tripitaka_62

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๔ ภาค ๑ - หนา ท่ี 365 พระองคจ ากบวงน้ัน และอนญุ าตใหขา พระองคก ลับ ไดต ามสบาย สมุ ขุ หงสป รารถนาทรัพยเ พ่อื นายพรานน้ี จงึ คดิ ชวนกันมาในสํานกั ของพระองค เพอ่ื ประโยชน แกนายพรานน.ี้ พระราชาจึงตรสั วา กก็ ารท่ีทา นท้งั สองมาในทนี่ ี้ เปนการมาดีแลว และเรากม็ ีความปราโมทย เพราะไดเ หน็ ทานท้งั สอง แมน ายพรานน้ีก็จะไดทรัพยอนั มากมายตามท่เี ขา ปรารถนา. บรรดาบทเหลาน้นั บทวา มหาสตฺตุหตถฺ ตถฺ ต คโต ไดแ กไปแลว ในเงอ้ื มมอื ของศตั รผู ูใหญ. บทวา อาปติตฺวาน ไดแ ก รบี วิ่งตรงเขา ไป. บทวา ปาติก ไดแ ก ตามธรรมดา. อกี อยา งหนงึ่ บาลีก็เปนอยา งน้ีเหมือนกัน. มีคํากลาวอธิบายวา บุคคลผหู ยาบชาเหลาน้ี ยอมมีปกตเิ ปนอยา งน้ีเหมอื นกันหมด เขาทุบตีนกทั้งหลายดวยทอนไม เขาทาํ ใหตายแลวก็ไดคาจา ง. บทวา กิฺจิรสมฺ าสุ ไดแก มิไดล ว งเกินอะไร ๆ ในขา พระองคท้ังสอง. บทวา สตฺตวู ไดแ ก ประหนึง่ วา ศตั ร.ู บทวา ปจฺจกมฺปตถฺความวา ขาแตม หาราชเจา นายพรานนเ้ี หน็ ขาพระองคแลว ยอ งเขา ไปหนอ ยหนึ่งดวยสาํ คญั วา ติดบว ง. บทวา ปพุ เฺ พว ไดแ ก นายพรานนแ้ี ลไดปราศรัยกะขาพระองคก อ น. บทวา ตทา ไดแ ก ในกาลนัน้ . บทวาเอตทตถฺ าย ไดแก คดิ กนั แลว เพอ่ื ประโยชนแกบุตรนายพรานนี.้ บทวาธนมจิ ฉฺ ตา ความวา สุมุขหงสนั้นปรารถนาอยูซึง่ ทรัพยเพื่อนายพรานนี้

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๑ - หนา ท่ี 366จึงคิดชักชวนกนั มายงั สํานักของพระองค. บทวา สฺวาคตเฺ จวทิ  ความวาทา นผูเ จรญิ ทั้งสองอยาคิดไปเลย การมาในทน่ี ี้ของทานผเู จริญท้งั สองนี้ เปนการมาดีแลว. บทวา ลภต แปลวา จงได. กพ็ ระราชาครน้ั ตรัสอยางนี้แลว ก็ทรงมองดูอํามาตยคนใดคนหนึ่งเมอื่ อาํ มาตยนั้นทูลวา พระองคจะตอ งพระประสงคอะไร พระเจา ขา จึงตรสั วาเจาจงพานายพรานน้ไี ปใหชางกัลบกตัดผม โกนหนวด ใหอาบนาํ้ ลบู ไลด ว ยของหอมแลว ประดบั ดวยเคร่อื งอลังการท้ังปวง เม่ืออาํ มาตยนาํ นายพรานมาจดั ทําตามรับสง่ั แลว พากลบั มาเฝาแลว จงึ ทรงยกบานสว ย ซึ่งเก็บสว ยไดแสนกหาปณะในปห น่งึ ประทานแกเ ขาแลว ไดป ระทานหญิง ๒ คน เรือนหลังใหญ รถอนั ประเสริฐและเงนิ ทองอยา งอน่ื อีกเปน อนั มาก. พระศาสดา เมอ่ื จะทรงประกาศเนอื้ ความนน้ั จึงตรสั วา พระราชาผูเปน จอมมนุษย ทรงยังนายพรานให เอบิ อ่ิมดว ยโภคสมบัติทั้งหลาย พญาหงสไ ดกลา ว วาจาอันร่ืนหอู นโุ นทนา. ลาํ ดับนั้น พระมหาสัตวจ งึ แสดงธรรมแกพระราชา ทาวเธอทรงสดับธรรมกถาของพระมหาสตั วนั้นแลว ก็ทรงดีพระทัย ทรงพระดาํ ริวา เราจกักระทําสกั การะแกพญาหงสผูแ สดงธรรม จงึ ทรงประทานเศวตฉัตรแกพญาหงสนน้ั เม่อื จะใหพญาหงสรบั ราชสมบตั ิ จงึ ตรสั วา ไดยินวา อาํ นาจของเราผทู รงธรรม ยอ มเปน ไปในท่ีเทาใด ที่เทานนั้ มีประมาณนอย ความเปน ใหญใ นทีท่ ัง้ ปวงจงมแี กทา น ขอทา นจงปกครองตาม

