่ สงั ขำร 183

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา อริยมรรคมอี งค์ ๘ คอื ข้อปฏบิ ตั ิ ๗4 ใหถ้ งึ ควำมดับแห่งสังขำร -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๔-๗๕/๑๑๖. อรยิ มรรคอนั ประกอบดว้ ยองค์ ๘ นน้ี นั่ เอง เปน็ ขอ้ ปฏบิ ตั ิ ใหถ้ งึ ควำมดับแหง่ สังขำร 184

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 185

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปสั สนา ควำมหมำยของค�ำว่ำ “วญิ ญำณ” ๗5 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๑๐๖/๑๕๙. เพรำะรู้แจ้ง จึงเรียกว่ำ วิญญำณ 186

อุปมำแหง่ วิญญำณ ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา ๗6 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๑๗๓/๒๔๖. วิญญำณน้ันย่อมปรำกฏเป็นของว่ำงของเปล่ำ เป็นของ หำแก่นสำรมิได 187

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา ปจั จัยแห่งกำรเกดิ ขน้ึ ของวิญญำณ ๗๗ -บาลี มหา. ท.ี ๑๐/๗๒-๗๕/๖๐. ไม่ไดเ้ ลย พระเจ�้ ข้�. ไม่ไดเ้ ลย พระเจ�้ ข้�. ไม่ไดเ้ ลย พระเจ�้ ข้�. 188

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา ไม่ได้เลย พระเจ�้ ข้�. 189



ท่ตี งั้ อำศัยของวญิ ญำณ ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา ๗๘ -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๖๗-๖๘/๑๐๖-๑๐๗. 1 ขอ้ นั้นไม่ได้ พระเจ�้ ข�้ . ได้ พระเจ้�ข�้ . 191

192

ทีจ่ ะมไี ด ปฏิบัติ สมถะ วิปัสสนา ข้อนี้ไม่เป็นฐำนะ 193

ปฏิบัติ สมถะ วปิ ัสสนา วญิ ญำณ ไม่ใชส่ ิ่งทท่ี อ่ งเทีย่ ว ๗9 -บาลี ม.ู ม. ๑๒/๔๗๕-๔๗๙/๔๔๒-๔๔๕. ข้�แต่พระองค์ผู้เจริญ ข้�พระองค์ย่อมรู้ทั่วถึงธรรมต�มท่ี พระผู้มีพระภ�คทรงแสดงแล้วว่� วิญญ�ณน้ีแหละ ย่อมแล่นไป ย่อม ทอ่ งเท่ยี วไป ห�ใชส่ ่งิ อ่นื ไมด่ งั น้ี จริง. ข�้ แตพ่ ระองคผ์ เู้ จรญิ สภ�วะทพี่ ดู ได้ รบั รไู้ ด้ ยอ่ มเสวยวบิ �ก ของกรรมทั้งหล�ยทัง้ ส่วนดี ทัง้ ส่วนชั่วในท่นี นั้ ๆ นั่นเปน็ วิญญ�ณ. 194

ปฏิบัติ สมถะ วปิ ัสสนา ครง้ั นนั้ พระผู้มีพระภ�คตรัสถ�มภกิ ษุทงั้ หล�ยว�่ ข้อน้จี ะมไี ด้อย่�งไร ขอ้ นีม้ ไี มไ่ ดเ้ ลย พระเจ้�ข้�. เม่ือภิกษุท้ังหล�ยทูลอย่�งนี้แล้ว ภิกษุส�ติเกวัฏฏบุตร นั่งน่ิง ก้อเขิน คอตก ก้มหน้� ซบเซ� ไม่มีปฏิภ�ณ พระผู้มีพระภ�คทอด พระเนตรเหน็ ดังนน้ั แล้ว ไดต้ รัสว่� ขอ้ นไ้ี มม่ เี ลย พระเจ�้ ข�้ เพร�ะวญิ ญ�ณอ�ศยั ปจั จยั แลว้ เกดิ ขน้ึ พระผมู้ พี ระภ�คตรสั แลว้ แกพ่ วกข�้ พระองค์ โดยอเนกปรยิ �ย ถ�้ เวน้ จ�ก ปจั จยั แลว้ คว�มเกิดแหง่ วญิ ญ�ณมิไดม้ .ี 195

