Байтақ елдің Балпығы

БАНТА К ЕЛД1Н

Kiman Алматы облысыныц 9KiMi A.F. БАТАЛОВТЬЩ цолдауымен жарыща шьщты

ТАРИХИ Т¥ЛГАЛАР ЖАЙЛЫ МАКДЛАЛАР МЕН ТОЛГАУЛАР. АРНАУ 0ЛЕИДЕР БАЙТАМ ЕЛД1Н, БАЛПЫГЫ ЬА«. ПАС Ы Алматы 2019

БАБАЛАРЖОЛЫ 0НЕГЕГЕ ТОЛЫ Елбасы Нурсултан ббшулы Назарбаевтьщ халыкка арнаган «Бопашакка багдар: руханижангыру» багдарпамалыкмакаласында: «Ы зжацгы ружолы нда бабалардан мирас болып, цанымызга сщген, буг1нде тамырымызда булктдеп жатцан !зг\\ nacuem m epdi кайта т улет у'ш з керек», - деген ед1. Осы сездщ астарына ун!лсек, бул тужырымда ешкен1м1зд1 жандырып, еткен1м1збен кайта кауыша отырып, оны болашакка аманаттау деген улы жауапкершшж жатыр. Ол yiuiH тарихтан тагыпым алып, гасырпар койнауына eHin кеткен бабалар рухын кайта жандандырып, бопашагымызга багдар ету1м1з керек. бйткеж, казак даласыныц кез келген топырагында улттын багдаршамына айналган, береке мен 6ipniriH сактап, осынау ¥лы Дала тесшдеп улы к е ц т даналыкпен баскарып, кемелдюпен кепешектщ жолына салган бабаларымыз жетерлш. Байтак казак даласын айтпаганныц езЫде жер жаннаты аталатын Жетюу жерЫен каншама сез бастаган шешендер1м1з бен ел бастаган кесемдер1м1з шыккан?! Олардыц эркайсыньщ eMipi 6i3 ушш енеге, урпак ymiH саркылмас казынага айналган. Б1здщ. ягни ага буынньщ максаты - сол бабаларымыздыц сара да дара жолын урпакка жетмзу. ©зендермен ернектелген елкеде Каратал жэне 1ле езендершщ бойына казыгын кагып, казан кетерш, келер урпагыньщ касиетл конысына айналдырган ^абылиса, Ескелд1, Балпыкаталарымыздынтарихтан аларорны ерекше. «Б1здщ тарих бул да 6ip калыц тарих, окулыгы жуп-жука 6ipaK тагы», - деп Кадыр акын жырлагандай, кецестш кезенде том-том тарихымыз шаи баскан архивтерде катталып жатып калганы рас. Мандайымызга буйырган касиегп теуел й зд тл ш д И аркасында кеткежм1з кел т, KeMTiriMi3 бутшделе бастады. Сол кезенде казактьщ бас батыры Каракерей Кабанбай бабамыз тарих сахнасына кайта шыгып, epniri мен epniK ici урпагымен кайта кауышты. Осы 6ip nriniKTi icTin i3iH суытпай Ескелд1 би мен Балпык эулиелердщ де 300 жылдык мерейтойы касиегп мекежнде аталып eTin, тарихтьщ актацдак беттер1 ашылды. Содан 6epi де ширек гасыр уакыт erri. Б1р кездер1 келенкеде кемесюлеып калган бабалар рухы кайта оянып, epKiH елдеп азат ойлы урпактары гумыры гибратка толы тулгалардыи eMipiMeH таныса бастады. Соньщ айкын дэлелЫдей, Талдыкорганныи нак терЫде уш атаныи - Кабылиса жырау, Ескелд1 би, Балпык эулиенщ ескертюш1 бой кетердк Кесенелер1 жанартылып, урпактары зиярат e T in , басына барып, куран окитын киел1 орынга айналды. Осынау бабалар eMipiHeH тагылым алган урпактар сабактастыгы жалгасын тауып, биыл Балпык эулие бабамыздьщ 325 жылдык мерейтойы да келт жегп. Осы орайда Балпык эулие туралы KiTan шыгарсак деген уйымдастырушылардыи e T iH iiu iH e колдау керсепп. нэтижеанде бабамыздьщ тулгасын айшыктап, кейЫпге сабак болатын рухани казына релнде ютабын шыгарып отырмыз. «Барлык ютап 6iniMfle, ертбей окып керуге» деп дана Абай атамыз айткандай, бул ютапты колына алган кез келген жетюншек тарихтан сабак, бабалар eMipiHeH тагылым алары сезаз. Бул KiTan - Балпык би бабамызды бупнп урпагымен кауыштырудьщ жаркын 6ip жолы екеы де шындык. Ендеше бабамызга арналган к^аптын урпакка 6epepi мои. ©негеге топы бабапар жолына арналган жинактьщ окырманы кеп бопгай! 4

Лмаилык Габбаеулы БАТАЛОВ Алматы облысыныц exiMi





EJI КИЕС1 - БАЛПЫК БИ Жетюу жертде жыраулардьщ атасы болган ^абылиса жырау мен Теле би бабамыздьщ кызы Улбикеден туган Ескелд1 атамыздьщ eciMi аталган жерде Балпык эулием атамай ету мумюн емес. Кесемдж пен LueiueHfliKTi, акындык пен батырлыкты, даналык пен даралыкты бойына сМрген осы 6ip уш бэйтерек бабамыздьщ тэуелаз елдеп урпактарыньщ санасында кайта тулеп, еамдерщщ ecKepinin жатуы ецдМмодщ белпа болса керек. Олардьщ ездер1 eMip сурген когамдагы алар орны ерекше. Ел басына еюталай кун туган жаугериллю заманда eMip сурген уш атамыздьщ 6ipi сез бастаган шешен болса, 6ipi ел бастаган кесем. енд1 6ipi кол бастаган батыр болганын карт тарихтан бтем1з. Сондай алмагайып заманда eMip сурген Балпык бидщ мына 6ip ce3i дара бабамыздьщ даналыгыньщ 6ip туй1р дэы гана: Ауыз 6 ip n iK болмаса, кепте береке болмайды, Изен-жусан болмаса, шепте береке болмайды. Теодмен ойнап-кулмесе жаста береке болмайды. Кецшен ойлап ютемей баста береке болмайды. MiHe, артына осындай ешпес те енегел1 сез калдырган Балпык бабамыздьщ туганына 325 жыл толып отыр. Ka3ip езщщ урпактары eMip cypin отырган Кексу ауданыньщ орталыгы баба eciMiMeH аталады. Облыс орталыгындагы улкен кешенщ 6ipiHe Балпык би эулиенщ аты 6epinreH. Бул nrmiKTi ютщ 6api enceMi3fli лктеп, етек-жеьим!зд! жинаганнан кейЫ жогымызды тугендеп, барымызды кецшен насихаттауга мумюндж берген ел тэуелсвдпнщ xceMici. «бткенш умыткан елдщ болашагы бульщгыр болады» деген канатты сез бар. Ендеше бабалардьщ тагылымды жолын урпак санасында жацгыртып, еске алып, еамдерЫ улыктап отыру - б{здщ перзенгпк борышымыз. Осы максатта Балпык эулиенщ жылдык мерейтойын етюзу - аулие бабаньщ к\\м екен!н, кандай болганын, сонына ypnafbi улагат алар кандай мура калдырганын жангыртудьщ 6ip жолы. Осы багытта кептеген nrmiKTi шара колга алынып, icKe асырылуда. Соньщ 6ipi - Балпык атамызга арналган ютаптьщ жарыкка шыгуы. Бул кггапта бабаньщ сол когамдагы кайраткерлт мен калдырган енегел! жолы тьщ деректермен толыгып, жана кырынан ашылды десек те болады. Жинактьщ бупнп жас жетюншектерге жане келер урпакка 6epepi мол асыл казына екеш даусыз. Олай болса, баба eMipiHe арналган ютаптьщ руханиятымызга косылып, саркылмас казынага айналуына тшектеспш! 8

