E-book หนังสือศรีลังกาและอุษาคเนย์ (1)

ความสมั พนั ธ์ทางศาสนา 239 พระพทุ ธสิหิงค์ ภายในวิหารลายคำ� วัดพระสิงหว์ รมหาวิหาร เชียงใหม่ (คัดลอกภาพจาก www.pantip.com) วิหารทรงล้านนา ภายในวัดพระสิงห์วรมหาวิหาร เขียงใหม่ (คัดลอกภาพจาก www. pantip.com)

240 ศรลี ังกาและอษุ าคเนย์ พระประธานภายในวหิ ารหลวง วดั สวนดอก เชยี งใหม่(คดั ลอกภาพจากwww.pantip.com) กอู่ ฐั เิ จา้ นายฝา่ ยเหนอื เชยี งใหม่ ภายในวดั สวนดอก (คดั ลอกภาพจาก www.pantip.com)

ความสมั พันธ์ทางศาสนา 241 เชิงอรรถ ๑ Coedes, Ars Asiatica (Paris et Bruxelles, 1928), pp. 22 ff; Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, pp. 1ff; Briggs, ‘Dvaravati, the most Ancient Kingdom in Siam’, JAOS, Vol. LXV (1945), pp. 98-107; Dupont, ‘L’archeologie Done de Dvaravati, Vol. I (Paris, 1959); Boeles, ‘The King of Sri Dvaravati and his Regalla’,JS, Vol. LII (1964), pp. 99-114. ๒ Coedes, The Indianized States, pp. 76-7. ๓ Quaritgonch Wales, JRAS (1966), p.40. ๔ หลักฐานฝ่ายศรีลังการะบุว่าพุทธศตวรรษท่ี ๓ ภายหลังการ สงั คายนาครงั้ ท่ี ๓ พระโมคคัลลบี ตุ รตสิ สเถระได้สง่ พระโสณเถระ และพระอุตตเถระเดินทางไปสุวรรณภูมิ ดินแดนสุวรรณภูมิไม่ สามารถยืนยันว่าเป็นพม่าตอนใต้หรือประเทศไทย เพราะมีความ หมายกว้างและรวมถงึ แผน่ ดินทงั้ หมดของอุษาคเนย์ ๕ Coedes, ‘The Excavations at P’ong Tuk and their importance for the Ancient History of Siam’, The Siam Society 50th Anniversary Commemorative Publication’ Vol. I (Bangkok, 1954), p. 216. ๖ Dupont, L’archeologie Mone de Dvaravati, Vol. I, pp. 164ff, 258ff. ๗ R. Le May, A Concise History of Buddhist Art in Siam (Cambridge, 1838), pp. 53ff.

242 ศรลี ังกาและอษุ าคเนย์ ๘ W.A.R. Wood, A History of Siam (Bangkok, 1924), pp. 36-38; Coedes, The Indianized States, pp. 194ff; Hall, A History of South-east Asia, pp. 158-63. ๙ Wood, op.cit., pp. 52-3; Griswold, ACASA, Vol. VII, p. 13; Dhaninivat, Encyclopaedia of Buddhism, Volume of Specimen Afticles (Government of Ceylon, 1957), pp. 70-1. ๑๐ Griswold, ACASA, Vol. VII, p. 15. ๑๑ Ibid. ๑๒ Coedes, ‘Documents sur I’histoire, politique et religieuse du Laos Occidental’, BEFEO, Vol. XXV, p.17. ๑๓ See infra, p.159 ๑๔ Buribhand and Griwold ‘Sculpture of Penisular Siam in the Ayuthya Period’, JSS, Vol. XXXVIII, pt.2 (1951), pp. 15-29. ๑๕ Ibid, p.25 note 17. ๑๖ See infra, pp. 163 ff. ๑๗ IA, Vol. XXII, p. 29 ff. ๑๘ IA, Vol. XXII, p.30. ๑๙ Gunawardana, Ph.D. Thesis, p. 410. ๒๐ Griswold ยืนยันว่ากษัตริย์ผู้ท�ำการต้อนรับพระราหุลเถระคือ พระเจ้าจันทรภาณุ ผู้ยกทัพบุกรุกเกาะลังกาสองคร้ัง ‘Siam and

ความสัมพันธ์ทางศาสนา 243 the “Sinhalses” Stupa,’ Buddhist Annual Inaugural Number (1964), p. 76. ๒๑ Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol. I, p. 46. ๒๒ UHC, Vol. I, pt. 2, pp. 566-7. ๒๓ Jinakalamali, (P.T.S.), pp. 86-91. ๒๔ Jinakalamali, pp. 86-91. Sihinga-Buddharupanidana also gives the same story. Sihinga-Buddharupanidana, tr. C. Notton (1993), pp. 7 ff. ๒๕ See supra pp. 46 ff. ๒๖ Paranavitana, Ceylon and Malasia, pp. 79-80. ๒๗ EZ, Vol. IV, pp. 67-72. ๒๘ Paramatthavinicchaya, ed. A. Devananda (Colombo, 1926), p. 337. ๒๙ Jinalankara, ed. Rakawa Palita, p. 31. ๓๐ Nilakanta Sastri, ‘Ceylon and Sri Vijaya’, JCBRAS, NS, Vol. VIII, pt. 1 (1962), p. 162. ๓๑ Gunawardana, Ph.D. Thesis, pp. 394-95. ๓๒ Jinakaliamali, pp. 84-85. ๓๓ Tada udumbaro nama mahasami Lankadipato Ramannadesakam agato, Jinakalamili, p. 84.

244 ศรีลงั กาและอษุ าคเนย์ ๓๔ Paranavitana, JCBRAS, Vol. XXXII, No. 85, p. 198. ๓๕ Ibid., pp. 198-9; UHC, Vol. I, pt. 2, p. 754. ๓๖ Griswold,TowardsAHistoryofSukhodayaArt(Bangkok,1967),p.17. ๓๗ Ibid., ; Coedes, The Indianized States, p. 220. ๓๘ Pra Mu’ang รั้งต�ำแหน่งพ่อศรีอินทราทิตย์ข้ึนครองราชย์เหนือ สุโขทยั ๓๙ สมยั พระเจา้ ภวู เนกพาหทุ ี่ ๔ เสนาลงั กาธกิ าระผเู้ ปน็ เสนาบดผี ใู้ หญ่ ไดป้ ระชมุ คณะสงฆช์ ำ� ระพระศาสนาทง้ั สองนกิ าย กลา่ วคอื คามวาสี และอรัญวาสี และท�ำการไต่สวนคณะสงฆ์ UHC, Vol. I, pt. 2, pp. 750-1. ด้วยเหตุน้ันชอื่ เสียงของคณะสงฆ์ศรีลงั กาในการช�ำระ พระศาสนาจงึ ปรากฏเห็นในสมยั อาณาจกั รคัมโปละ ๔๐ Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol.I, pp. 49-75. ๔๑ Ibid., pp. 148-9; Griswold, Towards A History of Sukhodaya Art, p. 18, note 51. ๔๒ Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol. I, pp. 71 ff. ๔๓ Coedes, ‘Documents sur la dynastie de Sukhodaya’, BEFEO, vol. XVII (1917), pp. 13-7, 27-8, 31-2; Coedes, Recueil des inscription du Siam, Vol. I, pp. 97-102, 107-9, 115-6; Paranavitana, JCBRAS, XXXII, pp. 199 ff. ๔๔ Coedes, BEFEO, Vol. XVII, p. 14; Paranavitana, JCBRAS, Vol. XXXII, p. 199. Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol. I, p. 99.

ความสัมพนั ธ์ทางศาสนา 245 ๔๕ Coedes, BEFEO, Vol. XVII, p. 15; Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol. I, p. 100. ๔๖ Coedes, BEFEO, Vol. XVII, pp, 16 and 28; Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol. I, pp. 101 and 109. ๔๗ Coedes, BEFEO, Vol. XVII, pp, 30-31; Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol. I, pp. 115-16. ๔๘ Griswold, Towards A History of Sukhodaya Art, p. 37. ๔๙ Paranavitana, JCBRAS, Vol. XXXII, pp. 201-2; Paranavitana ‘Lankave sita Siyamata vadiya Sangharajayo’, Vidyodaya (1940), pp. 33-49. ๕๐ Buddhadatta in Sahitaya (in Sinhalese) pt. 2, p. 403. ๕๑ Lokappadipakasaraakaranam Mahasangharajena Lidaya rajasen garuna recitam samatham. ๕๒ Paranavitana, Vidyodaya (1940), pp. 33-9. ๕๓ Sv, tr. Law, p. 47. ๕๔ Bode, The Pali Literature of Burma, p. 35, note 2. ๕๕ Paranavitana, Vidyodaya (1940), pp. 33-49. ๕๖ Ibid. ๕๗ Paranavitana, Vidyodaya (1940), pp. 33-49. SV was composed about 500 years after the time of Medhankara.

246 ศรีลงั กาและอษุ าคเนย์ ๕๘ Ibid. ๕๙ Ibid. ๖๐ Dhaninivat, Encyclopaedia of Buddhism, Volume of Specimen Articles, p. 73. ๖๑ Quoted by Dhaninivat, op.cit., p. 72. ๖๒ L. Fournereau, La Siam ancient (Paris, 1908), Vol. II, pp. 25ff; Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol. I, pp. 77-90. ๖๓ Ibid. ๖๔ Paranavitana, JCBRAS, Vol. XXXII, p. 203. ๖๕ Ibid. ๖๖ Dhaninivat, op.cit., p. 72. ๖๗ Griswold, JSS, Vol. XLI, p. 102. ๖๘ Ibid. ๖๙ Ibid. ๗๐ Coedes, BEFEO, Vol. XXV, pp. 195 ff; Griswold, JSS, Vol. XLI, pp. 104 ff. ๗๑ Jinakalamali, pp. 85-6. ๗๒ Griswold, JSS, Vol. XLI, p. 104. ๗๓ Jinakalamali, pp. 89ff; Sihinga-Buddhsrupanidana, tr. Notton, pp. 31 ff.

ความสมั พันธ์ทางศาสนา 247 ๗๔ JSS, Vol. XLI, pp. 130-31, note 5. ๗๕ Ibid. ๗๖ Ibid. ๗๗ Journal of the Pali Text Soceity (1890), p. 21; Coedes, ‘Notes sur les ouvrages Palis composes en pays Thai’, BEFEO, Vol. XV, p. 43; Buddhadatta, Pali Sahityaya, pt. 2, 2nd ed, (Ambalangoda, 1962), p. 384. ๗๘ Malalasekera, The Pali Literature of Ceylon, p. 245; Paranavitana, JCBRAS, Vol. XXXII, p. 204. ๗๙ Malalasekera, The Pali Literature of Ceylon, p. 245. ๘๐ Coedes, BEFEO, Vol. XV, p. 43. ๘๑ Paranavitana, JCBRAS, Vol. XXXII, p. 204. ๘๒ Jinakalamali (P.T.S.), pp. 91-95. ๘๓ ค�ำวา่ “โยนกรัฏฐะ” ผแู้ ตง่ ตำ� นานยนื ยันว่าคือกมั พชู า หรญิ ญุ ชยั และอยธุ ยา สว่ น “มหารฏั ฐะ” คอื ดนิ แดนแหง่ หนง่ึ ใกลป้ ระเทศไทย Sv, tr. Law, pp. 54 and 169. ๘๔ Sv, tr. Law, pp. 56 and 170. ๘๕ UHC, Vol. I, pt. 2, pp. 751-2. ๘๖ Paranavitana, ‘Religious Intercourse between Ceylon and Siam in the 13th-15th centuries’, JCBRAS, Vol. XXXII, p. 209.

248 ศรีลงั กาและอษุ าคเนย์ ๘๗ Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol.I, pp. 151-56. ๘๘ Jinakalamali, p. 93. ๘๙ Paranavitana, JCBRAS, Vol. XXXII, p. 210. ๙๐ Jinakalamali, p. 98. ๙๑ Ibid. ๙๒ For this mission see supra, p. 69. ๙๓ Coedes, The Indianized States, p. 178. ๙๔ Coedes, The Indianized States, p. 173. ๙๕ Coedes, ‘Le stele de Prad Khan d’Ankor’, BEFEO, Vol.XLI (1941), p. 285; Coedes, The Indianized State, p. 173. ๙๖ Louis Finot, ‘Inscription d ‘Ankor’ BEFEo, Vol. XXV (1925), pp. 396 ff; Ceodes, The Indianized State, p. 173. ๙๗ See supra, pp. 71ff. ๙๘ Chou Ta-kuan, Notes on the Customs of Cambodia, tr. J. Gilman D’Arey Paul (Bangkok, 1967). ๙๙ Idid., p. 24. ๑๐๐ Idid., p. 25. ๑๐๑ Idid., p. 38. ๑๐๒ Coedes, ‘La ancienne inscription en Pali du Cambodge’, BEFEO, Vol. XXXVI, pp. 14-21; Coedes, The Indianized States, p. 228; Briggs, The Ancient Khmer Empire, p. 251

ความสมั พันธ์ทางศาสนา 249 ๑๐๓ . Coedes, BEFEO, Vol. XXXVI, pp. 14-21. ๑๐๔ Chou Ta-kuan, op.cit., p. 41. ๑๐๕ Paul Levy, ‘Les traces de L’introduction du Boudhisme A Luang Prabang’, BEFEO, Vol. XL (1940), pp. 411-24; Coedes, The Indianized States, pp. 223-26; Briggs, The Anceint Khmer Empire, p. 254. ๑๐๖ Briggs, The Ancient Khmer Empire, p. 254. ๑๐๗ Coedes, Recueil des inscriptions du Siam, Vol.II, pp. 21-31. ๑๐๘ Ibid., pp. 10-12. ๑๐๙ Coedes, The Indianized States, p. 137. ๑๑๐ Briggs, ‘Siamese Attack on Angkor before 1430’, FEQ, Vol. VIII (1948-49), p. 5. ๑๑๑ Jinakalamali, pp. 92-93. ๑๑๒ Ibid., p. 92 ff.