196

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปัสสนา วญิ ญำณ โสตวิญญำณ จักษุ­ วญิ ญำณ กำยวญิ ญำณ ฆำนวิญญำณ ชิวหำ­ มโนวญิ ญำณ เหน็ พระเจ้�ข้�. เห็นอย�่ งน้ัน พระเจ�้ ข้�. เหน็ อย�่ งนน้ั พระเจ้�ข้�. 197

เป็นอย�่ งนน้ั พระเจ�้ ข้�. เปน็ อย�่ งนนั้ พระเจ�้ ข้�. เปน็ อย�่ งนั้น พระเจ�้ ข้�. เปน็ อย�่ งนน้ั พระเจ�้ ข�้ . เปน็ อย�่ งน้นั พระเจ�้ ข�้ . 198

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปัสสนา เปน็ อย�่ งนน้ั พระเจ้�ข้�. เปน็ อย�่ งนน้ั พระเจ้�ข้�. เปน็ อย�่ งน้ัน พระเจ้�ข้�. เป็นอย�่ งนน้ั พระเจ้�ข้�. เป็นอย�่ งนน้ั พระเจ้�ข้�. เปน็ อย�่ งนั้น พระเจ้�ข้�. 199

เป็นอย�่ งนนั้ พระเจ�้ ข�้ . ข้อนไ้ี มอ่ ย�่ งน้ัน พระเจ�้ ข�้ . เป็นอย�่ งนน้ั พระเจ�้ ข้�. (จ�กนน้ั ทรงแสดงเรอ่ื งอ�ห�ร ๔ ปฏจิ จสมปุ บ�ท และธรรมะอน่ื อกี หล�ยประก�ร ผอู้ �่ นส�ม�รถศกึ ษ�ไดจ้ �กคว�มเตม็ ของพระสตู รน)้ี . 200

วญิ ญำณ ไมเ่ ทยี่ ง ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา ๘0 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๘๕-๘๗/๑๒๔-๑๒๗. 201

(ในกรณแี หง่ โสตวญิ ญ�ณกด็ ,ี ฆ�นวญิ ญ�ณกด็ ,ี ชวิ ห�วญิ ญ�ณ กด็ ,ี ก�ยวญิ ญ�ณกด็ ี, กม็ นี ัยอย�่ งเดยี วกนั ). 202

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปัสสนา 3 บคุ คลอนั ผสั สะกระทบแลว้ ยอ่ มรสู้ กึ อนั ผสั สะกระทบแลว้ ยอ่ มคดิ อนั ผสั สะกระทบแลว้ ยอ่ มจำ� ได้ หมำยรู้ แม้ธรรมเหล่ำน้ีก็หว่ันไหวและอำพำธ ไม่เท่ียง มคี วำมแปรปรวน มคี วำมเปลย่ี นเปน็ อยำ่ งอน่ื 203

วิญญำณ เป็นสิ่งที่เกดิ ดบั ปฏิบัติ สมถะ วปิ ัสสนา ๘1 -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๑๑๖/๒๓๕. 4 4 204

ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ ัสสนา (จ�กนน้ั ทรงตรสั ถงึ ปฏจิ จสมปุ บ�ท เหตเุ กดิ ขน้ึ และเหตดุ บั ไป ของเวทน� อุปม�เปรียบเหมือนไม้สองอันสีกัน ผู้อ่�นส�ม�รถศึกษ�ได้ จ�กคว�มเตม็ ของพระสูตรน)ี้ . 205

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา อสั สำทะและอำทีนวะของวญิ ญำณ ๘2 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๘๐/๑๒๓. นเ้ี ปน็ คณุ แหง่ วญิ ญำณ นี้เป็นโทษแห่งวญิ ญำณ นเ้ี ป็นอบุ ำยเครือ่ งสลดั ออกแห่งวญิ ญำณ 206