Султан Ммрзабекулы ДУЙСЕМБ1НОВ Алматы облысы мэслихатынын хатшысы





ТАРИХЦА ТАГЗЫМ - БАБАЛАРГА ТАГЗЫМ



Махаббат БИ ГЕЛД И ЕВ Кербулак ауданыньщ QKiivii

К1НД1КТ0БЕ Кепштюарасында «Kneni е л к е - Куре нбел» атанып кеткен Кербулакауданынын аумагында ерекше кортауды кажет етелн тарихи-мэдени муралар катарындагы нысандар баршылык. Солардьщ 6ipi Талдыцорган - Сарыезек тасжолыныц бойындагы, Сарыезек ауылдык окрупне карасты Желдщара асуы аймагындагы шокы. «Шьщгысханныи шатыры» немесе «Шьщгысханнын тебеа», «Юнджтебе», «УйсЫтебе», «Карынбай тебеа» деп epTypni нускада аталып кеткен бул шокы жайында ел арасында Typni ацыздар айтылады. Эйтсе де бул аныздардын кай- кайсысы да жарты элемд1 жаулаган жаЬангер бабамыз Шыцгыс xaHfa барыл Tipenefli. Сондай 6ip аныз бойынша батыска жорык жасардьщ алдында ескерЫ осы enipre шогырландырган эйг1п! колбасшы шатырын осы шокыньщ услне Tirefli. Хан кецеа де осы ордада eT in, кенес memiMi бойынша уш белжке белЫген эскер уш таралка улы жорыкка аттанады. Сырткы формасы такияга келелнд1ктен ел аузында «Такия тебе» деп те аталатын бул шокыдан Куренбел e n ip i алакандагыдай K e p iH in турады. Ендеше ел аузындагы аныздьщ да туп непзЫде шынайы тарихтьщ жатуы эбден ыктимал. Жалпы KeniumiK Алтынемел атауын да Шынгысхан eciMiMeH байланыстырады. Keneci 6ip аныздын жел1а бойынша жаИангер саргайган шеп баскан тау мен батып бара жаткан кунд1 кергенде «Мынау алтын емел гой», ягни, «алтын ер гой» деп тангалган керЫедк Содан 6epi бул таулар «Алтынемел» аталып кеткен екен дейдк Аныктап караса, бул тау шынымен де атка салатын ерге катты уксайды. Сез орайы келгенде Куренбел атауыньщ iwbify Her»3i жентдеп болжамга да токталып кеткеннщ apTbifbi бола коймас деп ойлаймын. Желмаясына MiHin, журтына жайлы коныс - жеруйык (здеген Асанкайгы бабамыз Матай тауынын 15

бектерЫе келгенде осы enipfli Kepin: «Куты да жок, жуты да жок курен гана бел екен», - деген екен дейд1 ел анызында. Бул жерде «куты жок» дегенде ек«Р ауа райынын катандау екенд|'п, жазыныи аптап ыстык, кысынын шьщылтыр аязды, кары калыц болып келетшдт сез болып тур-ау деп ойлаймын. Ал «жуты жок» деген угымды ту с о д р т жатудыц e3i артыктау. ЕрЫбей тер Terin, енбек еткен адамга 6epe«eni е^рдщ 6epepi кел екендНн кундел1кт1 eMip тэж1рибес1 керсетт жур. Аузы дуалы карияньщ айтуымен бул enip содан 6epi Куренбел аталып кеткен екен. Тарих терецше кез ж1берет1н болсак, осынау Kneni enipre казактын Жалайыр, Канлы, Шапырашты, Албан, Жагалбайлы, Керей, Каракалпак сиякты ру, тайпалары эр кезецде орныгып, T ip n iK кешкендтн керем1з. Аталган рулардан тек осы ен^рде гана Kipжуып, юндж кескен немесе осы ен1рде ем1рден еткен Шапырашты Казыбек бек Тауасарулы мен Тезек терелер, Балпык, Кожбамбет, Дэулет, Матай, Рахым сиякты билер мен Малайсары, Жоламан, Сэмен, Жайнак, Шормак, Бармак, Белек, Жамбай тэр1зд1 батырлар, Дос, К^лжабай аулиелер, TmeHiui казы, Оспан би, ^ундакбай мерген тэр1зд1 ел коргаган ерлер мен 6enrini тулгалар шыккан. Казактын атакты галымы, этнограф, тарихшы Шокан Уэлиханов eMipiHin соцгы кеэеьцн осы ен1рде етюзгеш де тарихтан белгий 0ткен тарихты саралай журелн дария кеуде кариялар осынау киел1 e n ip f li 2 2 тарихи тулганын мэнгтж мекен еткежн айтып отырады. «...1ледеп Матай кудай 6ip артык жараткан жер ед1. Онын тубжде Шанканай аталатын жер де бар. Ол бодщ апамыздын атынан калган. Менщ барлык балалык, балдырган шагым, гумырымньщ кызык-шыжыгы кеп кез1 сол Матай, Алтынемт, Шанканай тен^репнде erri. Сондыктан да оны сагынамын. Содан тау асып, тас басып, Капалга, Баянжурекке, Ешкелмеске, Жаныс ауылдарына тойга барганымды калай умытайын? Ол да 6ip заман едьау, цпрюн!» деп еске алады

осы ен'РДе дуниеге келген Казыбек бек Тауасарулы ез1Н1и «Туп-тукыйанымнан ез1ме шейЫ» атты ютабында. Туган жерге деген перзентлк пак сез1мд1, |'икэрл1кт1 осыдан артык калай жетюзуге болады?.. 0HipiMi3 Алтынемел мен Аркарлы, Матай, Айгайкум, Коянды, Быжы, Кескентерек, Тер1саккан T9pi3fli таулары мен асулары, езендер1мен де эйгтк Жана осы ен1рде TipniK кешкен казак ру, тайпаларын атап erriK. Солардын imiHAeri он ею ата Жалайыр руы - кене турю тайпаларынын 6ipi де бнрегейК Шыцгыс ханнын немереа Хулагу ханнын эскери жорыктарыньщ натижеанде XIII гасырдын ортасында Елхандар мемлекел пайда болса, Жалайырлар Елхандар мемлекелнщ курылуына ерекше улес коскан тайпа. «Елхан - ел neci, ел басы, елдщ ханы», - деген TyciHiK бередк XIV гасырдын 6ipiHLui жартысында Елхандар империясынан Жалайырлар мемлекел пайда болды. Онын непзЫ кураушы шейх Хасаннан бастап барлыгы 8 хан - 6ip атанын урпактары 1335-1433 жылдар аралыгында Жалайыр мемлекелн 100 жылга жуык уакыт баскарды. Тарихы терен Жалайыр тайпасынын ani де зерттелмеген, зерделенбеген актандак беттерЫщ кеп екен|' 6apiMi3re аян. Тэуепйзди1м1эдщ аркасында юм екен1м1зд1, кайдан шыгып, кайдан тараганымызды 6ine бастадыкжэне баскаларга мойындаттык. Муны 6i3 уипн, болашагымыз уилн таптырмайтын тарихи рухани байлык деп туанемн. Жогарыда e3iMi3 сез елп еткен, Шынгысхан шатырын лккен шокыны Жалайыр баба урпактары Юнд1ктебе деп атайды. Оган непз - бул тебе бупнп KyHi Жалайырлар тыгыз коныстанган Ескелд1, ^аратал, Кексу, Балкаш, Кербулак аудандарынын дэл ортасынан орын тепкен. Содан кейш де бул тебе осылай аталып кеткен делЫедг Карап турсак, шындыкка жанасатын кисын. Есте жок кадым замандарда сак бабаларымыз, содан кейЫп кезенде улы

тынные хан мэжтю етюзген бул тебеге жаудын белн кайтарып, тойтарыс берген Абылай хан батырларымен сан марте шыккан да болар, ce6e6i алыстан карасан керЫбейлн, басына шыксан айнала алаканында туратын тебенщ сорыс кезшде мацызы зор болганы шындык. Бул шокыга руластарынын басын 6ipiKTipin, Жетгсу жерЫдеп кутты мекежне кайта Keiuipin экелт коныстандырган Ескелд1 мен Балпык билер кетертмед1 деп KiM айта алады? Айта алмаса керек... Keiueri социализм flayipiHin белсендтер1 Нурмолда Алдабергенов, Ипбай Базарбаев, Базарбай Бекмухамбетов, Дэулет Нустбеков сынды жас толкын ад'тдНн айтып, урпак жалгастыгын дэлелдедк Кай заманда да ауызб1рл1к пен ынтымак бар жерде ырыс пен берекенщ коса журетждт 6enrini. Ал енд1 ел лзпнж устаган хан, султандар мен билер б1рауызды болса, кандай киындыкты болсын енсерелнд1ктер1 ешкандай кумэн тудырмайды. Бул орайда ел басына киын-кыстау кун туганда 6ip жагадан бас, 6ip жецнен кол шыгарган кеменгер Теле мен Каз дауысты Казыбек, Алшын Эйтеке билердщ ынтымагы алдымен ойга оралады. Ата жаумен болган канды урыстьщ lueiuyiui кезенжде женюке жеткежм1з, ен алдымен, уш жуздщ осы уш бижщ б1рауызды болганыныц аркасы деп туйждесек, артык айткандык бола коймайтын ujbifap. Ce3iMi3fli осы жуйемен жалгастыратын болсак, эйпл1 Кабылиса жырау мен Ескелд1, Балпык билердщ жарасымды TipniKTepiH де кейжп урпакка жаркын мысал етуге болады. Олардын кажет кезЫде opTafa салган орынды усыныстары мен кунды niKipnepi ескеруаз калмаган. YiueyiHiH uieiuiMi6ip арнага токайласкандыктан ездерже караган кальщ KenuimiK те шашау шыга коймапты. Содан кейж де Ескелд1 би «Мен eMipfli уш журекпен сеземж, алты кезбен керемж», - деп отырады екен. Бидщ бул тужырымы акын Нустбай Эбд1рахым бауырымыздын еленжде былай ернектел1пл: «© ю ы ш тен кей-кейде ертенсе де езепм , Тауба деймж, туымды аскактатты е з eniM . 0 й тке н 1 , м ен e M ip fli е з ж у р е п м га н а е м е с, Кабылиса, Балпыктын журепмен сеземж. Айтпасан да болады ешнарсенщ дерепн, 0 й тке н 1 м ен e M ip fli а л ты ке зб е н ке р е м ж . Мен a fa c b i болганда, Балпык тонный жатасы, Кабылиса тынысым болып келген e p e H iM . A f a с ы й л а у - TeKTiniK, к е р г е н д т ю о л д а т ы , Мен бастадым - Бапекен. Кабылиса колдады. Eipirin жол таппасак кайда бастар, юм б тсж , ¥рпагымды заманнын киыр-шиыр жолдары?..