250 ศรลี งั กาและอษุ าคเนย์

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 251

บรรยายภาพ : ภาพจิตรกรรมต�ำนานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช วัดวังตะวันตก เมอื งนครศรธี รรมราช

บทท่ี ๖ การขา้ มกระแสทางสถาปตั ยกรรม เจดียท์ รงอินเดยี และลังกา ความสัมพนั ธท์ างการเมอื งการค้าและศาสนาระหวา่ งศรีลงั กากับ ดินแดนอษุ าคเนย์ เป็นผลใหเ้ กิดอิทธิพลดา้ นศลิ ปะและวฒั นธรรมตอ่ กนั ความสัมพันธ์ดังกล่าวเป็นลักษณะของกัลยาณมิตร บาร์ตเล็ตต์ (E.C. Bartlett) เหน็ วา่ ความสมั พนั ธภ์ ายนอกแบบฉนั ทม์ ติ ร เปน็ ประโยชนต์ อ่ การพัฒนาภายในคือวัฒนธรรม หากสองฝ่ายมีความสัมพันธ์ลักษณะ คนละขา้ ง ย่อมไมส่ ามารถสรา้ งความมั่นใจได้วา่ ฝา่ ยใดยงิ่ ใหญ่กวา่ จะ กลายเปน็ เหตใุ ห้เกิดความคดงอทางวัฒนธรรมของผู้เดินตาม ฐานทาง วัฒนธรรมจะเกิดการปรับตัวโดยวัฒนธรรมอ่ืน๑ ชาวศรีลังกาและผู้คน บนดนิ แดนอษุ าคเนยต์ า่ งยนิ ดียอมรบั วัฒนธรรมของคนอืน่ หากเห็นวา่ มลี กั ษณะนา่ สนใจและเปน็ ประโยชนต์ อ่ การพฒั นาบา้ นเมอื งแหง่ ตน แลว้ ดัดแปลงวัฒนธรรมน้ันให้เข้ากับวัฒนธรรมตนเองเสีย ด้วยวิธีนี้เอง ท้งั สองกลุ่มจงึ เรยี กวา่ สามารถรบั อิทธิพลของคนกลุ่มอน่ื ได้ หากตรวจสอบความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งศรลี งั กากบั ดนิ แดนอษุ าคเนย์ อย่างละเอียด ภาพชัดเจนมากสุดคือด้านศาสนา เน่ืองจากพระพุทธ ศาสนานิกายเถรวาทมีค�ำสอนเป็นกลาง ทรงอิทธิพลท้ังด้านศิลปะและ วัฒนธรรม ควอรธิ ซ์ เวลส์ (Quarithch Wales) เหน็ วา่ ศาสนาหมาย ถึงการบริหารจัดการดีเย่ียม และทรงอิทธิพลต่อการเปล่ียนแปลงและ การฟื้นฟูอารยธรรมส�ำคัญ ซึ่งเกิดข้ึนครั้งแรกผ่านกระบวนการ

254 ศรีลังกาและอุษาคเนย์ เปล่ียนแปลงทางวัฒนธรรม และต่อมาเป็นการรักษาสืบต่อ๒ ด้วย ลักษณะดังกล่าว พระพุทธศาสนานิกายเถรวาทจึงทรงประสิทธิภาพ สามารถทะลุผ่านฐานแหง่ วฒั นธรรมอันหลากหลายไดอ้ ย่างงา่ ยดาย สำ� หรบั ดนิ แดนอษุ าคเนยน์ นั้ พทุ ธศาสนาแบบสงิ หลเปน็ ทร่ี จู้ กั แพร่ หลาย ร่องรอยอิทธิพลลังกาด้านศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมเป็น จำ� นวนมากสามารถพบเหน็ ไดง้ า่ ย เน่อื งจากพระพุทธศาสนาแพรห่ ลาย ในบริเวณกว้าง และศิลปกรรมอันทรงศักยภาพสามารถสัมพันธ์เช่ือม โยงจากหนึ่งไปสู่อีกหน่ึงเร่ือยไป ส่วนผลตามมาคือการก้าวข้ามจน ผลิผลงดงาม๓ ธรรมดาคือเมอื่ วัฒนธรรมสองอย่างมาบรรจบกนั หาก วัฒนธรรมหนึ่งก่อเกิดพัฒนาจนสูงส่งย่อมทรงอิทธิพลเหนืออีก วัฒนธรรมหน่ึง ผู้แข็งแกร่งกว่าอาจจะเข้าแทนผู้อ่อนแอกว่า ความ สมั พนั ธท์ างวฒั นธรรมระหวา่ งศรลี งั กากบั บางสว่ นของดนิ แดนอษุ าคเนย์ ก็เช่นเดียวกัน ตัวอย่างเช่น การเผยแผ่พระพุทธศาสนานิกายเถรวาท แบบสิงหลเข้าสู่กัมพูชาและพม่า วิธีการเผยแผ่จนพระพุทธศาสนาหย่ัง รากฝงั ลกึ ในพมา่ และอทิ ธพิ ลสงิ หลดา้ นศลิ ปกรรมและสถาปตั ยกรรมตอ่ อาณาจกั รเหลา่ นน้ั ดเู ปน็ เรอ่ื งเลก็ นอ้ ยมาก เหตเุ พราะดนิ แดนเหลา่ นนั้ มี พัฒนาการด้านศิลปกรรมสูงส่งแล้ว หรือเพราะผู้คนดินแดนน้ันเป็นผู้มี ศักยภาพสามารถเปลี่ยนอิทธิพลด้านศิลปกรรมเข้าแทนท่ีอิทธิพล แบบสงิ หล อาณาจักรของพม่าน้ันต้ังอยู่ใกล้ชิดติดกับอินเดีย จึงได้รับแรง บนั ดาลใจดา้ นศลิ ปกรรมจากอนิ เดยี อนทุ วปี หลายยคุ หลายสมยั สายธาร แหง่ อทิ ธพิ ลของวฒั นธรรมเหลา่ นเ้ี กดิ ความเขม้ แขง็ และกอ่ รปู รา่ งสรา้ ง

การข้ามกระแสทางสถาปัตยกรรม 255 วฒั นธรรมพมา่ บม่ เพาะความชาญฉลาดของคนพนื้ ถนิ่ แตน่ บั จากพทุ ธ ศตวรรษท่ี ๑๖ เป็นต้นมา พม่าเริ่มหันมองไปทางศรีลังกาเพ่ือขอ ค�ำแนะน�ำทางศาสนา สมัยนั้นประเพณีวัฒนธรรมแห่งตนเริ่มสุกงอม พร้อมสรรค์สร้างศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมแล้ว และการติดต่อกับ อินเดียอนุทวีปอย่างต่อเน่ืองก่อให้เกิดอิทธิพลทางวัฒนธรรมบางอย่าง คร้ันเม่ืออินเดียตะวันตกถูกมุสลิมเข้าครอบครอง จึงเสมือนเร่งความ ก้าวหน้าให้เบ่งบานเร็วขึ้น สมัยต่อมาคณะสงฆ์นิกายสิงหลในพม่าทรง อิทธิพลสูงสุด จึงทิ้งร่องรอยด้านศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมตลอด อาณาจกั รพม่า ส่วนอิทธิพลลังกาด้านศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมเหนือกัมพูชา พบเห็นน้อยมาก เหตุเพราะกัมพูชาติดต่อสัมพันธ์กับศรีลังกาน้อยนัก สมัยพระเจ้าปรากรมพาหุมหาราชแห่งอาณาจักรโปโฬนนารุวะ ความ ดอ้ ยดา้ นอทิ ธพิ ลวฒั นธรรมสงิ หลจงึ มาจากการตดิ ตอ่ ดงั กลา่ ว พระพทุ ธ ศาสนานกิ ายเถรวาทเขา้ กมั พชู าผา่ นไทย ประมาณพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๘ ภายหลังพุทธศาสนานิกายสิงหลได้ประดิษฐานมั่นคงระหว่างชาวมอญ พม่าและไทยแล้ว ชาวกัมพูชาจึงได้ศึกษาเรียนรู้พุทธศาสนาจาก อาณาจกั รเหลา่ น้ัน หลกั ฐานความสัมพนั ธท์ างศาสนาระหวา่ งศรีลงั กา กับกัมพูชาไม่ปรากฏเห็น จนกระทั่งตอนกลางพุทธศตวรรษท่ี ๒๐ เม่ือพระสงฆ์ชาวกัมพูชาร่วมกับพระสงฆ์ไทยเดินทางกลับจากศรีลังกา ภายหลังผ่านการอุปสมบทภายใต้พระสงฆ์ศรีลังกาแล้ว๔ เฉพาะสมัยนี้ เท่าน้นั ทศี่ รีลงั กามีความสมั พนั ธ์ทางศาสนากบั กัมพชู าโดยตรง จากนั้น ความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งสองอาณาจกั รเรม่ิ ขนึ้ จนถงึ ตอนกลางพทุ ธศตวรรษ ท่ี ๒๐ ศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมของศรีลังกาตกต�่ำถึงขีดสุด จึง

256 ศรีลงั กาและอุษาคเนย์ ไม่สามารถจูงใจชาววิเทศได้ อารามวิหารและปูชนียสถานแห่งเมือง อนุราธปุระและเมืองโปโฬนนารุวะต่างตกอยู่ในสภาพผุพังเส่ือมโทรม แม้จะมีพระสงฆ์บางกลุ่มพยายามบูรณปฏิสังขรณ์ข้ึนมาใหม่ แต่ ศลิ ปกรรมและสถาปตั ยกรรมทสี่ ง่ ผา่ นใหก้ มั พชู าคงไมน่ า่ สนใจ การดำ� รง อยขู่ องอทิ ธพิ ลภาษาสงิ หลตอ่ ศลิ ปกรรมและสถาปตั ยกรรมกมั พชู านา่ จะ มปี จั จยั อน่ื หนนุ เสรมิ อาจเปน็ เพราะมรดกทางวฒั นธรรมของชาวกมั พชู า เอง อีกทั้งชาวกัมพูชาช่ือว่าเป็นผู้สร้างสรรค์งานศิลป์อันอัศจรรย์ แม้สมัยหลังจะเปลี่ยนศาสนาหันมาศรัทธาพุทธศาสนานิกายเถรวาท แล้วกต็ าม กัมพูชาน้ันชื่อว่าเป็นศูนย์กลางวัฒนธรรมของอินเดียนับจาก ศตวรรษแรกแห่งคริสตศ์ กั ราช ลัทธฮิ นิ ดแู ละพุทธศาสนามหายานกลาย เป็นศาสนาหลัก ภายหลังกัมพูชาได้หันมานับถือพระพุทธศาสนานิกาย เถรวาท สง่ิ กอ่ สรา้ งอนั ยง่ิ ใหญต่ ระการตาดงั เชน่ นครวดั แสดงใหเ้ หน็ ถงึ พฒั นาการอนั ยงิ่ ใหญท่ างธรรมชาตดิ า้ นศลิ ปกรรมและสถาปตั ยกรรมของ กัมพูชา๕ ความก้าวหน้าด้านอิทธิพลของกัมพูชาน้ันส่งผลต่อดินแดน อษุ าคเนย๖์ ความคดิ อนั รางเลอื นของกมั พชู าตอ่ อทิ ธพิ ลของศรลี งั กา ไม่ ว่าจะรับเข้ามาโดยตรงหรือผ่านไทยก็ตามต่างแทนท่ีด้วยความยิ่งใหญ่ ของกมั พชู าเอง และอทิ ธพิ ลของสงิ หลกล็ ม้ เหลวขาดความประทบั ใจดา้ น ศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมต่อกัมพูชา ยกเว้นสมัยพระพุทธศาสนา นิกายเถรวาทไม่ได้รับการสนับสนุนจากอาณาจักรในชวา สุมาตรา บอร์เนยี ว และเกาะน้อยใหญบ่ ริเวณอุษาคเนย์๗ หลกั ฐานเลก็ นอ้ ยสมยั หลังพุทธศตวรรษที่ ๑๖ ว่าด้วยความสัมพันธ์ทางศาสนาระหว่าง ศรีลังกากับดินแดนเหล่าน้ีคือ อาณาจักรศรีวิชัยผู้นับถือมหายานและ

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 257 อาณาจักรมัชปาหิตผู้นับถือฮินดู มิได้ลอกเลียนแบบวัฒนธรรมใดจาก ศรีลังกาเลย แม้สมัยนั้นศรีลังกาจะเป็นศูนย์กลางพุทธศาสนานิกาย เถรวาทก็ตาม แต่แรงบันดาลใจทางวัฒนธรรมส่วนใหญ่ล้วนรับมาจาก อินเดีย แต่กระนั้นร่องรอยอิทธิพลสิงหลบนเกาะเหล่านี้ก่อนศตวรรษท่ี ๑๖ กพ็ อมใี ห้เหน็ ประปราย๘ บรรดาดินแดนอุษาคเนย์น้ันไทยรับอิทธิพลสิงหลด้านศิลปกรรม และสถาปัตยกรรมมากกว่าใคร อาจเป็นเพราะพ้ืนฐานทางวัฒนธรรม สมยั ชนชาตไิ ทยอพยพมาอยดู่ นิ แดนสยามเปน็ คนเรร่ อ่ นไรว้ ฒั นธรรมและ ขาดพัฒนาการ๙ คร้ันต้ังถ่ินฐานบนแผ่นดินไทยแล้วก็ตกอยู่ภายใต้การ อารักขาของเขมร ซ่ึงสมัยน้ันรุ่งเรืองถึงขีดสุดด้านการเมืองและ วัฒนธรรม สมัยต่อมาชาวไทยสามารถแยกตนเป็นอิสระจากเขมร จึงพยายามมองหาความเป็นอิสระอย่างแท้จริง หลักฐานคือศิลปะและ วัฒนธรรมสมัยสุโขทัยนั่นเอง๑๐ สมัยนี้ชาวไทยมุ่งความสนใจไปยัง วัฒนธรรมอื่น ดังเช่น อินเดีย มอญ พม่า และสิงหล จึงเป็นเหตุให้ วัฒนธรรมไทยผสมผสานเข้ากับความเชื่อพื้นฐานอันหลากหลาย๑๑ ถือได้ว่าชาวไทยได้ปรับปรุงพื้นดินอันอุดมสมบูรณ์ เหมาะต่อการรับ อิทธิพลต่างถ่ินโดยเฉพาะสิงหล จึงเป็นการง่ายต่อการซึมซับรับเอา ศลิ ปกรรมและสถาปตั ยกรรม อทิ ธพิ ลนม้ี ไิ ดห้ ลงั่ ไหลในลกั ษณะทางเดยี ว เพราะศรลี งั กาเองกไ็ ดร้ บั การสนบั สนนุ ดา้ นวฒั นธรรมจากดนิ แดนอษุ าคเนย์ เช่นกัน การเก้ือกูลอิทธิพลท้ังสองทางท�ำให้เกิดการเปรียบเทียบ ศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมระหว่างศรีลังกากับไทย พม่า กัมพูชา และอาณาจกั รบริเวณคาบสมุทรมาเลย์