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ สั สนา อรยิ มรรคมอี งค์ ๘ คอื ข้อปฏิบัติ ๘3 ให้ถึงควำมดบั แห่งวญิ ญำณ -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๕-๗๖/๑๑๗. อรยิ มรรคอนั ประกอบดว้ ยองค์ ๘ นนี้ น่ั เอง เปน็ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ควำม ดบั แหง่ วญิ ญำณ 207

208

ควำมลับของขันธ์ 5 ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา ๘4 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๓๗-๓๙/๖๒-๖๓. อัสสำทะของรูป อัสสำทะของเวทนำ 209

อัสสำทะของสัญญำ อัสสำทะของสังขำร อัสสำทะของวิญญำณ 210

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 211

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา สญั โญชน์และทีต่ ง้ั แห่งสญั โญชน์ ๘5 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๒๐๒/๓๐๘. รูป เป็นธรรมเป็นท่ีต้ังแห่ง สัญโญชน ควำมก�ำหนัดด้วยอ�ำนำจควำมพอใจในรูป ชือ่ วำ่ สญั โญชน์ เวทนำ เป็นธรรมเป็นท่ีตั้งแห่ง สญั โญชน ควำมกำ� หนดั ดว้ ยอำ� นำจควำมพอใจในเวทนำ ชอื่ วำ่ สญั โญชน์ สัญญำ เป็นธรรมเป็นที่ตั้งแห่ง สญั โญชน ควำมกำ� หนดั ดว้ ยอำ� นำจควำมพอใจในสญั ญำ ชื่อวำ่ สัญโญชน์ สังขำร เป็นธรรมเป็นที่ต้ังแห่ง สญั โญชน ควำมกำ� หนดั ดว้ ยอำ� นำจควำมพอใจในสงั ขำร ชื่อวำ่ สัญโญชน์ 212

ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ สั สนา วิญญำณ เป็นธรรมเป็นท่ีตั้งแห่ง สัญโญชน ควำมก�ำหนัดด้วยอ�ำนำจควำมพอใจใน วิญญำณ ชือ่ ว่ำ สัญโญชน์ ขนั ธ์เหล่ำน้เี รยี กวำ่ ธรรมเป็นทตี่ ง้ั แหง่ สญั โญชน์ ฉนั ทรำคะ นี้เรยี กวำ่ สญั โญชน (ในสตู รอน่ื ทรงแสดง สญั โญชนยิ ธรรม ดว้ ยอ�ยตนะภ�ยในหก -บ�ลี สฬ�. ส.ำ ๑๘/๑๑๐/๑๕๙. และอ�ยตนะภ�ยนอกหก -บ�ลี สฬ�. ส.ำ ๑๘/๑๓๕/๑๘๙.). 213

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา ทกุ ขเ์ กดิ เพรำะเหน็ สญั โญชนยิ ธรรม ๘6 โดยควำมเป็นอสั สำทะ (นยั ท่ี 1) -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๑๐๓-๑๐๔/๒๐๐-๒๐๑. 1 1. ธรรมอนั เปน็ ทต่ี ง้ั สญั โญชน ์ หรอื สญั โญชนยิ ธรรมนนั้  ไดแ้ ก ่ รปู , เวทนา, สญั ญา,  สงั ขาร, วญิ ญาณ (-บาล ี ขนธฺ . ส.�  1๗/๒๐๒/๓๐๘.) ; ตา, ห,ู  จมกู , ลนิ้ , กาย, ใจ  (-บาลี  สฬา.  ส�.  1๘/11๐/1๕๙.) ;  รูป,  เสียง,  กลิ่น,  รส,  โผฏฐัพพะ,  ธรรม  (-บาล ี สฬา. ส.�  1๘/1๓๕/1๘๙.).  -ผรู้ วบรวม 214