Кабылиса колдады. Балпык 6epiH болжады, Сейтт талай сапардан кайтып журд1к олжалы. Ырылдаспай. тютеспей ынтымакпен ic кылсан Ырыс пенен береке кус екен гой колдагы. Жалгыз ез1м тугендеп улгерем бе жок, барын, Ел дегенде ею iHi акылына токтадым. Жаманаттан тунтд1м, азаматка суйЫд1м, 0те mbifap жалганньщ жаксылыгын жоктадым. Гумыр кеи тм б1ршама, бастан дэурен ушырдым, Аскактадым, орыны келген жерде KimipfliM. Ынтымак пен 6ipniri бекем елге жау жотын, Берекел1 кауымга дау жоктыгын туанд1м. Бул мэселе тарихта таразыга TycTi кеп, Сурамандар сондыктан б1рл1ктен не кушл деп. Киын-кыстау заманда бэрЫ керд1 алты кез, Жаксы менен жаманнын бэрЫ сезд1 уш журек». Осы энпмеге орайлас таты 6ip аныз тектес тарихты айта кетудщ орайы Kenin тур. Байшепр руынын басшысы Tineyfyn коныс тацдаган кезде Балпык би кай жерд1 атаса да басын шайкай 6epinTi. Оган Бапекен сел ашуланынкыраган кезде Кабылиса: «Байшепрщ 1ленщ теменп Уш Камауын унатып тур гой. Багана атка конарда артына бурылып уш рет карады емес пе? Ттепн берел1к», - депт1.

Afa сезжен асып кермеген Балпык би сабасына Tycin: «Ттеугул, колынды жай. ©здерще жана коныс кут болсын! Уш Камау урпагьща жаманшылыктан тыс жайлы мекен болар. Осы ен!рде алацсыз ест-еындер», - деп батасын бередк «Баталы ул арымас» дегендей, Бапекеннщ ак батасы кабыл болып, Байшепр урпагы Уш Камау атанган бупнп Балкаш eHipiHfle ecin-eHin, теренге тамыр жайды. Жогарыда айтып еткежмдей, Кабылан ата (Жалайырдьщ шын аты) ypnafbi Жетюудьщ баска ен*рлерщде де, соньщ iiuiHfle касиегп Куренбел е^ржде еркен жайып, жемюл TipiuUiiK eTin келедк Кабылиса - Кабан жыраудын Улы жуз, Жетюудьщ б1ркатар акындарына, соньщ Ы нде жыр сулей1 Суймбайга да устаз, nip болгандыгын атай кетежк. Жыраудьщ езгеше касиеп, дара дарыны барын туйанген Суйекен бозбала кезщде нагашы атасыньщ кешще 6ip жет\\ бойы inecin журт батасын алган екен. - Устазы СуйЫбайдьщ Кабан акын, Бас иген Улы жузде тамам акын. «Нагашысы Жалайыр Кабан едЬ> деп, Жамбыл атам айтатын маган атын. Атагьщ улкен едьау Кабан жырау, Жамбылдын айткан ce 3i есте тур-ау, - дейд1 бул женщде Кенен акын. \"Прлтнде эулие атанган Кабан жыраудьщ «Менщ акындыгым балаларыма дарымайды, кызым мен жиендер1ме кешедЬ> деген болжамы да айнымай KeninTi. Жиендер1 63iMi3 жогарыда сез eTin еткен СуйЫбай мен Сарбас акын болса, кызы экеанен кеген орнына елен сурап журген Айнамкез (Коянкез) жастайынан эн мен жырга, еленге жакын болылты. Бойжеткенде ол Шапырашты елЫе узатылады. Бул ез алдына узак эцпме. ©улие дегеннен шыгады, жазушы Сабит Муканов ез шыгармаларында « M e H in бту1мше, Жалайыр iiu iH fle уш эулие болган. Олар: Кабылиса, Ескелд1, Балпык» деп жазады. Казактын a p rb i-6 e p ri тарихын жаксы б тетш жазушыньщ бул айткандарын шубэаз шындык релнде кабылдауымызга болады. Ел тарихы e3iH кураган ру, тайпалардьщ тарихынан турады. Сай-саладан саркырай аккан булактардан арналы езеннщ куралатындыгы сиякты тайпалар тарихынан жалпы казак тарихы калыптасады. Сол себепл, жалпы ултымыздьщ

вткеьн жайында сез болганда жекелеген ру, тайпалардыц тарихын айналып ете алмаймыз. Содан кейн де жыр сулей1 СуйЫбай кыргыз Катаганмен айтысканда казакты курайтын барлык рулардын атына мадак айтып етедк Соньщ iiuiHfle Жалайыр тайпасы туралы жыр жолдарын да аскан шабытпен теплд1ред1. Казак-кыргызга ежелден 6enrmi бул айтыста ез катарынан He6ip дара тулгалар мен элемге эйпл1 колбасыларды. окымыстыларды шыгарган Жалайыр агайындарга э д т бага бертд1 деп ойлаймын. © 3iM баскарып отырган Кербулак ауданында он ею ата Жалайыр руыньщ курамындагы Андас, Мырза, Карашапан, Акбуйым, Сыпатай, Оракты батыр урпактары орын тепкен. Ауданымыздьщ элеумегпк-экономикалык дамуына. республикамызда гылым мен енер, 6 iniM саласыньщ еркендеуще езЫдж улес косып журген бауырларымызды, Кабылан бабамыздьщ урпактарын 6 i3 эркезде мактан етем1з. Юнджтебе (Шьщгысханньщ турагы) паспортталып, тарихи-мэдени мураны кортау Ti3iMiHe 2012 жылгы 1 казанда енпзтдк Кербулак ауданыньщ ен KepiKTi, аруакты.тарихиорыны болашактамемлекегпкколдаугаиеболар деген умптем1з... Сез орайы келгенде кезжде 26 Енбек Epi мен Кенестер Одагыньщ 11 Батыры шыккан ауданньщ бупнп тынькхпршшп жайында 6ipep сез айтып етсем деймЫ. 0н!рде ауылшаруашылыгы жаксы дамыган. Бул саланы еркендете тусу багытында улкен жумыстар аткарылуда. Баска дакылдардьщ T yciM iH арттырумен 6ipre Когалы картобыньщ данкын жан^ырту багытында накты шаруалар ютелуде. Жобалык куаты бойынша жылына 1,2 млн. тонна цемент шыгаратын «Алацем» зауыты биылгы жылдьщ сонына карай icKe косылады деп куттуде. Бул жоба icKe аскан кезде салык T y c iM i жылына 2 млрд. тенгеге молайып, enip тургындарын жумыспен камту мэселеа толыктай uieiuiMiH таппак. Эйгии Бесшатыр корымы мен Айгайкум, Алтынемел сиякты табигат тангажайыптары бар ауданда туризмд1 дамыту багытында да жуйел1 жумыстар аткарылуда. Республикалык манызы бар тем1ржол. автомобиль жолдары Kecin ететш аудан аумагында аткарылып жаткан баска да жемюл жумыстар ж е т к т М . Сан гасырлар бойы ата-бабалар армандаган казак елщщ бупнп тэуелаздюнщ 1ргетасын калауга езщдк улес коскан бабаларымыздыц данкы арта беран!