258 ศรลี งั กาและอษุ าคเนย์ เจดยี ท์ หี่ ลงเหลอื อยถู่ งึ ปจั จบุ นั ถอื วา่ เปน็ หนง่ึ ในสญั ลกั ษณส์ ำ� คญั ของอารามวหิ ารในศรลี งั กาพมา่ ไทยและกมั พชู า เชอ่ื วา่ เจดยี เ์ กดิ ขนึ้ กอ่ น วิหารเพราะคติความเช่ือด้ังเดิมของพุทธศาสนานั้นไม่มีพระพุทธรูป๑๒ แม้แต่การแนะน�ำพระพุทธศาสนานิกายเถรวาทมาจากอินเดียสมัยพุทธ ศตวรรษท่ี ๓ เจดีย์ก็ยังเป็นสัญลักษณ์ส�ำคัญสูงสุดของอารามวิหาร นบั จากนน้ั จงึ เกดิ พฒั นาการอยา่ งตอ่ เนอื่ ง จนกระทง่ั การปรากฏตวั ของ ส่วนแห่งศาสนสถานส�ำคัญ ซึ่งเกิดความแตกต่างจากเจดีย์อินเดียอัน เป็นของด้ังเดิม เจดีย์บริเวณดินแดนอุษาคเนย์บางแห่งแสดงถึงความ ใกลเ้ คยี งกบั เจดยี ข์ องลงั กามากกวา่ อนิ เดยี ปชู นยี สถานสว่ นใหญบ่ นดนิ แดนอุษาคเนย์ ซ่ึงลักษณะคล้ายกับเจดีย์ทรงลังกา ล้วนสร้างข้ึนสมัย ผกู สัมพนั ธท์ างศาสนากับศรีลงั กาทั้งส้ิน แม้จะมนี ักจาริกแสวงบุญชาว อุษาคเนย์เดนิ ทางไปสักการะสังเวชนยี สถานในอินเดยี แต่หลงั จากการ ล่มสลายของอาณาจักรปาละในเบงกอล พระพุทธศาสนาไม่ได้รับการ รกั ษาสบื ต่อในอินเดียและไม่มีการสรา้ งเจดียอ์ กี เลย ครน้ั ตอ่ มามุสลิมได้ เขา้ รุกรานโจมตี ชาวอนิ เดยี จงึ หนั ไปฟนื้ ฟูลทั ธฮิ นิ ดู ส่วนศรลี งั กายงั คง ด�ำเนนิ ศาสนกจิ ในฐานะเปน็ ศนู ย์กลางพุทธศาสนานกิ ายเถรวาท เชน่ นี้ เองอาณาจกั รนอ้ ยใหญบ่ นดนิ แดนอษุ าคเนยจ์ งึ เชอ่ื วา่ ศรลี งั กาเปน็ สงั เวช นียสถานเฉกเช่นอินเดียถิ่นพุทธภูมิ นับจากนั้นชาวพุทธแห่งดินแดน อุษาคเนย์เกิดความคุ้นเคยปูชนียสถานบนเกาะลังกาเพ่ิมขึ้น และ พยายามสร้างปูชนียสถานคล้ายกับศรีลังกาในดินแดนมาตุภูมิบ้าน เมืองตน อิทธิพลเจดีย์แบบลังกาบนดินแดนอุษาคเนย์พบเห็นมากสุดใน ประเทศไทย ซึง่ คติการสร้างเจดีย์เกิดมมี าเนิ่นนานแลว้ และรูปแบบซ่งึ

การข้ามกระแสทางสถาปัตยกรรม 259 เปน็ ที่นยิ มแพร่หลายสูงสดุ คอื เจดยี ท์ รงลังกา ๔ แบบ กลา่ วคอื แบบส่ี ส่วน แบบมีฐาน แบบระฆังหรือโดม แบบโครงคลุมโดม และแบบมยี อด แหลม๑๓ ส�ำหรับฐานเป็นแท่นส่ีเหล่ียมจัตุรัสต้ังอยู่บนลานทรงกลม ชั้นล่างสุดบางครั้งท�ำให้กว้างไว้เพื่อรองรับโครงส�ำหรับเดินเวียนรอบ ส่วนโดมบ่อยคร้ังเป็นทรงระฆังท่ีเหลือเป็นฐานทรงกลม และเหนือโดม เป็นฐานคร่ึงวงกลมขนาดเล็กซึ่งเรียกว่าบัลลังก์ ภาษาไทยเรียกว่า หรรมิกา เหนือโครงสร้างสี่เหล่ียมนี้มียอดแหลมขนาดเล็กกะทัดรัด ซึ่งเป็นลักษณะวงกลมมีเส้นผ่าศูนย์กลางวางซ้อนข้างบนอีกหลายชั้น ภาษาไทยเรยี กวา่ ปลอ้ งไฉน๑๔ ลักษณะเด่นของเจดีย์แบบไทยเหมือนกับเจดีย์ทรงลังกาคือ ฐานสีเ่ หลี่ยม ระเบยี งเป็นวงกลม โดม และหรรมกิ า (ภาษาสิงหลเรยี ก วา่ หตแรสโกฏุวะ) และยอดแหลมทรงกรวย (ภาษาสิงหลเรยี กวา่ โกตแก แรลละ) ถือว่าเป็นส่วนประกอบท่ัวไปของเจดีย์ศรีลังกา๑๕ กล่าวตาม จริงลักษณะเช่นเดียวกันน้ีสามารถเห็นในเจดีย์อินเดียยุคแรกดังเช่น สาญจิ ประมาณพทุ ธศตวรรษท่ี ๗๑๖ เฉพาะโครงสรา้ งทรงกลมเหนอื โดมหรอื หตแรสโกฏวุ ะ และยอดแหลมทรงกรวยหรอื โกตแกแรลละเทา่ นน้ั นอกน้ันเป็นพัฒนาการและเพ่ิมเติมเข้ามาภายหลัง ซ่ึงสามารถพบเห็น สมัยอาณาจักรอนุราธปุระของศรีลังกา๑๗ ซ่ึงไม่เหมือนกับเจดีย์อินเดีย สมัยเดียวกัน โครงสร้างส่ีเหลี่ยมจัตุรัสเหนือโดมซ่ึงเกิดพัฒนาการใน ศรีลังกา สันนิษฐานว่ามาจากหรรมิกาตามรูปแบบเจดีย์อินเดีย โครงสร้างมุมสี่ทิศอาจจะพัฒนามาจากการผสมยอดโดมติดกับหรรมิกา ซ่ึงเป็นรูปทรงของกล่องหินทึบ ส�ำหรับศรีลังกาน้ันราวกลายเป็น โครงสร้างแข็งแรงเหนือโดม ช้ันคร่ึงวงกลมของเจดีย์ไทยคล้ายกับ หตแรสโกฎวุ ะของศรลี งั กามากกวา่ หรรมิกาของอนิ เดีย

260 ศรีลงั กาและอุษาคเนย์ ความคล้ายกันมากสุดของเจดีย์ลังกาและไทยคือยอดแหลมอัน เรยี วลง คตโิ กตแกแรลละสนั นษิ ฐานวา่ เกดิ จากอนิ เดยี ๑๘ ตอ่ มาศรลี งั กา พฒั นาเปน็ รปู ทรงของตน และไมเ่ ปน็ ทรี่ จู้ กั วา่ เดมิ แทเ้ กดิ ทใ่ี ด จนยา่ งเขา้ สู่พุทธศตวรรษท่ี ๑๖ เจดีย์ศรีลังกาทุกแห่งสร้างเป็นยอดแหลมเหนือ หตแรสโกฎุวะ เจดีย์อินเดียเดิมนั้นส่วนยอดคลุมด้วยฉัตรหรือเครื่อง หมายฉัตตราวลีซึ่งมีลักษณะเหมือนร่ม ดังปรากฏเห็นในสถูปสาญจ๑ิ ๙ ส�ำหรับศรีลังกาน้ันคร้ันสร้างมหาสถูปแห่งเมืองอนุราธปุระเสร็จแล้ว พระเจ้าพระเจา้ สทั ธาติสสะโปรดใหส้ รา้ งรม่ บนช้ันยอดสุด๒๐ ครั้นศิลปะ การสรา้ งเจดียจ์ ากอินเดยี เข้าสศู่ รีลังกาจงึ มกี ารสร้างเลียนแบบ แตบ่ าง ครงั้ โครงสรา้ งดา้ นบนของเจดยี ก์ ม็ กี ารแทนทด่ี ว้ ยสงิ่ อน่ื ดงั เชน่ อภยั คริ ี เจดยี ์ และเชตวนั เจดยี แ์ หง่ เมอื งอนรุ าธปรุ ะ รงั โกฏเวเหระและกริ เิ วเหระ แหง่ เมอื งโปโฬนนารวุ ะ ฉตั รหรอื ฉตั ราวลนี น้ั แทนทดี่ ว้ ยฐานทรงกลมเปน็ งานอิฐเหนือสถูป ส่วนด้านบนซ่ึงยื่นเป็นโครงสร้างงานอิฐมียอดแหลม ชอื่ ว่าโกตแกแรลละ๒๑ ปรณวติ านะอธบิ ายวา่ จากการตรวจสอบโครงสรา้ งของกริ เิ วเหระ อยา่ งละเอยี ด จะเหน็ ความราบเรยี บ ของเจดยี ย์ คุ กลางแบบเทวตาโกฏวะ และโกตแกแรลละ เป็นพัฒนาการของยัศฏิและฉัตราวลีตามแบบเจดีย์ อินเดียโบราณและลังกาเอง เจดีย์เหล่านี้ซึ่งเดิมเป็นงานไม้หรือหินได้ แปรสภาพกลายเป็นก่ออิฐถือปูน การสร้างแบบยัศฏิอาจจะกลายเป็น เส้นผ่าศูนย์กลางขนาดใหญ่เพื่อค�้ำยันฉัตราวีซึ่งสร้างด้วยอิฐ และ สามารถแทนท่ีเหมือนกรวย บัวของเทวตาโกฏุวะท่ีย่ืนออกไม่เป็นท่ีน่า เชื่อถือเชงิ โครงสรา้ งแทนชั้นต่ำ� สุดของรม่ และยอดแหลมทรงกรวยเป็น ตัวแทนรม่ อีกหลายอยา่ งโดยเฉพาะการลดขนาด หมายถงึ เป็นการแทน

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 261 สิ่งหน่ึงเหนือสิ่งอื่น วิธีการตัดหินเป็นวงกลมซ่ึงแทนงานอิฐเป็นยอด แหลมของอภยั คริ เี จดยี เ์ ปน็ การรกั ษาจดุ ประสงคโ์ ครงสรา้ ง ซง่ึ ไมไ่ ดห้ มาย ถึงฉัตรหิน ตัวอย่างของยอดแหลมคล้ายร่มมีการลดขนาดลง ส�ำหรับ ฉัตราวลีสร้างด้วยไม้หรือหินมีช่องว่างระหว่างฉัตรอันหน่ึงกับอื่นอีก แต่การสร้างด้วยอิฐและยอดแหลมทรงกรวยผสมกับงานไม้ย่อมเป็นไป ไดย้ าก๒๒ หากเชน่ นนั้ แลว้ พฒั นาการจะเกดิ มสี มยั อนรุ าธปรุ ะยคุ หลงั และ สมยั โปโฬนนารวุ ะ ซง่ึ นกั วชิ าการลว้ นยอมรบั เจดยี ท์ รงศรลี งั กาแบบน๒้ี ๓ คร้ันชาวไทยสนใจพระพุทธศาสนานิกายเถรวาทและปูชนียสถานของ ชาวพทุ ธจงึ สนใจเจดยี ท์ รงลงั กามากกวา่ อนิ เดยี ความคลา้ ยกนั ระหวา่ ง เจดยี ท์ รงลงั กาและไทยอาจจะมาจากอทิ ธพิ ลของสงิ หล หากเปรยี บเทยี บ เจดีย์ยอดแหลมของศรีลังกาและไทยมีความคล้ายกัน ตรงกันข้าม กบั อินเดีย เจดยี ท์ รงลงั กาในประเทศไทย หลังจากคนไทยอพยพเข้าสู่ดินแดนของประเทศไทยปัจจุบัน ดินแดนบริเวณนี้ได้กลายเป็นศูนย์กลางส�ำคัญของพุทธศาสนานิกาย เถรวาท นับจากนั้นได้มีการสร้างปูชนียสถานเป็นจ�ำนวนมากต่อมาก ความรุ่งเรืองของอดีตเห็นได้จากซากปรักหักพังเป็นจ�ำนวนมาก เจดีย์ ทรงลงั กากม็ มี ากเชน่ กนั ตวั อยา่ งเดน่ สดุ ของเจดยี ส์ มยั สโุ ขทยั คอื เจดยี ์ ช้างล้อมแห่งเมืองศรีสัชนาลัย จารึกพ่อขุนรามค�ำแหงระบุว่าตรงกับปี พทุ ธศกั ราช ๑๘๒๙ พระองคโ์ ปรดใหส้ รา้ งเจดยี ก์ ลางเมอื งศรสี ชั นาลยั แลว้ เสรจ็ ภายในเจด็ ป๒ี ๔ นกั วชิ าการเชอ่ื วา่ วดั ชา้ งลอ้ มเมอื งศรสี ชั นาลยั เป็นเจดีย์ดังอ้างถึงในจารึก๒๕ เจดีย์ช้างล้อมแห่งน้ีวัดรอบฐานสูง

262 ศรลี งั กาและอษุ าคเนย์ ๑๐.๖๖ เมตร มขี อบเป็นราวบันไดและมีระเบยี งทรงกลม ๓ รอบ รูป โดมทรงระฆัง โครงสร้างทรงจตั ุรสั เหนือโดมและยอดแหลมสงู ลักษณะ ของโดมเรยี วยาวมากกวา่ และหตแรสโกฏวุ ะกย็ าวเชน่ กนั โครงสรา้ งดา้ น บนเป็นทรงลังกา ช้ันบนสุดเป็นระเบียงทรงกลมประดับด้วยซุ้มจรน�ำ ประดษิ ฐานพระพทุ ธรปู ปางประทบั นง่ั ทำ� ดว้ ยอฐิ และปนู ปน้ั ลกั ษณะเดน่ ของเจดีย์คือมีรูปปั้นช้างอยู่ชั้นฐาน๒๖ น้ีคือการน�ำช้างมาประดับ ฐานเจดีย์ ก�ำแพงช้างหรือหัตถีปราการนั้นเป็นเอกลักษณ์ของลังกา มหาสถูปแห่งเมืองอนุราธปุระปัจจุบันก็ประดับด้วยก�ำแพงช้างอย่าง สวยงาม ต้นกำ� เนดิ ของหัตถีปราการมาจากสงิ หล เพราะไม่ปรากฏเหน็ ว่าเจดีย์อินเดียใช้ช้างเป็นก�ำแพง ปรณวิตานะอธิบายหัตถีปราการแห่ง เมอื งอนรุ าธปรุ ะวา่ กำ� แพงรอบฐานรวุ นั แวฬแิ สยะเจดยี ์ ซง่ึ ดา้ นหนา้ เปน็ หัวของชา้ ง (หวั ขาและงวง) มลี กั ษณะผอ่ นคลาย รปู ปั้นชา้ งแต่ละเชือก ห่างกันประมาณ ๑๒๑ เซนติเมตร ช้างทุกตวั ใชห้ ลงั ค�้ำฐานเจดีย์๒๗ คมั ภรี ม์ หาวงศร์ ะบวุ า่ พระเจา้ สทั ธาตสิ สะโปรดใหส้ รา้ งหตั ถปี ราการ หลงั จากสรา้ งมหาสถปู เสรจ็ แลว้ ๒๘ ปรณวติ านะเชอ่ื วา่ หตั ถปี ราการสรา้ ง ขนึ้ ระหวา่ งพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๔-๑๗๒๙ คมั ภรี ม์ หาวงศร์ ะบวุ า่ ทงั้ เชตวนั เจดีย์และอภัยคิรีเจดีย์ก็มีหัตถีปราการเช่นกัน๓๐ ลักษณะเช่นน้ีเป็นรูป แบบสถาปัตยกรรมท่ัวไปของเจดีย์ทรงลังกา ส่วนหัตถีปราการแห่งวัด ชา้ งลอ้ มเมอื งศรสี ชั นาลยั นา่ จะเปน็ ผลจากการตดิ ตอ่ ระหวา่ งศรลี งั กากบั อาณาจักรสุโขทัย๓๑ ลักษณะเจดีย์ทรงลังกาอ่ืนอีกคือวัดสระศรี๓๒ ใกลก้ บั ตระพงั ตระกวน ลกั ษณะของเจดยี เ์ ปน็ แบบทรงกลมลงั กาฐานสงู ๑๗ เมตร หรือทรงระฆังแบบสุโขทัย หตแรสโกฏุวะของเจดีย์มี ขนาดใหญ่แต่ไม่เป็นสัดส่วน ส่วนยอดแหลมทรงกรวยยกข้ึนจาก