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา (ในสูตรหนึ่ง มขี ้อคว�มเหมอื นสูตรข้�งบนน้ี ผิดกันแตว่ ่�ทรง เริ่มต้นสูตรด้วยคำ�อุปม�ก่อน แล้วจึงกล่�วถึงข้อธรรมซ่ึงเป็นตัวอุปไมย -บ�ลี นทิ �น. ส.ำ ๑๖/๑๐๔/๒๐๔.). (ในสูตรหนึ่ง แสดงข้อธรรมอย่�งเดียวกันกับสูตรข้�งบนน้ี ต่�งกันแต่อุปม� โดยทรงอุปม�ด้วยต้นไม้ยังอ่อนอยู่ มีผู้คอยพรวนดิน รดน้�ำ ใสป่ ยุ๋ จงึ เจริญเติบโต -บ�ลี นทิ �น. สำ. ๑๖/๑๐๗/๒๑๒.). 215



ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ สั สนา ทกุ ขด์ บั เพรำะเหน็ สญั โญชนยิ ธรรม ๘๗ โดยควำมเปน็ อำทนี วะ (นยั ท่ี 1) -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๑๐๔/๒๐๒-๒๐๓. 217

(ในสูตรหนงึ่ มีขอ้ คว�มเหมอื นสตู รข้�งบนนี้ ผิดกนั แต่ว่�ทรง เร่ิมต้นสูตรด้วยคำ�อุปม�ก่อน แล้วจึงกล่�วถึงข้อธรรมซ่ึงเป็นตัวอุปไมย -บ�ลี นิท�น. สำ. ๑๖/๑๐๔/๒๐๕.). (ในสูตรหน่งึ แสดงข้อธรรมอย่�งเดียวกันกับสูตรข้�งบนนี้ ต�่ งกนั แตอ่ ปุ ม� โดยทรงอปุ ม�ดว้ ยตน้ ไมย้ งั ออ่ นอยู่ มผี ตู้ ดั ทโ่ี คน ขดุ เอ� ร�กออก ตดั เปน็ ทอ่ นนอ้ ยทอ่ นใหญ่ ผ�่ ใหเ้ ปน็ ชน้ิ ๆ ต�กลม ต�กแดด เอ� ไฟเผ�จนเป็นเขม่� แล้วนำ�ไปโปรยลงในลม หรือลอยในแม่นำ้� -บ�ลี นทิ �น. ส.ำ ๑๖/๑๐๗/๒๑๔.). 218

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ สั สนา ทกุ ขเ์ กดิ เพรำะเหน็ สญั โญชนยิ ธรรม ๘๘ โดยควำมเปน็ อสั สำทะ (นยั ที่ 2) -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๑๐๘/๒๑๖-๒๑๗. 219

(ในสตู รหนงึ่ มขี อ้ คว�มคล�้ ยสตู รข�้ งบนน้ี ผดิ กนั แตท่ ท่ี รงตรสั ว�่ วญิ ญ�รกห็ ยงั่ ลง แทนจะเปน็ น�มรปู กห็ ยงั่ ลง แลว้ ไลเ่ รยี งขอ้ ธรรมไป ต�มแนวของปฏจิ จสมปุ บ�ท -บ�ลี นทิ �น. ส.ำ ๑๖/๑๐๙/๒๒๐. ผศู้ กึ ษ� พงึ เทยี บเคียงไดเ้ อง ). 220

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ สั สนา ทกุ ขด์ บั เพรำะเหน็ สญั โญชนยิ ธรรม ๘9 โดยควำมเปน็ อำทนี วะ (นัยท่ี 2) -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๑๐๙/๒๑๘-๒๑๙. 221

(ในสตู รหนง่ึ มขี อ้ คว�มคล�้ ยสตู รข�้ งบนน้ี ผดิ กนั แตท่ ท่ี รงตรสั ว่� วิญญ�ณก็ไม่หย่ังลง แทนจะเป็นน�มรูปก็ไม่หยั่งลง แล้วไล่เรียงข้อ ธรรมไปต�มแนวของปฏจิ จสมปุ บ�ท -บ�ลี นทิ �น. ส.ำ ๑๖/๑๑๐/๒๒๒. ผู้ศกึ ษ�พึงเทียบเคยี งได้เอง). 222