[■■<^чГгЯ^ V -Л - \" л 'З -л% ■ir>it,o e• * «L v- rv%iVf - • • -5» Ш *r * .I V v r «^j 4. я *%|S |9 vjC ; ^ * . .f •. Л Щ 'itjm : ‘ ( .v* ’ *¥ S* j o r i a* .'*•> j £ i , * 1ПРк.г • ' К • ' Ш 1 /:J .: w * ■ - ' Г й с г 9 ^ > ___________ -M -T- v >T' 1'Z J'’i '\" r: ’m m t v. .a'b i iI ? £ :vf V<-- . • :.^>. _Л - - • - '-*- vt -' sAJBa *.1 * >■ V' : ■*• ■Ц » _ - - Vw ^ v*/ -гЩ $Ы Г ■ £ £ * Г v. , ' '• • . \". - ft . .■* - ■ \\ *••• - ж 4Г '-V --- • .'•> — T . i > .■ t<ЬГ;If'*,t•/ ■:£ ^ •V* v ,, I ».>-’*■•<. ' Г~ •. . _ . 1<^4Йл^йо wui *mDe&f,r;,V \"J «’ #'\"0> ^- §Sk jfr < ' П .-■.://'- -c f i >У- -<гЭ5 Уf. ;vHJ .• , ;■ ■ < . ■4 ' . , • ' • -r ЧГх/ .1 r• *•’ f //vл4 # ' - - -. ИР Л,:Ь J # ?,%>/ ✓ ■- <авШ\" t щЗ ® \\/* •Г > •> ЯV / ^< Кv • ^ -s'r'i ' *

Тынышбай ДОС ЫМ БЕКОВ Алматы облысыньщ курметп азаматы

БАЛПЫК БИ ЕЛ ЖУРЕПНДЕ Казак халкыньщ асыл перзенттер1 - хандар мен султандардын, билер мен батырлардын. ел баскарган кесемдердщ умыт болып, суркия саясаттын KecipiHeH тасада кертбей калтандары каншама? «Асыл кеадк кын тубщде жатпайды» дегендей, заман талабына сай егемендю алгалы 6epi Отаны уилн отка Tycin, eni мен жерщ KopfaraH, TiniMi3 бен fliniM i3flin, салт-сана, м э д е н и е ^ зд щ жойылып кетпеуЫе ез улестерщ коскан асыл улдары тарих сахнасынан ез орындарын табуда. Елбасыньщ «¥лы даланын жел кыры» атты макаласында айтылгандай, ¥лы дала перзенттерщщ eMip жолын зерттеп, тарих кеилнен ез орындарын табуын тарихшылар мен жазушы, зерттеуцл галымдарга, баскадай TnicTi лауазымды адамдарга, ел азаматтарына жуктеген болатын. Ата дэстур1 бойынша казактын, ¥лы жуздщ куаныш пен бакытка беленген, «ак туйенщ карны жарылган кундерщде - кел-кес1р улкен тойларында баска ру- тайпалардьщ, казактын ип жаксылары «Жалайыр бар ма?» деген сауал тастап OTbtpfaH. Мунын басты ce6e6i, Жалайыр тайпасынын жалпы казакта, соньщ iiuiHfle ¥лы жузде «нокта агасы» релнде кад1рлент, кастерпенуЫде, эспеттелущде. «Алаш» тарихи-зерттеу орталыгыньщгалымдары журпзген арнайы зерттеулер «нокта агасы» деген угымньщ «afa тайпа» - жетекштш угымын бтд1релшн, Жалайырдьщ осындай курметке ие болуы тарихынын тереннен, сонау Шьщгыс хан мен оньщ Myparepnepi заманынан, орта гасырлардан бастау алатынын дэлелдеп отыр. Шындыкка бас иер болсак, Жалайыр тарихы - казак тарихынын «актандактан» туратын 6enrici3 6errepi. Ал енд1 оны бтм ей казак тарихынан хабардармыз деп толык айта аламыз ба? Алланьщ KVAipeTi шеказ гой, ниел дурыс, достыкка адал, эдтетл ту еткен Жалайыр уландары He6ip алмагайып замандардан, аласапыраннан тепн жогалтпай, тамырын узбей аман калды. Эр заманньщ шугылалы сахнасына кол устаскан бауырлас рулык одак - Шуманак, Сырманак, Б1рманак кейтнде кадам басты. Жалайырлар тагы да еркендеу, езтд ж ecin-ену жолына, казак деген акниетл, акжаркын халыкты ныгайтудьщ айкын да сара сокпагына T y c T i. Бупнде канатын жайган K8pi емендей керкейген, мыкты дщнен кептеген куатты бутактары тар акан Жалайыр тайпасы данкты еткеымен, ел болуга кулшынган, ергикке, 6 ip n iK K e жэне ынтымакка умтылган данкты тарихи баянымен мактана алады. Жалайыр eniHin живы, жыр алыбы Жамбыл атамыз nip туткан, шашасына шан жукпаган, nci казакка аты M a n iM дупдул акын СуйЫбай бабамыз кыргыздьщ атакты акыны Катаганмен айтысканда Жалайыр тайпасыньщ аскак абыройын кетермепей кепе: 25

Мен бул жерде турмайын, 1леден api етейЫ, Кызыл ттм ен жетешн. Танбалы тасты бетке устал, Жeлкeндi кыйып кетейт. Он ею ата ол жакта, Тарак деген журтым бар, Аккеб1кт1 еллрген Оракты батыр мыктым бар. Apfbi атасын айтайын, Толган айдай толкыган, Когалы келдей шалкыган, Шешен Tinfli Балпык Сыпа туган бул журтым, 1ле е з е ы н ж е р л е ге н , Сыр суындай ерлеген, Душпанга намыс бермеген, Бак-дэулет1 кернеген, Он ею ата Жалайыр Аршынга колын сермеген! Батырлык, epniK сонда бар, Манына душпан келмеген. Тулпар аттар сол елде, Ак ордада багылып, Дорбадан торгын жем жеген. Аптынды шашак найзалы, Батыр десен сол елде, Найзамен шаншып ет жеген. Ажалдан бурын еледк Ынгайына кенбеген. Сулу десен сол елде, 0м1рде адам кермеген! E pnepiH с ы й л а п а д е п п е н , Ашпаган 6eTiH пердеден. Батырлары жасанып, Шаш ал десе, бас алып, Аттары кетпес кермеден! - деп мактанышпен жырлаган екен. tv t \\1Ш1 . ■h c ~ : г

Казак халкынын ел баскару институтында ягни иерархиясында жогаргы лауазымдар хандар, султандар, aMipnep, билер болып келд{. Сан гасырлар бойына казак халкынын когамдык ем1ршде а д т е т тм к л сактау мен кукыктык катынастарды дамытуга, кукыктык-саяси сана мен мэдениеттщ дамуына от ауызды, орак т'\\пц\\ билер белсенд1 ыкпал erri. Шын менЫдеп би атанган Kicinep - казак халкынын тарихындагы кайталанбас ерекше, 6ipTyap тарихи тулгалар, ез заманында халык би деп таныгандар - ш еш ендт мен а д т д т зор когам кайраткерлер1 ещ. Хандыктагы билер кецеанщ бедел1 кушл болганы соншалык, хандар билердщ KeniciMi мен колдауынсыз мемлекегпк манызы бар маселелерд1 шеше алмаган. Ханнын колында непзщен аткарушы билж шогырланса, зан шыгарушылык кызмет пен сот 6nniriH билер кецеа аткарган. Казак когамыньщ алеумегпк курылымын карастырган зерттеуштердщ Ke6ici билер институтын хандык жане султандык институттардан кей!нп yiuiHiui орынга кояды. Казак билер1н1н езЫе тан epeKiueniri мен баска халыктарда кездеспейтЫ езгешел1п - дау-жанжалдарды магыналы, шешенд1к сездермен uieiuyi. Муны казак халкына тан феномен деп багалауымыз кажет. «Кап салмагы данЫде, сез салмагы матнде» деп бшелн билер эдиодкл шешенджпен уштастырып, елдщ камын жеген. Ел1м1здщ улы билер1 Теле би мен Каз дауысты Казыбек би, Эйтеке билермен катар Жалайыр руынан Жолбарыс, ЕскелдК Балпык, Карымбай, Айту сынды билер тарих сахнасына кетертдк Казак поэзиясыньщ алыбы Кабан жыраудын, Суйщбай мен Бактыбай, Жамбыл мен Калка акындардын жыр-толгауларына аркау болган, ел-журтыньщ жадында жатталып, журепне уялаган Дертсалыулы Балпык бидщ eniHe сНрген енбеп мен кол бастаган жорыктары, елдщ aybi36ipniri мен ынтымагы жайында жас урпакка айткан дана сездер1, ел арасындагы дау- дамайды шешудеп э д т шеилмдерь даналык сездер1 ani де терен1рек зерттеуд1 кажет етедк Балпык би атамыздын баскалардан езгеше 6ip касиел - aynneniri. Бабамыздьщ алысты болжайтын керегендИ оный эулиелпс данкын шартарапка жайып ж1бердк Халык данасы, дала данышпаны саналган, керегенд1пмен ел баскарган Балпык би сынды нар тулгалардын аркасында халкымыз кай заманда да журер жолынан жанылмаган, улттык болмыс-бтмщ бузбай сактап калган. Каратау, Сырдарияга бет алган кештщалдында жол бастаушы шолгыншы топтар уйымдастырып, 6enrini багытпен, 1ле дария, Шу сеюлд1 езендердщ еткелдер1 аркылы етшудеп орны ерекше. Батылдыктьщ ynrici мен кол баскару шеберлтн керсете ж урт Каратаудын етепне, Сырдарияньщ бойындагы Теренезек, Казалы манына елдщаман ж е тт коныстануын камтамасыз erri. Тоз-тоз болып тарап кетсе