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 263 หตแรสโกฏุวะ ครั้นสุโขทัยตกเป็นเมืองข้ึนของอาณาจักรอยุธยา การเปลี่ยนแปลงทางการเมืองไม่ได้มีผลกระทบต่อพิธีกรรมและ วัฒนธรรมของสุโขทัย ยังคงด�ำเนินความสัมพันธ์กับศรีลังกาเช่นเดิม และยังมีการสร้างศาสนสถานมากต่อมาก ส�ำหรับเจดีย์น้ันสร้างแบบ ลังกาเป็นทรงกลม ทรงระฆัง หตแรสโกฏุวะและโกตแกแรลละ แต่ เคา้ โครงไมเ่ ลียนแบบลงั กา๓๓ วัดพระศรีสรรเพชรหรือวิหารหลวงของกรุงศรีอยุธยา สร้างโดย สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ.๑๙๙๑-๒๐๓๑) บรเิ วณพระราชวงั ของสมเดจ็ พระรามาธบิ ดที ี่ ๑ (พ.ศ.๑๘๑๙-๑๙๑๒) ผสู้ ถาปนากรงุ ศรอี ยธุ ยา ตอ่ มามกี ารสรา้ งเจดยี อ์ กี สองหลงั เสรมิ เขา้ กบั วหิ ารหลวง โดย สมเดจ็ พระรามาธบิ ดที ่ี ๒ (พ.ศ.๒๐๓๔-๒๐๗๒) ผเู้ ปน็ พระราชโอรส ของสมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ๓๔ ตำ� นานระบวุ า่ เจดยี ด์ า้ นทศิ ตะวนั ออก เฉยี งใตบ้ รรจพุ ระบรมอฐั ธิ าตขุ องสมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ เจดยี ด์ า้ น ข้างเป็นลักษณะลังกาเพราะเลียนแบบเจดีย์ทรงลังกาของสุโขทัย หรือ บางทีอาจเป็นแบบใหม่ของศรีลังกา บริเวณซากปรักหักพังรอบวัด พระศรีสรรเพชรน้นั พบเจดยี ข์ นาดเลก็ แห่งหน่ึงความสงู ประมาณ ๙๑ เซนติเมตร และฐานสูง ๔๕ เซนติเมตร ภายในผอบหินเป็นโลหะ ผสมดบี กุ เหลก็ แผ่นทองแดง เงนิ ทอง และแกว้ อกี อันหน่ึงเป็นแก้ว และช้ันในสุดบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ ลักษณะเช่นนี้สะท้อนถึงรูปแบบ สิงหล แต่ไม่สามารถยืนยันได้ว่าสร้างในอยุธยาหรือน�ำมาจากศรีลังกา หลวงบริบาลบุรีภัณฑ์เห็นว่าพระบรมสารีริกธาตุเหล่านี้พระสิงหลน�ำมา จากลงั กา ซง่ึ สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถเป็นผ้นู ิมนต์มา ครน้ั พระองค์ สวรรคตแล้วพระราชโอรสได้บรรจุพระบรมสารีริกธาตุอันเป็นส่วนของ พระองค์ภายในเจดยี ์๓๕

264 ศรลี ังกาและอุษาคเนย์ หากยอมรบั ความเหน็ เบอื้ งต้นกย็ ืนยันว่าเจดียท์ รงลงั กามาพรอ้ ม กบั พระบรมสารีริกธาตุ ธรรมดาน้ันพระบรมสารีรกิ ธาตมุ ักมีการเคลื่อน ย้ายไปหลายแหง่ สันนิษฐานวา่ พระมหาเถระผเู้ ดนิ ทางมาอยธุ ยาพร้อม พระบรมสารรี กิ ธาตไุ ดน้ ำ� เจดยี ข์ นาดเลก็ มาดว้ ย สงั เกตไดจ้ ากหนิ ชน้ั นอก พร้อมฐานส่ีเหลี่ยมจัตุรัส ฐานทรงกลม ฐานทรงระฆัง หตแรสโกฏุวะ และยอดแหลมทรงกรวยเหมือนศิลปะลังกา เจดีย์บางองค์เหมือนไม่ได้ ทำ� ในประเทศไทยเพราะลกั ษณะสมสว่ น พระสงฆศ์ รลี งั กาอาจนำ� ตน้ แบบ มาจากลังกา แล้วแนะน�ำชา่ งฝีมือชาวอยธุ ยาสรา้ งข้ึน เจดยี ์ขนาดใหญ่ บางองค์สมัยนั้นอาจจ�ำลองรูปทรงมาจากเจดีย์ขนาดเล็ก เจดีย์สมัย อยุธยาแห่งวัดนางพญาเมืองศรีสัชนาลัยเป็นทรงลังกา สมัยตอนท้าย พทุ ธศตวรรษที่ ๒๕ ชา่ งฝมี อื ชาวไทยยงั สรา้ งเจดยี เ์ ลยี นแบบทรงลงั กา อยู่ เอกลกั ษณล์ ังกายังแผ่ไปถึงภาคเหนอื ตอนบนของไทยดว้ ย นบั จาก ต้นพุทธศตวรรษที่ ๑๘ จนกระท่ังพม่าเข้ายึดครองบริเวณตอนเหนือ อาณาจักรล้านนายังด�ำรงความเป็นอิสระ๓๖ หลักฐานระบุว่าล้านนาน เปน็ ศนู ยก์ ลางพระพทุ ธศาสนานกิ ายเถรวาทสมยั พทุ ธศตวรรษท่ี ๑๘๓๗ การขยายพระพุทธศาสนาเถรวาทไปทางภาคเหนือตอนบนของไทยมา จากสุโขทัย อิทธิพลสุโขทัยเห็นได้จากศิลปกรรมและสถาปัตยกรรม เจดีย์น้อยใหญ่บ่งถึงการหลอมรวมเอกลักษณ์ระหว่างสิงหลกับพม่า บางครงั้ แมจ้ ะโดดเดน่ เปน็ เอกลกั ษณข์ องพมา่ แตก่ ย็ งั สงั เกตเหน็ อทิ ธพิ ล สงิ หลผสมแทรกอยู่ เมืองเก่าเชียงแสนสถาปนาข้ึนเป็นเมืองหลวงของอาณาจักร ลา้ นนาสมยั พระญาแสนภู (พ.ศ.๑๘๖๘-๑๘๗๗) ผเู้ ปน็ พระราชนดั ดา ของพระญามงั ราย (พ.ศ.๑๘๕๔-๑๘๖๘)๓๘ บรเิ วณเชยี งแสนมเี จดยี ์

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 265 หลงั หนงึ่ ลกั ษณะทรงลงั กาเปน็ มมุ เหลยี่ มและยอดแหลม คลา้ ยทรงพมา่ มากกกว่าลังกา ไม่สามารถก�ำหนดระยะเวลาได้ สันนิษฐานว่าน่าจะ ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๙ หรือพุทธศตวรรษที่ ๒๐๓๙ เพราะ นับต้ังแต่พม่าเข้ายึดครองทางภาคเหนือตอนบนของไทย ย่อมมีความ ผกู พนั ใกลช้ ดิ ทางวฒั นธรรม จงึ ปรากฏเหน็ ศลิ ปกรรมและสถาปตั ยกรรม แบบพม่า หรืออาจจะเข้ามาแทนที่อิทธิพลสิงหลก่อนนั้น เฉพาะวัด พระธาตจุ อมกติ ตแิ ละวดั ปา่ สกั ปรากฏเหน็ เจดยี ท์ รงลงั กา๔๐ สว่ นวดั เชยี ง มน่ั สรา้ งโดยพระญามงั รายปฐมกษตั รยิ แ์ หง่ ลา้ นนา ประมาณกลางพทุ ธ ศตวรรษท่ี ๑๘๔๑ ภายในวัดมีเจดีย์องค์หน่ึงทรงลังกา ฐานล้อมด้วย หัตถปี ราการขนาดเท่าจริงและยกขาหนา้ ๔๒ เลเมย์ (Le May) เห็นว่า เจดยี อ์ งคป์ ัจจบุ ันไม่ใช่ของด้ังเดิมแต่สร้างสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ตอ่ มาบรู ณะโดยพระญาตโิ ลกราชเมอื่ พทุ ธศกั ราช ๒๒๘๔ เชอื่ วา่ ฐานเดมิ นนั้ ไมม่ หี ตั ถปี ราการ นา่ จะเพม่ิ เขา้ มาภายหลงั ๔๓ สมยั พระญาตโิ ลกราช อาจจะสร้างเพ่ิมและบูรณะเจดีย์ทั้งองค์ เจดีย์องค์ปัจจุบันมีโครงสร้าง เหมือนปิรามิด และอาจจะผสมกับรูปกรวยเหล่ียมแบบมอญและเจดีย์ ทรงระฆังแบบลังกา ส่วนหัตถีปราการบ่งถึงอิทธิพลสิงหลอย่างชัดเจน สอดคล้องกับหลักฐานความสัมพันธ์ทางศาสนาระหว่างศรีลังกากับ ล้านนาสมยั น้ัน๔๔ เลเมยไ์ ดอ้ ธบิ ายรปู แบบของเจดยี ส์ มยั สโุ ขทยั เปรยี บเทยี บกบั เจดยี ์ วัดช้างล้อมแห่งเมืองสวรรคโลก๔๕ ความว่าเจดีย์มีช้างยืนค้�ำทั้งส่ีทิศ ลกั ษณะเปน็ โดมทรงระฆงั ไมส่ มสว่ น หรรมกิ าสเ่ี หลยี่ ม และโกตแกแรลละ หรือยอดปลายแหลมคอ่ นข้างสูง๔๖ เจดีย์สูงประมาณ ๓๐ เซนติเมตร คตคิ วามเชอ่ื เชน่ นมี้ าจากอาณาจกั รอนื่ สนั นษิ ฐานวา่ นา่ จะไดร้ บั อทิ ธพิ ล

266 ศรลี ังกาและอุษาคเนย์ มาจากสุโขทัย ส่วนภาคเหนือตอนบนของไทยยังมีวัดแห่งหน่ึงช่ือว่า พระสิงห์หลวง ลักษณะของพระพุทธรูปเป็นทรงสิงหล กล่าวกันว่า อัญเชิญมาจากลังกา๔๗ ภายในบริเวณวัดมีเจดีย์เป็นฐานทรงสี่เหล่ียม จัตุรัส มีขอบเป็นราวและแต่ละข้างมีช้างยื่นศีรษะออกมา๔๘ ตรงฐาน สี่เหล่ียมจัตุรัสมีระเบียงทรงกลมสามวงบนโดมทรงระฆัง ส่วนปลาย แหลมทรงกรวยสูงเปน็ ลักษณะของลงั กาแท้ ส่วนนครศรีธรรมราชมีเจดีย์เก่าองค์หนึ่งลักษณะเดียวกันกับวัด พระบรมธาตุ หรรมกิ าหรอื หตแรสโกฏวุ ะมขี นาดใหญไ่ มส่ มสว่ น โดมเปน็ ทรงระฆงั ปลายแหลมทรงกรวยสงู ดเู หมอื นเปน็ ของใหม่ ภายหลงั มกี าร บูรณะโดมและหรรมิกาสมัยพุทธศตวรรษท่ี ๑๘๔๙ กริสเวริล์ด (Griswold) เปรียบเทียบเจดีย์องค์น้ีกับเจดีย์ฉปฏะแห่งเมืองพุกามว่า เป็นทรงลังกาเหมือนกัน และสันนิษฐานว่าพระเจ้าจันทรภาณุโปรดให้ สร้างเจดีย์องค์น้ีหลังจากการเดินทางมาของพระราหุลเถระ๕๐ จาก พมา่ ๕๑ หากยอมรบั ตามน้กี ็แสดงใหเ้ หน็ วา่ เจดีย์องค์นไี้ ด้รับอิทธพิ ลจาก ลังกา นอกจากนั้น จากการตรวจสอบฐานชั้นดีนชี้ให้เห็นว่าบริเวณ คาบสมุทรมาเลย์มีความสัมพันธ์ทางศาสนากับศรีลังกา๕๒ เจดีย์ วัดพระบรมธาตุมีส่วนคล้ายกับเจดีย์ทรงสิงหลท่ีแพร่หลาย ดังเช่น กิรเิ วเหระและรังโกฏเวเหระแหง่ เมอื งโปโฬนนารวุ ะ ด้านพม่าน้ันเหตุเพราะใกล้ชิดติดกับอินเดีย จึงได้รับแรงกระตุ้น ทางวัฒนธรรมจากอินเดียอนุทวีป ส่วนอิทธิพลสิงหลมีผลต่อรูปแบบ ลักษณะของสถาปัตยกรรมชัดเจน เพราะมาจากการเผยแผ่พระพุทธ ศาสนานิกายเถรวาทจากศรีลังกา หลักฐานคือเจดีย์สมัยอาณาจักร