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา อปุ ำทำนและที่ต้งั แหง่ อปุ ำทำน 90 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๒๐๒-๒๐๓/๓๐๙. รปู เปน็ ธรรมเปน็ ทตี่ งั้ แหง่ อปุ ำทำน ควำมกำ� หนดั ดว้ ยอำ� นำจควำมพอใจในรปู ชอ่ื วำ่ อปุ ำทำน เวทนำ เป็นธรรมเป็นท่ีต้ังแห่ง อปุ ำทำน ควำมกำ� หนดั ดว้ ยอำ� นำจควำมพอใจในเวทนำ ชื่อวำ่ อุปำทำน สัญญำ เป็นธรรมเป็นที่ต้ังแห่ง อปุ ำทำน ควำมกำ� หนดั ดว้ ยอำ� นำจควำมพอใจในสญั ญำ ช่ือวำ่ อปุ ำทำน สังขำร เป็นธรรมเป็นที่ตั้งแห่ง อปุ ำทำน ควำมกำ� หนดั ดว้ ยอำ� นำจควำมพอใจในสงั ขำร ชื่อวำ่ อุปำทำน 223

วิญญำณ เป็นธรรมเป็นท่ีต้ัง แห่งอุปำทำน ควำมก�ำหนัดด้วยอ�ำนำจควำมพอใจใน วิญญำณ ชอื่ ว่ำ อุปำทำน (ในสตู รอน่ื ทรงแสดง อปุ �ท�นยิ ธรรม ดว้ ยอ�ยตนะภ�ยในหก -บ�ลี สฬ�. ส.ำ ๑๘/๑๑๐/๑๖๐. และอ�ยตนะภ�ยนอกหก -บ�ลี สฬ�. ส.ำ ๑๘/๑๓๖/๑๙๐). 224

อุปำทำนกับอุปำทำนขนั ธ์ ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา มิใชอ่ ันเดียวกนั 91 -บาลี อปุ ร.ิ ม. ๑๔/๑๐๑-๑๐๒/๑๒๑. ข้�แต่พระองค์ผู้เจริญ อุป�ท�นกับอุป�ท�นขันธ์ ๕ นั้น อย�่ งเดยี วกนั หรือ หรอื ว่�อุป�ท�นเป็นอนื่ ไปจ�กอปุ �ท�นขนั ธ์ ๕. อุปำทำนกับอุปำทำนขันธ์ 5 น้ัน ไม่ใช่ อย่ำงเดียวกัน 5 5 5 225

รำกเง่ำแห่งอปุ ำทำนขันธ์ ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปสั สนา 92 -บาลี อปุ ร.ิ ม. ๑๔/๑๐๑/๑๒๑. ข้�แต่พระองค์ผู้เจริญ อุป�ท�นขันธ์ คือ รูปูป�ท�นขันธ์ เวทนูป�ท�นขันธ์ สัญญูป�ท�นขันธ์ สังข�รูป�ท�นขันธ์ วิญญ�ณู- ป�ท�นขนั ธ์ มี ๕ ประก�รเท�่ นหี้ รือหนอแล. ข�้ แตพ่ ระองคผ์ เู้ จรญิ กอ็ ปุ �ท�นขนั ธ์ ๕ เหล�่ น้ี มอี ะไรเปน็ มลู . 226

ปฏิบัติ สมถะ วิปัสสนา ขันธ์ 5 และอปุ ำทำนขันธ์ 5 93 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๕๘-๖๐/๙๕-๙๖. น้ีเรยี กว่ำ รูปขันธ นเ้ี รียกว่ำ เวทนำขันธ นเ้ี รยี กว่ำ สญั ญำขันธ 227

น้ีเรียกว่ำ สงั ขำรขันธ นเี้ รยี กว่ำ วญิ ญำณขันธ เหล่ำนเ้ี รียกว่ำ ขนั ธ์ 5 นเ้ี รยี กวำ่ อปุ ำทำนขนั ธค์ ือรปู คอื เวทนำ นเ้ี รยี กวำ่ อปุ ำทำนขนั ธ์ 228