таба алмай калармыз деп керегендж танытып. елд1 канша киыншылык болса да aybi36ipniKTi, ынтымакты жоталтпай 6ipre 6onyfa кенд1ред1. 0здер1 калап, ceHiM арткан билерЫе халык кашанда катан талап койып отырган. Билерге койылатын 6ipiHiui талап - кара кылды как жаратын э д т болуы керек. Ондай билерд1 кепш тж «Тура биде туган жок» деп мадактап, кад1рлеп, кастерлеген. Осындай зеректтж Дертсалыулы Балпык бабамыздьщ бойынан арылмаган. Аскан акыл иесщщ бул кезендеп айткандарына, туйжд1 шеш1мдер1не зер салып карасаныз, онын тужырымдамаларынан бейнел1, a c e p n i, бедерл1 сез жауЬарларын кептеп кездеопрейз. Ерд1 КУДай, eTiKTi нэл сактайды, Ерен жуйрж байгеде алшактайды, Yftipi жаксы айтырды ат жактайды, - деп улттык угымга TyciHiKTi де толымды философиялык тужырым жасайды. Калмакпен болган сотыста казак халкы халык ретщде, тарих сахнасынан улт ретщде жойылып кетуге сэл калды. M iH e , осындай малды да, жанды да, адамды да жалмап зар илеткен Жонгар шапкыншылыгынан кемн ел e ciH жиып, туган жерге, ата журтка кешуд1 ацсады. Бул жолы да елд1 кешуге дайындау, атажуртка аман жетуЫ камтамасыз ету, жер жагдайын аныктау, ата-ата болып коныстануы y u iiH жер 6 e n in беру сиякты курмеу1 киын курдел1 мэселелерд1 шешуд1 тагы да Жолбарыс би мен Ескелд1 би, Балпык би мен Кабылиса жырау бабаларымыз бастады. Кайтар жолдын да азабы аз болмады, « E ip жол бар алые, алые та болса жакын» дегендей, б1ршшщен, каутс13Д1к жагын, екЫшщен, малдьщ жатдайын, жайылымын, суатын ойластырып, асыгып-аптыкпастан халыктын денш Сарыарка, Кекшетау, Атбасар, Караеткел, Аягез аркылы K e iu ip in . e K iH iu i Ш - «Л— “ -=*■ ?? -- ' V 1* \\ •«г ' , *.«•>;, • с-ЯК*. _

6eniriH Каратау, Мойынкум, Шу, Тен^з жагалауымен жылжыткан. Тарыдай шашыраган, арып-ашкан елдщ басын косып, аман-есен Keiuipin алып к е л т 1ле бойы атырабындагы, Капал, Каратал, Текел|‘, Кексу, Малайсары, Аркарлы, Куренбел, Когалыдагы атам екендерте цайта орналасуына Балпык бабамыздьщ ыкпалы зор болган. Елше пана, акылга дана, батыр азаматтардьщ бул KapeKeTTepiH X IX -гасырдьщ акиык айтыскер акыны Жолбарысулы Бактыбай: Сырдарияньщ бойынан, Казалыньщ ойынан, Халкын коймай жинаган. Караталдьщ бойына, Текел1н1н ойына, Коныстанып тойлаган, - деп жыр маржандарын ерсе, ата аруагын ардак туткан XX гасырдын акыны Сайлаубай Тойлыбаев: Жусанымен барады анкып далам, Куаныштан мен де 6ip шалкып калам. E c iH e алды урпагьщ 6ip ез1ндК Аруагьщнан айналайын, Балпык бабам! - деп теб1ренедк Ею заман акыныньщ да жырларында Дертсалыулы Балпык бабамызга деген зор ыкыласы, махаббаты, сагынышы жатыр. «Казыгурттьщ басында кеме калган, ол эулие болмаса неге калган?», «Тау алыстаган сайын би1ктей бередЬ> демекил, уакыт еткен сайын эулие Балпык бабамыздьщ тулгасынын би1ктей беретщще сен1мд|'м1з. бйткеш, сонында намысты колдан бермейлн ескелен урпагы, егеменд1 eni бар! Кек Туымыз кек аспанда мэцл желб1рей беран!





031 БИ, 031 БАТЫР БАЛПЫК БАБА Казактын тутас тарихы - тулгалар тарихы десек те болгандай. 8p6ip тарихи окиганыц туп-тамырында улыска уран болган даккты бабаларымыз салган дацгыл жол жатады. 9p6ip тарихи жецгстер мен жетюлктердщ артында сол бабалардьщ e pn iK icTepi, каЬармандык карекел, атадан балага айнымай жеткен асыл сездер1 турады. Тарихтьщ TyKnipiHeH сез келгенде тап басып танитынымыз да солардьщ ешпес данкы, елмес ce3i, еткен заманнан енеге болып калган, кадым дэу1рден касиет болып с'щген, ата гасырдан аманат болып жеткен кундылыктары. Сол кундылыктар кастерл'1 журтымызга рухани казык болып, тем1рказык жулдызындай жаркырап, 6yriHiMi3 бен ертец1м1зге ез сэулесЫ T y c ip in тур. Сак заманы дегенде Таргытай мен Анахарсис гуламаны, FyH flayipi дегенде Туман мен Меде каганды, Атилла - Е д т батыр мен Алып Ер Томаны, турю кезец1 дегенде Бумын мен Истемид1, Култепн мен Тоныкеюч, Коркыт ата мен эл-Фарабид1, орта facbip дегенде Махмуд Кашкари мен Ж уст Баласагунды, Кадыргали Жалайыри мен Хайдар мырза Дулатид1, казак хандыгынык алгашкы жэне кейтп fleyipi дегенде Керей мен Жэыбеюч. Касым хан мен Салкам Жэнпрди EciM хан мен эз Тэукеы, Абылай мен Кенесарыны еске аламыз. Бул жай гана еске алу емес, ес жинап, ецсе лктеу, тамырынды танып, тарихи зердел1 болуды максат ету. Улыстьщ улы мураттарыньщ 6ipi api 6ipereni де осы. 0ткен1н бтмеген, ешкенЫ жандырмаган, елгеын лрттпеген халыктьщ болашагын да багдарлай алмайтынын адамзат тарихы керселп отыр. M iH e , осы каИарман хандарымыз курган улы мемлекеттердщ курылу тарихына, улыстьщ уйысып улт болу тарихына, халыктьщ карашанырагына жиылу тарихына кез салып, кенил елепнен етюзсек, 8p6ip ханньщ артында оларга T ip e K болган тулгалардьщ, алып батырлар мен данагей кесемдердщ. от ттдК орак ауызды шешендер мен кара кылды как жарган, тумысынан туганына бура тартпаган э д т билердщ, азуын айга бтеген акындар мен жырымен журт жайлаткан жыраулардьщ турганын ацгарамыз. Казак тарихыньщ ей 6ip memymi кезендертде, не болу, не бордай тозудьщ жол айырыгына келген туста, хан Kapaiuafa, караша xa H fa , казанат кара жолга, азамат

Мэрлен К0ЛБАЕВ Алматы облысы мэдениет, архивтер жэне кужаттама баскармасыньщ басшысы

алдаспанга серт еткен заманда улы даламыздьщ бауырынан шок жулдыздай шошрланып, топ карагайдай топтанып улы перзенттер ербщК ecTi, жеттдк Улыларды уакыт тудырады. Замана талабы, улт мураты, мемлекет муддеа тудырады. Сол улыстыц тагдырын шешкен улы окиганыц 6ipi - Аныракай шайкасы едк Жонгар шапкыншылыгына карсы турган казак халкыныц жузжылдык cofbicbiHbiK сонгы api uueiuyiui шайкастарынын 6ipi болган Аныракайдын тусында атка конган алаш баласынын алдында ту устаган улы тулгалар болды. Уш жуздщ жасагын кураган казак руларынын ap6ipiHin басында бупнп заманда аты анызта айналган айбоз бабаларымыз турды. Аныракай шайкасында жалайыр руынын колын Ескелд1, Балпык, Кабылиса ба-тырлардын бас-таганын тарихи деректер ай-тады. Сол кезенде жасы отыздын устЫе шыккан Балпык би Дертсалыулыньщ казактын данкты батырларымен катар журт, кан майданга KipreHiH, Капшагайдан Балкашка дейЫ журе урыс салган жасактыц iiu iH fle жаркырап кертгеын керем1з. Kemeni журттьщ Keneni кенестен калган сездщ б1р1нде Балпык бабаньщ 6ip epniri ерекше айтылады. Ол - зулмат согыстын зардабынан тарыдай шашылган елд1 жиып, журтка тиянак болганы. Сол журттьщ imiHfle он ею ата жалайырдын баласын бастап келт, Жетгсуга кондыртаны. Сырдариянын бойында, Казалыньщ ойында, Халкын тугел жинаган. Караталдыц бойына, TeKeniHin ойына, Коныстанып тойлаган. Осы алты жол еленнщ астарында жалайыр руыньщ fana тагдыры жаткан жок, тутаткан тутшш ат туягы еилрген, туырлыгын жау кылышы т тге н , согыс сабылтып, журтынан ауа кешкен тутас елдщ eMipi кез алдымызга келедк Казактын эр ауылында, эр журтында елше тугыр болган осындай батырлар мен билер болды.