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 267 พกุ าม ซงึ่ สมยั นน้ั พระสงฆส์ งิ หลรงุ่ เรอื งถงึ ขดี สดุ ลกั ษณะแบบหนง่ึ ของ เจดีย์พม่ามีส่วนคล้ายกับเจดีย์สิงหล ส่วนหลักฐานทางประวัติศาสตร์ ยืนยันว่าเป็นการจ�ำลองเจดีย์จากศรีลังกา เจดีย์องค์นี้มีโดมทรงระฆัง ต้ังบนฐานทรงกลมของช้ันอันหดลีบโดยไม่มีระเบียง มีหตแรสโกฏุวะ ขนาดหนาทึบ และล้อมด้วยฉัตรโค้งเว้าด้านบนและห้อยด้วยลายบัว๕๓ ตัวอย่างของทรงน้ีคือเจดีย์ฉปฏะแห่งเมืองพุกาม เจดีย์องค์น้ีสูง ๒๖ เมตร มฐี านเปน็ สเ่ี หลยี่ มผนื ผา้ พรอ้ มดว้ ยบนั ไดสองชน้ั ทางหนง่ึ ขน้ึ ทาง ทศิ ตะวนั ออกอีกทางหน่ึงทางทิศตะวันตก จากฐานสูงขน้ึ ไปเปน็ ระเบยี ง ทรงกลมสามช้นั และโดมทรงระฆงั บนฐาน ตรงกลางเปน็ โดมส่ีเหลยี่ ม และยอดแหลมตกแต่งด้วยบัวเป็นศูนย์กลาง ๗ ดอก เป็นลักษณะ หลกั ของปชู นยี สถาน๕๔ ชอ่ื ของเจดยี บ์ ง่ ถงึ การวางแผนสรา้ งปชู นยี สถาน แบบศรลี งั กา พระฉปฏเถระนน้ั เปน็ พระสงฆม์ อญซงึ่ เดนิ ทางไปศกึ ษาเลา่ เรียนท่ีศรีลังกาเป็นเวลาหนึ่งทศวรรษ คร้ันกลับมาตุภูมิแล้วได้ก่อตั้ง นกิ ายสงิ หลแหง่ เมอื งพกุ าม๕๕ หนง่ึ ทศวรรษทอี่ ยศู่ รลี งั กาอาจทำ� ใหท้ า่ น มีโอกาสได้ศึกษาปูชนียสถานทางพุทธศาสนา ครั้นสถาปนานิกายใหม่ แลว้ อาจจะแนะนำ� เจดยี ท์ รงลงั กากเ็ ปน็ ได้ และเจดยี ฉ์ ปฏะอาจจะเปน็ ผล ของการเผยแผล่ ทั ธลิ งั กาวงศ์ สงั เกตวา่ มสี ว่ นคลา้ ยกบั เจดยี ภ์ ายในเมอื ง หลวงเกา่ โปโฬนนารวุ ะ นบั จากนน้ั น่าจะเกดิ การหลอมรวมระหว่างทรงลงั กาและลักษณะ ดงั้ เดมิ เจดยี พ์ มา่ สมยั ตอ่ มาจงึ ปรากฏเหน็ ทรงลงั กาดง้ั เดมิ แตพ่ อสงั เกต ไดบ้ างสว่ น ลกั ษณะของเจดยี แ์ หง่ เมอื งพกุ ามอกี แหง่ หนง่ึ เปน็ ทรงระฆงั มโี ครงสร้างขนาดใหญม่ หึมา บางสว่ นคลา้ ยกับเจดียฉ์ ปฏะ แตฐ่ านเป็น ท้ังทรงกลมและแปดเหล่ียม หตแรสโกฏุวะค่อนข้างแตกต่างจากเจดีย์

268 ศรลี งั กาและอษุ าคเนย์ ลังกา ตวั อยา่ งเด่นชัดคือเจดีย์เสยี นเยยี ตยีมา สร้างสมัยพทุ ธศตวรรษ ที่ ๑๗ แสดงให้เห็นถึงอิทธิพลของศิลปกรรมหลายประเทศ ตัวอย่าง เช่น อนิ เดยี จีน ธิเบต และสิงหล๕๖ ลักษณะโดมเปน็ ทรงระฆงั สว่ น ปลายยอดแหลมเปน็ ทรงลงั กา เจดยี ม์ ลี กั ษณะเหมอื นศนู ยร์ วมทกุ อยา่ ง รูปแบบอันโดดเด่นคือฐานเป็นช้าง ๑๖ เชือก การประดับโดมด้วย ผ้าแถบโดยรอบและพระพุทธรูป ๔ องค์ ประจ�ำช่องหันไปท้ังสี่ทิศ ลกั ษณะเชน่ นมี้ ไิ ดส้ มั พนั ธก์ บั ลงั กาแตร่ วมหลายรปู แบบเขา้ เปน็ องคเ์ ดยี ว ส่วนเจดีย์ปิตะกะไก้สององค์พบเห็นร่องรอยของอิทธิพลลังกา๕๗ แมร้ ะยะเวลาไมเ่ ปน็ ทแ่ี นช่ ดั แตป่ ระมาณวา่ พทุ ธศตวรรษท่ี ๑๖ ลกั ษณะ ของโดมเป็นทรงระฆัง หตแรสโกฏุวะและโกตแกแรลละเป็นทรงลังกา เจดีย์เหล่าน้ีถือว่าเป็นส่วนเกินและการหลอมรวมหลายความคิด ส่วนเจดีย์ที่บ่งถึงอิทธิพลลังกาคือเจดีย์เบดินยวงแห่งเมืองพุกาม๕๘ หลักฐานเบื้องต้นช้ีว่ามีการค้นพบเจดีย์ทรงลังกาในพม่าไทยและ คาบสมุทรมาเลย์ ถามวา่ คตคิ วามเชื่อแบบลงั กาเข้าสูด่ นิ แดนอษุ าคเนย์ อย่างไร ทางตรงหรือทางอ้อม เหตุใดเจดีย์ในดินแดนอุษาคเนย์จึงมี ความแตกต่างจากลังกาต้นฉบับและความแตกต่างเหล่าน้ีเกิดข้ึนได้ อย่างไร หลักฐานด้านความสัมพันธ์ทางการค้าน่าจะตอบค�ำถามได้ ชัดเจนมากสุด เนื่องจากพ่อค้าเป็นคนน�ำพาคติความเช่ือเหล่าน้ีมา แตก่ ารเชอ่ื มโยงทางศาสนานา่ จะทำ� ใหเ้ กดิ ความคดิ เกย่ี วกบั ปชู นยี สถาน การจาริกแสวงบญุ ก็ดี พระสงฆ์เดินทางเผยแผ่กด็ ี น่าจะเป็นผู้น�ำเจดีย์ ต้นแบบมาจากลงั กา และคงอธบิ ายแกช่ ่างฝมี อื พน้ื ถิ่น เบ้อื งต้นอาจจะ จินตนาการเสียก่อนลงมือท�ำ

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 269 หลักฐานระบุว่าศรีลังกามีส�ำนวนพระไตรปิฎกต้นฉบับซ่ึงอธิบาย การสรา้ งเจดยี ์ ปารเ์ กอร์ (H. Parker) ไดศ้ กึ ษาตน้ ฉบบั แลว้ อา้ งขอ้ ความ เกย่ี วกบั รปู แบบและสดั สว่ นของเจดยี จ์ ำ� นวนมาก นอกจากนนั้ ยงั มศี าสน สถานอืน่ ด้วย ดังความวา่ “เจดยี แ์ บง่ ความกว้างเป็นห้าส่วน สามส่วน เปน็ ความสงู ของโดม ทรงคอระฆงั ทรงฉตั ร ทรงลูกโปง่ ทรงลอมฟาง ทรงดอกบวั และทรงผลมะขามปอ้ ม รวมเปน็ หกแบบ บางแหง่ แบง่ ความ กวา้ งเปน็ หา้ สว่ น ความยาวแบง่ ยอ่ ยเปน็ ย่ีสิบส่สี ่วน สามเรอ่ื งเกีย่ วกับ สรอ้ ยคอถอื เอาหา้ เรอื่ งและครงึ่ หนงึ่ อาคารโดมมแี ปด สว่ นใกลช้ ดิ สดี่ า้ น แห่งเทวดาเป็นคู่และครึ่ง จ�ำนวนอื่นของคู่ใกล้กันเป็นหนึ่งและคร่ึง ส่วนหกสุดท้ายแห่งนพศูล มากกว่าครึ่งส�ำหรับฉัตร เคร่ืองหมายเก่า อธบิ ายเป็นสดั สว่ นเหล่าน้ันตามปกต๕ิ ๙ ส�ำนวนพระไตรปิฎกดั้งเดิมอาจไม่ทนนานจึงผุผังตามสภาพ๖๐ แต่หลักฐานนี้ชี้ให้เห็นว่ามีคัมภีร์หลายเล่มของศรีลังกาซ่ึงอธิบายการ สร้างเจดีย์ สันนิษฐานว่าช่างฝีมืออาจรักษาคัมภีร์เหล่านั้นด้วยการ ทอ่ งจำ� จากบดิ าสบู่ ตุ ร ไมท่ ราบวา่ คตเิ ชน่ นเ้ี ขา้ มาอษุ าคเนยผ์ า่ นพระสงฆ์ ได้อย่างไร แต่มีหลักฐานยืนยันว่าช่างฝีมือชาวสิงหลพ�ำนักอาศัยใน อาณาจักรสุโขทัย๖๑ ช่างเหล่านี้อาจจะน�ำความคิดติดตัวมาด้วย เนอ่ื งจากไมม่ คี มั ภรี ต์ น้ ฉบบั และไมม่ กี ารทรงจำ� ตามทพ่ี บเหน็ ตลอดดนิ แดน อษุ าคเนย์ แตพ่ บเหน็ รปู ทรงโครงรา่ งและสดั สว่ นตามคำ� อธบิ ายในคมั ภรี ์ ดังเช่นไม่มีการกล่าวถึงวิธีการใช้เทคนิคการสร้าง เจดีย์เหล่าน้ันส่วน ใหญไ่ รส้ ดั สว่ น หากถือตามมาตรฐานสงิ หลในศลิ ปกรรมตามอษุ าคเนย์ จะเห็นว่าช่างฝีมือไม่ประสบความส�ำเร็จในการเลียนแบบรูปทรงสิงหล หรอื อาจจะไมป่ รารถนาทำ� เชน่ นนั้ กเ็ ปน็ ได้ หากชา่ งเลยี นแบบรปู ทรงเจดยี ์

270 ศรีลงั กาและอุษาคเนย์ ของช่างรุ่นก่อนเพ่ือเป็นแนวทาง ความแตกต่างระหว่างเจดีย์ศรีลังกา และเจดีย์ทรงลังกาในอุษาคเนย์จ�ำต้องมีค�ำอธิบาย เพราะพระพุทธรูป หรอื เจดยี เ์ ปน็ การจำ� ลองมาจากตน้ ฉบบั สนั นษิ ฐานวา่ อาจจะไมต่ อ้ งการ ให้เหมือนของจริง เพราะเป็นการรักษาลักษณะอันเป็นเอกลักษณ์๖๒ กล่าวโดยสรุปช่างฝีมือพยายามยึดเอาความเป็นอิสระทางรูปแบบของ พระพุทธรปู และรูปทรงของเจดีย์ ตามความรู้และประสบการณแ์ ห่งตน รูปทรงตามความคิดของช่างน้ันไม่ได้เน้นสัดส่วนตามแบบเจดีย์ เดมิ เจดยี ท์ รี่ กั ษาสบื ทอดกด็ ี เจดยี ท์ รงลงั กาขนาดเลก็ กด็ ี อาจจะไมส่ รา้ ง ตามเนอ้ื หาของคมั ภรี ์๖๓ สนั นษิ ฐานวา่ อาจสรา้ งโดยพอ่ คา้ อญั มณแี ละผู้ ท�ำโลหะซ่ึงไม่มีความรู้ถูกต้องตามสัดส่วนหรือความเหมาะกับรูปทรง เจดีย์ลังกา แต่ใช้ความรู้เล็กน้อยท่ีตนมีพร้อมกับการสังเกตส่วนตัว อาจจะไม่รู้ว่าสิ่งท่ีรักษาสืบทอดมาเป็นรูปทรงของช่างชาวอุษาคเนย์ มีการเก็บรายละเอียดเล็กน้อย ซ่ึงเป็นลักษณะเด่นของเจดีย์ ดังเช่น โดม หรรมิกา และโกตแกแรลละ แต่เน่ืองจากช่างไม่รู้สัดส่วนจึงใช้รูป ทรงเหล่านั้น สันนิษฐานว่าอาจเป็นการรวมรูปแบบหลายอย่างเข้าเป็น เนื้อเดยี ว เพราะชา่ งตา่ งร้ลู กั ษณะอันแตกตา่ งของเจดีย์ ลกั ษณะเช่นนี้ เห็นได้ชัดในเจดีย์ทรงพม่า ซ่ึงผสมกับอินเดีย ธิเบต จีน และสิงหล ความแตกต่างจึงเกิดขึ้นระหว่างเจดีย์ทรงลังกาและเจดีย์แบบอุษาคเนย์ ซงึ่ จำ� ลองมาจากทรงลงั กาอกี ที อกี ทง้ั เจดยี ท์ รงผดิ ปกตไิ มเ่ ปน็ ทรี่ จู้ กั ของ คนพน้ื ถนิ่ แมล้ งั กาจะมคี วามสมั พนั ธท์ างวฒั นธรรมกบั อษุ าคเนยก์ ต็ าม เปรียบเทียบอิทธิพลลงั กากับสโุ ขทยั บรเิ วณเมอื งเกา่ โปโฬนนารวุ ะมสี ง่ิ กอ่ สรา้ งชอื่ วา่ สตั มหาลปราสาท ต้ังอยู่ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือของวิหารวฏทาเค ภายในวัดพระ

การข้ามกระแสทางสถาปัตยกรรม 271 เขี้ยวแก้ว พิจารณาแล้วมิใช่เจดีย์ทรงธรรมดา ประวัติความเป็นมาไม่ ปรากฏจงึ ทำ� ใหน้ กั วชิ าการตคี วามไปคนละทาง๖๔ สตั มหาลปราสาทเปน็ อาคารเด่ียวกอปรด้วยเจ็ดช้ัน ชั้นท่ีเจ็ดพังทลายลง ลักษณะเป็นทรง รปู กรวยเหลยี่ มสงู ๑๑ เมตร ๕ เซนตเิ มตร ฐานเปน็ รปู สเ่ี หลยี่ มจตั รุ สั ความกวา้ งและยาวลดลนั่ ตามแตล่ ะชน้ั ความสงู ประมาณ ๑๖ เมตร๖๕ ชั้นบนสุดทลายไปไม่สามารถหาข้อยุติของโครงสร้างได๖้ ๖ ทั้งสี่ด้านท�ำ เปน็ ชอ่ งประดบั รปู ปน้ั เทวดา ซง่ึ ยงั พอสามารถจนิ ตนาการได้๖๗ สตั มหา ลปราสาทเป็นรูปแบบสถาปัตยกรรมที่แตกต่างจากความนิยมของศรี ลังกา นักวิชาการหลายท่านแสดงความเห็นต่างกันไป วิกรมสิงหะ (Wickramesinhe) เห็นว่าอาคารหลังนี้สอดคล้องกับการก่อสร้างท่ี ประทับของพระเจ้านิสสังกมัลละสมัยโปโฬนนารุวะ๖๘ ปรณวิตานะ (S. Paranavitana) เหน็ แยง้ ความเหน็ นดี้ ว้ ยการอธบิ ายวา่ เปน็ ไปไมไ่ ดท้ ี่ กษตั รยิ ์จะประทับในอาคารทรงรูปกรวยเหลย่ี ม ซงึ่ แข็งแกรง่ แน่นหนาไร้ ประตแู ละหนา้ ตา่ ง๖๙ คมู รสั วามี (Coomaraswamy) เหน็ วา่ อาคารหลงั น้ีน่าจะเป็นเสมือนตัวแทนของพระสุเมรุมาศ๗๐ เบ็ญจามิน โรวแลนด์ (Benjamin Rowland) เห็นด้วยพร้อมเสริมอีกว่ารูปทรงของอาคาร คลา้ ยกบั ศาสตรา อาจจะออกแบบเหมอื นพระสเุ มรมุ าศ อาคารเจด็ ชน้ั เปน็ การแสดงถงึ จนิ ตนาการของนกั บวชประเภทโลกบรรพต๗๑ เฟอรก์ สู สนั (J. Fergusson) เหน็ วา่ นเี้ ปน็ ตวั แทนอนั สมบรู ณท์ ส่ี ดุ อยา่ งหนง่ึ ของการ มีอยู่แห่งอารามเจ็ดช้ันในอัสซีเรีย อีกท้ังเปรียบเทียบกับปราสาทขอม ด้วย๗๒ ส่วนเบลล์ (Bell) ได้เปรียบเทียบกับปราสาทขอมและสรุปว่า สัตมหาลปราสาทมีความคล้ายอย่างมากกับการประดับอาคารปิรามิด ของขอม เหมือนเช่ือมสถาปัตยกรรมด้วยรูปแบบอันเรียบง่ายของ

