พุทธวจน "สมถะ วิปัสสะนา"

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปสั สนา ไปเพราะกระหายบา้ ง แตกสลายไปเพราะสมั ผสั แหง่ เหลอื บ ยงุ ลม แดด และสตั วเ์ ลอ้ื ยคลานบา้ ง พราะ สง่ิ นนั้ รสู้ กึ ดงั นน้ั จงึ เรยี กวา่ เวทนา รสู้ กึ ไดซ้ ง่ึ สขุ บา้ ง รสู้ กึ ไดซ้ ง่ึ ทกุ ขบ์ า้ ง รสู้ กึ ไดซ้ งึ่ อทกุ ขมสขุ บา้ ง จำาได้หมายรู้ จึงเรียกว่าสัญญา เพราะ ปรงุ แตง่ สงั ขตธรรม จงึ เรยี กวา่ สงั ขาร เพราะ 429

เพราะรแู้ จง้ จงึ เรยี กวา่ วญิ ญาณ เธอพจิ ารณาเหน็ ดงั นแี้ ลว้ ยอ่ มไมม่ คี วามอาลยั ใน รูปอันเป็นอดีต ย่อมไม่ช่ืนชมรูปในอนาคต ย่อมเป็นผู้ ปฏิบัตเิ พ่ือเบื่อหน่าย เพื่อคลายกำาหนดั เพ่ือความดบั ไม่ เหลือแหง่ รปู ในปัจจบุ ัน (ในกรณีแห่งเวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ทรงตรัสไว้ อย่างเดยี วกัน แล้วตรสั ต่อไปวา่ ) ไมเ่ ท่ียง พระเจ้าขา้ . 430

ปฏิบัติ สมถะ วปิ ัสสนา เปน็ ทุกข์ พระเจา้ ขา้ . ไมค่ วรเห็นอย่างนน้ั พระเจา้ ขา้ . (ในกรณีแห่งเวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ มีการถามตอบ แบบเดยี วกัน แล้วตรสั ต่อไปวา่ ) (ในกรณแี ห่งเวทนา สญั ญา สงั ขาร วิญญาณ ทรงตรัสไวอ้ ย่าง เดยี วกันแลว้ ตรัสต่อไปว่า) 431

432

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 433

434

ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ ัสสนา การดับเหตุแหง่ สุขและทกุ ขภ์ ายใน 169 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๒๒๑/๓๔๖. ไมเ่ ท่ียง พระเจ้าขา้ . เป็นทกุ ข์ พระเจา้ ขา้ . ไม่ใช่เชน่ นั้น พระเจ้าขา้ . (ในกรณีแห่งเวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ก็มีการตรัส ตรสั ถามและภกิ ษทุ ง้ั หลายทลู ตอบ อยา่ งเดยี วกนั ทกุ ตวั อกั ษร กบั ในกรณี แหง่ รปู ตา่ งกันแตเ่ พียงช่ือแห่งขันธ์ แต่ละขนั ธ์ เทา่ นั้น). 435

436

ความดับทกุ ขม์ ี ปฏิบัติ สมถะ วปิ ัสสนา เพราะความดบั แห่งนนั ทิ 1๗0 -บาลี อปุ ร.ิ ม. ๑๔/๔๘๒/๗๕๖-๓๔๗. 437

สิ้นนันทิ สิน้ ราคะ ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ ัสสนา จิตหลุดพ้น (นยั ที่ 1) 1๗1 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๑๗๙/๒๔๕-๒๔๖. ( เพราะสน้ิ ความเพลดิ เพลินและราคะ เราจงึ เรียก วา่ จติ หลดุ พน้ ดแี ลว้ (ในกรณแี หง่ อายตนะภายในทเ่ี หลอื อกี ๕ คอื โสตะ ฆานะ ชวิ หา กายะ มนะ และในกรณีแห่งอายตนะภายนอก ๖ คือ เสียง กล่ิน รส โผฏฐพั พะ ธรรม กต็ รสั อยา่ งเดยี วกนั กบั ในกรณแี หง่ จกั ษทุ กุ ประการ). 438