Олардыц мураты улы мурат - Асан Кайгыньщ мураты. Желмаясын желд1ртт, жеруйык 1здеген Асан Ка йгы бабамыз журтына калай жайлы коныс, жазиралы epic i3flece, Балпык би ceKinfli бабаларымыз да осы м м дегп аткарды. Бул мждет - сол замандагы казактын бас кетерер эр азаматына енцп болган ортак мшдет ер,\\. Сондыктан да бабалар жайлы сез айтканда оларды 6ip рудыц гана батыры, 6ni деп емес, казактыц камын жеген, каймана журттьщ кызметш кылган, улттьщ улт болып уйысуына ецбек еткен тулгалар деп караймыз. 0ткен замандардагы тулгалардыц e M ip жолына карасак, олардыц тек кана 6ip мшдетке жеплш, KOfaM eMipimn 6ip саласында гана кызмет e T in коймаганын байкаймыз. Олар api ел бастаган кесем, api кол бастаган батыр, api сез бастаган шешен, би болды. Аз казактьщ алкалаган арманы уимн осы мЫдеттщ 6apiH аркалады. Балпык би Дертсалыулы да жау келгенде кылышын устаган батыр болса, дау келгенде аузы дуалы би болды. «Юмнщ батыр екенш жау келгенде б терсщ , юмнщ шешен екенш дау келгенде б терсщ » деген ce3i осыган мысал. «0сер елдщ баласы арманшыл келедк ешер елдщ баласы жанжалшыл келедЬ деп Балпык бидщ ©3i айтып кеткендей, бабаньщ арманы - байтактьщ арманы, казак баласыньщ куты •;ашпауы, багы таймауы, агайын арасыньщ алалы болмауы, ел ipreciHin бутж болуы, 6ipniKKe бас косып, ынтымакка уйыганы, ырыска кенелгеш. 03i ага Kepin, ардак туткан Ескелд1 бидщ дуниеден етер шагында Балпык биге айткан аманат ce3i де ел iiuiHiH алауыздык, даудан аман болуы екен. Осы аманатты Балпык би де кейЫп урпакка серт eTin кеттк Токсан жыл жасаган тура бидщ топка салып айткан сездершен осыны ангарамыз. Ke3i T ip ic iH fle эулие атам ан, K e c iM fli c e 3 i кепке енеге болган, керкем M iH e3i ■куртка жаккан Балпык бидщ бурнагы куннен бузылмай жеткен эр c e 3 i, эр ic i •;ей1нг1 жастардьщ кекейжде туруы керек деп ойлаймын. Бабаньщ жолынан бурылмай ескен, аталар сезжен айнымай ескен жастар рухани дщгеп мыкты, тарихи танымы терец, отансуйпш, халыкка жакын болып еседк





Галым ТОКПЕЙ1СОВ Балкаш ауданынын эюм!

КУТТЫ КОНЫС БОЛГАН БАЛКАШЫМ! Алтайдан Атырауга, Ертгстен Едшге дейЫ созылып жаткан, шапса тулпардыц туягы кеттелн, ушса кыранныц канаты талатын улан-гайыр байтак елкенщ 6ip пушпагы «Уш Камау» атанган улы елке жер жаннаты Жетюудщ мактан тутарлык еьурлерЫщ 6ipi гана емес, 6ipere№ болып саналады. Олай деп сез туй1ндеу1м1з, карт Балкаш кел1 мен кунд1з кумю, тунде алтын болып агатын 1ле-Каратал ангарын жагалай коныстанган ел-журттыц тарихыныц тамыры тым терецнен бастау алады. НепзЫде Балкаш атауыныц туп-терюж жайлы нешетурл1 ацыз бар. Сондай ацыздыц 6ipi мынандай жан толкытарлык окиганы баяндайды. Ертеректе келдщбатысжагалауында мьщ-мыцдап мал айдаган байдьщ Балкия атты аса KepiKTi кызы болыпты. Ол тек керюмен fa H a емес, аскан акылдылыгымен, адамгерштюмен api инабаттылыгымен ел аузына ерте mirimri. Ару кызды тек эке-шешеа гана емес, букт ел-журт еркелетт «Балкаш» деп атайды екен. Сол Балкаш 17-ге келген кезде Ерден атты жас жИтке гашык болыпты. Жастардыц жан-журектер1 жарасканымен катал эке булардьщ 6ip болуына келюе коймайды. S ip KyHi кальщ камыс арасында кызбен оцаша кездест турган кезшде ж1птт1 кабан жарып еллредк Суйгешнен айырылып камыккан a p i катал экенщ каИарынан корыккан кыз енд\\п т1рл1ктен ел1мд1 артык K e p in келге 6 ip -a K сеюредк Сейтт, аймаидай ару айдын келдщ тубЫе кетт, агайын-журтын « a h » ургызады. Содан былай K e n iu m iK бурын «Тахалау», «АктекОз», «Жумбак кел» жэне «Кекшетеьиз» деп a p T y p n i атаумен аталатын келд1 жас арудыц атымен «Балкаш» атап кеткен деседк Жогарыда айтып еткеымдей, бурындары «Уш Камау» аталган бупнп Балкаш енф!нде кептеген тарихи тулгалар - ел бастаган кесемдер мен алкалы топта сез бастаган шешендер, жаужурек батырлар мен багландар, сез K a flip iH б тетм акындар мен жыраулар, жауырыны жер июкемеген палуандар мен тем1рден туй1н туйген уста-зергерлер, аузы дуалы, eMi шипалы эулие-эмбиелер баянды гумыр кешкен екен. Халкына кортан болган - Оракты, Белек, Малай, Сары, Eflire, Шой, Казанбай. Эдтбек, Тулек (ДуйсенбО, Карабек батырлар, ел баскарран - Ойшы, Сундетбай, Кожахан, Эилмбек сынды болыстар, дуалы сез1мен дуй1м журтты аузына караткан - Бакыбай, Умытшак, Сенс1збай, Медет, Эстай, Балтагул, Акжунгс сынды акын-жыраулар, ел |'илнде керткелдис пен ем ш тж касиеттер1мен танылган Сакбай мен Умсындык (Кара байб1ше), Нысанбай мен Маралбай эулиелер, Райбек пен ^ыранбай баксылар. жауырыны жер июкемеген Кешюнбай мен Жинакбай палуандар осы бак дарыган Балкаш e n ip iH мекен e T in , ел-журтыньщ мактанышына айналганы тагы да акикат. Балкаш топырагынан кене калашыктардыцорнын кептеп кездеслруге болады. Ондай калашыктар бупнде жермен-жексен болып кеткен. Демек, тарихтьщ г vfe*

ашылмаган кептеген сырларын койнауына бупп жаткан жок па?! Ж аугерш тк заманда халкына корган болган Карамерген, Актам, Агашаяк, Бояулы сынды калашыктар кененщ кез1 саналады. Ал enipiMisAeri Нарын мен Ушкалмак атауларына ел1 де шынайы тарихи бага бертм егендт eKiHinjTi-ак. Сондай-ак 1ле езеншщ стемдер1 болган Шет Баканас, Орта Баканас арналары да кептеген тарихи окигалардыц кенекез Kyarepi болып, сырын im iH e бугуде. Жалайыр елЫщ «Актабан шубырынды, Алкакел суламада» Сыр елЫе удере кеинп кеткен1 белплк Желскеннен, не болмаса асып-тасыганынан емес, сол кездеп аузын аждаИадай ашкан ашаршылыктьщжэне жоцгар-калмакбаскыншыларыньщ курсауынан аман-есен tubify уилн туган жерЫен удере кешуге тура келдь Киын-кыстау заманда жер ауып кеткен 6ip кауым елдщ улы кеилне басшылык жасап, багыт-багдар 6epin, олардыи туган жерЫе оралуына мурындык болган api Жетюу enipiH калмак баскыншыларынан тазартуга белсене атсалыскан тарихи тулгалардыц 6ipi - Балпык би бабамыз. ЕскелдК Кабылиса, Жолбарыс сынды ел кесемдер1мен лзе косып журген Балпык би б1рде Улы жуздщ тебе би1, алты Алашка аты мэл1м Теле би бабамызбен туган жерге оралу жайында ой белгседк - Курамалардыи курмелне кецтщ толмаган болар. Елге оралу камын ойластырдын ба, шырагым? - дейд1 Теле би сураулы жузбен. Сонда Балпык би бабамыз 1рктместен: -Элбетте. Эрюмнщтуган жер1 езЫе Мысыр uuahapbi емес пе? Жаныстар кегтпне салып кедерп керсетпесе келген жолымызбен туган жерге кайта оралмакпыз, - деп улы кештщ кам-каракелнен бид1 алдынала хабардар етед!. КезЫде «Актабан шубырындыда » Сыр бойына Жалайыр елЫщ Keiui ею багытпен жеткен. Кештщ 6ipi Аягезден асып, Балкаш айналып ертерек жетсе, eKiHiui Geniri 1леден eTin, Шу аркылы Каратауды кыстап шыккан. Крныстас отырган Жаныс пен Жалайыр арасында барымта осы туста житеп, Жаныстьщ 6ipa3 xcirirrepi колга Tycin калады. Бул жагдайды насырга шаптырмау ниелмен жолга шыккан Теле езЫе арнайы т1плген уйге келт туседк Касына ерген сыйлы адамдармен енд1 жайгасып отыра бергенде: - 0 з Тэукенщ ак жолын туткан асыл агам осы уйде ме, кайда? - деген дауысты еслгенде асыга басып тыска шыгады. Ат услнде отырган Балпык: Ассалаумагалейкум! «Тура биде туган жок, туганды биде иман жок» деп ойланып-толганып жаткан боларсыз, ага?