272 ศรีลังกาและอุษาคเนย์ ปริ ามดิ ทรงสเ่ี หลย่ี มเหมอื นปราสาทตาแกว้ ซงึ่ ราบเรยี บดว้ ยกำ� แพงแนว ตรง และบันไดแนวตรงข้ึนตรงกลางของแต่ละด้าน และอาคารซับซ้อน ทม่ี บิ ัวเมและเทวาลยั คลา้ ยกันอกี หลายแห่ง๗๓ ปูชนียสถานเพียงแห่งเดียวที่สามารถเปรียบเทียบกับสัตมหาล ปราสาทพบทภี่ าคเหนอื ตอนบนของไทยคอื เจดยี ก์ กู่ ดุ เมอื งลำ� พนู เซเดส์ เป็นคนแรกที่ตงั้ ขอ้ สังเกต๗๔ เจดีย์หลงั นก้ี ่อด้วยอฐิ สูงจากพ้นื ดนิ ๒๒ เมตร ขนาดลดหลนั่ ห้าช้ันจนถงึ ยอด ๒๘ เมตร ด้านหน้าของแต่ละช้นั ประกอบด้วยสามช่องบรรจุพระพุทธรูปปูนปั้นสามองค์ ส่วนยอดสุดพัง ทลายลง แต่นักวชิ าการแสดงความเหน็ วา่ อาจเป็นที่ตงั้ ฉตั ร๗๕ เดมิ นน้ั วดั กู่กดุ สรา้ งโดยพระเจ้าอาทิตย์ (พ.ศ.๑๕๘๕-๑๕๙๑) สภาพที่เห็น ในปัจจุบันบูรณะโดยพระเจ้าสัพพาสิทธิ (พ.ศ.๑๕๙๖-๑๖๔๑)๗๖ แตใ่ นประเทศไทยมใิ ชม่ เี จดยี ท์ รงนเี้ พยี งแหง่ เดยี ว ยงั มอี กี แหง่ หนงึ่ ชอื่ วา่ ส่ีเหล่ียมห่างจากจังหวัดเชียงใหม่ไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ๖ กโิ ลเมตร ลกั ษณะมหี า้ ช้ันเหมอื นเจดยี ก์ ูก่ ุดแหง่ วดั จามเทวี สันนิษฐาน วา่ นา่ จะสรา้ งโดยพระญามงั ราย สภาพปจั จบุ นั เกดิ จาการบรู ณะยคุ หลงั เจดีย์หลังน้ีมีลวดลายประดับประดามากกว่าเจดีย์กู่กุด ลักษณะเช่นน้ี แสดงถงึ อทิ ธพิ ลพมา่ และลงั กา๗๗ อกี แหง่ หนง่ึ ลกั ษณะคลา้ ยกนั คอื เจดยี ์ ภายในวดั พระธาตุหริภญุ ชัยเมืองล�ำพนู ๗๘ แม้ปูชนียสถานเช่นน้ีจะเป็นท่ีรู้จักแพร่หลายภายในอาณาจักร สุโขทัย แต่พบเห็นเพียงเจดีย์สี่เหล่ียมแห่งวัดมหาธาตุในเมืองสุโขทัย ซึ่งมีฐานเป็นศิลาแลงและอิฐ ส่วนลวดลายตามผนังและปูนฉาบได้ร่อน เสีย๗๙ กล่าวตามพนื้ ฐานไมม่ ีส่วนคล้ายเจดียก์ ูก่ ดุ แตอ่ ยา่ งใด การวาง

การข้ามกระแสทางสถาปัตยกรรม 273 ผังของส่ิงก่อสร้างก็ค่อนข้างต่างกัน รูปทรงเหมือนถอยหลังไปไกลถึง สมัยทวารวดี ดังเช่นวัดป่าแดงและวัดพระประโทนเมืองนครปฐม หาก ตรวจสอบซากปรกั หกั พงั ดเู หมอื นวา่ เจดยี ม์ รี ปู แบบคลา้ ยกบั เจดยี ก์ กู่ ดุ ๘๐ สันนิษฐานว่ารูปทรงน้ีเป็นปกติของชาวมอญในประเทศไทย เพราะคน ไทยดดั แปลงวิธีการมาจากมอญ มรดกน้จี งึ ปรากฏเห็นสมยั สุโขทัย สตั มหาลปราสาทน่าจะสรา้ งประมาณพุทธศตวรรษท่ี ๑๗-๑๘ และนา่ จะ เสร็จก่อนการแพรห่ ลายไปยงั ดนิ แดนอุษาคเนย์ โดยเฉพาะชาวมอญ การศึกษาสถาปัตยกรรมมอญยุคแรกมีน้อยนัก การพิสูจน์จุด ก�ำเนิดของเจดีย์แบบมอญจึงยุ่งยาก ดูปองท์เป็นผู้สนใจศิลปกรรมและ สถาปตั ยกรรมของทวารวดี ไดต้ งั้ ขอ้ สงั เกตความใกลช้ ดิ ระหวา่ งรปู แบบ นข้ี องสง่ิ กอ่ สรา้ งกบั อารามบรรพตของขอม๘๑ ผคู้ น้ พบคอื เบลลซ์ งึ่ ทำ� การ เปรียบเทียบสัตมหาลปราสารทกับปราสาทขอม๘๒ แต่ความคล้ายคลึง บางอยา่ งอาจเปน็ มากกวา่ ความจรงิ ๘๓ ปราสาทขอมหากมองดา้ นภาพ ลักษณ์และแผนผังมีความแตกต่างจากเจดีย์กู่กุดและสัตมหาลปราสาท ตวั ปราสาทไม่มโี ครงสร้างหนาทึบเหมอื นเจดยี ์ และมหี อสำ� หรับบชู าบน ยอดปิรามิด๘๔ ส่วนบันไดทางข้ึนตรงกลางด้านหน้าปราสาทท�ำเป็น สัญลักษณ์แตกต่างจากเจดีย์ทรงมอญและปูชนียสถานของลังกาและ แต่ละชั้นจะมีช่อง จะเห็นภาพชัดเจนหากเปรียบเทียบกับปราสาทปักษี จ�ำกรงของนครวัดกับเจดีย์ทรงมอญ ควอริธซ์ เวลล์ เห็นว่าลักษณะ เหมือนหลังคาคล้อยลงตามระเบียงเจดีย์ทรงมอญน้ันแตกต่างจาก ปราสาทขอมทย่ี นื่ ออกไปเหมอื นกรวยเหลยี่ ม๘๕ ทราบกนั วา่ รปู ทรงของ สถาปัตยกรรมเช่นน้ีรู้กันดีจากมอญถึงทวารวดี น่าจะเกิดมีในหมู่ ชาวมอญก่อนจะไดร้ ับอิทธพิ ลขอม

274 ศรีลงั กาและอุษาคเนย์ สถปู สาญจี ประเทศอนิ เดยี ตน้ แบบเจดยี บ์ นดนิ แดนอษุ าคเนย์ (คดั ลอกจาก www.google. co.th/maps) รวุ นั แวฬมิ หาแสยะเจดยี ์หรอื เจดยี ์ชา้ งลอ้ ม เมืองหลวงเกา่ อนุราธปรุ ะ ประเทศศรีลงั กา

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 275 เจดยี ง์ ะ๊ จเวนะตาว เมอื งหลวงเกา่ พกุ าม ประเทศพมา่ (คดั ลอกภาพจาก www.facebook. com/Royal-Bagan-Hotel) เจดีย์ติโลมินโด เมืองหลวงเก่าพุกาม ประเทศพม่า (คัดลอกภาพจาก www.facebook. com/Royal-Bagan-Hotel)

276 ศรลี งั กาและอษุ าคเนย์ เจดีย์ทรงลังกา วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร นครศรีธรรมราช (คัดลอกภาพจาก www. pantip.com) เจดยี ท์ รงไทย วดั มหาธาตุ อทุ ยานประวตั ศิ าสตรส์ โุ ขทยั (คดั ลอกภาพจากwww.pantip.com)

การข้ามกระแสทางสถาปัตยกรรม 277 (บนซ้าย) เจดยี ส์ ัตมหาลปราสาทแบบลังกา (บนขวา) เจดยี ์กู่กุดแบบไทย เจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ วัดเจดีย์เจ็ดแถว อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย (คัดลอก ภาพจาก www.pantip.com)

278 ศรลี งั กาและอษุ าคเนย์ ประเดน็ ถดั มา ความคลา้ ยคลงึ กนั ระหวา่ งเจดยี แ์ หง่ นก้ี บั เจดยี ท์ รง มอญ อาจจะน�ำไปสู่การตั้งข้อสังเกตว่าเจดีย์ทรงมอญส่งอิทธิพลต่อ เจดีย์จีน๘๖ ภาพแกะสลักท่ียูนกลางและลุงเมย์ทางจีนตอนเหนือ ช้ีให้ เห็นว่าเจดีย์จ�ำนวนมากเป็นท่ีรู้จักในประเทศจีนนับแต่พุทธศตวรรษท่ี ๑๐ หลักฐานจากวรรณกรรมกล่าวถึงเจดีย์ไม้หลายช้ันสมัยนั้น ประมาณพุทธศตวรรษท่ี ๑๑-๑๒ มีการสร้างเจดีย์จ�ำนวนมากใน ประเทศจนี เกาหลแี ละญป่ี นุ่ ๘๗ แตก่ ารสรา้ งสงิ่ กอ่ สรา้ งหลายชนั้ ในอนิ เดยี มกี อ่ นจนี สนั นิษฐานว่านกั จาริกแสวงบุญชาวจีนไดน้ ำ� คติเหลา่ นต้ี ิดตัว กลับมาตุภูมิด้วย ต่อมาจีนน่าจะพัฒนารูปแบบแตกต่าง๘๘ นักจาริก แสวงบุญชาวจีนดังเช่นซุงหยุง (Sung Yung) ซึ่งประทับใจเจดีย์ กนิษกะแห่งเปสวาร์ เปน็ อาคาร ๑๓ ชัน้ ไดร้ อ้ งขอให้ชา่ งจ�ำลองลงบน แผ่นทองแดงแล้วน�ำกลับจีนด้วย๘๙ นักจาริกแสวงบุญรุ่นบุกเบิกและ พระสงฆช์ าวอินเดยี ซง่ึ พากันเดินทางไปเผยแผท่ ีจ่ ีน อาจจะนำ� ความคิด เรอ่ื งเจดยี ไ์ ปดว้ ย แตอ่ ทิ ธพิ ลของอนิ เดยี ตอ่ วฒั นธรรมมอญแหง่ ทวารวดี มีหลักฐานมากกว่าจีน จึงเห็นควรย้อนกลับไปยังอินเดีย เพ่ือค้นหา คำ� ตอบจดุ กำ� เนดิ เจดีย์ของไทย จาการการตรวจสอบหลักฐานโบราณคดีของอินเดีย ได้พบ หลักฐานเก่าแก่เกีย่ วกบั สง่ิ ก่อสรา้ งทรงเจดีย์ ซากปรกั หกั พังจากมถรุ า และอมราวดรี ะบวุ า่ ลกั ษณะของสถาปตั ยกรรมเชน่ นเี้ ปน็ ทรี่ กู้ นั ในอนิ เดยี นับจากพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ หรือ ๑๓๙๐ และยังยืนเด่นตระหง่าน เหมือนคติความเชื่อเก่ียวกับสิ่งก่อสร้างของชาวพุทธ๙๑ แผ่น เครื่องปั้นดินเผาแห่งกุมรหาร์ใกล้เมืองปัตนะ ประมาณพุทธศตวรรษท่ี ๑๑ หรอื ๑๒ แสดงวา่ โครงสรา้ งอาคารชนั้ บนเปน็ โครงสรา้ งเหนอื ฐาน

การข้ามกระแสทางสถาปัตยกรรม 279 เหมอื นกบั เจดยี ท์ างทศิ ตะวนั ออก๙๒ แผน่ เครอื่ งปน้ั ดนิ เผานแ้ี สดงใหเ้ หน็ อาคารประเภทชั้นเสริมเจดีย์และจ�ำนวนช่องเป็นอันมาก อาจจะหมาย ถงึ ชอ่ งบรรจุพระพทุ ธรูปกเ็ ปน็ ได้๙๓ และดูเหมือนว่ายงั มสี ่งิ กอ่ สร้างเช่น น้ีอีกเป็นจ�ำนวนมากในอินเดีย เพราะเขตอินเดียและเขตมอญเช่ือมโยง สมั พนั ธก์ นั และซากปรกั หกั พงั แหง่ โบราณคดบี ง่ ถงึ วฒั นธรรมทางศลิ ปะ ของอินเดียมีอิทธิพลต่อศิลปะมอญและสถาปัตยกรรมของอาณาจักร ทวารวดีมาเนนิ่ นาน๙๔ คติเกีย่ วกับเจดียอ์ าจจะมาจากอินเดยี และซาก สถาปตั ยกรรมเหล่าน้นั บง่ ถึงการแพรห่ ลายไปจนถึงดนิ แดนมอญ๙๕ ถามว่า คติสัตมหาลปราสาทของลงั กามาจากไหน? เบลลเ์ หน็ วา่ เพราะอทิ ธพิ ลของสถาปตั ยกรรมเขมรดงั วเิ คราะหแ์ ลว้ ปรณวิตานะเห็นว่าคติดังกล่าวพระพุทธศาสนาน�ำมาจากอินเดีย แต่ หลักฐานว่าสัตมหาลปราสาทเป็นคติศาสนสถานของมหายานไม่แน่ชัด ลกั ษณะสถาปัตยกรรมเชน่ นีม้ ิไดเ้ ป็นท่รี ู้จักของอินเดยี ตะวันออก แม้ว่า ศรีลังกาจะมีปฏิสัมพันธ์กับศูนย์กลางพุทธศาสนาบริเวณนี้ระหว่างพุทธ ศตวรรษท่ี ๑๖-๑๗ สนั นษิ ฐานวา่ คตกิ ารสรา้ งเจดยี ล์ กั ษณะนต้ี น้ กำ� เนดิ มาจากอนิ เดยี กอ่ นทจี่ ะเผยแผเ่ ขา้ ไปสมู่ อญ และศรลี งั กาไดร้ บั อทิ ธพิ ลตอ่ จากมอญอีกที สัตมหาลปราสาทคล้ายกับเจดีย์กู่กุดของไทยมากกว่า อนิ เดยี จนี เกาหลี และญป่ี นุ่ การกลา่ ววา่ ชาวมอญสง่ ตอ่ คตใิ หแ้ กล่ งั กา ย่อมไม่เหมาะสม๙๖ หากเปรยี บเทียบปูชนยี สถานทงั้ สองแหง่ การวาง ผังสถาปัตยกรรมไม่มีส่วนคล้ายกับศรีลังกาเลย เจดีย์กู่กุดมีสัดส่วน เหมาะสม ซ่ึงกริสเวริลด์บรรยายไว้ว่า หากมองด้วยสายตาของผู้ชม ซึ่งได้ขึ้นไปยังชั้นท่ีลดระดับความสูง กอปรด้วยซุ้มและพระพุทธรูปและ

280 ศรลี งั กาและอุษาคเนย์ เจดยี ท์ ล่ี ดลงตามสดั สว่ น ภาพสายตาวา่ มคี วามสขุ จะสง่ ผล ซงึ่ เพมิ่ ความ สงู ของปชู นยี สถานดงั เหน็ ๙๗ ทศั นะดา้ นศลิ ปะในสตั มหาลปราสาทถอื วา่ ขาดแคลน เชอ่ื วา่ ผู้สรา้ งมปี ระสบการณ์ด้านการวางแผนผงั เปน็ อยา่ งดี ด้วยลักษณะน้ีจึงดูเหมือนว่าอิทธิพลอุษาคเนย์น่าจะส่งผลต่อ สถาปตั ยกรรมสงิ หลเชน่ กนั ๙๘ หลงั จากพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๖ เมอ่ื ศรลี งั กาและอษุ าคเนยเ์ ชอ่ื มโยง กนั ดว้ ยศาสนา นอกจากสถปู เจดยี แ์ ลว้ อทิ ธพิ ลสงิ หลเรม่ิ ปรากฏพบเหน็ ส่ิงก่อสร้างเหนือดินแดนอุษาคเนย์ด้วย เฉพาะประเทศไทยเท่านั้นที่ พบเหน็ อิทธพิ ลสถาปัตยกรรมแบบสิงหล เพราะตัง้ อยู่ตรงกลางระหวา่ ง ปรมิ ณฑลของวฒั นธรรมอนิ เดยี ซง่ึ มผี คู้ นยอมรบั รปู แบบทางวฒั นธรรม อินเดยี ๙๙ สมัยคนไทยเดนิ ทางเข้ามาอยบู่ รเิ วณประเทศไทย ผลกระทบ ทางวัฒนธรรมของอินเดียได้ลดน้อยลง เพราะอินเดียประสบกับความ วุ่นวายทางการเมือง เน่ืองจากการบุกรุกโจมตีของมุสลิม ขณะท่ี อาณาจักรน้อยใหญ่ ดังเช่น กัมพูชา พม่า และอีกหลายเกาะบริเวณ อุษาคเนย์ ซ่ึงได้รับแรงบันดาลใจจากอินเดีย ต่างเจริญรุ่งเรืองสูงสุด ผลดิ อกออกผลเชงิ วฒั นธรรม ชาวไทยนั้นได้ส่ังสมประสบการณ์ทีละเล็กทีละน้อย ด้วยการ กอ่ สรา้ งอาคารถาวรขนาดใหญ่ ขณะเดนิ ทางเขา้ มาตง้ั หลกั แหลง่ บรเิ วณ นแ้ี ลว้ ไดป้ ระสบการณห์ ลากหลายทางดว้ ยการพฒั นาสงิ่ ปลกู สรา้ งตาม ความคิดแห่งตน อีกทั้งพากเพยี รพยายามและสำ� แดงศักยภาพอยา่ งยง่ิ ใหญ่ เพ่ือปรับตัวเข้ากับอิทธิพลภายนอก๑๐๐ นี้คือการกระตุ้นเพื่อการ เปลยี่ นแปลงทางวฒั นธรรม กลายเปน็ เหตนุ ำ� ไปสกู่ ารสรรคส์ รา้ งงานอนั

การข้ามกระแสทางสถาปัตยกรรม 281 เป็นเลศิ สามารถพสิ ูจน์ไดจ้ ากส่งิ ก่อสร้างมากมาย๑๐๑ การปรบั แนวคดิ ตา่ งถน่ิ ไมใ่ ชเ่ ปน็ การเลยี นแบบ เพราะเปน็ การผสานเขา้ ดว้ ยกนั ทง้ั เจตนา และมไิ ดเ้ จตนา ดว้ ยความชาญฉลาดของคนพน้ื ถนิ่ บรรดาความคดิ ตา่ ง ถนิ่ ซงึ่ เขา้ ถงึ ประเทศไทยสมยั นนั้ คอื ศรลี งั กา ซง่ึ ถอื วา่ เปน็ บทบาทโดดเดน่ สมัยสุโขทัย ประมาณพุทธศตวรรษท่ี ๑๘-๑๙ สองแผ่นดินมี ปฏิสมั พันธ์อันใกลช้ ิดดา้ นศาสนา ปูชนียสถานสุโขทัยอันโดดเด่นมีส่วนคล้ายกับปูชนียถานศรีลังกา แห่งเมืองโปโฬนนารวุ ะ ทัง้ การวางผังและรายละเอียด ยกตัวอย่างเชน่ วัดมหาธาตุแห่งเมืองสุโขทัย ดูเหมือนว่าอารามดั้งเดิมแห่งนี้สร้างโดย พอ่ ขนุ ศรอี นิ ทราทติ ย์ ผสู้ ถาปนาอาณาจกั รสโุ ขทยั เพอ่ื ใหเ้ ปน็ ศนู ยก์ ลาง แหง่ จติ ใจของชาวสโุ ขทยั ๑๐๒ สภาพวดั มหาธาตปุ จั จบุ นั มใิ ชเ่ ปน็ ของเกา่ ดงั้ เดมิ แตเ่ ปน็ การบรู ณปฏสิ งั ขรณโ์ ดยพระยาลไิ ท ดงั ปรากฏเหน็ ในศลิ า จารึกหลายแห่ง๑๐๓ หลักฐานจากศิลาจารึกเสริมอีกว่าการบูรณ ปฏิสังขรณ์เป็นภาระหน้าท่ีของพระมหาเถระนามว่าศรีศรัทธาราชจุฬา มณีมหาสามี ผู้เดินทางกลับมาจากศรีลังกา พระเถระได้รับสมณศักดิ์ ชั้นมหาสามีจากกษัตริย์สิงหล คราวน้ันได้อัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุ กลบั มาตภุ มู ดิ ว้ ย๑๐๔ ความใกลช้ ดิ กบั ปชู นยี สถานเหลา่ นส้ี ามารถอธบิ าย ถึงอิทธิพลของสิงหลอย่างละเอียด วิหารทรงดอกบัวตรงกลางวัด มหาธาตุ พระยาลิไทโปรดใหป้ ดิ วหิ ารตรงกลางอยา่ งมิดชดิ สันนษิ ฐาน ว่าอาจจะเป็นวิหารเดิมซ่ึงสร้างสมัยพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ มีฐานเป็น รูปกรวยเหล่ียมขนาดยาวล้อมรอบด้วยวิหารหรือเจดีย์ทรงยอดดอกบัว คริสวอร์สเห็นวา่ เจดียห์ ลงั นี้ไม่เป็นทค่ี นุ้ เคยในประเทศไทย นา่ จะจำ� ลอง มาจากศรลี งั กา๑๐๕ แตโ่ ดมทรงยอดดอกบวั ไมป่ รากฏพบเหน็ ในศรลี งั กา

282 ศรีลังกาและอษุ าคเนย์ แม้จะเหมือนเจดีย์ทรงดอกบัวแห่งเมืองอนุราธปุระ๑๐๖ ส่วนคัมภีร์ชิน กาลมาลีปกรณ์ระบุถึงการสร้างตามค�ำแนะน�ำของช่างชาวศรีลังกา๑๐๗ เช่ือว่าเจดีย์ทรงยอดดอกบัวเป็นหนึ่งในหกรูปแบบของเจดีย์ในลังกา เนื่องจากมีการบูรณปฏิสังขรณ์สมัยหลังหรือการขาดหายไปของปูชนีย สถาน จงึ ไมป่ รากฏเหน็ ตวั อย่างหลงเหลืออยู่ พระบรมสารีริกธาตุมักประดิษฐานภายในวิหารหรือพระธาตุ บางครง้ั เปน็ ดอกบวั เงนิ และทอง หากพระมหาเถระชาวศรลี งั กาอญั เชญิ พระบรมสารีริกธาตุมาจากลังกา ควรประดิษฐานภายในเจดีย์ทรงธาตุ เหมือนทรงยอดดอกบัว และน่าจะสามารถแนะน�ำกษัตริย์ให้สร้างเจดีย์ ซึ่งคุ้นเคยกับปราสาทขอม ซ่ึงอาจจะคัดลอกในฐานะเป็นตัวอย่างของ อิทธิพลสิงหลต่ออาคารสิ่งก่อสร้างสมัยอาณาจักรสุโขทัย๑๐๘ ถัดมา อทิ ธพิ ลสงิ หลปรากฏเหน็ ในลกั ษณะการประดบั ตกแตง่ ของวหิ ารประธาน กรสิ เวรลิ ด์ อธบิ ายวา่ ประตหู นา้ บนั เปน็ สตั วน์ ำ�้ คหู่ รอื เทวดา (มกรหรอื กนิ นร)ี หนั หนา้ เขา้ หากนั สว่ นหางแพนออกไปขา้ งนอกในลกั ษณะมว้ นโคง้ ตรงกลางบนสุดเป็นกิรติมุขะคายความมั่งค่ังและพละก�ำลัง สายโยง อัญมณีซึ่งไหลลงไปถึงสันโค้งเป็นลายเปลวไฟและดอกไม้ ซึ่งขดเป็น เกลยี วเสมอื นเปลวไฟ ชนั้ กลวงโคง้ ประตมู ขี นาดเลก็ สว่ นตรงมมุ ยดึ เปน็ ลวดลายตรงชายเป็นครุฑต่อสกู้ ับนาค๑๐๙ ลักษณะอันเด่นชัดของลวดลายประดับส่ิงก่อสร้างภายในวัด มหาธาตเุ ปน็ รปู สงิ หมขุ ะหรอื เศยี รกาล ซงึ่ หอ้ ยเขา้ ไปในปากของมกระซงึ่ หันหน้าเข้าข้างใน เคลย์ส (Claeys) เห็นว่าลักษณะแบบน้ีได้รับแรง บนั ดาลใจมาจากลวดลายประดับแบบขอม๑๑๐ เลเมย์เห็นดว้ ยกบั ความ

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 283 เห็นเคลย์ส๑๑๑ ฟาเมงเตีย (Parmentier) เหน็ วา่ บนั ไดแทนท่ีดว้ ยนาค ตามสงิ่ กอ่ สรา้ งขอม จงึ คดิ วา่ มกรโตรานนา่ จะเปน็ อทิ ธพิ ลขอม แตค่ วาม จริงคือเป็นศิลปะขอมดั้งเดิม ส่วนประตูโค้งเป็นแบบอินเดียโบราณ๑๑๒ วัดมหาธาตุชี้บอกถึงลักษณะขอมอย่างแตกต่าง ดังเช่น ฐานทางเดิน และลวดลายตรงชายคา เป็นศิลปกรรมขอมดั้งเดิมแต่อาจประยุกต์เข้า กบั สิ่งก่อสรา้ งของไทย แตก่ ารตกแตง่ มกรโตรานน่าจะได้รับแรงบนั ดาล ใจมาจากหลายแห่ง ควอริซย์เวลส์เห็นว่าอิทธิพลสิงหลในฐานะส่วน ประกอบสง่ิ กอ่ สรา้ งสมยั สโุ ขทยั ชใี้ หเ้ หน็ วา่ การประดบั มกรโตรานมคี วาม คลา้ ยกบั ประตสู ิงหล๑๑๓ มกรโตรานและกิรติมุขะดั้งเดิมมาจากอินเดีย ซึ่งมีหลักฐานเป็น จำ� นวนมากจากเหนอื และใต๑้ ๑๔ ตอ่ มาไดแ้ พรห่ ลายมาสลู่ งั กาและอษุ าคเนย์ เฉพาะบนเกาะชวาโตรานมีการเปล่ียนแปลง สังเกตได้จากบรมพุทโธ เพราะมีการย้ายส่วนโค้งของโตรานเป็นมุม จันทีกลสันในชวาเป็นตัว มกระม้วนลงเป็นโตราน แต่ก็สูญเสียลักษณะและกลายเป็นลายดอกไม้ อันต่นื ตา๑๑๕ ส่วนกัมพชู ามีการเปล่ียนแปลงเลก็ นอ้ ย หลักฐานคือทรง โค้งประดับด้วยพืชพันธุ์น�้ำพุ่งออกจากหางมกระมากกว่าออกมาจาก ปาก๑๑๖ หลังมกระแทนทีด่ ้วยนาคหลายเศียรบรเิ วณตอนปลายสุดของ โตราน๑๑๗ มกรโตรานแห่งวัดมหาธาตุมีส่วนคล้ายกับสิงหลมากกว่า อนิ เดียกัมพชู าและชวา แหตุเพราะระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๙ อนิ เดยี และสุโขทัยมีปฏิสัมพันธ์กันน้อยมาก การกล่าวว่าคติเร่ืองมกระของ สุโขทยั ไดร้ ับมาจากอินเดยี ยอ่ มไม่ถูกต้อง

284 ศรีลังกาและอษุ าคเนย์ มกรโตรานปนู ปน้ั ลวดลายเปน็ ทร่ี จู้ กั กนั ดใี นศรลี งั กานบั แตย่ คุ แรก เริ่ม ส�ำหรับอินเดียน�ำไปใช้ประดับเหนือพระพุทธรูป ประมาณพุทธ ศตวรรษท่ี ๑๗-๑๘๑๑๘ วลิ เลยี ม อี วารด์ (William E. Ward) สนใจ พระพุทธรูปสิงหลสององค์พร้อมมกรโตรานที่พิพิธภัณฑ์เคลฟแลนด์ องคแ์ รกนา่ จะประมาณพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๘ สว่ นองคห์ ลงั นา่ จะประมาณ พุทธศตวรรษท่ี ๒๑๑๑๙ ตัวอย่างโตรานซึ่งดีสุดคือประตูทางเข้า พระราชวงั เมอื งยาปหวุ ะหนงึ่ ๑๒๐ อกี แหง่ หนง่ึ นนั้ คอื ลงั กาตลิ กวหิ ารแหง่ เมืองแคนดี หากเปรียบเทียบกบั มกรโตรานทีว่ ดั กกู่ ดุ ประตูทางเข้าหลกั ของวิหารลังกาติลกะเป็นลายโค้ง เปิดให้เห็นมกรโตรานบนก�ำแพง ภายนอก มคี นธรรพ์สวมมงกุฎสงู จากพ้ืนประมาณ ๙ เมตร โตรานทงั้ สองด้านม้วนลงในในมกระพร้อมปากอ้ากว้าง ส่วนหางเป็นนกยูงตาม คติความเช่ือ๑๒๑ โตรานคล้ายกันพบเห็นในซุ้มเจดีย์วิชโยตปายะแห่ง คฑลาเดณิยวิหาร ซ่ึงก้อนหินตรงกลางอันแข็งแกร่งเป็นอิฐมกรโตราน ซมุ้ ทงั้ สด่ี า้ นบรรจพุ ระพทุ ธรปู ภายใน๑๒๒ ลงั กาตลิ กวหิ ารและเจดยี ว์ ชิ โย ตปายะเป็นยุคสมัยเดียวกันกับสุโขทัย พระสงฆ์ผู้เดินทางไปสุโขทัยตรง กับสมัยพระเจ้าภูวเนกพาหุที่ ๔ (พ.ศ.๑๘๘๔-๑๘๙๔) แห่ง อาณาจักรคมั โปละ ควอริชเวลส์ได้เปรียบเทียบมกรโตรานระหว่างวัดมหาธาตุของ สโุ ขทยั กับวัดลงั กาติลกะของลังกาแลว้ สรปุ วา่ มกรโตรานแห่งสุโขทัยมี ลกั ษณะมมุ หนา้ จว่ั ประดบั เปน็ ลายดอกกหุ ลาบตรงกลางไหลไปตามกรอบ การออกแบบลายก้นหอยพร้อมกับขดเป็นเกลียวระบายเป็นดอกไม้ สงั เกตวา่ ลกั ษณะการขดเปน็ เกลยี วสองชนั้ ขา้ งลา่ งเปน็ ทนี่ ยิ มแพรห่ ลาย ของศิลปะสิงหลยุคกลาง ส่วนวัดลังกาติลกะแห่งศรีลังกาจะเห็น

การข้ามกระแสทางสถาปัตยกรรม 285 สงิ หมขุ ะและมกระ โดยเฉพาะมกระมลี ายเหมอื นปลามากขึน้ มลี กั ษณะ คลา้ ยกนั คอ่ นขา้ งมาก รปู โคง้ มกระทปี่ ระดบั ทางเขา้ ซงึ่ พบทสี่ โุ ขทยั เปน็ ที่นิยมแพร่หลายในศรีลังกา จึงไม่มีความจ�ำเป็นส�ำหรับงานช่าง หรือ อาจเปน็ ไปไดว้ า่ เกดิ การผสมผสานกบั การเรมิ่ ตน้ ของไทย ความจรงิ แลว้ วัดลังกาติลกะน้ันมีการประดับด้วยกินนรขนาดเล็กในร่างมนุษย์ แต่ การออกแบบลายดอกกหุ ลาบคลา้ ยกับศลิ ปะสงิ หลยคุ กลาง๑๒๓ ความคล้ายคลึงกันบ่งถึงอิทธิพลของสิงหล สอดคล้องกับ ศลิ าจารกึ ของพระยาลไิ ทระบถุ งึ พระสงฆร์ ปู หนงึ่ เดนิ ทางมาจากศรลี งั กา สันนิษฐานว่าประตูทางเข้าน่าจะเป็นอิทธิพลสิงหล ศิลาจารึกหลัก เดียวกันอ้างว่ามชี าวสงิ หลพ�ำนกั อยู่ในสโุ ขทยั หา้ หมบู่ ้าน ซ่ึงเข้ามาเพ่ือ จุดประสงค์บางอย่าง (ศัพท์ดังกล่าวยากต่อการตีความ) และท�ำหน้าที่ ขนอฐิ สรา้ งวัดดมหาธาต๑ุ ๒๔ สันนษิ ฐานว่าชาวสิงหลเหล่าน้อี าจจะเดนิ ทางมาเพ่ือกิจบางอย่างเป็นกรณีพิเศษ อาจเป็นช่างซ่ึงชักชวนมาโดย พระมหาเถรศรีศรัทธา และช่วยชาวสุโขทัยสร้างวัดมหาธาตุโดยเฉพาะ รายละเอียดเก่ียวกับการประดับประดาดังเช่นมกรโตราน ราวช้ันล่าง ขนาดยาวเช่ือมติดกับพระอุโบสถ พระวิหารและเจดีย์วัดมหาธาตุแห่ง ศรีสัชนาลัย สร้างด้วยศิลาแลงก้ันด้านบนโดยใช้แทนอิฐเพ่ือกัน กระแทก๑๒๕ เคลยส์ เหน็ วา่ ราวนค้ี ลา้ ยกบั ราวเจดยี ส์ าญจแิ หง่ อนิ เดยี ๑๒๖ แต่การเชื่อมโยงระหว่างสาญจิกับสุโขทัยสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ไม่มหี ลักฐานยืนยัน ราวแบบอินเดียตอ้ งผ่านมาสโุ ขทยั ทางออ้ มเป็นแน่ การสร้างราวรอบเจดีย์และวิหารเกิดขึ้นท่ีศรีลังกาต้ังแต่ยุคแรกเร่ิมและ นา่ จะจำ� ลองมาจากอนิ เดยี หลกั ฐานโบราณคดชี ใ้ี หเ้ หน็ ราวรอบปชู นยี สถาน ลักษณะสี่เหล่ียมผืนผ้าใกล้อภัยคิรีเจดีย์แห่งเมืองอนุราธปุระ ราวน้ี

286 ศรลี ังกาและอษุ าคเนย์ ประกอบด้วยเสาสี่เหล่ียมจัตุรัสประมาณหนึ่งเซนติเมตร มีไม้วางขวาง สามหลกั ลอ้ มดว้ ยแบบจำ� ลอง๑๒๗ ลกั ษณะนคี้ ลา้ ยกบั สาญจขิ องอนิ เดยี เช่ือว่าน่าจะได้รับแรงกระตุ้นจากอินเดีย ราวอีกแบบหน่ึงพบเห็นที่ภาร หุตและอมราวดีซ่ึงแตกต่างจากสาญจิ สังเกตไม้วางขวางมิได้แยกเป็น ชิ้นจนเห็นร่องของแต่ละด้าน แต่ท�ำให้เป็นกล่องหินเข้าสลักในลักษณะ เสาและไมข้ วางเสา๑๒๘ ราวลกั ษณะเดยี วกนั พบเหน็ รอบเจดยี แ์ หง่ เมอื ง อนุราธปุระและเมืองโปโฬนนารุวะ๑๒๙ และแมดิริคิริยะ๑๓๐ ความนิยม เร่ืองราวของศรีลังกาสมัยน้ันน่าจะเชื่อมโยงกับอาณาจักรสุโขทัย สว่ นราวแบบอินเดียอาจจะผ่านศรีลังกาไปถึงสุโขทัยอีกท๑ี ๓๑ วิหารแบบศรีลังกาอาจจะมีอิทธิพลต่อการวางผังปูชนียสถานใน สุโขทัย แต่อาจจะมีการดัดแปลงให้เหมาะสมกับสภาพพื้นถิ่นและความ สามารถเชิงช่างพื้นถ่ินด้วย วิหารของวัดศรีชุมมีความใกล้ชิดกับวิหาร แห่งเมืองโปโฬนนารุวะ๑๓๒ อาจจะสรา้ งตอนกลางพทุ ธศตวรรษท่ี ๒๑ สมยั พระยาลไิ ทแหง่ สโุ ขทยั ผเู้ ปน็ พระราชนดั ดาของพระเจา้ รามคำ� แหง๑๓๓ วหิ ารหลงั น้ียาว ๒๗ เมตร กว้าง ๒๒ เมตร พรอ้ มดว้ ยส่วนทีย่ ื่น ออกไปทางตะวันตก ประตูทางเข้าอยู่ทางทิศตะวันออก บันไดตรงไปสู่ ห้องโถง ทางเดินค่อนข้างแคบต้องก้มหัวเชื่อมกับห้องโถงข้างใน ตรง กลางเปน็ พระพทุ ธรปู ปางประทบั นง่ั ขนาดใหญแ่ วดลอ้ มดว้ ยราวอนั แนน่ หนามองเหน็ สลวั ๑๓๔ กำ� แพงอฐิ ฉาบเปน็ ปนู ผนงั หนาประมาณ ๓ เมตร เพือ่ รองรับหลงั คาหรอื หอสูง ซ่ึงสงู จากพนื้ ๙ เมตร อิฐจากฐานเลื่อน ไปข้างบน ส่วนรูปร่างเป็นทรงปิรามดิ ๑๓๕ โครงสรา้ งส่วนค�้ำภายในตรง หัวมุมเป็นหลังคาอิฐเพ่ือรองรับคาน๑๓๖ ไม่ทราบลักษณะของอาคาร

การข้ามกระแสทางสถาปตั ยกรรม 287 ชนั้ บน บันไดทางขึ้นรองรับชน้ั หลงั คาท่ีสร้างด้วยความหนาของกำ� แพง ทางด้านซ้ายมือ บริเวณน้ีเป็นทางข้ึนเหมือนอุโมงค์เป็นรูปเพดาน ส่วนแผ่นหินสลักด้วยภาพวาดงดงามเกี่ยวกับชาดก สันนิษฐานว่าเดิม นั้นนา่ จะมีหลากหลายสี๑๓๗ ผงั ของวหิ ารมสี ว่ นคลา้ ยกบั ถปู าราม ตวิ งั กปฏมิ าฆระ และลงั กา ตลิ กะแหง่ เมอื งโปโฬนนารวุ ะ ซง่ึ มหี ลายหอ้ งเปน็ ทรงสเ่ี หลย่ี มจตั รุ สั พรอ้ ม กับที่ยื่นออกมาจากห้องโถงบริเวณทางเข้า เช่นเดียวราวค่อนข้างหนา ภายในมชี อ่ งวา่ งขนาดเลก็ เชอื่ มตดิ กบั ภายนอก ลกั ษณะอกี แบบหนงึ่ ของ วหิ ารสมยั สโุ ขทยั คอื ชานทย่ี นื่ ตดิ กบั ราวดา้ นหนา้ อนั แขง็ แรง ซงึ่ ทำ� หนา้ ที่ ยนั เสรมิ ระหวา่ งหอ้ งสวดมนตก์ บั ห้องโถง เปรียบเทียบกับศรลี ังกาแลว้ แมห้ ลงั คาของลงั กาตลิ กะและตวิ งั กปฏมิ าฆระจะพงั ทลายลง แตถ่ ปู าราม ก็บ่งว่าหลังคาโค้งเป็นเอกลักษณ์ของปูชนียสถานศรีลังกา โฮคาร์ท (A.M. Hocart) เหน็ วา่ หลงั คาชใี้ หเ้ หน็ เฉพาะโครงสรา้ งโคง้ แตก่ ารเวน้ หลกั การของโครงสรา้ งโคง้ เนอื่ งจากเปน็ ความลม้ เหลวของการยดึ ขยาย ชว่ งกวา้ งของผสู้ รา้ งเอง ซงึ่ ครงั้ แรกมกี ารลดความกวา้ งทง้ั หมดจาก ๕ เมตร ๑๗ เซนตเิ มตร เปน็ ๒ เมตร ๒๐ เซนตเิ มตร ถอื วา่ เป็นการ เรียงตามเนือ้ งานทเ่ี ปน็ สว่ นขยายเลยเข้าไปภายใต้ โดยเร่ิมต้นเหนอื พนื้ ดินจาก ๒ เมตร ๑๒ เซนตเิ มตร และขยายเป็นความสงู ๔ เมตร ๑๕ เซนติเมตร ตรงจุดเริมต้นโครงสร้างโค้งจริง จึงสามารถรวมเอา โครงสร้างโค้งจริงและโครา้ งสร้างโคง้ รอดยื่นประกบกัน ส่วนโครงสรา้ ง โคง้ จรงิ เปน็ อฐิ แตไ่ มท่ ราบขนาด วางแนวตรงจนสดุ พรอ้ มกบั สว่ นยาวถงึ ข้างนอกเช่อื มติดกนั ไมเ่ ปน็ ระเบยี บ๑๓๘

288 ศรลี ังกาและอษุ าคเนย์ ภายในวิหารช้ันในของถูปารามเป็นพระพุทธรูปปางประทับน่ัง ส่วนลังกาติลกะและติวังกปฏิมาฆระประดิษฐานพระพุทธรูปปางประทับ ยืน สร้างด้วยอิฐและฉาบด้วยปูน ส่วนที่คล้ายกันมากสุดระหว่างวัด ศรีชุมกับโปโฬนนารุวะคือข้ันบันได เบลล์อธิบายข้ันบันไดของถูปาราม ว่า มองผ่านความหนาทึบของก�ำแพงด้านทิศใต้ เป็นบันไดกว้างเพียง ๘๐ เซนตเิ มตร มมุ ดา้ นทศิ ตะวนั ตกเฉยี งเหนอื ของกำ� แพงลอ้ มหอ้ งโถง ผ่านไปต้องหันขวาทันทีเป็นเทวดาด้านทิศตะวันออก ถัดมาหันหน้าไป ทางดา้ นทิศตะวนั ออกเฉยี งเหนือเป็นเทวดาตามก�ำแพงดา้ นนอก จากนี้ ข้ึนไปบนสุดเหนือหลังคาอันแบนราบทางทิศตะวันตก ส่วนทางแยกขึ้น บันไดเป็นอุโมงค์เป็นส่วนย่อยของหนังคาบาง บันไดเป็นหลังคาคลุม โครงสร้างโค้งหัวมุมของส่วนย่ืนขึ้นข้างบน อีกด้านกว้าง ๒ เมตร นับจากเพดานถึงขึ้นบนั ได๑๓๙ ห้องเลก็ หอ้ งโถงและส่วนยน่ื เช่ือมติดกับ หลงั คา สว่ นหลงั คาโครงสรา้ งโคง้ การกอ่ สรา้ ง ขน้ั บนั ไดและความหนา ของกำ� แพงคอ่ นขา้ งละเอยี ด จงึ สนั นษิ ฐานวา่ วหิ ารวดั ศรชี มุ นา่ จะจำ� ลอง มาจากวิหารของสิงหลตั้งแต่แรกเริ่ม ซ่ึงมีการวางผังด�ำเนินการนับแต่ สมัยโปโฬนนารุวะเร่ือยมา สันนิษฐานว่าช่างชาวสิงหลผู้พ�ำนักอาศัยเมืองสุโขทัยสมัย พระยาลไิ ท๑๔๐ พากนั ทำ� งานตอ่ เนอื่ งเรอื่ ยมาจนถงึ การสรา้ งวหิ ารวดั ศรชี มุ ศลิ าจารกึ วดั ศรชี มุ อา้ งวา่ มกี ารอญั เชญิ หนอ่ พระศรมี หาโพธจิ์ ากศรลี งั กา มาปลกู บรเิ วณวดั ศรชี มุ ดว้ ย๑๔๑ ศลิ าจารกึ อกี หลกั หนง่ึ สมยั เดยี วกนั อา้ ง ถึงจูลมุนีแห่งเกาะลังกา แต่ไม่ชัดเจนเพราะจารึกแตกเป็นช้ินเล็กชิ้น น้อย๑๔๒ ส่วนภาพจิตรกรรมฝาผนังบางภาพของวัดศรีชุมคล้ายภาพ จิตรกรรมฝาผนังแห่งเมืองโปโฬนนารุวะ แสดงให้เห็นถึงอิทธิพลลังกา