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๑ - หนาที่ 367 ปรารถนาเถดิ ทานวัตถกุ ็ดี เคร่อื งอปุ โภคกด็ ี และส่ิง. อ่ืนใดทเ่ี ขาไปสาํ เร็จประโยชน เราขอยกสิง่ นน้ั ๆ ซง่ึ ลว นเปนของปลื้มใจใหแ กท า น และขอสละความเปน ใหญใหแ กท าน. บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา วโส วตฺตติ ความวา อํานาจของเราเปน ไปในสถานท่เี ทาใด. บทวา กิ จฺ ิ น คือ สถานท่นี ั้นมีประมาณเลก็ นอ ยยิ่งนกั . บทวา สพพฺ ตฺถิสสฺ ริย ความวา สมบัตทิ งั้ หมดและความเปนใหญนนั้ แล จงมีแกท า นเถิด. บทวา ยฺจฺ มปุ กปฺปติ ความวา ส่งิ ของเครือ่ งบาํ เพญ็ ทานเพราะความเปน ผใู ครใ นบุญก็ดี การยกเศวตฉัตรข้ึนเสวยราชสมบตั ิก็ดี หรือของสิง่ อน่ื ใด ยอมเปนท่ีชอบใจแกทา น ขอเชิญทานจงกระทําสง่ิ นน้ั เถดิ . บทวา เอต ททามิ โว วิตฺต ความวา เราสละความเปน ใหญอ นั เปนของของเราพรอมดว ยเศวตฉตั รใหแกทาน ลําดับน้ัน พระมหาสตั วไ ดม อบเศวตฉัตรท่ีพระราชาประทานใหแ กตนถวายกลับคืนพระองคอกี ทีเดยี ว พระราชาทรงพระดํารวิ า เราไดฟงธรรมกถาของพญาหงสก อ นแลว ก็แตว า บตุ รของนายพรานสรรเสริญยกยองสุมุขหงสนี้เปน นกั หนาวา มีถอยคาํ ไพเราะยิ่งนัก เราจกั ฟง ธรรมกถาของสมุ ุขหงสน ้ีบาง ทาวเธอเมอื่ จะทรงสนทนากบั สมุ ขุ หงสน นั้ จึงตรสั คาถาอันเปน ลําดับตอ ไปวา ก็ถา วา สมุ ขุ หงสบณั ฑิตนส้ี มบรู ณดวยปญญา พึงเจรจาแกเราตามปรารถนา ขอ นน้ั พึงเปน ทรี่ กั อยางยิ่งของเรา.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๑ - หนาท่ี 368 บรรดาบทเหลานน้ั บทวา ยถา แปลวา ถาวา . มคี าํ ท่ีทา นกลาวอธิบายไวว า ถา วาสมุ ขุ หงสน น้ั เปน บัณฑิต ถงึ พรอ มแลวดว ยความรอบรูก็พึงเจรจาแกเ ราตามความปรารถนา คือตามความพอใจของตน ขอ นนั้ จะพึงเปนทีร่ กั อยา งยิ่งของเรา. ลาํ ดับนัน้ สมุ ุขหงสจ งึ ทูลวา ขา แตมหาราช ไดยินวา ขา พระองคหาอาจจะ พูดสอดข้นึ ในระหวาง เหมอื นพญานาคเลอื้ ยเขา ไป ภายในศิลา ฉะนนั้ ไม ขอนั้นไมเปน วนิ ยั ของขา- พระองค พญาหงสประเสรฐิ กวา ขา พระองค และ พระองคก ส็ งู สดุ กวาสัตวท ้งั หลาย เปน พระเจา แผน ดนิ จอมมนษุ ย ท้งั สองพระองคค วรแกการบูชา ดว ยเหตุ มากมาย ขา แตพ ระองคผเู ปนจอมมนุษย เม่อื พระองค ท้งั สองกําลังตรัสกันอยู เมอ่ื การวนิ ิจฉัยกาํ ลงั เปนไปอยู ขา พระองคผ เู ปนสาวก ไมพ ึงพดู สอดข้นึ ในระหวา ง. บรรดาบทเหลานน้ั บทวา นาคราชาริวนฺตร ไดแ ก ประหนง่ึพญานาคทจี่ ะเล้อื ยเขา ไปในระหวา งแหงศลิ า ฉะน้ัน. บทวา ปฏิวตถฺ ุความวา ขาพระองคไ มอ าจทจ่ี ะพดู สอดขนึ้ ในระหวางพระองคทง้ั สองได. บทวาน เม โส ความวา ถา ขาพระองคพ ึงกลาวสอดข้นึ ไซร การกระทําเชน น้นัมใิ ชวนิ ยั ของขา พระองคเลย. บทวา อมหฺ ากฺเจว ไดแก พญาหงสประเสรฐิ กวาขา พระองค และหงสอ กี เกา หม่นื หกพนั . บทวา อุตตฺ มสตฺตโวคือเปน สตั วทสี่ ูงสดุ . บทวา ปูชา ความวา พระองคท งั้ สองเปน ผคู วรแกก ารบูชาและควรแกก ารสรรเสริญของขาพระองคด วยเหตุมากมาย. บทวา เปสเฺ สนคือเปน เสวกผกู ารทําการขวนขวาย.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๑ - หนาที่ 369 พระราชาทรงสดบั คาํ ของสุมุขหงสน นั้ กท็ รงเบิกบานพระทัยแลวตรสั วา บตุ รนายพรานกลาวสรรเสรญิ ทานวา บคุ คลอน่ื ทีจ่ ะแสดงธรรมไพเราะเชนกบั ทา นไมพ งึ มี และไดตรสั ตอ ไปวา ไดย ินวา นายพรานกลาวโดยความจรงิ วา สุมขุ หงสเ ปน บณั ฑติ เพราะวา นยั เชน น้ี ไมพงึ มีแก บุคคลผไู มไดร ับการอบรมเลย ความมีปกตอิ นั เลศิ และสตั วอ ันอดุ มอยางนี้ มีเพียงเทา ท่เี ราเห็นแลว เรา ไมไดเหน็ ผอู ื่นเปนเชนนี้ เราจงึ ยินดีดวยปกติและ วาจาอันไพเราะของทา นทั้งสอง กก็ ารท่เี ราพึงเหน็ ทา นทั้งสองไดนาน ๆ เชน น้ี เปน ความพอใจของเรา โดยแท. บรรดาบทเหลาน้ัน บทวา ธมเฺ มน คอื โดยสภาพ โดยเหตุการณ.บทวา อกตตฺตสฺส คอื บุคคลทมี่ อี ตั ภาพยงั มิไดป รับปรุง คือ ยังประทุษ-รา ยมติ ร. บทวา นโย หมายเอาปญ ญา. บทวา อคฺคปกตมิ า คอื มีสภาพอนั เลศิ . บทวา อุตตฺ มสตฺตโว คอื เปน สตั วท สี่ งู สุด บทวา ยาวตตถฺ ิ มยาไดแ ก ชอ่ื วาทเ่ี ราเหน็ แลว มีอยูประมาณเทา ใด. บทวา นาฺ  ความวาเรายอมไมเ ห็นคนอนื่ แมเ หน็ ปานนใ้ี นสถานที่ท่เี ราเหน็ แลว นนั้ . บทวาตุฏโสมฺ ิ โว ปกตยิ า ความวา ดกู อนพญาหงสผูเปนสหาย เราดใี จเพราะไดเหน็ ทา นท้งั สองตามปกติกอ นทีเดยี ว. บทวา วากฺเยน ความวา แตบดั น้ีเราไดดีใจเพราะถอยคาํ อันไพเราะของเธอทัง้ สอง. บทวา จริ  ปสฺเสยฺยโว ความวา พระราชาตรัสวา เราใหท า นอยูใ นทน่ี ี้แล ไมอยากใหท า นจากไปแมช ัว่ ครูหนง่ึ จะไดเห็นทานเปน เวลานาน ๆ การเห็นนเ้ี ปน ความพอใจของเราดว ยประการฉะน้.ี

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๑ - หนาที่ 370 ลาํ ดบั นน้ั พระมหาสัตวเ มื่อจะสรรเสริญพระราชา จึงทูลวา กิจใดทบี่ คุ คลพงึ กระทําในมิตร กจิ นน้ั พระองค ทรงกระทาํ แลวในขาพระองคท้ังสอง ขา พระองค ท้ังสอง ยอ มเปนอนั พระองคปลอ ยดวยความภกั ดีใน ขาพระองคทัง้ สอง โดยไมตอ งสงสยั กค็ วามทุกข คงเกดิ ขึ้นในหมหู งสเ ปนอันมากโนน เพราะมไิ ดเห็น ขาพระองคทั้งสอง ในระหวา งญาตหิ มูใหญเ ปน แน ขาแตพระองคผ ปู ราบปรามศตั รู ขา พระองคท ง้ั สอง อนั พระองคทรงอนญุ าต กระทําประทกั ษิณพระองค แลว พงึ ไปพบญาติทงั้ หลาย เพือ่ กําจัดความเศรา โศก ของหงสเหลา น้นั ขา พระองคย อมจะไดป ต ิอันไพบลู ย เพราะไดม าเฝา พระองค ผูทรงพระเจรญิ โดยแท การสงเคราะหญาติน้เี ปน ประโยชนอนั ใหญห ลวงแท. บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา กตรสมฺ าสุ ไดแ ก พระองคไดกระทํากจิทุกอยางในขา พระองค. บทวา จตฺตา นิสฺส สย ตยฺ มหฺ า ไดแ ก ขาพระองคท้ังสองยอ มเปน อันพระองคทรงปลอยแลว ทีเดียว โดยมติ อ งสงสยั เลย บทวาภตฺตริ สฺมาสุ ยา ตว ความวา พระมหาสตั วแ สดงวา ความภกั ดใี นขาพระองคทงั้ สองของพระองคอ ันใด ขาพระองคยอ มเปนอนั พระองคท รงปลอยแลวโดยไมต องสงสัยเพราะความภักดนี ัน้ อนงึ่ ขาพระองคท ้งั สองพลดั พรากแลวแมอยปู ราศแลว ชื่อวา อยรู ว มกันกห็ าไม. บทวา อสฺมาก ความวาความทุกขบ งั เกิดขน้ึ แลวในหงสท้ังหลายเปนอันมาก เพราะไมไดเ หน็ ขา-พระองคท ง้ั สอง. บทวา ปสเฺ สมุรินทฺ ม แปลวา ขา แตพระองคผ ูปราบขา ศึก

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๑ - หนาที่ 371ใหราบคาบ ขา พระองคท ้ังสองพึงไดเหน็ . บทวา ภวต คือ ขา พระองคไ ดมาเฝา พระองคผ ูทรงพระเจริญ. บทวา เอโส วาป มหาอตฺโถ ความวาความคนุ เคยกับหมญู าตกิ ลาวคือการสงเคราะหญาตินี้ เปนความประสงคอยา งใหญหลวงของขาพระองคอยางแทจ ริง. เมื่อพระมหาสตั วทูลอยา งนแี้ ลว พระราชาก็ไดทรงอนญุ าตใหหงสทง้ั สองนัน้ กลับไป แมพ ระมหาสตั วก ท็ ลู แสดงโทษในการประพฤติชัว่ ๕ อยางและแสดงอานิสงสในศลี แดพ ระราชาแลว ถวายโอวาทวา ขอพระองคจงรักษาศลี น้ี จงเสวยราชสมบัติโดยธรรม จงสงเคราะหม หาชนดว ยสังคหวัตถุ ๔ประการ แลวไดทูลลาบินกลับไปยงั ภเู ขาจติ ตกฏู . พระศาสดา เมื่อจะทรงประกาศเน้ือความนน้ั จงึ ตรสั วา พญาหงสธ ตรฐ ครนั้ กราบทูลพระเจา สาคล- ราชผูเปน จอมประชาชนเชน นแี้ ลว ไดเขาไปหาหมู ญาติ เพราะอาศยั เชาวนอ นั สงู สดุ หงสเหลา นนั้ เหน็ หงสท ัง้ สอง ซงึ่ ยิ่งใหญม ไิ ดปว ยเจ็บกลบั มา ตางก็พา กนั สงเสียงวา เกเก เกดิ เสียงอ้อื องึ ท่วั ไป หงสเคารพ นายไดท ่พี งึ เหลานน้ั ตางกโ็ สมนัสยินดี เพราะนาย รอดพนภยั พากนั หอ มลอมนายโดยรอบ ๆ. บรรดาบทเหลานนั้ บทวา อปุ าคมุ ความวา พญาหงสธตรฐและสุมขุ หงสท ่เี ปน เสนาบดีทง้ั สองน้ัน คร้นั ไดเวลาอรณุ ขึน้ แลว กบ็ ริโภคน้าํ ผ้งึ ขาวตอกและนาํ้ ออ ยเปน ตน อันพระราชาและพระเทวีทรงยกขน้ึ ดวยใบตาลทองสองใบแลว กระทําสักการะดว ยของหอม และระเบียบดอกไมเปน ตน แลว ลงจากใบตาลทองนัน้ กระทําประทักษิณพระราชาบนิ ข้ึนไปสู