Урлыкты 6ipey эу бастан кэап кылады, Жейтушн ешнэрсеа болмаган сои, Кейб1реу сердебеа асып кылады. Мейл1, аз болсын, мейл1, кеп болсын. «Адал адам тапканым тамагым» деп, Канагатпен наст кылады. Жеын таппасак, агальннт1 боп, 1бтютщ жаккан отына куйгеым1з. Aybi3fa келген сез арзан, Ауылга келген без арзан, Бурарыц бурар, бурмасац кос колдап урар. Ойлан, afa, ойлан! - деп сезге келместен атыныц басын бурып, ез тобына беттеп кете барады. Теленщ алденеден абыржыгандай кейтн байкап калган жанындагылары: - Кара турмак хан келсе де селт етпеуил едИз, ун катпай калтыраганынызга жол болсын? - деп жатты. Сонда Теле би: - Балпыктьщ дауысы ecTm iciM eH кызылшубар жолбарыс уйге Kipin келд1 де ту сыртыма шыгып алды. Сыртка шыксам, элп жолбарыс алдьщш eKi аягын Балпыктын eKi иыгына артып алыпты. 0 у десем меж бас салатындай сьщайы бар. Жалайыр - MiHe3i март, жаны жомарт нокта агасы гой. Аталарыныи аруагы кетершш тур екен, назасына калып журмейш. Ат-тон айыбын етеп, элп тентектер1м1зд1 63iMi3 женге салалык, - деп ез шеишмЫ айтыпты. Осы окигадан кейЫ жаныс пен жалайыр e n i арасында барымта деген узтд1-кестд1 токтапты. M iH e, 6 ip iH iu i окигада Балпык би бабамыздьщ кептен 6 e p i аркасына батып, кабыргасын кайыстырып журген кезенде жер ауып кеткен агайын-журтты езмщ туган жерЫе атбасын буруына мурындык болып, улы кеш турасында Теле би бабамызбен маслихат куруы эцпмеленсе, ал еюнш1 окигада оньщ тепнде жай адам e M e cT iri, ке п ш тк ортасында мысы басым болып туратын керткел болгандыгы айтылады. Бабамыз жайында, ол юанщжорыкжолдарындагы ep niK T epi турасында Наурыз Кылышбаев келлрген темендеп деректер де окырман кауымды бей-жай калдыра алмасы анык.

BypHafbi жылы Сыр бойынан атаконысына бет алган Жалайыр Keiui Аркага желп еюге белЫген-дК Б1рманактык Байкебен, Майкебен, Сыпатайдьщ Ацмарка, Карамарка. Андастьщ Кыргызынан тараган 6ip кауым ел Ескелдмщ басшылыгымен Аягезайналып келмек. Балпык бастаган Андас, Мырза, Косай, Косымбет. Балгалы урпактары Балкаш келЫщ музы беюсамен Бестас кумы тусындагы кылмойыннан етпешл. Ондагы максаты - Карой, Нарын бойындагы тас 6eKiHicTi каннан-капераз паналаган калмактарды тубегейл1 куып шыгу. Бул жолгы эскери колбасылык Берлс батырга жуктелген. «Жолбарыс бата бермей жецгс болмае, Берлс кол бастамай береке болмас» деген тецеуге ие болган Берлстщ жасактары жоцгарга eTin кеткен Карамерген, Актам беюнгстерщ де кайтарды. Капыда калган калмактар eHfli карымта сотыска аскан укыптылыкпен дайындалган. Олардьщ шабуылына тойтарыс беру ушш мацайдагы кудыктарды кем т, Шет Баканасты бегеуге катыскан сарбаздардыц гана емес, атка мжуге жарайтын карт адамдар мен жас жетюншек балалардыи Tipniri ерлжке баланып, жырга косылды. Халыктык майдан дегенщ осы емес пе? Уш Камау е ^ р тд е п ежелп калалар турасында жогарыда айтылган деректерге суйенсек, саналуан согыстар олардыи ержевден кулап, жермен-жексен болуына алып келдк Сондай кене калалар катарына Актам, Карамерген, Каркаралы, Агашаяк, Бояулы, Кектал-1, Кектал-И калашыктарын Kocyfa болады. Heri3i Сарыес1к-Атырау ujeni агын сулардьщ коршауында орналаскан. Sip жагында Балкаш кел1, шыгысында Каратал, батысында 1ле езендер1 агады. Ал оцтуслп 1ле Алатауы стемдер1мен шектеседк 1ле езен1 сагасыньщ шыгысы мен солтуслк шыгысын кум тебелер басып жатыр. Олардьщ ара-арасында Баканас деп аталатын езеннщ солтуслпне карай улкен Баканас созылып жатыр. 0 з кезепнде ол да ары карай юшкене арналарга 6eniHin кетедк Атыраудьщ шыгыс жак шегарасы Шет Баканас аталатын кургак арнамен шектеседк Актам каласыныц ежелп аты белпаз. Жан-жагын коршаган камал-кабыргалары м у ж т т , бузылып, топырак жалга айналган. Каланьщ бурыштары элемнщ терт торабын тура керселп тур. Терт бурыштьщ TepT eyi бмк мунарамен бектлген. Менщ niKipiMiue, терт тарапка карап турган 6niK мунараларда жаугершшж заманда арнайы кузетштер турган болу керек. Ойткеы мунаралардьщ 6niKTiri Каз1рдщ езшде уш метрге жуык. Актамньщ батысынан, каладан 6ip жарым шакырымдай жерден археологтар кейЫнен ipi канал арнасынын орнын тапты. Бул арна Орта Баканастан бастау алады, узындыгы 20 шакырым. Ертедеп тургындар осы дамбаныи кемепмен Орта Баканастьщ суыньщ децгейЫ кетерелн болган. Актамнан батыска карай 25-30 шакырым Орта Баканастьщ кур арнасынан 4 шакырым жерде археологтар атау берген Каркаралы деген кене каланьщ орны бар. Нобайы жагынан ол Актам каласымен децгейлес. Ортасу мен Шет Баканас езендертщ 6ipiKKeH тусындагы кене калаш ы к- Карамерген. Карамерген 1ле езеы бойындагы ipi калалар санатына жаткызылады. Актам каласы сиякты Карамерген де киратылды. бзеннщ арнасыньщ e3repyi каланы калпына келлруге Kepi эсер erri. Саман уйлердщ калдыктары мен ирригациялык жуйе жаксы сакталган. Кала сыртындагы кеп молалар жогарыда айтылган деректердеп калмак жерленген карамола, казак сарбаздары жерленген кеп корган болуы бек мумюн. Халкымыздьщ кай каИарманын алсак та олардьщ epniK icTepi eniMi3flin ежелп тарихымен етене байланысып жатады. Солардьщ iuiiHfle XV гасырда Балкаш топырагында дуниеге келт, eMip сурген Элшагырулы Оракты батыр. XV гасырдын орта тусында Алтын Орда хандыгы ыдырап, оньщ курамындагы 42