สน้ิ นันทิ ส้นิ ราคะ ปฏิบัติ สมถะ วปิ ัสสนา จิตหลุดพน้ (นัยท่ี 2) 1๗2 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๑๗๙-๑๘๐/๒๔๗-๒๔๘. (ในกรณแี หง่ อายตนะภายในทเ่ี หลอื อกี ๕ คอื โสตะ ฆานะ ชวิ หา กายะ มนะ และในกรณีแห่งอายตนะภายนอก ๖ คือ เสียง กล่ิน รส โผฏฐพั พะ ธรรม กต็ รสั อยา่ งเดยี วกนั กบั ในกรณแี หง่ จกั ษทุ กุ ประการ). 439

ปฏิบัติ สมถะ วปิ ัสสนา เห็นตามความเป็นจริง จงึ หลดุ พน้ 1๗3 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๒๗-๒๘/๓๙-๔๑. 440

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 441

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา การเหน็ ชนดิ ท่ลี ะมจิ ฉาทิฏฐิได้ 1๗๔ -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๑๘๕/๒๕๔. ขา้ แตพ่ ระองคผ์ เู้ จรญิ บคุ คลรอู้ ยอู่ ยา่ งไร เหน็ อยอู่ ยา่ งไร จงึ จะ ละมิจฉาทฏิ ฐไิ ด้. 442

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 443

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปสั สนา การเห็นชนดิ ที่ละสกั กายทิฏฐิได้ 1๗5 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๑๘๕/๒๕๕. ขา้ แตพ่ ระองคผ์ เู้ จรญิ บคุ คลรอู้ ยอู่ ยา่ งไร เหน็ อยอู่ ยา่ งไร จงึ จะ ละสกั กายทิฏฐไิ ด.้ (ในกรณแี หง่ อายตนกิ ธรรมอกี ๕ หมวดถดั ไป คอื หมวดโสตะ ฆานะ ชิวหา กายะ และมนะ ก็มีข้อความอย่างเดียวกันกับข้างบนนี้ ต่างแตช่ ่อื ธรรมทตี่ อ้ งเปล่ียนไปตามหมวดน้นั ๆ เท่านัน้ ). 444

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา การเห็นชนิดละอัตตานุทฏิ ฐไิ ด้ 1๗6 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๑๘๖/๒๕๖. ขา้ แตพ่ ระองคผ์ เู้ จรญิ บคุ คลรอู้ ยอู่ ยา่ งไร เหน็ อยอู่ ยา่ งไร จงึ จะ ละอัตตานุทิฏฐไิ ด้. (ในกรณแี หง่ อายตนกิ ธรรมอกี ๕ หมวดถดั ไป คอื หมวดโสตะ ฆานะ ชวิ หา กายะ และมนะ กม็ ขี อ้ ความอยา่ งเดยี วกนั กบั ขา้ งบนน้ี ตา่ งแต่ ชอ่ื ธรรมทต่ี อ้ งเปลย่ี นไปตามหมวดนน้ั ๆ เทา่ นน้ั ). 445

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา การเหน็ เพ่ือความหลุดพน้ (นยั ท่ี 1) 1๗๗ -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๘๒-๘๕/๑๒๗-๑๓๐. รปู เปน็ อนตั ตา เวทนาเป็นอนัตตา สัญญาเป็นอนัตตา 446

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปัสสนา สังขารเป็นอนัตตา วญิ ญาณเปน็ อนตั ตา 447

ไมเ่ ทย่ี ง พระเจา้ ขา้ . เปน็ ทกุ ข์ พระเจา้ ขา้ . ไมค่ วรเหน็ อยา่ งนั้น พระเจา้ ขา้ . ไม่เที่ยง พระเจา้ ข้า. เป็นทุกข์ พระเจ้าขา้ . ไม่ควรเห็นอยา่ งนน้ั พระเจา้ ขา้ . 448

449

450

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา การเห็นเพื่อความหลดุ พน้ (นัยที่ 2) 1๗8 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๑-๒/๑-๓. 451

(ในสูตรอื่นทรงแสดงโดย อายตนะภายในหก อายตนะ ภายนอกหก ซึ่งมีหลักวิธีพิจารณาอย่างเดียวกับนัยแห่งสูตรดังกล่าวน้.ี -บาลี สฬา. ส.ำ ๑๘/๑-๓/๑-๖). 452

ลกั ษณะของผูป้ ฏบิ ัติธรรม ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ สั สนา สมควรแก่ธรรม 1๗9 -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๒๒/๔๖. แห่งชรามรณะ ปฏิบัตธิ รรมสมควรแกธ่ รรม แห่งชาต แห่งภพ แห่งอุปาทาน แห่งตัณหา แห่งเวทนา 453

ทงั้ หลาย แห่งผัสสะ แห่งสฬายตนะ 454 แห่งนามรูป แห่งวิญญาณ แห่งสังขาร แห่งอวิชชา

ปฏิบัติ สมถะ วปิ สั สนา ธรรมท่ีสมควรแก่ผปู้ ฏบิ ตั ิธรรม 180 สมควรแกธ่ รรม (นยั ท่ี 1) -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๕๐/๘๓. พงึ เปน็ ผมู้ ากไปดว้ ยความเบอ่ื หนา่ ยในรปู เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ รปู เวทนา สัญญา สงั ขาร วญิ ญาณ ยอ่ มกาำ หนดรู้ ยอ่ มหลดุ พน้ จากรปู เวทนา สัญญา สังขาร วญิ ญาณ ชาติ ชรา มรณะ โสกะ ปรเิ ทวะ ทกุ ข์ โทมนสั อปุ ายาส เรากลา่ ววา่ ยอ่ มหลดุ พน้ จากทกุ ข์ 455

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา ธรรมท่สี มควรแกผ่ ู้ปฏบิ ตั ธิ รรม 181 สมควรแก่ธรรม (นัยที่ 2) -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๕๑/๘๔. พงึ เป็นผพู้ ิจารณาเห็นความ ไมเ่ ทย่ี งในรปู ในเวทนา ในสญั ญา ในสงั ขาร ในวญิ ญาณอย สญั ญา สังขาร วิญญาณ ยอ่ มกาำ หนดรรู้ ปู เวทนา ยอ่ มหลดุ พน้ จากรปู เวทนา สัญญา สังขาร วญิ ญาณ ชาติ ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทกุ ขะโทมนสั อปุ ายาสะ เรากลา่ ววา่ ยอ่ มหลดุ พน้ จากทกุ ข (ในสูตรอื่น ทรงตรัสว่า การพิจารณาเห็นความเป็นทุกข์, พจิ ารณาเหน็ ความเปน็ อนตั ตาในขนั ธท์ ง้ั ๕ กจ็ ดั เปน็ ธรรมทเี่ หมาะสมกบั ผปู้ ฏบิ ตั ธิ รรมสมควรแกธ่ รรม -บาลี ขนธฺ . ส.ำ ๑๗/๕๑-๕๒/๘๕-๘๖.) 456

ธรรมอนั สมควรแก่ ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา กุลบุตรผบู้ วชดว้ ยศรัทธา 182 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๒๑๙/๓๔๒. (ในสูตรอ่ืน ทรงตรัสว่า การเป็นผู้อยู่มากด้วยพิจารณาเห็น ความไม่เท่ียง, เห็นความเป็นทุกข์, เห็นความเป็นอนัตตาในขันธ์ท้ัง ๕ ก็จัดเป็นธรรมอันสมควรแก่กุลบุตรผู้บวชด้วยศรัทธา -บาลี ขนฺธ. สำ. ๑๗/๒๑๙-๒๒๐/๓๔๓-๓๔๕.) 457



การแกป้ ญั หา และข้อควรระวัง ขณะปฏิบตั ิ

เข้าใจนิวรณ์ 5 ปฏิบัติ สมถะ วปิ สั สนา 183 -บาลี ปญจฺ ก. อ.ํ ๒๒/๗๒/๕๑. นิวรณ์เครื่องกางก้ัน 5 ประการน้ี ครอบงำาจิตแล้ว ทำาปัญญาให้ถอยกำาลัง กามฉนั ทะ พยาบาท ถีนมทิ ธะ 4 อทุ ธัจจกกุ กุจะ วิจกิ ิจฉา ไม่ละนิวรณ์เคร่ืองกางกั้น 5 ประการน้ี อนั ครอบงาำ จติ ทาำ ปญั ญาใหถ้ อยกาำ ลงั แลว้ จักรู้จักประโยชน์ของตน ประโยชน์ของผู้อื่น ประโยชน์ ทั้งสองฝ่าย หรือจักทำาให้แจ้งซึ่งญาณทัสสนะอันวิเศษ ทสี่ ามารถกระทาำ ความเปน็ อรยิ ะ ยงิ่ กวา่ ธรรมของมนษุ ย์ ด้วยปัญญาทไี่ มม่ ีกำาลัง ข้อน้ีมิใชฐ่ านะที่จะมไี ด 460

ปฏิบัติ สมถะ วปิ ัสสนา (ตอ่ ไปน้ี ไดต้ รสั โดยนยั ตรงขา้ ม คอื ภกิ ษลุ ะนวิ รณแ์ ลว้ ทาำ ญาณ วิเศษให้แจ้งได้ด้วยปัญญา อันมีกาำ ลัง เหมือนแม่นำ้าที่เขาอุดรูรั่วท้ังสอง ฝั่งเสียแล้ว มีกระแสเช่ยี วแรงมากฉะนั้น). 461

อาหารของนวิ รณ์ 5 ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ สั สนา 18๔ -บาลี มหาวาร. ส.ํ ๑๙/๙๔-๙๕,๑๔๖-๑๔๗/๓๕๗-๓๖๓,๕๓๕-๕๓๙. ศภุ นมิ ติ อโยนิโสมนสิการ ้กามฉันท ปฏฆิ นมิ ติ นี้เป็นอาหาร ให้พยาบาท 462

ปฏิบตั ิ สมถะ วิปัสสนา ความไมย่ นิ ดี ความเกยี จครา้ น ความบดิ ขเ้ี กยี จ ความเมาอาหาร ความทใ่ี จหดห นี้เป็นอาหารให้ถีนมิทธะ ความไม่สงบใจ นี้เป็นอาหารให้ อทุ ธจั จกกุ กจุ จะ ธรรมท้ังหลายอันเป็นท่ีตั้งแห่งวิจิกิจฉา นเ้ี ปน็ อาหารใหว้ จิ กิ จิ ฉา 463

อศภุ นมิ ติ น้ีไม่เป็นอาหารให้กามฉันทะ เจโตวมิ ตุ ต น้ีไม่เป็นอาหารให้พยาบาท ความริเร่ิม ความพยายาม ความบากบ่ัน นี้ไม่เป็นอาหารให้ถีนมิทธะ 464

ปฏิบัติ สมถะ วิปัสสนา ความสงบแหง่ ใจ นี้ไม่เป็น อาหารใหอ้ ทุ ธจั จกกุ กจุ จะ ธรรมทงั้ หลายทเ่ี ปน็ กศุ ลและอกศุ ลทมี่ โี ทษ และไม่มีโทษ ที่เลวและประณีต ท่ีเป็นส่วนข้างดำาและ ขา้ งขาว น้ีไม่เป็นอาหารให้วิจิกิจฉา 465

อาหารของอวชิ ชา ปฏิบัติ สมถะ วิปัสสนา 185 -บาลี ทสก. อ.ํ ๒๔/๑๒๐/๖๑. ปรากฏเพราะมขี ้อน้ีเปน็ ปจั จยั . อวิชชาย่อม นวิ รณ์ 5 ทจุ รติ 3 ไม่สาำ รวมอินทรยี การ ความไมม่ สี ตสิ มั ปชญั ญะ. 466

แยบคาย. ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา การกระทำาไว้ในใจโดยไม่ ความไมม่ ศี รัทธา การไมฟ่ งั สัทธรรม. การไมค่ บสปั บุรุษ 467

อวิชชานี้มอี าหารอยา่ งน้ี และบรบิ ูรณอ์ ย่างน้ี 468

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 469



อาหารของวชิ ชาและวมิ ุตติ ปฏิบัติ สมถะ วปิ สั สนา 186 -บาลี ทสก. อ.ํ ๒๔/๑๒๒/๖๑. วมิ ุตต อาหารของวิชชาและ สติปัฏฐาน ๔. โพชฌงค์ ๗. สุจริต 3. 7 7 4 4 สำารวมอินทรีย.์ การ สติสมั ปชัญญะ. การทาำ ไวใ้ นใจโดยแยบคาย. 471

ศรทั ธา. สัทธรรม. การฟงั การคบสปั บรุ ุษ การคบสัปบุรุษที่ บริบูรณ์ ยอ่ มยงั การฟงั สัทธรรมให้บรบิ ูรณ์ การฟงั สทั ธรรมทบ่ี รบิ รู ณ์ ยอ่ มยงั ศรทั ธาใหบ้ รบิ รู ณ์ ศรทั ธาทบ่ี รบิ รู ณ์ ยอ่ มยงั การทาำ ไวใ้ นใจโดยแยบคาย ให้บริบูรณ์ การทำาไว้ในใจโดยแยบคายท่ีบริบูรณ์ ย่อมยัง สติสัมปชญั ญะให้บรบิ ูรณ์ สตสิ มั ปชญั ญะทบ่ี รบิ รู ณ์ ยอ่ มยงั การสาำ รวมอนิ ทรยี ์ ให้บริบูรณ์ 472

ปฏิบัติ สมถะ วิปัสสนา การสำารวมอนิ ทรียท์ ี่บริบรู ณ์ ยอ่ มยงั สจุ รติ 3 ให้ บริบรู ณ์ สจุ รติ 3 ทบ่ี รบิ รู ณ์ ยอ่ มยงั สตปิ ฏั ฐาน ๔ ใหบ้ รบิ รู ณ์ สติปัฏฐาน ๔ ท่บี รบิ ูรณ์ ย่อมยงั โพชฌงค์ ๗ ให้ บริบรู ณ์ โพชฌงค์ ๗ ที่บริบูรณ์ย่อมยังวิชชาและวิมุตติ ให้บริบูรณ์ วิชชาและวิมุตติน้ีมีอาหารอย่างน้ี และบริบูรณ์ อยา่ งน้ี. 473

44 77 474

อาหารของภวตัณหา ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 18๗ -บาลี ทสก. อ.ํ ๒๔/๑๒๔/๖๒. ภวตณั หาย่อมปรากฏ เพราะมีขอ้ นี้เปน็ ปจั จัย ควรกลา่ วว่า อวิชชา. อาหารของภวตัณหา นวิ รณ์ 5. 5 5 ทจุ รติ 3. ไมส่ ำารวมอินทรยี .์ การ ความไมม่ สี ติสมั ปชญั ญะ. 475

แยบคาย. การทำาไว้ในใจโดยไม่ ความไมม่ ีศรทั ธา. การไม่ฟังสทั ธรรม. การไมค่ บสตั บรุ ษุ 476

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 477

478