тайпалар Керей мен Жэыбек султандардьщ басшылыгымен Шу бойына удере кешкен 1455-1456 жылдары алаштыц ел KOpfafaH кальщ эскерше колбасшылык жасаган каЬармандарыныц 6ipi. Казак хандыгыньщ ныгаюына орасан ецбек ciHipin, ойрат баскыншыларына карсы журпзтген шайкастарда керсеткен epniicrepi ушш ел суйюпенштИ мен курметЫе ие болган адам. Оракты батыр туралы efrini СуйЫбай кыргыз акыны ^атаганмен айтысында: Он eKi ата ол жакта, Жалайыр деген журтым бар. Аккеб1кт1 елт1рген, Оракты батыр мыктым бар, - деп езЫен терт гасыр бурын eMip сурген батырдын аруагын асырыл, айбындана жыр тегедК Ал Бактыбай акын болса, оныц тарихи ерл1ктер1н атай келт: «Нокта агасы» болсын деп, Осыган аруак консын деп, Hci казак олжаны Орактыга 6epinTi, - деп батырдын барша казак елжен алган жолын, оныц алты Алашка курметп жан екендМн сипаттап етедк 0nipiMi3fleri батыр жерленген шокы бупнде «Оракты тебе» деп аталады. Балпык би бабамыз туралы сез козгалганда бабамыздьщ i36acapbi саналган Жэлменденщ де e c iM i тарихта катар аталады. Жэлменде ею иыгына ею Kici мЫгендей зор денел1 Kici болыпты. Кесем. шешен Жэлменде бид1 ат устЫен eiu6ip жан аударып ала алматан кертед1. Жолга шыкса унем1 ею атпен (6ipiH M iH in, еюншюн жетекке алып) журед1 екен. Б1рде ол керил ауылдагы Жаканбай дейтЫ бай замандасына былай деп хат жазып ж1бередк Сэлем де Жаканбайга 6ip ат 6epciH, Жел жыл ммшмеген кур ат берсЫ. bniKTiri, зорлыгы мендей болсын, Xtypici Жиенкожа акынныц сезЫдей болсын. Берсе 6 e p c iH , бермесе e3i 6mciH, 0з1мнщ кара атыма куат 6epciH... Мундай eTiHiuj айтылган сок Жаканбай сезге келмей шоктыгы 6 niK нардай курен каска атты апарып, ез колымен табыс eTinTi. Жэлменде Коянды жэрмецкеанде Абай Кунанбайулымен танысады. Уржарда еткен 7 уезд еюлдер1 бас коскан съезде туйЫ1 киын мэселелерд1 шешуге Абай Жэлмендеы шакыртады. Жол aafbi кашыктыктан 2-3 кун Keuiirin барганымен съезд1 Жэлменде би ашады. Съезд терагасы Абай Жэлменденщ сездерм уезд 6acTbifbi Лосовскийге аударып отырады. Уезд бастыгы осы жиында Жэлменде сынды билердщ басшылыгымен шыгарылган ережен1 беютедк Жэлменденщ кысылган жерде кенеттен сез тауып кететш алрырлык, тапкырлык KacneTi болыпты. Б1рде Жэлменде барымта дауымен Каркаралыга барыпты. Эр тараптан келген билер, болыстар кездеап, сэлемдест жатса, Кунанбай ауылыныц JKirinepi тасырандап, улкенд1 сыйламайтындай сыпай керсетт, олардын алдын кес-кестей 6 e p in T i. Ауыл аксакалдары да. Кунанбайдьщ e 3 i де оларга токтам сала коймапты. Сонда Жэлменде: Ыздщ жактын даласы кум болады, Улкен айтса баласы жым болады. Улкен ттЫ алмайтын мына 6ipey Тасырандаган иттерщ KiM болады? - дегенде, Кунанбай кепке карап колын жогары K e T e p in T i де: «Бул Жэлменде кику сездщ киягы гой, 47



Ескелд1 мен Балпыктьщ туягы гой. Сендер танымай жатырсындар ма? Оньщ алдында байкап-байкап сейлецдер!» - деп Жэлмендеге ез касынан орын 6epinTi. Ысты елмщ 6ip бутагы EciM, Малайдан шыккан Eflire, Шой, Казанбай батырлардьщ ерлж iciepiH зерттеп, жете жазу, олардыи сан кырлы каИармандыгын елге таныту ici ani мыктап колга алынбай келедк Еамулы Ед1ге батыр казактыц Карасай батырынын жасагында болып, жоцгар шапкыншылыгына карсы куресл бастаушылардьщ катарында Сыр бойынан алгаш калмакты куган кырык сан колдьщ (терт мыц кол деген сез) iiuiHfle болады. Одан соц Алатау аясы мен 1ле бойын жаудан тазарту жолындагы кесктескен жорыкта талай ерлж керселп, 6ip ретте ауыр жараланып, жан кияды. Суйеп Ka3ipri Куланбасы елд1 мекемнщ жанына койылган. Балпык би, Солтанай аулиелер эипме болганда, Нысанбай эулие туралы сез козгалмай калу мумюн емес. Балпык би Шаган батырдьщ баласы Барактын уйЫ керемЫ деп эдейтеп ат басын бурганда, Барак жылкы аралап кеткен екен. Эйел1 конактарды дурыстап кабылдай коймайды, e3i ауыраякты болса керек. - Тел алып жатырмыз, уйге сыймайсындар, - деп лк жауап катады. Балпык ундеместен атка конады. Ауылдан шыккан сои Балпык артына уш рет карайды. Соны байкаган c e p iK T e p iH in 6ipi: - Бапеке, 6ip кырдан астык, «Ой, бауырымдаган» дауыс шыкпады гой, - депл. - Оный рас, мен артыма уш рет карадым. Жацагы сезд1 эйел айтып турган жок, imiHfleri бала айтып тур. МенМ Kapi жолбарыс е д к Сол жолбарысым баланьщ жас жолбарысына батпады. Одан кейЫ кайлп «Ой, бауырымдасын», - деген екен. Aybinfa Балпык бидщ келт кеткежн еслген Барак атка конып куып ж етт, берюн жолдын уст1не тастап, шапанын Lueiuin аттьщ услне жауып, конак болып кетулерш елнедк - Жарайды, кешлм, - депл Балпык. - Уйге журИз ! - деген сон уйЫе кайтадан барып конак болыпты. Аттанарда: - Дуниеге келелн бала нысаналы болып туады. Атын Нысанбай койындар, - деп батасын 6 e p in T i. Айткандай бала шубар болып туады. Бул анпмеы Ескелд1 би де естидк Естид1 де «Мен барып керейЫил», - деп Барактьщ уйте келед1. Барак болса: «Осы Kici не дер екен?» деп эдей1 Kapi койды сойып, бата сурайды. Ескелд1 кез1н жумып батасын бередк Койдьщ eTi кек шандыр болган сон ешюм жей алмайды. Тесек салгызып, 6api уйкыга жатады. Ескелд1 аулиенщ аруагы ренжюе корадагы малдьщ iiui жарылып кала беред1 екен. Ол болса туы бойы децбекшт уйыктай алмай шыгады. - Эулие, уйкьщыз мазасыз болды-ау, - депл Барак. Сонда ол мырс eTin култ ж1бер1гт де: - Менщ итжаргыш дегешм бар ец\\, соны баланьщ жас жолбарысы малга ж1бермедк Уйыктамаган ce6e6iM сол. Баланы таза кутт устандар, - деп, батасын 6epinTi. Нысанбай аулиеге бала токтамай жупрт жургенде еле 6epinTi. Балпык картайган шагында 1ле бойын аралап келе жатканда Нысанбайдьщ ею баласы шешектен ел т, ауыл азалы едй Муны еслген Нысанбай: - Жан-жакка карауыл койындар, аткоюшы болса токтасын. Эулиеж карсы алганда кабактарын ашык болсын, - дейдкБалпык конак болып аттанып кетедк Ол кеткен сон арен шыдап T ypf-ан ел аттьщ басын коя береди bip белден аскан би: 49

- Ж а н а тыныш сиякты ед1 гой. Барып 6min кел1ндер. - деп жаны ндагы ж ттте р Ы ж1бередК Олар: - Нысанбайдьщ ею баласы е л т, он жакта шиде жатыр екен. Оздщ тустент аттанганьщызша елд1 токтата турыпты. Балпык аттьщ басын Kepi бурып, кецт айтады. - Карагым, мына ниетще осыдан былай бала токтар. T y fa H баланьщ атын Есжан кой, - депл. Айтканындай келеа жылы Есжан eMipre кел'тт'|. Одан кей'м Жэркеш, Беюш, Эбд1раш, Рашид сынды улдары болады. Есжанды Акмеилтте окыткызады. Оган эулиелж конбаса да жацбыр жаудыратын касиет1, ауа райын болжайтын керткелдт дариды. 1ле-Балкаш enipi ежелден-ак eTeriHe ел конып, жагасын журт жайлаган кутты коныс аталган. Бул турасындагы мына 6ip тарихи дерек ешюмд1 бей-жай калдырмайды. Сыр елЫен келген улы K eiuT i Балпык, Кабылиса, Жолбарыс сиякты ел басылары 1ленщ бас жагында отырган КУДеке деген байдьщ ауылына аялдатады. Кеш аттанып бара жатканда Бэйшепр руыньщ басшысы Ттеугул атка м тер алдында 1ле езеншщ теменп жагына (Уш Камауга) уш рет бурылып карайды. Муны Кабылиса эулие гана байкап калады. Салтаттылар желе жортып Балыктыньщ басына ж етт токгайды. Балпыц би жан-жагы кекмайса жерге карап турып: - Кары калындау тусед1 демесен халыктын хал-жагдайына колайлы жер екен. таягыиды шаншы, Ттеугул, -д ей д к Ттеугул басын шайкайды. Булар Караталдан e T in , Сарнаканньщ етепне жетеди - Кауга тартып каукар жумсап жатпайсьщ, сай-саласы бастау екен, табындап сиыр, келелеп туйе, мьщгыртып кой, ужрлеп жылкы еарсец де тунтмессщ. Бэлюм, осы enipfli енштерсщ, Ттеугул, - делл Балпык би. Ттеугул тагы басын шайкайды. Балпык би сэл зтдене: