Үзілмеген үміт. Сәуле Досжан

Сэуле Досжан У31ЛМЕГЕН УМ1Т «К.АС1РЕТ ПЕН ТАЕДЫР» романыньщ екп-шй штабы Алматы 2020

0ОЖ 821.512.122-31 КБЖ 84 (5 Каз) 7-44 4 64 Досжан Сэуле Д 64 Узммеген ум1Т. «К,аарет пен Тагдыр» романыньщ екш- Ш1 кггабы / С. Досжан. - Алматы: Кдзак, университет!, 2020. -346 6. 15ВЫ 978-601-04-4778-3 «Узымеген умгг» - К,азак,стан аумагында атом бомбасын сыпактаи ОТК131П, ауа мен топыракты былгаган, кара Ерпстщ молдфш улаган, улт саулыгына нуксан келт1рген коммуниспк жуйе, адам тагдырын табан астына салган атом технологиясына умтылган беймаза гасыр экелген шдет жайындагы «Кдарет пен Тагдыр» романыньщ екй-шп кпабы. Оцырманы эрбф шыгармасын асыга кутепн жазушы, 1\\Р Ецбек сщфген кайраткер! Сэуле Досжаниьщ бул романы да психологиялык шым-шытырык окигаларымен, мистикалык гажайыптарымен жан- дуниец13Д1 бей-жай калдырмасына сешмдш13. Бул кпапта бас кегппкер Аяулымньщ улы Сункар ер жетш, оз тагдыр жолыида мацдайына жазылган арманы мен киындыктарын, бф кюдей коре келе, С1ЗД1 де оз окигаларыньщ арасына ьдеспре жонеледь Роман коплплж окьфманга арналган. 15ВЫ 978-601-04-4778-3 ЭОЖ 821.512.122-31 КБЖ 84 (5 Каз) 7-44 © Досжан С., 2020

I бол 1М Атом зардабы - каиретш Атом кааретд жайлаган Шыгыс ощршщ суын гппп, ауа- сын жуткан талайдьщ ажалы болган катерлддактен мезплаз узыген Эмфдщ артында калган жалгыз туягы Сункар есейген сайын тур-пошымы зкесшен аумай бара жаткан. Кдбагыньщ астымен кадалып Караганда, Эмфге тан кайсарлыктыц уш- кыны жалт ете калатын. К,удды Эмхр кайта тфьпп келгендей. вскен сайын мшезх де ©згерш, озге кылык таныта бастады: - Апа, 613 Семейден неге кеттж, озп-цз айта беретш полигон- нан корыктыцыз ба?! - деп, кутпеген жердей койып калганы. - Маган ештеце айтпайсыз, элде ©ткендд еске алгьщыз келмей ме? Осылай деуш дегенмен, ол менен жауап кутпед!. Кдбагы келкпеген калпы болмесше бет алды. Элденеге ошшп, калай да менщ жанымды ауыртуды эдегй максат еткендей. Кезпдде з1лдД дауысын жгй котерш, маган тшсуден кудды лэззат ала- тындай кьфшацкыланатын жарьщтык Эм1рдщ де тглг осын- дай, бЬдей еткф болушы едт Суикардьщ бул кылыгына не деп жауап берершд1 бымей, катты есецпреп калганым. Тогыз ай, тогыз кун кетердп, тар курсагымды кещткен, тас омырауымды жгбггкен бауыр етг балам кайдагы кайгымды козгап, журепмде эл1 кунге шейш бгтпей журген жарамды тырнаганы батып, К031мнщ жасы молт ете калган. Кокпецбек тамырлары бышер- бЬйнбес булюлдеп, ап-айкын коршген казандай басын котере алмай, жылт-жылт еткен юшкентай коздершен жан-жагын унс13 бакылап жататын юшкентайым мен арыстай азаматым- ды коктей орып, катар экеткен Семей сынак алацынан каштым ба мен? Элде каарет калмай ыескен 03 тагдырымнан бездш бе? 3

Тушмен коз 1ле алмай, доибекшш шьщсам да, тац алды бщеу турткендей оянып кеттш. Менен кейш турран Мэлстщ де кабагы бугш тац алагеушиен келхспей, усак-туйек шаруаларра катысты алпыс шумак, ак,ылын айткдн. ЭншеГпнде сабырлы, бграк тыгыны бгр атылса, коймайтын куйеушнщ мшез1 озще аярр Уназ тацгы асын берддм. - Балаларды озщ апар, менщ жумыстарым бугш бастан асады, - деп дуцк еткен ол шыгар есжке беттеген. Сырткы есж таре етш жабылганда, селк еттш. Ауыр куйден серпыгхм келхп, ас уйдщ терезесш аштым. Боз тумандай тацгы ауа болме 1шше агын судай жосылып, лап к,ойганда, жан сарайым ашы- лып сала берд1. Балаларды мектепке апарып тастаган соц, эдеттегхдей, уй Т1рл1гше кхрхскем. Туцгышымныц сабагы туске дегнн. Мек- тептен келш, тамак,танып алганнан кейш кунара, бгр кун спортк,а, келесх кун: домбыра уйхрмес^ме барады. Ег1здер бол- са, туске дейш ок,ып, тустен кейш сабак;к,а дайындык, эртурл1 урпрмелерх бар элиталык, мектептердхц б1р1нде быхм алатын. Бул кун1 Суцк,ар мектептен келш, тусм тамагын к,улык,- сыздау 1шкен соц: - Апа, мен бугш ешкдйда бармаймын, уйде боламын, - деп тоцк, етт1 де, оз болмесхне от1п, ес1пн жауып алды. Уй-1шшщ куйбещмен жур1п баланыц алдына к,ойган кеспе коже мен шэйш жарым-жартылай гана ауыз тгнп, устелден турып кеткегйн байк,амаппын да. Еден жуып журхп, болмесш ашып кадсам, шацырак,к,а теешхп, тосегшде шалк,асынан жа- тыр екен. Кунде мундай уак,ытта уй хшхнде менен баск,а жан болмайтын. - Суцк,ар, бул не жатые, тагы коцхл-куйщ жок, к,ой? - делдм, компьютер устелшхц шацын сурт1п турып. Оган бурылып кдрауга, жанына барып жайын быуге к,олым тимей жатыр ед1. Менщ сурагыма сол жатк,ан к,алпында: - Апа, осы менщ Семей жак,тагы туыстарым не болып жа­ тыр екен, хабарласпай кетпк к,ой? Бхз ол жактан неге кетпк, апа? Соцгы кезде осы жайында коп ойдаймын, - деп, улкен юсмер- 4

ше, салмак,ты унмен кешеп койган сурагын тагы кайталады. Бул жолы унщде анасына кшэ арту бар. Тусшжаз окпе бар. Ата- бабасыньщ туган топырагынан алыста жургенше окн-пш бар. Баланыц: «Бхз ол жактам неге кеттж, апа?» деген зглдей сезшен тулабойымнан ток жупрш откендей болды. Крлымдагы эйнекке шашып турган суйьщтык жерге тусш, актарыла жонелген. Есецпреп, Суикардьщ тосегше отыра кетпм. - Апа, не болды? - деген удым басын жастыктан жулып алды. Бул сат кырьщ жылдан астам уакыт касиетп топырактыц астац-кестещн шыгарган полигондагы жарылыстар кара жер- Д1 солкылдатып кана коймай, жазыксыз адамдардьщ жан- дуниесш ддрьадеткен атом бомбасы 1Ш1мде кайта жарылып кеткегпн ол кайдан бысш? - Супкар, бул такырыпты козгау маган ауыр екеиш бБтестд гой... - Кеш1р, апа! - деп, сасып калган Суцкар меш кушактай а/1ды. - Маркум экец тгр! болганда, бул жакка кет!п нем1з бар? К,арындасьщ аяк-колы бутш, дегп сап-сау болып дуниеге кел- генде гой, ка31р кулдырацдап касыада ер1п журмес пе ед1? - дегенде, жанарымнан атылган ыстык жас бет1мдд жуа жонелдд. Тулабойымдагы д1р1л улыма от1п жаткандай. Эр1 карай ты кат)^га шама жок- «Аяк астынан бул баланыц ойына Семе1г- де калган туыс-журагаты кайдан гана келдд десейшх? К,аз1рп куйеуш барлык жагдайымызды жасап отыр, баланыц хшкенх алдында, хшпегегп артында. Кихмх кок, коц!Л1 жай. Элде, шы- нымен, кан тарта ма екен?» деген ойлар миымда олай-булай жосылып, сабырымды алды. Менщ 1ШК1 толганысымды сезе калгандай улым: - Апа, кеппрщгзпп, схздд ренжыеГпн демеп едхм. Тусхмде атамды керддм. Мен! сагынып журген сиякты. Мен де туыс- тарымды сагындым. «Атамныц жанынан неге кетпк?» деген ой маза бермей жур, апа, - деп басын бауырыма тыгып алып, мурны пысылдай жонелдд. Балама маза бермей журген суракка жауап беретхндей халде емес, мец-зецмш. Тхптх соны жаным да каламайтындай. 5

Бар болганы улымды кеудеме баса тусемш. Аналы-балалы ек1 муцлык, к,ушак,тасып, к,аыша отырганымыз белпоз. Кэмелегпк жаск,а толып, жеке куэл1к пен толкужат алган Сункарымды ер жетхп, жаныма жалау, ею хшсше улп, огей де болса экесх Мэлске суйешш болып калды гой деп жургенмш. Балалыктан жттпк кезецге отп гой деп куанып едш. Эмдрден калган жалгыз туяк Семей ещрше ардакты атасыньщ «Кургшбай» деген тепн курметпен алып журед! гой деген умгтте болдым. Бойы сырык,тай, экесх Эмхрдей салмакты, сабагына тыцгыльщты, сойлеушен ойлауы коп улымды мундай элсхздж танытады деп кутпеп еддм. Эмхр кеткен сои, екеушдз бф-бфшдздх жете- леп, кдцгып жургенде кормегешмв жок, едк сонда сыр берме- ген юшкентай арыстаныма коз жасын кол ететшдей бупн не коршдх? Кейде болмесше камалып алып узак, куй шертетхнх бар едх, сойтсем, шерш шыгарып жур екен гой, сорлы бала. Экесх Эмф тым ерте омхрден откенде: «Жеар ерден кетсе де, елден кетпейдх» деген бар, казак, жетшш жылатпаган, жат жерге кацгытпаган. Оныц устше Суцкардыц атасы мен эжесх бар, экесшщ алдындагы агалары - улкен экелерх, экесшщ соцынан ерген шмерх - юшх экелерх бар, солардыц балала- рынан кем болмай, экесшщ жоктыгы бдлшбей ортамызда оссе нур устхне нур болар едд», - деген елге кадфлх кайын атамныц созше токтамай, кетш едш... «Мойныма ала дорба 1Л1П, ел актасам да жалгызымды ешюмнен кем етпеймш», - деп, улымды жетелеп, Шыцгыстау бауырынан Жетхсуга келген едш, мумюн Суикар айтпакпхы, «кашкан» да шыгармын? Со- дан берх козд1 ашып-жумганша он жыл отштп-ау... Кун1 бойы ауыр ойдан айыга алмай, эредхкте компыотерге отырдым. Ауык-ауык юрленген жан-дуниемдд тазарту ушш жазуга бас коятын сэттерхм кешнп кезде жихлеп журген. Мо- ниторда маржандай жазулар тхзхле бастады: «Касиеттх Шыгыс елшщ кокжиепнен алтын шапакты ару кун тез кылтиып, тез котерхледд. К^ызылтуктх узын кулагы жылт еткеш сол, эткеншектщ серпхлдсшен зыргыгандай зецпр кокке бф-ак шыгып алады. Шыгыстыи аспаны да, даласы да 6

кец. Семей мен Кдрауыл арасын жалгайтын тас жол толассыз ай астына карай шубырган актылы коштщ тылсым жолын- дай шеказ тэрхзденедь Алтынтэжд! кун жердщ милыгынан, судыц куйрыгынан жылтыр шапактарын жинап алып, уясына батканда, кун сайын, бф мезплде жанданып журе беретш ак керуеннщ буалдыр сагым копи аспанга карай аспакталып, шубатылып бара жатады. Сункаржанымньщ арыстай экеа Эмф де, тумай жатып, азап шепп, перните жаны кинала- кинала уз1лген Шынарым да татар дэм! таусылмаган тф1- лерге кол булгап, б!р кездерг сол гайып кошке мест кете барган. Кешеп каргыс аткыр полигонный жалацдаган актыр- накты аязы бет тер1м1здд алып тускен талайымыз «тэн жа- расын койшы» деп, жазылмайтын жан жарасын жалап кала бергенб1з. Кбайты мен жан азабы шыдатпаган сон, Шыгыстау- дыц койнынан жалгызымды жетектей кашпаганда кайтейш, Сарыарканьщ сайын даласыньщ асты-устх - Дегелец мен Ар- хаттьщ тау-тасы упт!л1п, Абыралы-Аксуат, Тайлан мен Сар- жал, К,айнар, Долан, Берьп, Дарауыл, Аягоз маиындагы ауыл- дардыц халкы «К,айнар синдромына» ушырап, кынадай кырылып жатса. Атом бомбасы сыналгаи жерлер каракош- кылданып, ос1мд1ктер1 ерте саргайып кететш радиациялы жерден ач-кус та ауа без1п кетпелд ме?! Когшен колбеп ушкан кустьщ колечкес1 де коршбейтан ел1 табигатка айналып бара жаткан аймактан табаи аудармай отыргандарды ата-баба аруагы канша колдап, К^оцыр бастаган жет1 эулие куш-туш кезекпен дуга окып, бетш кайтармак болса да, дулей тажал бет каратпай, жер дуниегй тецселтш, малды мацыратып, бала-шаганы шулатып, кап-кара коленке болып тоне берген. Дэл осы сэттен бастап, тукым элареп, кан бузылып, жарык дуние ес1гш ашкаи урпак омгрге кемтар болып келе бастады. Актылы кош казбауыр булт шудасына глес^п, аспанды бет- ке алганда, бойын коркыныш пен урейге алдырган бдр мен емес едш, кокке кос колын созып, зар илеп калгандардыц уш сай-суйегщдд сыркыратар ед1, сол кезде алты кырдан асып жаткан ащы зардан кулак тунатын. Асыл мекеншн асты мен 7

устш ботендер аяусыз тонап жатканда, кайран ты кгсендеудх, ата журттагыларды шарасыздык бугаи. Поддан кедер кайран Ж°К, сод шарасыздык сезш1 бурсецдеген кок итке айнадып караган арасыы кезш кеткел1 кашан! Эжемнщ ак жаудыгы кай куш, кай бутага глшш калганы бедпаз, эйтеуф, сэры уршыгы буд куыде жед сыбызгы кыдган шидердщ арасында жата- жата гшриш деген. Сонау жыдгы адгашкы жарыдыс кез1нде кацыдтыр шедектщ узыген кудагы иш агаштыц мгепнде кадып ед1 гой, сод каз1р кайда екен?! К|ара даданыц оркениет жагындагы шетшде, сыддырай аккан будактыц басында садады саусактарымен кайнардьщ муздай суын сададап Тыныштыкбек акын отыр. Жузх жед андыздаган кара даданыц озшдей тым сабырлы. Гарыштыц кара тунепндей тыдсым да туцгиык жанары кашангыдай ойды. Оныц коюрепнде кара даданыц кудд1 тарихы акынныц кокхрепнде тунып турган. Ботендер соншалыкты умыггыруга тырыскан дала жады тек осы бф акынныц гана пенде бадасына б1тпеген мый катпардарындагы ешб1р дэу1р озгерк! ош1ре ал- мас айрыкша жаратыдган Ес коймасында сактауды ед1. Акын кугпк шадган коцыр таударга коз жЮер1п отырып, тф! тасты 1здей бергеьй сод, кощлш эдеттепдей, сод таудардыц озшдей ауыр муц тордай бастады. Буд муц кобыз дышщ хшепн тарту- дан жадыкпайтын ойдарынан да ауыр, сод ойдарды Т1р1дтумен гана эуестенетхн создерден де садмакты ед1. Кенет одец жодда- ры агыда жонедген: Кун кфптн ашканда, К,ара дала квршген. К,адага да сод Такыр коркынышты вд1мнен. Каскыр да жок од жакта, аркар да жок, курыган. Тек иттер1 мияудап, мысыктары удыган. Жер тос1не сод жакта Атом сына каккан-ды. Мекендейт1н хадкы да — кара халык» ак канды. Жаратканга сенгендей, ездер1 тым ацгад-ак: Мал баккан боп жур э/н, мацдай тер1 соргадап. бмхр кеш1 баягы откен жылдар тусында. Соцгы аршаныц каны бар - Семсер-Сэске ушында... 8

Ак,ын ойы кенет гарыш сэулесшдей жылдамдыкден кер! сершлдк Козд1 ашып-жумганша, небэр1 б1рер секундта ол жарьщтары самаладай жамыраган тунп к,алага кдраган коп кдбатты ушнщ балконында темекх тутшш будацтатып, ойга берыш отырды. Ол енд1 ешкшдг кшаламады, тек алдагы кунге к,арады». Компыотерд1 оипрш, ас уй жак;к,а келгенде, жазу эсершен эл1 де арыла цоймагам. ©ткеннщ елеа бэргбф маза тапты- рар емес. Эр1-бер1 сабылып, жанымды к,оярга жер таппай журмш. Жаск,а толмай шетшеген к,ызым Шынар мен орда бузар жасынан аспай коз жумган жарым Эмфден айрылып, к,анша дос-туысты оз к,олыммен жер к,ойнына берген соц: «Аналык, лагнетш сатан, ей, тасбауыр... таскерец... сум заман!» - деп кдргамаганда, окшбетеиде к,айтейш?! «Жаксыдан к,алган жалгызым - Суцкарым аман болса екен!» деген ой келгенде, осы б1р аналык, тыек журепмдг тулатып, к,ан тамырларыма турен салып к,оя беретш. Мен Суцк,ар ушш цатты коркатын едш. «1949 жылдын 29 тамызы куш Семей ядролык сы- нак; полшонында алгашкы 22 тонналык атом бомбасы жарылган. 1989 жылга дейт 470 ядролык жарылыс жасалган. Оныц 354-1 жер асты, 28-г жер уат, калган 90-ы эуеде жарылган. Осылайша, Семейде 40 жыл бойы сыналган ядролык; жа- рылыстардьщ жиынтык куаты Хиросимага тасталган бомбаныц куатынап 2,5 мыц есе асып туатт». Уакыт таспага туарген тарихты галамдык, олшеммен «к,ырык, жыл бурын болтан» деп айтуга тана оцай. Сол жылдардыц к,атпар-шншде гарш куй кеппп, омфшщ дал- дулы шыкдан, козшен жас орнына к,ан соргалаган, аузынан кдргыс ак,тарылтан кырык мьщ тагдыр бар. Жартысы кебшге оралып, жер к,ойнына кетп, топырак,к,а агталды. К,алтан жар­ :! тысы коц1н суйретш, кебенепн ыш, тук,ымыньщ туздай курып 9

кетпеушщ к,амын жасамаскд амалы к,алмаган. Бул зобалац кэрпп де, жасты да аяган ба? Жан саугалатпасына к,ойган ба?! Аск,а к, Алатаудыц аласармас битке коз пгуден ешадшан жальщпайтын мен дэл осы сэт, эдеттепндей, шынылы бал- конымнан шыи емшепн алабауыр булт емген алып тауга коз жЮерш турдым. Коирепм айыкдтас дерт жамап, кдйгым шер- ге айналган уак,ытта Алатауга коз тшп, ойланатыным бар едд. Эйел болмысы к,ашан да тылсым гой, пйркш! Кейде шймде ек1 Аяулым барын сезем: бфх - от басы, ошак, кдсындагы, омхр- де оз-озш таппаган царапайым, уяц эйел-ана болса, екшпйа - керемет кубылыс, галамат тоцкер!с жасау колынан келетшше кэм1Л сенетш талант иеа-ау деп топшылаймын. ©кп-пшке орай, екшип Аяулым хшшде буйыгып уйк,ыда жаткдндай, омф болтан сои, кунделжп куйбен, пршъйкке мойынсунып, тыпырлаумен уакытым отш жатк,анына хшш ашитыны рас. Кейде жумыскд шыгып, елмен аралассам дейсщ. Отан конетш куйеу к,айда?! Баятыда бгр «мамандыгым бойынша мектепте мугалш болсам» деп айтып калганым бар, сол кезде тебе шашы ■пк турган. «Эйелдщ орны туралы» узак, «дэрхс» окып кеткен. К,аз1р компыотерьмдд ашып, коркем к,иялдыц орманын аралап, сик,ыр создщ жидепн терш кетуш жиыеп жур. Муны 1шшдеп екшшх Аяулымньщ «бас котере бастауы» деп тусш- ддм. Тубшде жазудан мурат табатындаймын. 1шкх туйсшм со- лай дейдд. Кдаретп откешмнен жан саугалап к,ашк,анда, жазу менщ жан азабымды жетцлдетепшн ук,к,ам. Алайда тацныц атысы, кештщ батысы ку пршБпк оз шршше айналдырып экеткенде, ой к;ашып, к,иял сеймш журе беретшш неге жасы- райын?! Кенет телефоным безек к,агып к,оя бердд. Хабарласкдн Жар- ма ауданындаты Жацгызтебе бекетшде туып оскен, бул кунде Кдзак, улттык, университетшщ элем эдебиеп кафедрасынын мецгерушкп болып к,ызмет гстейтш, талым докторы Алуа Темфболатова екен. - Аяулым ханым, аздд Семей сынак, полигоны туралы мэлшеттер жинауда деп еспддм, сол жайында хабарласып тур 10

едш, - дед1 телефонный, аргы жагындагы нэз1к эйел дауысы. Мен ержсхз жымидым. - Мен полигон жайында мэлшет жинап жургегйме он бес жылдан асты, - дедш амандык-саулыктан соц. - «Тошп келген к,аушт1 жечудщ бхрден бгр жолы - ол жайында бэрш бхлу» де­ ген бар емес пе?! - Ол рас, басты кару - бхлш гой! Бала кезшвде думпудД кунде сезш журсек те, не болып жатканын тусшбеддк. Барлык китуркы жоспарын жасырын жузеге асырган кецеспк жуйенщ Курбаны болгаиымызды кеш бхлдж. Эрине, окшхпт, - деп курсшдх. Эцпме ауаны бхрден ортак ариага тусш журе берген. Бул каарегп оз басымыздан откерген 6Ь бф-бфш1зд1 жаксы тусхшп тур еддк. - Дурыс айтасыз, Алуа, полигон тарихына арналган откен жолгы баскосуда жаксы сойледщгз, озхм уш1н кеп маглумат алдым. - Солахх ма? Мен С1здд улкен дуние жазып жатыр дегендх есып, хабарласайын деп шехшп еддм, оным дурыс болган екен, казДр К031М жетхп тур. Менщ зерттеулер1м кажетпцзге жарап жатса, аса куаныштымын. Коркем шыгарма - ошпейтш жады, тарих бурмаланса да, эдебиет тек акикатты айтып бермей ме? - Коп рахмет, Слзге алгысым шекс1з. Шынымды ахггсам, телефон шалганыцызга катты куанып турмын. - Мен схзге бДр нэрсе айтайын, Аяулым ханым! Мехпн бала кезхмде букхл ауылга: «ертец жер схлкхнедд, сактаньщдар, далага шыкпацдар», - деп алдын ала ескертетхн едх, сонда ата-ана- мыз: «Бхзд1и мемлекетДмхз мыкты гой, сонау тушардеп ауылда жер смк1нет1нхн ескертхп, халкын алдын ала сактандырып жа­ тыр», - деп, жаппай разы болысатын. Мэселенщ мэгйн кейхн тусхнддк кой, бхздх у1“1лер1м1зге тыгып койып, жердщ асты- устшде атом сынагын жургхзДп, суымызды - уга, тауымызды - топыракка, даламызды - кулге айналдырып жатыпты-ау. Бейшара халкымыз ядролык жарылыстыц сацыраукулагына алыстан тацыркай коз тастап, кызыктап карап жур1тт. Содам 11

кобшщ жанарыньщ муры семш, кешжпей сукарацгы болган. Ауамен келген уыы жутып, бойларына жаман ауру жамапты. Жарылыстан кейш оныц ошагыньщ айналасындагы тастыц 031 балкып кетедх екен. - Ол рас. Казак жер1 Хиросима мен Нагасакиге Караганда, атом жарылысынан жуздеген есе жапа шектк Сол жердеп б!р мупара жарылыстьщ алапат куппнен балкыганы сон- дай, «Помпей шаЬарыньщ акыргы куш» атты эйплп карти- наны ержаз коз алдыца келтхредь Менщ бфшып отбасым да ядролык сынак,тан жапа шект! гой. Муны еске алу мен ушш оте ауыр. - Мык,ты больщыз, Аяулым ханым... Б1лмест1кт1ц салдары- нан карапайым халык,тыц жапа шеккегй рас. - Тыныштыкбек ак,ынньщ «К,ара дала» ©лещ унем: санам- да жацгырып турады, суцгыла ак,ын сол олевде аигал к,азак,ты: «Мал бак,к,ан боп жур эл1, маадай тер1 соргалап...» деп к,алай дэл суреттеген, схздгц де есн-цзде шыгар сол кездеп карапайым халыктыц керенау т1ршы1п? - Иэ, иэ, есхмде, ол корп-пстер санадан эсте оше ме? «Атом кол1» деген кол болушы едк соньщ мацайына мал жайып журетш соры бес ел1 оз казагымыз гой. Атом колшен таадай жШггкен адам мен табигаттан не калсын, аямай улады гой... - деп капаланады галым. Алуамен сойлес1п болганнан кейш есхмдх алган озхме та- иыс куй ештемеге мойын буруга шамамды келттрмей, ком- пыотер1мд! кайта костырды. Эдетте, жазуга отыргаада, киял мен шыадыктыц шепн ажыратып жатпастан, сан киырды шарлап кететш ойларым бул жолы Алуамен арада болган эцпмеге орала берлд. Мониторга тусш жаткан жазуларга на- зар салмастан, саусактарым пернетактада асыгыс жупре бастады: «Кецес уймет! ядролык карумен жарысуда оз халкын курбаадыкка шалып кана коймады, олардьщ озше турл! сьшак журпздг. Ел-журт коргансыз хэл кент. Улы Дала не корсе де, бглдгрмей, ыцыранып койып, койнындагы халкын уланган 12

нэршен асырап жатты. Саысыз сынактан кэрх Шьщгыстау бауыры жырым-жырым болды. Жер бетше узддказ шыгып жататын радиоактивт! газдарга тетеп бере адмай, Архат пен Дегелец таулары каареттеи шеге бердр шоге бердь.. Толассыз думпуден улылардьщ табаны тиген касиегп жер ддр-ддр еткенде, бесп сиырдьщ ныгарлап сэры май толтырылган буйешндей болып такыр жазьщта белек жаткан шагын тебеде гайып ерен кырык шмтеи жиылып, дуга етш отырар едк - Акын баламыз негып жур? - Эдмет Ьдеп жур. - Эдыегп кайдан 1здейд1? - ©лецнен де... Акын бул кезде ©з уйшдеп жеке кабинетхнде, тутас ка- бырганы алган соредеп мьщдаган кггаптардьщ караколецке- ден жамьфай кадалган коздерше назар салмастан, устел лам- пасыныц жарыгымен калам тербеп отьф едд: Уай, Эдыет, саган айтам, Саган айтам, кара 0лец! Сенщ ушш от бйкенге куйген ем; Махамбеттей мэрттБикке планам, Абай сынды зулиедеи именем... Тунп Семейдщ жарыктары жулдыздай жылт-жылт етедд. Кдрт Ертхс бгдшбей агады. Дэл осы тун коне Семей шаЬарында эдыет !здеп, жаны шыркьфаган тагы бгр жан болатын...» Осы туста мен кыт бегедш калдым. Ойыма окып жаткан дунием тускен. Бас жагын тагы б!р кайталагым келдд. Мен ендг орнымнан котерРпп, устел устшде ашык жаткан белгБп кайраткер жазушы Габбас Кдбышулыньщ кггабын колыма алдым. «Жанпида» - жазушыныц Кеппрш Бозтайулы жайын- дагы шыгармасы, елхм деген ер дуниеден ©тсе де, бурмаланган шындыкты орнына келтхрем деп шырылдап журген кайсар каламгердщ коркем дуниесп 13

нэрхмен асырап жатты. Сансыз сынак,тан кэрх Шыцгыстау бауыры жырым-жырым болды. Жер бетше уздхказ шыгып жататын радиоактив-п газдарга тотеп бере алмай, Архат пен Дегелец таудары каареттен шоге бердг, шоге бердк.. Толассыз думпуден улыдардыц табаны тиген касиеттх жер д1р-д1р еткенде, бесп снырдыц ныгарлап сэры май толтырылган буйешндей болып такыр жазыкта болек жаткан шагын тебеде гайып ерен к,ырык, шхлтен жиылып, дуга етш отырар едх. - Акын баламыз негып жур? - Эдыет 1здеп жур. - Эдллеттх кайдан 1здейд1? - ©лоцнен де... Акын бул кезде 03 уйшдеп жеке кабинетхнде, тутас к,а- бырганы алган середеп мыцдаган кхтаптардыц караколенке- ден жамырай кадалган коздерше назар салмастан, устел лам- пасыныц жарыгымен калам тербеп отыр едк Уай, Эдхдет, саган айтам, Саган айтам, кара влоц! Сенщ ушш от бггкенге куйген ем; Махамбеттей мэрттЬпкке планам, Абай сынды эулиеден именем... Тунп Семейдщ жарыктары жулдыздай жылт-жылт етедк К,арт Ерт1с бхлшбей агады. Дал осы тун коне Семей шаЬарында а ах л ет 1здеп, жаны шыркыраган тагы бхр жан болатын...» Осы туста мен кхлт богелхп калдым. Ойыма окып жаткан дунием тускен. Бас жагын тагы бгр кайталагым келдк Мен енд1 орнымнан котерхлхп, устел устшде ашык жаткан белгы1 кайраткер жазушы Баббас К,абышулыныц кызбын колыма аддым. «Жанпида» - жазушыныц Кеппрш Бозтайулы жайын- дагы шыгармасы, елш деген ер дуниеден отсе де, бурмаланган шындыкты орнына келтгрем деп шырылдап журген кайсар каламгердщ коркем дуниеа: 13

«Кецйршнщ К031 карсы алдындагы гулге туссе де, комш аыау гулсдз даланы шарлап кете бередк Гулаз даланы... Кеч болса да тарылып, кара топыракты болса да, саргайып жаткам даланы... Ата-бабамыз мура етш кдлдырган кем байтам элем 0311ПЧ кечдДп ушш таукымет тартып жатыр... Кегшрш 031 туып-оскен олкенщ бул куГпн коргешне екшулЕ капалы. «Бекер кордш-ау» деген пендешьпк ойнш пен капа емес, «Кайран даланыц ертечпа бугшлсшен де суркай боларына богет жасай алмаймын-ау...» деген сынык сезшнщ окй-пил мен капасы... Кешеден берп коргешм - дозак дейтшнщ дал 031 шыгар. Бхрак дозак отыиа кунэлыер куйелд екен, ал б]здщ ешкандай кунэа жок кэрд-жасымыз неге, не угшн куйелд, кашангы куйе беред1? Ертемп урпагымыздым неше буыны куйетшш кш быед1? Абай туган топырак кулге айналмак па? Жерддм асты-устшдеп дамылсыз думпуден Дегелем тауыным тасы турлп калсач сау етердей уптыш тур. Тостаганкол жап- жасыл уга толы, ©сшдж атаулыным нард олш, озеп ©мезе болтан...» Улы Мухам - Мухтар Эуезовтен бастап, Кегшрш Бозтайулы сынды елш деген азаматтардьщ кокейшде: «Нелгктен Абай ел1 тацдалды? Курчатовтыч экесш Абай эулет1 олтхрген жок ед1 гой? Бул неткен каныпезерлж?» де­ ген сурак туындауы замды, осы сурак талай казактыч озепн ортеп, намысын жаныганы шын. Кегшрш Бозтайулы Семей 0М1р1н узак жыл баскарганын бглемдз. Облыс басшылыгына келе сала, бдрден атом полигоны жайындагы акикаттыч шне тусш, «жабык» еактердг серпи ашып, «купил» деректерлд оз козшен коргенш бдреу бьлсе, бдреу бглмес. Узак жылдар бойы полигонным жабылуыным шындыгын жазып келе жаткан жазушы Габбас Кдбышулы озшщ откхр макалаларында об­ лыс басшылыгы кызметше келген Кегшрш Бозтайулыньщ 1987 жылы арнайы Курчатов каласына барып, полигон жайында деректд фильмдд коргешн алга тартады. Ол «0те Купил» деген грифд бар «БДршмп сутеп бомбасыи ауада сы- нау. 1955 жыл» деп аталатын деректг фильм едг. Коргешнен 14

жаны тургшккен к,айраткер будан кейшп саналы гумырын полигонды жаптыру идеясына арнайды. Бхрнеше кхтап жа- зады. «Семей кааретЬ деген кхтабында: «1953 жылдыц та- мызы умытылмастай болып есшде к,алды. Кдзактын тау- кен институтыныц уши-пт курс студент! едхм, туган ауылым Акшатауга каникулга келдхм. Акшатау Абай, Абыралы ау- дандарымен шекаралас болатын. Алаххда «шекара» деген аты болмаса, айнала тау алемдер1 коршаган, к,ыс болса ак, корпесш жамылып мулпп жататын, коктем шыга кегерш, кун козше лагылдай жалтылдап жайнап шыга келетш шеказ дала едх. Козьме эдеттен тыс, журект1 зырк еткхзетхн жат коршхс шалына кеттх: селоны жарып отетш сурлеу жолмен уй м улкI н тиеген ат арбалар мен опз арбалар баяу жыл- жып келедд. Арбалардыц устшде карттар, балалар, наукас адамдар жаххгасыпты, коптеген эйелдер мен еркектер жаяу шубырып келедд. Бул жер бетшдегх т1ршхлхктщ белпа - ошактагы оттарын сонддрш, ата мекендерш уакытша тас- тап шыккан Абыралы жэне Абай аудандарындагы кейбф ауылдардыц тургындары едь Олар котерхле кошудщ себебш анык, тусшбесе де туган жерлершен жыракка бет тузеп бара­ ды. «Жакын мацдардьщ бхршде бомба жарады» деген хабар- ды гана ест1ген. Буларды алда не кутхп тур? Ата-бабадарыныи жерше кашан оралады? Бул сурактарга пакты жауап жок болатын. Эвакуация. Табигат апатынан аулак, айдыц куннщ аманында осы бДр соз омфде туцгыш рет журект1 осып ОТТ1. Дала мен тауларды дур схлкшдфген жарыдыстардыц уйреншхкп эдетке айналганы кешн, жылдар откен соц гой. Эвакуацияны жерплхктх тургындар карсы куресудщ ешбф амалы, ем1 жок кезеюа пзлекет деп туандд. Абыралыныц тургындары ол кезде ендд бф-ек1 жыл- дан кешн ауданныц тарап кететшш, коп адамдар оз ата- бабаларыныц конысымен бфжолата коштасатынын быген жок» деп жазыпты. Ех-х, керемет1 сол, бейшара халык туган топырагын, оскен олкесш тастап кашпады, удере кошпедь Тек Абыралыдай 15

Хундай о,а„су1йг1ш, ^2 корге,, каЬарма,)хадИкж0Кшь„арХ“ Жа°иСЫП *аксы улк,арлын акеа екеумЬ жас маман бодып Карай 1'еиде, ««касфегт,мфда10р,асын Л™,/’ ” ЮЛ- кейш ом.рге келген кызьшыз Шынар ^дроц^Г'\"34™ дертпеи дуниеге келдк «Кдааибас» - лРоиеФад..я» деген рыл алды. оолган сон, карнымды жа- «Ун] куниен сои к,ызымды коруге оарганым ест1Р Килкентай пршшк шыны вакуумный хшш^е ' дегенде козхмнен Охр тамшы жас жатыр едд. 0 шхтей тас беюшшп келгем. Бетше шыккан жок. Не нэрсеге де уцыш караймын. Сыкпыты коркынышты 'пршыж иесш э дегенде пенделж ку жаным жаплркап, тжсшш, ттркене калганымен, ол сезш к,ас- кагымда сешлт, келесх сэтте кектен толассыз куйылып кет- кен толагаи таскын аналык меГпршнщ алып толкынын анык сезшдш. «К,удаи-ау, менщ хшшнен шыкканы шын ба?!» Коз жасым кенет куйылып, тарш нэрестемнщ бетше ендД мулдем баска козбен, дуниешн барлык кааретп кайгысы мен шер-муцын жия, жабыса кадалганмын. Амандыгын котершп- басылып тыныс алып жаткан улкен карны гана бюдДредД демесен, осы жатысында тфшьлктщ нышаны да жок сеюлдк К,арын терхсшщ жукалыгы сондай, астындагы 1ш курылысы анык коршш жатыр. Кезш карауытып барып ашылатын сиякты. Сонда да утцле тусудг токтатпаймын. Мынау шидей аяк-к.о/1, дене туркынан ею. есе улкен бас... бас емес-ау, урленш койган шар, эншешн!.. Осы керШ1С талай жыл етсе де кез алдымнан кетпеи, тунд бы кааретке айналган> «гдырлы^тастап кете салып, абзад жарым Эмфден а*Ы- 16

рылдым. Сол кайгы жутып, кан кускам кездершд1 кунделтме былай туаршпхн: «...Бупн Эмхр бой жасаган екен гой. Элаз умхттх таяныш етш, магам карап кояды. Козшен айыкпас муц байкаймын. Кум бата бойынан куаты кайтып, 1шкен тамагын тастап, элареп калды. Демалысы жиыеп, томемдеп барады. Кудерш узхлуге айналды. Ол да омхрдх кимай жатыр ма, менен козш алмай, МОЛИ1П карайды. Ем жанары тест барады, бфак омы ажалдан арашалап калатымдай колымда кандай шара бар? ©М1рд1 кимайды, ом1рД1 соншалыкты суйетш жалымдаган жаста емес пе?! К,олынан устап отырдым да койдым. Дыбы- сымды шыгармай жылаймын, коз жасыма ие бола алмаймын. «Курыды гой сорлы, тук кормей кететш болды-ау!» - дей бе­ рем 1шхмыен. «Мына опасыз дуние сен1 аямай, кыршыныцнан киып бара жаткамы-ай!». Апам «Ал/1а суйгем кулын сынай- ды» деп отырушы едх, мен1 сынаудай сынап келедх. Алдымен кызымнан айырылдым, енд1 арка су1хер азаматымнан айрыл- сам, корер куихм не болмак? Семех”х о1-йр1М1ц тургындарын кынадай кырган радпахдия кесел1 менх жарымнан, улымды экесшен, ата-анасын сухйктх баласынан, агаларын бауырынан аххырды. Тан, алдында коз1 охр хлхнгеы сэтте алып кетт1... Инс- титуттан кей1н «осхп-емем» деп, арман аркалап, туг;ан жерше каххтып келш, ел1не аттай шауып кызмет жасап журген атпал азаматтыц мурдес1м кебшге орап эулеттегх т)^ган шацырагына алып келд1к. Ед-журт, агайын-туыс, жора-жолдас тайлы- таягы калмай, кайгы шепп, коцхл айтып кел1п жатты. Бэршщ жанарымда жас ол1мге дегем аяныш, жакындарын шетхнем кынадай кырган атом жарылысына деген каргыс, ошпеиды1к бар. Арысы Алматы, бер1С1 Семей болып, жаназага жиналган журт кеше тугых шагым аудамга сыймай кеттх. Полигон зарда- бы айналып отпей, жас омфш жалмаган Эм1р де ата-бабала- ры жаткан корымга жерлен1п, жаны мэцп тыныштык тапты». Мхне, улымныц сурагына жауап! Мен сол елден кетейш деп кетт1м бе? Кеше екеумхз узак уакыт жылаганымызбен, лэм деспед1к. 17

СабырткыГол ^^ИрмесГнЛе™\" де, мен уй шааркудааслымнадаыамй-. налдым. Жогарыдагы ойымды ек! кун ооиы толганып журщ жииактадым, «ертец жазармын» деп туиш коидым. Балама айтар сырымды толганып жургешмде, улкендерден калган бф тэмсы есхме тусе кеткеш: «Бф белмеде терт шырак, жаиып тирады. Ыр кезде жанып, ерш, таусылуга айналады. Осы кезде бф-бфшен тмге келсе керек. Бхр1НШ1 айтады: Мен - Тыныштыкпын, меш адамдар багаламайды, сактамайды. Менде сенуден баска амал калган жок,», - дейд! де, согнп калады. ЕкЩшгша: «.М.е.н - Сешммш, б1рак, адамдар бф-бфше сенбейдд, копшыжтщ коц1Л1нде болашакка, жаксылыкка деген сенхм елген. Менде де сенуден баска амал калган жок»/ - деп, муцайып барып сонедд. Удлини шырак: «Мен - Махаббатпын. Мегпц эр! карай жануга купим жетпейдх. Адамдар мегй багаламайды да, тусшоейд1 де. Олар ездер! ушш жанын беруге дайын жакын адамдарын жек кередЬ, - деп, улкен екп-пшпен барып сонедд. Болмеге кгрген адам сенген уш шыракты кергенде шошып кетш: «Сендер неге сонш калгансыцдар, сендердщ жанып туруларыц ке­ рек емес пе, мен карацгы тунектен коркамын!» - деп, айкай салып жылай бастайды. Адамныц бул сезше толкып кеткен тортшпп шырак былай дедк «Кррыкпа да, жылама! Мегпц жа­ нып турганымда, ол ушеуш алг талай тутандырамын. Мен - Умггпш!» - дейд1 де, бурынгысынан да катты лаулай туседд. Шындыгында, адам бойында ец соцгы сонетш Умгг екен. Ей, адамдар, умтмхз ешкашан сонбесш! Мегпц де умтм элг узхлген жок: Семеидщ сынагына да, Тэуелс13ддк алганнан кейшп елхмде орнаган нарыктыц кыспагына да, тагдырдыц талкысына да шыдап, умтм узхлмей, осы кунге жетпм. 18

Абай: «0з соз1м взшджЬ> Улыммем кушактасып алып шер болхскеннен кеГйн омфш жайында коп толгамдым. Менщ омфлж парызым тек эйел- ана болып оту гана ма? ©з жолымды кашан, калай табамын? Бэлкш, шынымен де, менщ муратым -жазу шыгар? Кдтаптыц алуан тур: арест турган сореге жакындап, ойланып турып, 1шшен бфеуш тандадым. Абайдыц «К,ара создерЬ. Кдзактыц рухы сщген эулиелг кггап! «Бксхммла» деп хэкгмнщ «Бфшпп созшен» бастагам: «Бул жаск,а келгенше жаксы отюздж пе, жаман отюздж пе, эйтеуф, бфталай омфжпздд отюздж: алыстык, жулыстык, айтыстык, тартыстык - эурепплжт! коре-коре келдж. Ендд жер ортасы жаска келдж: кажыдык, жалыктык; кылып журген 1С1М13ДЩ баянсызын, байлаусызын кордж, бэрг к,оршылык, екенш быдж. Ал, енд1 калган омфшщдд кайтш, не кылып етюземгз? Соны таба алмай озш де кайранмын. Ел багу? Жок, елге багым жок- Багусыз дертке ушырайын деген юа бакпаса, не албырткан, когцлг басылмаган жастар багамын демесе, бхзд! кудай сактасын! Мал багу? Жок, бага алмаймын. Балалар оздерше керепнше оздер1 багар. Ендг картайганда кызыгын озщ тугел коре алмайтугын, уры, залым, тыемсектердщ азыгын багып беремш деп, калган аз гана ом1ршдд кор кылар жайым жок- Былым багу? Жок, гылым багарга да гылым соз1н сойлесер адам жок- Бглгенщдд юмге уйретерсщ, бымегешндд юмнен сурарсьщ? Елаз-кунсгзде кездемегй жай- ып салып, колына кезш алып отырганныц не пайдасы бар? Мундасып шер таркатысар юа болмаган соц, гылым 031 - бф тез картайтатугын кушк. Софылык кылып, дш багу? Жок, ол да болмайды, оган да тыиыштык керек. Не кощлде, не корген кушвде б1р тыныштык жок, осы елге, осы жерде не кылган софылык? Балаларды багу? Жок, бага алмаймын. Багар едш, калайша багудьщ мзнйн де бьхмеймш, не болсын деп багам, кай елге косайын, кай харекетке косайын? Балаларымньщ озше ыгерг омгршщ, бшмшщ пайдасын тыныштыкпенен 19

корер/пк орын тапкаиым жок, кайда бар, не кыл дершд1 оме алмай отырмын, не бол деп багам? Оны да ермек кыла алма- дым Ак,ыры ойладым: осы ойыма келген нэрселердг кагазга жаза берейш, ак кагаз бен кара сияны ермек кылаиын, кшде- К1М 1Ш1нен керек'п соз тапса, жазып алсын, я окысын, кереп жок десе, оз созш озгмдш дедш де, акыры осыган байладым, еид1 мунан баска ешбф жумысым жок». Абай сынды гулама «бала багуды ермек ете алмадым» дептх, ал мегпн каз1рп 0м1р1мгпн мэгп оала оагу. Алдымен ана екегпм рас! Кднымнан жаралып, канамды жарып шыгып, ал- пыс ек1 тамырымды итп емшепмд1 емш, козшнщ куанышы, жанымныц нуры болып отырган балаларымды багу мен ушш мэртебе. Б1рак осы ойды сан кайталап, санама сн-црсем де, 1шк1 жандунием неге елепзи бередх? Неги калайды? Бул мен уппн улкен жумбак- «Бала багуда н кегпнп Аяулымньщ калауы - жазу болуы мумкш гой?» Туйсж тукшршен осындай бхр алсЬ акпарат келетш сиякты. Жаца кун басталысымен-ак куйеудщ жайы, баланьщ камы тагы да шыр кобелек айнал- дырып экетер1 аньщ. Бфак мен уакыт тауып, «соз багудан» кашпайын деп шештш. Ендг алдагы окитындарьщыздыц бэра Аяулым деген казак ейелшщ омгрден коргеш мен туйгеш. Абаы атамыз айтпакшы: «Кшде-юм гшшен керекп соз тап- са, жазып алсын, я окысын, кереп жок, десе, оз созш озхмдш» дедш де, тагы да коплдгр мониторга коз тгктш. Эулетшен кауышкан ул Уиде жалшз е^м' калта телефоным тагы безглдеп коя оердг. Алгашкы жарым Эмфдщ улкен агасы Дэурен ага екен. Лауысы кумыга шыгып тур. Амандьщтан соц: - Аяш, танга жуык Суикардьщ атасы омгрден отп. Б1 раздан оер, твсек тартып жаткан ед1. Ызге: «Сувдарды бю алып сеХ“беое'аСаШИДЫк' Г°Й>>' ' Де\" 0™ш еткен- БЫмжан сенщ жюере алмаитынывды айткан соц, отбасьмарыца арала- сып киындык тудырмайык деп, хабарламадык - дедд. 20

— Иманы жолдас болсын, — деп, еплш кетш, бет сипап, кон,]л айттым. Экемдей болтан жанныц казасы магам да ауыр ТИД1. - Эумин, Аяшжан! Ет пен суйектен жаралгам пенденщ бф татар дэм1 таусылганы гой бул, - дед1 солгын дауыспен. Мен не деп басу айтарымды бъамей абдырдым. - Аяш, бупн кешк1 пойызбен ББймжандар шыгады, соган Суикарды косып жШересщ бе? - деп, оте кхрштар хал­ де отхшш жасады. Суикардьщ экесшщ туыстарымен арала- суы деген б1здди отбасындагы ец бф киын моселеге айналган. Оны Даурен ага да бглетш. Мен оздшмнен Суикарды жШере алмайтындьщтан: - Дэу ага, мен Мэлспен акылдасайын, ББпмжанга телефон- мен хабарын айтармын, - дедш шарасыздыгымды байкатып. - Жаксы, Аяш, - дед! де, кдйнагам артык соз коспай, теле­ фон туткасын койды. Дэу агамен сойлесш болган сон, ал кеп жылайын. Есше Аягозд1 узак жыл баскарган Эсекец Кур1шбаев деген елше курметп, агайыига сыйлы, бхр отбасыныц аскар тау суйешпп болган ардакты эке, абыз атасы болган аксакалдыц шанырагына келш болып тускен кунхмд] еске алдым. Эмф екеум1зд1 алгаш рет пойыздан кутш алганы, Суикардьщ дуниеге келгегй, менщ ата-анама деген шеказ курмети улы омфден отсе де, маган де­ ген экелгк камкорлыгын азайтпаганы, бэрт-бэрд есше тусш, эр затты бф устап, ещреп журмш. «Суцкарга калай естхртемш, Мэлс келген сои акылдасайын» деп, куйеуш туск1 аска келген- де, жагдайды айттым. Мэлске хабарым унамаса керек: - Сен немене, сол откен омфщлд сагынып жылап журмкщ? - деп суык карады. - Ол откен омф гой, бфак омфден откен Сункардыц туган атасы, ББимжан агасымен косып жгоерсек кайтедд? - деп коркынышымды жегцп, эрец ты каттым. Ол аузына апара берген касыгын кайтадан тэрелкесше коя салып: - Мына суык хабарды балага еспртупп болма, ешкайда бармайды! Мен саган айтканмын, оны мен багып оарш келем, 21

л сондьщтан тэрбиеа де менщ мойнымда. Олармен араласканын каламаймын! - деп зыдене жауап катты да, осымен соз тэмам дегендей, орнынан турып кетп. Сол куш сырт кшмш журе киш, темф еакп сарт еткшп, жок бодды. Кегкешмен коймаи, мегп сол есжтщ астыма бастыргандай ауыр салмак, сала кетп. «Атасыньщ казасын к,алай иемересшен жасырамын? Бул тшп мусылмандыкка жат нэрсе емес пе?! Бипмдей балага сонша касарысатындай, Мэлске не болган? Кеше гама атасыньщ тусше кфгенш, сагынгаиын айтып отыр ед1, тшп, тол эулетшен белшш калганына да мет кшэлаган болатын. Атам казак, «0мф бар жерде ол1М бар», «©зеки жанга б1р олш», «Тумак, болган сои, олмек парыз», «Пенде болган соц олшнщ дэмш бгр та- тады» деп, казаныц кайгысына сабырмен карап, салмакты кабылдагаи гой. ©лшдг еспрудщ де оз жош бар. Ул баданы туган-туысымен араластырмаймыз деп, онсыз да канмен берьлген даналык, касиеттен аттап, жузшгз томешшк тартып жургенде, Суцкарга атасыньщ казасын айтпай, калай жасы- рамыз? Акыры ББпмжан агасымен ере алмайтын болган сон, «жеткше болса да жШерермш, сабыр сактайын» деп ойладым. БЬнмжанга телефон согып: «Суцкар тумауратып калыпты, атасыньщ жепсше карай барады» деп койдым. Кешкг астьщ устшде улымньщ бетше карауга дэтш бармай, бтр кырындай бердш. Мэлс болса тук болмагандай, тшп кундепсгнен когцлд! снякты коршш, эцпме тиепн агытты дейсщ. Суцкар болса, тым устамды корхндд, коп т1л катпай, оз-озьмен отыр. Жатын болмемйге келгенде Мэлс: - Сен неменеге кара тутып журсщ? Баданы эурелеп, пойызбен салдырлатып жШермей-ак, туыстары Алматыга жиналганда осында-ак когцл айтады гой, - дедг тагы эцпме бастап. Кегйн есткенде 613Д1 кшэласа кайтемк? Зщпттей жшт бо- лып калды гой, - дедш. - Не ушш кшалайды? Жасы келген адам, немереден ше- бере сушп осш-онген жан, Семейдщ азаматтары елуге де жет- 22

пей кетш жаткандары бар, экеошц еш кырыкка келмей кеттх емес пе? - деп оз созш 031 сойлеп, есе жШерер емес. Мэлстх мундай каткез деп кш ойлаган? Бойжете бастаганнан еам кетш гашык, болгам Мэлстх кезшде керемет жан деп ойлаппын. Менщ жеткхншек кезшде колдан-колга отхп, таласа-тармаса окыгам Николай Островскийдщ «К,урыш шалай шыныкты» ютабында аягынан айырылган мугедек кейшкерх болушы едх, кайсарлыгыныц аркасында тагдырдын талкысыи жецхп, к,иындык, шьщдаган Павел Корчагиндей кешпкерх каншама адамга омеге болып, каншама мугедек, жаны жаралы адамга куш-кайрат берген-дь Мен де оз Мэлсхмдх, еИ аягынан арбага тацылып калганда, оз дертш сондай кайсарлыкпен жегцп, менщ алдымда оз махаббатын дэлелдеп, денсаулыгыныц мыктылыгын корсетхп, епз улга эке болды деп оте катты сыйлап, мактаныш етухш едш. Ал мына мхнезх кенет жандуниемд1 каусатып жхбергендегх болды. Иэ, соцгы жыл- дары Суцкармен араларыида тусшкпеушхлжтер туында- ды. Ондагхда ку1мп кетш, «Кдскырдыц болтхрхгх» деп оты- ратын сзттер1 де болган. Оньщ бэрш улым «Мэлс агасыи огейсшш жур гоIX» деп кабылдаушы едш. Тхптх Мэлске куххеуге шыгарда: «Суикар, Мэлс аганды «эке» деп аххтып у1хренсе1-хш1» дегешмде, «жок, мех-пн ©з экем болган, одан баска ешкхмдх эке демеймш» дегеш бар. «Неге? Ауылдагы Жегцс аганды эйелпхщ ерш келген баласы «эке» деп жур гохх» деп кондфуге тырысканымда, Сункарымньщ коз1 экесшщ козйхдей от шашып: «Апа, мен Жецк емеспш, сондыктан ол ккшх «эке» деп атамаймын, менщ ©з атам, Дэу кокем бар, баска балалардыи ондай туыстары да жок!» - деп бф-ак кесш айткан. Сол сэтте не дершдх бхлмей, тхлшдх тктеп отырып калганым есшде. Суикар осы кезге дейш сол бгр шешшшен танган емес. Улымныц каскырдахх кайсарлыгы кеххде меш коркытса, кегаде суйсхнбесще коймайды. Осындахх огхга берхлхп отырып, Суикарымныц бала кездегх тагы бхр кызыгы есхме тусш кетш, ерхксхз езу тарттым. Тьм жана шыкканында: «Мен - намай, мен - намай!» деп айкай салып, шыбыкты ат кылып 23

шапкылап журетш едд. «Мунысы несГ?» деп экесшен сурасам: «Мен - наймам!» дегеш, атасыньщ уйреткеш гои», — деп кулщ, тус1нд1р1П берген едд, жарьщтык, Кейш К^ггайга барып, сау- да жасап журген кезшде, сол жакггын улкен базарынан «АЛ- БАН» деген улкен жазуы бар, ру тацбасы бейнеленген бхр пла- катты кор!п, оз!м албан оолган соц, к,ызыгып ала салган елдм. Сункардьщ он жаск,а келш калган кезт Менщ теркп-ймдемгз. Элп плакатты Сункар сабагын окитын устелдщ успне шп койгам, бхр куш маган: - Апа, мына суретп темендеп улкен болмеге глмейаз бе? - дегеш. - Неге? Осы жерге жа^сы келш тур гой? - деддм ойымда тук жок,. - Бул екеумгздщ болмемгз, албандар томенде турады, - дейдд бармактай балам. Тацырк,ап: - Албандар томенде турганы неа? - деппш тук тусшбей. - Мен - найманмын, бул менщ болмем! - дед! улым уй пашен уй ттп. - Мен ше? Мен де албанмын гой? - дегем кулш. - Слз менщ анамсыз, экем - найман. Оз де наймансыз, - деп «К031мдд ашты». Кейш экеме айтып едш: - Айналайын, еркек кзндж болып туган сои, «к,анша асырасац да к,аск,ырдыи белтхрт орманга карап улыйды» де- ген осы. Найман екеш шындык к,ой ендд. Сол суреттцдг мына менщ тесепмнщ басына кыстыр, албан - мына менмщ, - деп кулдд. - Осы ауылда к,анша к,ыз кдйтып келш, жиендерш эке- шешеа асырап отыр, солардын, бэр1 ертец оскенде озг шык,к,ан жерше безедг-ау, э? К,айран ецбек! - деп шешем аузын сылп етюзген. __ Сондыктан ажыраспасын! К^ыздыц баласын канша бак,сац да, басканыц тепн алып журед1, - деген экем. Сарыаркдны басып етш, тау асырып алып келеек те, Сункар атасы мен туыстарын аузынан тастаган емес. Осын- 24

дай к,аншыл балага к,айтш атасыныц кдзасын ест1ртпейм1з? Меш Мэлс жхбермес деп, 03 агам ©м1рханга телефон шалып жагдайды айттым да, «жепсше дейш апарып келй-цзш1» деп отшдхм. Агам келхстт, жумысынан суранып барып келетш болды. Осымен коцыш жайлангандай болган. Арага уш кун са- лып, Суцкдр компьютер устелше тыхат калдырып к,ашып кетштп Хатын алгаш озш кордпм. Мацсат пен Муратты мек- тептен алып келш, тамацтандырып, эдеттепдей уй шаруасы- на кхрхскем. Суцкдрдыц тоцыма кеудешеа залдагы диванныц устшде цалыпты. Соны оз болмесше апарып к,ойдым да, кшмыпш шкафтыц есшн жауып шыгып бара жатып, устел устшдегх кагазды байкдп к,алдым. «Апа! Меш Ьдемехцздер!» дептт «Апа» дегеи созд1 тым 1р! жазгандьщтан, уш эрш бхрден назарымды аударган едт Журепм су ете тусп. Тез ок,ып, жапырак, кдгазды к,олыма устап к,атып кдлдым. «1здеме1-цздер1 иес1?» Осы сойлем миымда айналып, тукке тусшбей бхраз турдым. Кхшкентайлардан: «агаларыцды кордщдер ме?», - деп сурайын десем, Суцкдр сабагына кеткенде, екеу1 эл1 уйыктап жатк,ан болатын. Мэлс те эдетте, жумыскд одан кейхн шыгатын. Сыныптасы Жаидостыц уйше телефон соктым. «Були сабацта болды. Кхреберюке дейш бхрге келдж. Каратэге ба­ рам деген», - дедд. Яши, тусте уйге келген. Ол кезде мен бала- ларды мектептен алып кеткенмш. Телефон туткдсын к,оя са- лып, улымныц спорт КИ1МХН 1здед1м. Орнында тур. Мектепке котеретш сомкесх де орнында. «Мэлс агасымен ренжклп жур ед1, озше к,ол жумсаса кдйтем! Маган да ренжул1 едБ туыста- рымнан болдщ» деп. Неге екенш миыма бгрден жаман ой келдт Ойлап алып, к,орк,ыныштан тштх денем туршхпп, ддр- дхр еттш. Есхме жолсомкеа тусп де, балконга шыгып шкаф- ты кдрадым. Жолсомке жок,! Жуынатын болмеге жулрш барып т1с жугышы мен пастасын дздедш. Орнында болмай шык,ты. Ягни, б1здщ батыр, шынында, бгр жак,к,а жол алган екен. К,айда? Атасыныц жагдайын оган ешкхм айтатыххдай 25

болмады. Себеб), калта телефон жацадан шыга оастаган кез, ата-аналарда болмаса, балаларга устау алх дэстурге енбеген. Хабар берет)ндер магам аиткан болатын. Журепм тарсылдап, уй-йшн магынасыз тхнткхлеп журмхн. Есхме жакында алган толкужаты тустх. Уйдегх бэршхздщ кужаттарым ыз туратын шкафты карадым. Телкужат тур, жеке куолхк жок! Соны алган да кашкан! Кдйда, ойбай?! Мэлске телефон шалдым. - Сункар жок! Тхлхат калдырып кетштх. - Кдйда кетедх? Сен атасыиын казасын айтып па едщ? - дедх бейгамдау. _. ._ - Айткан жокпын. Соны откенде агасымен охрге жюеру керек едд, сен де бхр кырсыга калдын, - дсп, куихп кеткеннен куйеухме бажылдахх жонелдш. Ол болса: _ Ол «каскырдын болтхрти» бхлем гоIX, кулагына бфдеце тиген шыгар, - дед1 де, туткаххы коя салды. - Енд1 не ктеймхз, неге бф жолын айтпайсыц, — деп жылап, каххта коцырау шалдым. - Уайымдама, ешкайда жогалган жок! - деп зхркыдедд куйеухм. - Жогалды! Кетп! Соцгы кундерх екеущ кырги-кабак едйхдер, - деп мен де коймаймын. - Сен Аягоздегх туыстарына хабарласшы одан да, - деп, тагы тутканы койды. Бхлшжанга хабарластым. «Мен бэршен сурастыраххын, 613 жактан ешкш аххтпаган болар», - дед1 ол. ©31 коп сойлемеххтш туйыктау жхпттен соз суыру да киын, мардымды жауап ала алмагам. Кешке кызметхнен келген куйеушдд шиыршык атып карсы алдым. Келе кулак етхн жеп, жылап-ещреп жатырмын. Егхздерхм агаларынын жогалып кеткенш тусхшп, урейлер1 ушып, болмелершен шыкпаххды. «Мен баласы жогалган ана- мын, неге полицияга хаоар бермеимхз?» — деп зарлап жылаган соц, куйеухм: — Бар, озщ хаоарла да, шагымдан! К,аххда кетп дейсщ, ту- ыстары алып кеткен шыгар, - деп кфжшп, кабинетше кюш кетп. г 26

Полиция белшшесше озш бармакка бекшдш. «Мен агаларыцды хздеймш, сендер кундеп уакыттарында тосекке жатьщдар уйкыга», - деп, юшкене ею улга кун тэртйш сактауды тапсырып, уйден шьщтым. Куздщ карасуыгы жецыдеу кшнген менщ окпемд1 тесш ба- рады. Аягым-аягыма тиер емес. Коше бойлаган, жапырактары тусш сыйдиган теректер мешмен бфге жарысып, соцым- нан жоцюлш келе жаткандай. Тунге карай тары жацбыр куятыныныц белпа ме, коррасын булттар тобеден тошп кедедь «Мына жургсш не? Байы жок катын сиякты, баламды жалгыз 13деп, ацырап келемш. бгей болса да улкен каланыц бБадей ауданыныц соты деген аты бар экеа бар емес пе елд? Бф кезде: «балацмен аламын. Суцкарды туган улымдай коремш», - деп, маран эрец колы жетш едц епз улды тауып бергер! соц, «Суцкарым майкотен болды, соцынан ею йпа ердЬ>, - деп куанып журген куйеуш соцры жылдары неге шлдей бузылды? «Неден кубылды? Элде кызмет1 осш, жагдайы жаксарган соц астамшылык пайда болды ма? Ондайы бол­ са, 031 катарлыларга корсетпей ме, баламен алысып неа бар? «Озим де оцбаймын! Байым олш, баламды ертш, торюшме кайтып келш отырып, бурын уйленбеген, «Кшсщ-Усен» де­ ген байбатшаныц жалгыз улына тшп нем бар едх? «Ерте ме, кеш пе, сенщ кедей отбасынан шыкканынды, артыцнан бала ертш келгенщдД бетще басады», - дегеи шешем эулие екен гой. Осыдан балама бфдеце болсын, ею улымды алып, будан да кетем! Экеа кыршынынан ерте киылган Суцкарым сыймаган жерге мен сиям ба?» - деп ашуланып, булданып, булыгып, б!р демде полиция белшшесше жетш келшпш. - Шаруацызды айтыцыз? - дед1 айнек еактщ аргы жагында отырган милицияныц каракок формасын киген жтт. - Балам жогалды! Соны тауып берщЬдер! - деп бфден та- лап еттш. - Кдйдан тауып беремЬ, алдымен жошщздд айтсацызшы. Неше жастагы бала? - деп озше дурсе коя бердь - Он алты жаста. 27

- Жогалганын к,алай бмдп-цз, достарымен журген шыгар кыдырып?- деп алацсыздау 03 кагаздарыи сапырылыстырып отыр. Мына кдмсыздыгы жыыыма тидд. - Ол бейберекет кыдырмайтын бала! - деп баж ете тустш. - Онда уйде отырмай ма? - деп, есшей, ерше жауап берген полицейдщ немкурайлылыгы одан сайын кднымды к,айнатты. - Кунде осы уакытта отыратын. Мше, мынандай тыхат кдлдырыпты деп, «Апа! Мет Ьдемещздер!» деген хатын усындым эйнектен откдзш. Анау алып кдрады да, ары-оер1 ау- дарыстырып турып: - Кдшаннан бер1 жок,? - дедт - Тустен бери - 0л1 б!р сотке де болмапты гои, бхз отыз алты сагаттан аскдндарды гама гздеймгз, - деп, кдгазымды озше к,арай нем- курайлы гама жылжыта салды. - Сонда отыз алты сагатка дейш олш к,алса да жумыстарьщ жок, па? - деп, дауысымды котергенде, «олш к,алса да» деген сезшиен озш шошып кетш, жанарымнан ыстык, жас бурк, етп. - Апай, 613 баланьщ суретх мен арызыцызды сол уак,ытта гана кдбылдаймыз. Заи солай. Жамандык, шак,ырмацыз. Дос- тарьщыздан, туыстардан хздестфп-цз. Отбасыларыцызда кикы- жщ болмап па едд? - дегенде есшдд жинап, Мэлс екеушщ ара- сындагы решш, атасыныц казасы есше тусп. Ундемей, козшнщ жасы бет1мд1 жуып турдым. Полиция бала мен! аяды ма: - Апай, угпщзге кайтыцыз, мумкш келш те к,алган шыгар. Келмесе, тацертец келш арыз берп-цз, - деп сабырга шак,ырды. Кдйтадан келген шммен дедектеп келем, «мумкт уиге келш калган шыгар» деген умгг те жок; емес. К,оргасын булттар кдЪарына мшш, найзагай жарк;ылдап, суьщтамшылар бетшдд оск,ылай оастады. Кдрасуык, боиыма ©тш, дгрдектеп уйге кгрдш. Екх улым апалап алдымнан жупрш келш к,ушак,тап жа- тыр. «Сендерге уйьщта дегегйм к,айда?» деп, оларга урыстым. Мэлс эл! кабинетшен шьщпапты. Тшп «не болды? Баладан ха­ бар бар ма?» деп сурамады да. Мен улдарымды тосектерше жатк;ызган соц, озше к,онак, болмедеп диванга тосек'п болек 28

салдым. Туцгышымньщ к,айда жургеншен хабарсыз бола оты- рып, хал сурамас байдыц койнына жаткым келмедк Мэлс- пен косылгалы тогыз жылда бфшхш рет тосепхпз болшдд. Тацды терезе алдында тхкемиен т1к турып атырдым. Куллх емдрш коз алдымда кино болып отхп жатты. Эсхресе, жаны- ма к,атты батканы, улымньщ: «Апа, бхз Семейден неге кеттхк, элде «полигонная» корыктыцыз ба?» - деген сумдык, сурагы кулагымда ызыцдап турып алганы. «Мен полигоны бар екен деп Семеххден к,аштым ба? Пешенеме жазылганы осы тагдыр болды. Мумкш мына епз улдарымныц корер жарыгы хиыгар», - деп ак,тала жылап турдым. Сырттан терезен1 кара дауыл са- балайды, бул кунгх ауа-райы туфа менщ алай-тулей жанымды доп баскандахх. Тацертец Аягозде туратын к1шх кайнымньщ уйлерхне теле­ фон соктым. Бхр кереметк он жыл отсе де, уй телефоныньщ са1тдарын умытпаппын, телефон номер1 де сол куйхише озгермептк Амандыктан сои б1рден: - Сендерге Сункар бармады ма? - деддм. - Не дейдх? Суикар келген жок, откенде Бхл1мжанмен келедд деп едх гохт, келмедд. Олар кеше каххтып кетт1, не болды, Суикар б!зге кетхп пе ед1? - дед! агасы урейленхп. «Сендерге апар» деп журген, агам апармакшы ед1, - деп дудэмал жауап берддм де, тез коштасып тутканы коя салдым. «Суикар, Аягозге де бармаган, мунда достарында да жок, ол бфденете ушыраган» деп, тун1мен жылаганнан булаудахд болган козхммен, дауысым жарыкшактаиа шыгып, куйеу1ме шэй куйып берддм. Ол кесесхн кулыксыздау алды да, ал- дындагы куырылган жумырткасынан бхр асап: - Сен кеше милиция болшше барганда не дедд? - деп сурады. К,анша ренж1п турсам да кырсыкпай, кешеп жагдахдды тугел айтып бердхм: «каз1р барып отш1ш берем, баламды тау- ып берсш» деп, тагы ботау1ап коя бердхм. Мэлс бф курсхндд де, басын ша1дкап: - Аяш, менщ де сол сиякты салада кызмет ктейтхшмдд бдлесщ гой, маган неге сенбейсщ? К,аз1р 1шкх 1стер 29

министрлДгДндегД жДгДттерге хабарласамын, олар куллД рес- публикадан ДздеудД бастайды. Ал мен ол баланьщ Аягозге кеткешн ешим айтпай-ак, сезДп отырмын. Тек меш ойланды- ратын ыэрсе, кДм оган атасыныц олгенхн айтып к,ойды екен? Ол жалгыз жолга шыкпайды, кдсында кДм бар? Сондьщтан сен ешкайда бармай, уйде бол. Мен охр хабарын бДлДп беремДн, - /1р/11. Мэлстхц тупкД ойы, атасыныц каххтыс болганын Сух-щарга мен айтты дейтхнш тусДнгендей болдым. Сол сешмсДздДпне орахх мен де оныц жанын ауырткым келДп, кырсыгым устап: - Осыдан балама бхрдеце болса, тубх жаксылык, болмайды, - дед1м док корсете. - Не болады екен? - деп, куйеухм маган алара карады. К,окан-локкы жасап, мшез корсеткешм оган унамай турганы турхнен коршхп тур. - Балаларымды аламын да, кетемхн! Менщ кадфхмши жок екенш кеше бхлдхм, мейфшх жок адаммен бхр шацыракта тура алмаймын! - дедхм де, улдарымныц болмесхне карай кайкайып кете бардым. Куйеу1м менщ коркытканымнан кыцк демедд де, кихмхлпш жакка тартты. Осы кунге дегххн сырт кихмш кипзхп, аяк кишш тосып, «касыгын колына устатып» шыгарып салатын еддм, бул жолы олай болмады. Улымды «каскырдыц болтхрхп» деп шеттетш, менхц де кешелД-берп киналысыма немкурайды карап жургеих арамызды курт суы- тып жДбергемдехх. «Сен ешкайда бармай, угхде бол. Мен бДр ха­ барын бхлш беремхн» деп кетсе де, балам ушш аласурып, уйге сыймай журмш. Епздерхм уйкыдан: «Агам келдг ме, апа?» деп оянды. «КеледД, зкец ДздестДрДп жатыр. Сендер сабактарьщнан оралганша агаларын да келедД», - деп сендДрДп коямын. Куйеухм эдеттегДдей тускД аска келмедД. Мен егДздерДмдд мектеоДне апарып салдым. Зымырап жаткан эр сагатжанымды жеуде. ЭлД хаоар жок. Мэлске телефон шалып сурауга батпахх- мын. Оныц да барын салып ДздестДрДп жатканына сегамдДмДн. Тацертец «Балаларымды алып кетемДн! МенДц ЦЦрДмнДц жок екенхн кеше быдДм, мейДрДмД жок адаммен бДр шацырак­ та тура алмаймын!», - дегенДм жанына баткан да шыгар. К,удаы сактасын! Кеткенде кайда барам? Баягыда Семеххден 30

бастап, К,ытаига дейш к,ан,гып корддм гой, Сухщарым екеумв к,айт1п жан багамыз деп. Енд1 уш баламен кдйда бармакпын? «Аллам! Артык, аитканымды кегшре гор! Сункдрымды козьме корсете гор!» деп зар жылап отырмын. Досай би бабамыз: Жалгыз баласы бардыи шыгар-шыцпас жаны бар, Ек1 баласы бардьщ болар-болмас хал1 бар. Уш баласы бардьщ уш рулы елде малы бар, Терт баласы бардьщ терт кубыласы теп болар. Бес баласы бардьщ дес бермейтш женх бар, Алты баласы бардыи алмай коймас саны бар. Жет1 баласы бардьщ алмай коймас жаны бар, Сепз баласы бардьщ сергелденге салар кэр1 бар, Тогыз баласы бардьщ толгандырар жолы бар. Он баласы бардьщ орда бузар колы бар, - деген екен, сол айткдндай, Суцкарым жалгыз болганда шыгар- шыкпас жаным болып, соны к,айпп аман-есен оарем деп ел кезш кетш еддм. Содан Мэлске турмыска шыгып, Жараткдн уш рулы елдей етхп, епз ул берд1. Сонда да уш рулы елде малым бар деп масаттанбай, эр баламныц басынан сипап, бэшэйш санап отырган жайым бар. Кудай тагы берген бол- са, бас тартпас едш. Мэлсыц денсаушылыгынан ба, озхмнщ к,иындык,ты коп коргендшмнен бе, к,ырык,к,а жетпей ток,тап к,алдым. К,олымдагы барымды «багым» деп журмш. Эмгрден к,алган жалгыз туяк - Суцк,арымньщ орны болек. Улылар тугаи олкеде атасы мен апасы, туыстары баск,ан хзш ацдып, к,абагын багып ОС1П келедх. Зор алгыс ол кхсхлерге. Атасыныц ултжанды, агайыншыл етш тэрбиелеп келе жатк,анынан бо­ лар, Сункар к,азак,тьщ шыг)' теп, тарихы, шеж1рес1 мен рулары жайлы ютаптарды к,ызыга ок,иды. Мацайындагы достарына да тарата журед1. Кейде улыма карап отырып, кгшкентай дсекец деген атаны корем. «Уксамаспн, тумай кет» деп отырушы едд мундай немерелерхн эжелерт Б1рде атасына барып келген Су1-щарым жет1 ата туралы жазылган б!р жапырак к,агаз ала 31

келштк Оыы алдымен маган ок,ытып, содан сон сыыыптас ер балаларга кобейтш апарып бердт «Жет1 ата былай таратыла- ды: 1. Туп ата 2. Тек ата 3. Баба 4. Аргы ата 5. Ата 6. Эке 7.Бала 8. Немере 9. Шобере 10. Шопшек 11. Йемене 12. Журежат 13.Туажат 14. Жекжат 15. Журагат 16. Кдймана. «Кдймана казак екен» деген соз содан калган. Кдзактар жет1 атадан кыз алысып, кыз беркпесе, тек туажаттан бастап, кудандаласа бас- тайды. Мше, осылай шежхрегп бые журушхз керек» - дептх атасы Суцкарга. Соны менщ куйма кулак баламньщ кулагына куйып алганын айтсацызшы. Суцкардыц эрб!р кылыгын есше алып, сагынып жылап отырганда, уй телефоны шырылдады. Мэлс екен. - Аяш, айттым гой саган, ол Аягозге кетп деп! - Табылды ма? - деп, мен тацертецп кикыжщд1 умытып, кабагым ашылып коя бердк - Жинал! Ек1 сагаттан кейхн Семейдщ ушагына отырасьщ. Ары карай колжпен барып, улынды озщ алып кайт! - дедь Мен турмак Суцкарды туыстарына жгбермейтш Мэкец калайша маган «барып кайт» деп турганына тац калдым. Дегенмен, оган тацгы ас кезшде: «Балаларымды аламын да, кетемш! Менщ кадхршнщ жок екегйн кеше былдм, мешршх жок, адаммен бгр шацыракта тура алмаймын», - деген созш ой салса керек. Усен-байбатшаныц улын «жецгенхме» куанып та калдым. Бэршен менщ акылдымныц атасына барганын айтам-ау! Улымныц табылганынан есш шыга куанып журш, епздерхмдх мектептен кш алатынын экесше айтпаппын. Куйеухме кайта телефон согып: - Огландарынды езщ аласыц ба, мен эуежайга тарттым, - дед1м. - Алацдама, жаксы барып, баланы алып кайт! - дедх куйеуш, эрх ол жакта эрштестерше кутш алып, шыгарып са- луды тапсырганын нактылай тусп. Мен! эуежайдан Дэу ага мен Сыргаш жецгем карсы алды. Мундай курмет кутпеп едьм. Сагынысып калыппыз. Эулеттщ °асы - экелер! омфден озып, кара жамылып отырган отбасы- 32

на келе жатырмын. Оныц устше суйжтх немересш уакытында жШермей, маскара болганда кашып кеткен баланы куып келддм. Сол эулетке кезшде келш болып тускенде, бауырлары- на тартып, кдйгымды болгап, куанышымды котерген едт Мен де сол отбасыньщ бф мушеа емес пе едш? Ауыр казага озш бас болып, улымды жетектеп эулетше косуым керек едг гой. Жол бглеем де, жон бымеген куйеуше бф ауыз сезшд1 откгзе алмай, енд1 жердщ астымен келгендей болып турысым мы- нау. Ага мен жецгенщ жузхне тура карауга бет жок,. Сыргаш жецешем жылап корктт К,айын агам 1штей решил болса да, сыр бермей, салмак,ты калпында коцы айткан создершдг кабылдады. Менщ де коцппм босап, жанарымнан ыстык, жас токтамады. Есше эжемнщ: «тфлтнде сыйласпаганныц жылаганда козх ак,сын» дейтш катал укшх тустт К,айын атам- мен сыйласпайын дедьм бе? «Эйел кырык шыракты» дегендей, баласы омфден откен сои, менщ шырагым баска шацырактан жанып, сонда кеттш. Жалгызымды кайтш олардыц колына тастап кетейш, соцымнан ертш алып кеткем. Мэлс алгашкы жылдары Суикарга оз балаларымен бфдей карайтын, бала отпелх кезецге оте бере, аралары алшактады. ЖасосшрЕмнщ жан толкынысын кабылдай алмаган куйеуЕ- ме де хштей окпелшш. К,арашаныц карасуыгында келжтщ терезесш жацбырга сабалатып, Аягозге карай агызып келе- М13. Мэлстщ облыстык баскарма басшысы болып кызмет аткаратын эрштеа белг мыкты, торт таганды джип!мен кутш алган. 031 алдына отырып, жол бастады. Арткы орындыкта Сыргаш жецешем екеумЬ. Сыргашты эл1 жецеше деймш. Мундай асыл адамды умыту, «арамыз алшактап калды- ау» деп, баскаша атау мумкш емес. Мен сол шацыракка келш болып тускеннен айырыкша сыйласкан абысыным. Атам казак урпагын жалгастыратын дэнекер корш, агайын арасындагы жылылыкты сактайтын даналык улпс! - келпи десе, сондай келшдердщ бф1 осы - Сыргаш жецешем. Улттык дэстурд1 мызгытпай осы кунге дейш экелген казактыц келшдершен айналмайсыз ба! Аяулы Сыргаш жецгем - 33

Сыргаш Алдамжаркызы, бул купде Семейдеп Мухтар Эуезов атындагы педогогикалык, колледждщ директоры екеи. Бхлген адамга бул б!р керемет бхлш ордасы. Семей педколледжш бтрген студенттердщ быш1 де, тэрбиеа де озгелерден кош бойы озык, туратыны рас. Он жыл коркпеген Сыргаш жеиешем екеумй жол бойы откен-кеткеннен сыр шерткш, маук,ымызды басыстык,. Ол нелжтен Суцкарды бхрден атасы- на жШермей, осы эуреге тускенш1здх сурайды. Мен де жасыр- май, Мэлс екеушщ арасындагы к,иын-туйшдердх айтып берш, б!р жецглдеп кдлгандай болдым. - Осыныц бэр! бхздщ атамыздыц немерелерше ерекше к,арап, жазгы демалыстарында ауылга алып, ала жаздаи жаны- нан шыгармай, улттык, тэрбиемен ©сфгенд1пнщ паидасы гой. Б1з бхлетш кейбхр зиялы агаларымыздыц балалары Суццарга ук,сап ата тепн хздемек турмак, тшт1 ана тхлдерш де бымеидт Егер куйеущмен ты табысуы к,иындап жатса, боге жхбер, биыл колледжге тусхрхп жЮерейхк, - дедд к,айран жецешем. ©зш уш1н элх кхшкентай корш журген Сундарымды к,алай жанымнан шыгарайын, жулып алгандай: - Жецеше, ол эл1 кхшкентай гой, - деппш. Жецешем мегнр1м топп туратын жанарын маган цадап: - Аяш, б1зге республиканыц небхр к,иырынан он тортке ендх толган жетхоншектер келш ок,ып жатыр. Эрине, алга- шында к,иналады, коб1 к,ыз бала болгандыцтан, ата-анасын сагынып жылайды. Б1р цыстан шык,к,ан соц, оку орнымыз ез уйлершдей болып кетедД. Кейбфлершщ туыстары Дздеп турады. Жатакханага келш жандарында жатый, цонак, болып кетед!, - десе де, мен улымды «окуга жДберемш» деп уэде ете алмадым. Мына ок,игадан кейш будан былай кдсымнан бхр адым шыгармайтыныма сешмдд едхм. Екеумхз сырласып отырып Аякозге к,алай келш кддга- нымызды ба11к,амадык,. Келж котршен отхп, кдлага иргеннен Сыргаш жецешем жол схлтеп отырды. Козд1 ашып-жумганша Кур1шбаевтардыц к,арашацырагыныц алдына келдхк. Ес1к ал- дынан кенже кдинымыз к,арсы алды. Уйге к1ргенде, тор ал- 34

дында отырган эулеттщ анасы Кулекендк менщ абзал енемд1 кордш. Тордщ алдында диванда шалкайып отыр. Басындагы ак орамалын байламаган, тобесшен томен жгберш койыпты. Ек1 жак, колтыгында кос-костан кус жастык,. Соньщ устше екх бгдегш койган енем жанары жумулы калпында шалкалап отыр екен. Кенже келий барып: - Апа, Сыргаш жецгем мен Аяш жецгем келдд, - деп акы- рын гана хабар бердк Сол-ак, екен карт ана: Еактщ алды жас кайыц, Жапырагын баспайын. Жалгыздан оскен жан едщ, Жоктаусыз калай тастайын. Улкен б!р еднау, шацырак, Шацырак калды-ау, кацырап, Артында калган кы жетш, Бэр! де калды-ау ацырап, - деп, зар егцреп, жоктауга басты. Енемнщ жоктауы сай-суйепмдг сыркыратып жюергеш сондай, аяк жагына отыра кетш, орамалыммен бетшдд басып жылап отырмын. Сыргаш жеиешем менен томен жайгасты. Ерш келген азаматтар катарласа ттзыген орындыктарга оты- рыса кетть К,азакта жоктауды кайтыс болтан ккшщ анасы, жецгеа, апасы мен карындасы, эйелх немесе келхш айткан. Кейбфеу! халык 1ш1не тараган жоктауларды айтса, кейбфеуг оз жан- дарынан шыгарып айтады. Дуниеден откен адамныц жаксы мшезг, елге белшп кадф-касиетр агайын арасындагы курметр отбасындагы орны рюы келктфЬаш осы жоктаумен бе- р1ледк Коцгл айтып келген адамга: «мундай аяулы жанды олймге калай киямыз» дегшп, коцмдерш босататын касиетх бар. Енемгз атамыздын артында калган бала-шагасы зар ещреп калганын, бэйтерегшщ кулаганын, артыныц ойсырап калганын келгендерге бмдфтш отыр. Жылап отырган енем коз1н ашар емес. Артынан бмдш, соцгы жылдары жанары 35

суалган екен. Соган карамай, алпыс жылдан астам отаскан жарыньщ орнын толтыра алмай, коп жылады. Жанымыздагы Мэлстщ эрштесп - Агш, сабыр етп-цз, К,удайга шукхр агамыз осш-онш, ур- пагын корш кетштт Арты жак,сы болсын! - деп сабырга шакырган. Апамыз басын котерш: -Аяш, келе гой, айналайын! Суцкарым болмаса, оздшцнен келмегендей екенсщ гой. Сеги де кокец 03 кызындай корунд едд, - деп ею к,олыи 61 рдей созды. Мен улкен ананыц кушагына юрш, бфаз солкылдап жылап, корктпм. - Мыналар Суцкарымды элх экелмей отыр, «немерец уйшен кашып келштц артынан шешес! келе жатыр» деп естш едш, каргам-ау, бул не соз? «Балам кайда?» десем, мЬшса устап алып, анасына гана берем1з деп, жШермей отыр дейдд, барып экелхцдер ендН - дедг зыоз буйырып. Эулет анасыныц мына созшен уяттан крерге тесш таппадым. Осынша маскарага, ра- сында да, кьм кшэл1? «Куйеушнщ баштан элегтщ соны осылай болды» деймш бе? Мешц жер болганымды байкаган Сыргаш жецешем: - Апа, шешесх келд1 гой, казф немерец13Д1 алып келемк. Алдымен Оздщ алдыцызга келдх гой Аяш, - дедд - Ол баланьщ ею куниен берх озеп талган шыгар. МЬшса камап койып па? - дед! Сыргаштьщ дауысы шыккан жакка ба­ сын бура сойлеп. -Апа,Суцк,ардык0мелетт1кжаск,а толмагандеп, колдарына тускен соц устап отыр гой. Мше, казф барып экелемхз, - дед1 жецешем. - И...и... Эмфшнен калган ку жалгызым-ай, атасыныц шацырагына кашып келгенш карасайшы! Тепн тапты деген осы, - деп жылаган ананыц дауысына жанымыз езглш, уйден шыга берлдк. Сыргаш жецгем екеум1зд1 Эмфдщ эрштес! калалык по- лиция болшше алып келдд Алдымен ©з! 1шке юрш шыккан соц, бхздх де шакырды. 1шектей узын, бф-бфше жалгаскан болмелердщ офщщ алдына келд!к. «Жасосшршдермен 36

жумыс болмеа» деген есжтеп тактайшага козш тусп. Иыгын- да юшкене терт жулдызы бар капитан формасыидагы узын- тура бгреу бхзбен амандасып, есжке кит салып ашты да, маган карагг: - Мынау аздщ балацыз ба? - дедд. Ортадагы устелддц жанында улым сорайып тур. Сыргаш жецешем оны: - Суцкарым! - деп бас салды да жылап жюердг Мен де жакындап, екеушщустшен капсыра к,ушак,тадым. Улым менщ к,олымды устап, кысты. Суцкар озшщ жасаган мына тентекппнеи емес, ата- сын жерлеуге жюермеген эке-шешесшщ кателшнен уялып тургандай. Сыргаш апасымен амандасып, Дэу кокесш, бауыр- ларын сурады. Мешмен жэй гана амандасып коя салды. - Ендд аздерге бул «кашкынды» беру ушш бфаз кужат толтырып, к,олдарыцызды коюга тура келедх, - деген поли­ ция капитаны жасосшршнщ не себепт1 уйден кашканын, мунда ю.мге келгенш, пойызга к,алай отырганын, тагы да баска оздерше кажеттг мзлшеттердг сурап, кагазга туарш, менщ жеке куэлггшнщ коппрмесш алып барып, бхр-ак босатты. Бхзбен ерш журген эрштеа Мэлске телефон согып, барлык жайдан хабардар етш отырды. Суикарды эжесшен табыстырганымыздыц оз1 бф окига болды. Кулекец апа немереамен де дауыс шыгарып корклт. К,алада туратын Эмфдщ ортаншы Ш1сх мен югш карындасы отбасыларымен келдД. Бэршхз ертесше атасыньщ басына ба­ рып куран окытып кайттык- - Мен атамньщ касында бола турайыншы, - деп, Суцкар жацбырдан кейшп суды топырак томпегшк каб1р басында жалгыз калды. Баскаларымыз кабфстаннан шыгатын какпага карай аяцдадык. «Намайдыц» тукымы атасына не айтпак бол­ ды екен?» деп ойладым мен узап бара жатып. Сыргаш жецешем Семейге Мэлстщ эрштесшщ колшмен кайтты. Суцкар екеумЬ Аягозден Алматыга карай пойызга отырдык. Балам мет коргеннен элх бф ауыз ты катпады. 37

Жол боны сойлесуден кашып, перронга шыгып кетт, не терезенщ алдында ушы-киырсыз далага карап, кыскасы, ме- нен к,ашк,ак,тап, озшен-031 болды. Мен де мазасын алмайын деп, орта жолга дейш кггабымды окып купеде отыра бердм. Ец непзгхсх,«аман-есен., эулетте каш как улды оз уйше альт келе жатырмын гой» деп кощпш жай тапк,ан. Жанымызда он ущ, он торттер шамасында кыз бала ерткен орыс эйел отырды. К,ыздыц аспандай когхлдхр козх кфшгш кагып калса, жауын тогхлхп кететшдей, тым муиды коршдт Кдсындагы етжеад эйел анасына уксамайды, бф-бфй-хе тым салк,ын. Ол бхзге на- зар аудармай, тесепн салып, жатып калды. К^ыз бала купе- ден шыгып, терезе алдында узак турган. Клтап окып жаткан менщ К031М 1Л1Н1П кетхптй Бхр оянганда Сункар элп кыз баламен кубфлесш сойлесш тур екен. Козшд1 сыгырайта ашып, екеуш бакыладым. Бфде терезедеп туцгиык карац- гылыктан бфдеме корщ калатындай тесхлш, бфде бф-бфше акырын ты катысып кояды. Бф кезде кыз купеге кхрш, оз орнына келш жатты. Шыгыстан батыска карай жулдыздай аккан пойыз терезесшен анда-санда жылтыраган оттар коршедь Жартылай ашык эйнектен суык согып тур. Соньщ отхнде турган Сункар купеге кфуге асыкпады. «Суык ти- пзш алмасыншы» деп алацдап, орнымнан турып, касыма шакырдым. - Балам, жанымыздагылар жатып калды. Жургш екеумхз эцпмелесешк, - дедхм. - Журтты уйыктатпаймыз гой, — деп кущк етп. - Жаймен сойлесемхз, журшх саган айтарым бар, - деп иыгынан кушактап, купеге карах! бурдым. Анасына калай карсылассын, 1шке ендд. Астындагы менщ орныма жайгастык- Баламды бауырыма тартып кушактап, екшшх колыммен басы- паи сыйпадым. Ол басын салбыратып, аягыныц ушына карап отыр. Аналы-балалы екеумхз он,аша калганда айтармын деген сыр актарылды. - Суикар, ©те киын кездерде де сен жанымда болып, екеумхз акылдасып шешухш едж кой кандай мэселеш де. Неге 38

осы жолы анаца айтпай б1рден жолга шыктыц, улым? - лед1м ушмд1 негурлым жумсартып. Ол бхраз уназ отырды да: - Мен с1зге айтк,анмен, Мэлс ага келкпейдд гой, сондьщтан оз1М жалгыз барайын дедхм, - дедд акдырыи гана. Пойыз ЫШК.ЫНЫП, тунп ауаны тыплей зымырап келедь Доцгелек ды- бысы журек ритмшеи б1р ыргак,к,а тускендей. - Атацньщ к,азасын кхмнен естхдщ? - Батырдан... «Батыр» деген экесшщ улкен эпкеанщ улы. Алматыдагы Денешыньщтыру жэне спорт институтында ощхтын. - Ол бхрге келдд ме, мен кормедхм гой? - Жок, келмедд, маган уйге звондады: «Суцкдр, сенщ атац ОЛД1 гой, топырак, салуга бармайсыц ба? Жхпт емессщ бе?» деп. Меи еспмегешмдд айттым. «Барасыц ба?» - дедь Мен «барамын» дедш. Ол «мамац бара ма?» - дедд. Мен: «отчим жхбермейд1» деддм. - Суцкдр, «отчим» дегенщ не сенщ? Озп-хдд багып-кдгып, оорш отырган адамды... - Отчим емей хам? - дедх ол ренжнен унмен. - Мэлс агац саган эке ориына эке болып отырган адам. Сен екеумгздщ кдтты кдшалып, ауылда, мен к,ытайдан тауар тасып к,ацгып жургенш1зде бЬге пана болды емес пе. Сол кундерд1 умыттьид ба? Кдшр екх хнщ бар. Элде олар да «чужой» ма? - деп даусымды кдттылау шыгардым. Улым оз экесх СИЯК.ТЫ к,айтпас к,ала1хы солдаттыц 031 гой: - Ол К1С1 ©31 маган «к,аск,ырдыц болтдрш» дейтш болды гохх, шхлерш чужой емес, - дедд. - Жак,сы, сонымен Аягозге к,алай келдди? - дедш та1х- таласпай-ак, к,ояйын деп. - Батыр «жеке куэлшндх ал, апача хат жазып кдлдыр» дедд де, 031 келш алып кеттх. Пойызга кондуктормен келкш, салып ж1берд1. Аякозге жеткенде меш бхрден полиция устап алып, аз корген болмеге апарып кдмады. Бар болтаны осы, - дедд. Мен оган атасыныц кдзасын бхлш турып, еспрте алмаганымды айтпадым, уялдым. Мэлстщ жхбермегешн 39

еСпсе араларындагы салк,ындык, одам эрх герендеп кете ме деп каухптендш. Улым жогаргы рабатка котерхлген соц, менен уйк,ы кдшты. Терезеге карап, ойга кетпм. Мен кдйтсем де, Суцкдрдьщ «Семейден неге кетпк?» де- ген сурагына жауап беруге тшст! едш. Себебй ол сурады гой. Кулыным ойланып журген гой. Кудай ойсыз перзенттен сак,тасын! Неден бастасам екен?! Суцкдрга тусшдхргешм, ©ткеи гасырда болган зобалацды келер гасырдагы урпакуарымызга да тусшддргешм емес пе? Улым айткдндай, ескеалгым да келмейдй Б1рак,амалым к,анша? Мен айтпасам, еске алмасам, болган зобалац адам жадынан ошш кетш, жер бетхнде к,айта кдйталанып журмесше кхм кепы? Ондайда жапа шегетхн кдрапайым халык,. Сондыкуан, ел болып, журт болып кдаретп еске алып журмесек болар ма?! Ертесшде екеушхз Алматы перронынан туст1к. Жасосшрш к,ыз ерткен купелес орыс эйел бхзбен жылы коштасты. Сущар к,ызга коштасу ишарасын жасап едх, анау езу тарткднмен, коплдгр кезшен кулкшщ белпа де бхлшбегеш байк,алды. Мэдстщ журпзушкх тосып алып, к,ол жуктер1М13Д1 алган. - Бу к,ыз кхм? - деп сурадым мен. - Аты Алена, - деп иыгын к,ик,ац етгаздх улым. Содан уйге жеткенше озшен-оз1 болып, тырс етш ун кдтпады. Эдемдеп ядролык, сынак, алацдарыныц хшшде адамда- рын эвакуацияламаган, аумагын ауылшаруашылык, мак,сатта пайдалануга тыйым жасалмаган жалгыз сынак, алацы - Се­ мей полигоны. Жерплхкт! халк,ы олшнен де к,орык,пады емес, кдуштх сезсе де, ата-баба к,онысынан табан аудармай, туган жер1нде отыра берген. Бэрше жергхлхкт1 халык,к,а дер кезшде шындык,ты ашып аитып, к,ауштщ к;андай децгейде екенхн тусшдхрмеген КСРО Кызыл жуйест кшэлй Сол жауапты. Отарындагы елдердщ кднын судай агызган бул тоталитарлык, жуиенщ оасты символы — к,ызыл туе болуы тепннен-тегхн емес. Кургшоай тук,ымыныц аулетг, Суцкдрымньщ аталары 40

сол жуйенщ к,итурк,ылыгыиан жапа шеккем коп отбасыныц бф1 болатын. Жердщ кай бурышында журсе де адамды К1нддк к,аны там гаи тугаи топырагы тартып туратыны рас кой. Суцкардыц 031 ол ортадан есш енд1 бмш келе жаткан кезде кетсе де, бф кудфет ой салып, жанын тебфентш, уйкысын бузып, анасыныц «жагасынан алдыртты». К,аны тартып, бйдщ сонша карсыласканымызга карамай, ата журтына тартып отырган. «Осыньщ бэр! б1зддц атамыздыц немерелерше ерекше карап, жазгы демалыстарында ауылга алып, ала жаздай жаиынан шыгармай, улттык тэрбиемен оаргеншен гой. БЬ быетш кейбф зиялы агаларымыздыц балалары мен немерелер1 Суцкар сиякты ата тегш 1здемек турмак, ана Т1лдер1н де бьлмейд1», - дейдг Сыргаш жецешем. Б13 Эсекен; атамыздыц озге балалары сиякты эр каникулда атасына жЮермесек те, жазгы уш айын сонда отк1зет1н1 шындык ед1. Ата-эжесшщ тэрбиесш алган балага халкымыздыц ыкыласы ерекше болатыны бар емес пе, олардыц зерек, оз катарынан салмакты да сабырлы болатыны да сондыктан. 0з эулеттен бол1п, мыцдаган шакырымга алып кетсем де, Суцкарды жазда атасына жЮеретшмш. «Атаца не 1стесец алдыца сол келед1» дегендг жадымнаи шыгармай, улкен кгаш ренжтп, немересшен болпм келмедх. Мэлске куйеуге шыкканнан кегпн де сол дэстур озгермедг. Мэлстен баска, оган ешк1м де карсылык бхлдфмедд. 0з ата-анам да, Мэлс жактагы ата- енем де «Суцкардыц атасы» деген ккнп алыстан катты сый- лады. Кермесе де курметтедх. Семейдеп осындай б1р казакы аксакалдыц тэрбиесш корген улым мшезс13 болуы мумкш емес екенш ана журепм сезд1. Бул елде урпагын мэрт М1незд1 етхп тэрбиелейтш абыз аксакалдар баршылык ед1. Б1р ок11-пшт1с1, бул аймакта сынак салдарынан ауруга ушырагандар эрб1р отбасында болатын. 41

Ул тугаи га — кун туган Эл-Фараби бабамыз: «Жас жетюншепщз кайсы, корсетцщ] мен болашак,тарыцызды болжап береГйн» деген екен. Егер мен Суцкдрдыц мынау отпел! кезецшде к,алай озгергешн айтып берсем, ешкайсыцыз бей-жай кдлмас едщодер. Мен сорлыныц былайгы омф1 калаи болатынын елестетт, жагаларыцызды устар еддщздер. Суикардыц мектеп бтретш жылы болатын. Атасыи жер- леп келгеннен кейш-ак, баламыздьщ мшез1 курт озгердЕ Суцкдрды атасыньщ кдзасына Ж1бермегенхм1з Мэлс екеушхз- дщ басымызга таяк, боп тидь Муны «отпел1 кезец» деймхз бе, кш бысхн, эйтеуф туцгышым жасосшрш кезецш ©те к,иын отк131п жатты. Ана болган соц, барлык, ауыртпалык, маган туседЕ ал Мэлс болса, Суцкдрдыц к,ытурк,ы к,ылык;тарынан эбден шаршаган, назар аудармауга тырысады. Ершнщ бул иемкурайлылыгы маган эсер етш, екеумхздщ арамызды салкыидатып бара жатты. Ец к,иыны, ес быгеннен бастап агаларынан улп алып уйренген епздер оньщ эр созш, эр к,имылын ацдып отырады да, к,агып алады. Осындайда апамньщ: «Арбаныц алдьщгы доцгалагы к,айда журсе, соцгы доцгалагы солай журедЬ деген! есЕме тусш, «епздер мшез шыгарса не болдык,?» деп, зэрем ушады. Ауылдагы ата мен эже тэрбиеа, «улыц оссе улы жацсымен, к,ызыц оссе к,ызы жак,сымен корил бол» дейтш улттьщ тэрбие бул куш кдлалы жерге журмейпшне козш жеттЕ ЕсшмЕз к,арсы корш1лер1М1збен балалар тупиц ересек деген озшгз араласпаймыз. Кдлада «ак,сак,алдар тэрбиесЬ деген ортак, угым жок,. Эр отбасы оз баласымен озг айналысады. Бас*;а бфеудщ баласына ак,ыл айтуга, тентекттне «тэйт» деуге к,алалык,тардыц к,ук,ы жок,. Ондай болган жагдайда «бала к,ук,ыгы тапталуда» деп Еуропадагыдай шулайтын болды. Бхздщ заманымыздагыдаи мектепте балаларды жиналыскд салып, тэртюш талк,ылап, тштх ер балаларды жазалап та жюеретн-г устаз к,айда? Оларга да тыиым к,атты, жаза басса, 1сп 42

болып шыга келер! анык,. Бупнп оалалар оз кук,ыгын дштен бхлхп тугандаи. Мектеп турмак,, оалабакшадагы булдхршшге коз аларта алмайсыз. Олаи етсещз, тагы бала кукыгын бузган боласыз. Баск,аны кдэиып, оз балацыз бон немерендзге катты сойлеп, баягыдаи шапалак,пен салып ждберш, не бурышца тургыза алмайтыныцыз рас к,ой? Ал олай болса, бул бала емес, бэлелерд1 енд1 к,айтш тэрбиелеймв? К,анша жерден ок,ыган, зиялы жан болсам да, оз дшшнеи шыккан улыма еш тэрбием журхп, созхм отетш емес. Жылап айтсам, «Апа, к,ойьщызшы!» деп, терк бурылып кетедд. Енд1 кдйттш? Амал жок, эбдем тыгырыкда Лрелгенде, б1р куш психо- логтыч кабинетшщ алдында отырдым. КезеЛм келгенде, сомкемдх кддыма к,ысып устап, нмене бас сукданмын. - Сэлеметаз бе! Мен азге жазылып едш... - Келщхз. Психолог-дэрпер, орта жастагы эдем1 эйел екен. 0зш «Лимана Кдэйшиева» деп таныстырып, биязы гама б1рер сурак к,ойды да, менщ созхмдх болмей тындады. «Сундарды алып келй-цз» демес пе екен деп, арасында катты абыржып та отырмын. Суйресец де келмейЛш озше аян гой. Алайда, психолог ондай ештеме демедт Меш тындап болып, озд сойлей бастаганда укданым: жасосшрш кезещнде бала сешмазддк пен жуйесхздхк кезещне отш, омхр кундылык,тарын тандай бастайды екен. «К,иын кезец», «озгерк кезещ» немесе «отпелг кезец» дегенге отетш коршедд. Бул шак,та жасосшрш барлык, нэрсеш оз бетдмен орындап, улкен адамдардьщ к,амк,орлыгы мен ак,ыл кецесхнен кутылгысы келетш корднедх. - Бул кезенде жасосшршнщ психикалык, даму ерекшелхп жас бала мен ересектерге Караганда элдекдйда озгеше болады, - дедд Лимана психолог. - Жаксы, бхрак, бхздщ Суцкар батырга ешкдндай ак,ыл- кецес керек емес, менщ камкорлыгым оны жалыкдырган... - Слз солай ойлайсыз ба? - деп дэрдгер менщ беЛме бажайлап к,арады. 43

- Иэ, солай ойлаймын. Сугщар батырдыц кенет намысы оянып, 0311-пи Курхшбаевтар эулетшщ ортасында журмегешне меш К1Н0Л1 етедь Экесшщ туыстарымеы араласып журуд! адамгершЬпк деп кдбылдайды. Оган кдрсы соз айтк,ан огей экесх де, тугаи анасы да оз к,ук,ыгын таптап отыр деп тусхнедх. Балада баск,а угым жок,- Сол ортадан алып кеткегйм ушш меш кшэлайды. - Сугщардьщ туган-туыстарымен тыгыз араласып туруына ушш не кедерп? Мен шттей мырс етхп, «эрине, огей экеа» деп ойладым. Психолог Сункардай жасосшрхмнщ шла кдрсылыгы эдетте дорекх, эдепаз, барлык, жарамсыз эдеттерге елжтеуге бешмдей беретшш айтты. - Схз - анасыз! Негурлым баланыц зила к,алауын тусхнуге тырысыцыз. Тыйым салу, урсу мен кдталдык мундай жагдайда жак,сылык,к,а алып келмейдх. - Сонда не хстеген дурыс? - Баланызбен езщюбен теи ккгдей к,арым-к,атынас орна- тьщыз. Буган дейш ак,ыл айтып, не 1стеу1 керектшн нускайтын ана ретшде кдбылдап келсе, ендх аздщ де жеке ом1р1, жеке к,иындыгы бар адам ретшде тусше бастасын, соган жагдай жасацыз, ак,ыл айтпацыз, ак,ылдасыцыз. Мшдеттемегцз, багыт- багдарын корсетхщз. Мунысы коцБпме к,онды. «Юрт баласын жумсагым дейдх, карга баласын эппагым дейд1» дегендей, эркдйсымыз оз перзентхмвлд жак;сы кор!п, тым аялап кетемхз. Жамандыгын кдбылдагымыз келмейдх, тек к,ана жак,сы болса дейм13. Ал омхр ак, пен кдрадан, жак,сылык, пен жамандык,тан турмай ма? Кднша ауыр болса да баламныц бойындагы кейбхр кемшхлхктерхн мойындауыма тура келедх. Эсхресе, биылгы жылы окуга, онерге баягыдай ык,ыласы жок, домбыра тартуды к,оиып кеткен. Ецбекке араластыратындай кдлада не т1рл1к оолсын. Бар болганы екх бауырын сыртк,а шыгарып, ойнатып келедк Мектептщ к,огамдык, омхрще араласк,ысы келмехттхнхн устаздары айтып шагынады. БИдщ ул гама ма десем, баск,а 44

ата-аналардыц да бул мэселеге келгенде аландаулы коршген. «Булар дореН, эдепс!з, оарлык, жарамсыз эдеттерге елжтеуге бешм»... «Не 1стейм13?» дейдд олар телефон аркылы бхр-бфшен хабарласып. Мен жасосшрш психологиясы туралы коп хздене бастадым, кггаптар сатып алып, баска да пснхологтардьщ кенестерщ тьщдай оастадым. Эйтсе де, бтр марсе жетхспейтш СИЯК.ТЫ, окыгандарым мен тында гандарым толык коцьахме конбайтындай. Бфде козхм хлшш бара жатып, санам селк ет1П сергплш, уйк,ым шайдай ашылганы. Менщ окып, тыадап жургендерш шетелдж немесе ресеххлж мамандардьщ тэжхрибеа екен. К,анша айтканмен, бИдщ казакка олардыц дхлх жат. К,азак,тыц улттык, психологиясы тургысынан бхздщ к,иындык,ты шешш беретш мамандар бар ма екен осы?! Не дегенмен, бгздщ отбасы ушш ен, к,иын мэселе болган б!р- бфшхзбен карым-катынасымыз тыгырыкка тфелш, эл1 шешшш таппай тур. Соны ойлап, жаным шошыды! Психологтар бф-бфщщ аузына туюргендей: «...баланьщ дамуына, адамгершхлж касиеттершщ калыптасуына ненщ кажет екешн эрбф эке, эрбф ана бхлуге мшдеттх» дейдд. Бхлем гой мхндетшдд. Бхракбала бой берер емес, ендд кайттш?! ИЛркхн, оз экесх болганда гой! Ес бые бастаганнан эке тэрбиесш корсетхп ед1, касынан бф елх тастамай, унем1 бхрге алып журетхн. Сол кез баланьщ есшде емхс те болсын, сакталып калуы мумкш. Бар киындык экеанщ жоктыгында болып тур. Эке орнындагы огей экеш мойындагысы келмейдд. Тогыз жасынан берх бф отбасында турып, камкорлыгын корш, епз шхлер1 туган сои каны араласып отырса да, «огей эке» дегендд шыгарып, уй шннен жау тапты. Туган анасын тындамай, мумхандхпнше менщ де бойымнан мш тапкысы келедх. Тапты да! Оньщ менен тапкан мхш сол, ата журты, туган-туысынан болхп экетхп, баска куйеуге тихппш. Егер экесш суйш, анасы Семей жакка куйеуге шыкканы рас болса, омфдщ ыстык-суыгына кошп, неге олер-олгенше сол ох-црде калмады? Шанырак отын жагып отырмады? Улы осер ед1, анасын ешкшнен кем етпеи багар едх. Жалгызы ер жеткенше, неге сол жерде туыстарынын 45

I арасында журмед1? Семейдеп туыстарыньщ айтуы бойьщща ол эйелдд ешкш кумаган. ©31 Семей ощршщ зобалацы Мен урпагыньщ денсаулыгына тиер кеселшен улын жетектеп к,ашк,ан. Эм1рдщ жалгыз туягын кацгытып, огей акеге ^0р етш отыр. Еркек болып туганы шын болса, Судкар оларра берымеу1 керек! Психологгьщ кецеа бойынша, улыммен ашык, сейлеспек болган кезде, естхгендерьм осы! - Сункар, балам, саган муны кш уйретш жур? - дедщ кугнп кетш. - Ешкш. 0з ойымды айттым... - Сенщ жасьщдагы бала бале Ьдемей, ертец им болатынын ойлауы керек. К,айда окуга тусетшш ойлауы керек. Алда мектеп бтру тесы тур... - Мен бале Ьдеп журген жокпын, шындыкка коз жетюзпм келедЕ - деп орысшалап кояды. - Балам, егер бхреудщ бойынан бф кемшьнк 1здесен, сен оны мшдетп турде табасьщ. Себебг козщ карайып турып, соны юдейсщ. Ал егер сен оныц бойынан кандай да б1р жаксылык Ьдесец, жаксылыкты да табасьщ. СебебЕ ниетщ тузу болды. Адамдар бф-бфше тек жаксы ниетпен караса, онда айиаласындагы адамдардьщ бэр1 жаксы коршер едь КемшБпказ пенде болмайды. Сондыктан Мэлс агада да, маган да жаксы ниетпен карауга тырыс. - Апа, койьщызшы сотта отыргандай болмай! Оздщ лек- цияларыцыз жалыктырды, - деп, мактамен бауыздап тастады. Тагы 1штей оз-озшмен арпалысып, тагы кггап актара бастадым. Сонымен, «жасострш шакта адам озшщ омф суру1ндеп мэнддл1кт1 хздейдд, озшщ бфтутастылыгын игеруге талпы- нады, баскалар арасында оз орнын табуга тырысады» деген психолог козкарасы менщ улымньщ 1шшдеп шер1 мен муцын дал корсетш отыр ма?! «Б1зден баска да бала еарш отырган отбасылар омфден озшщ орнын 1здеп, беймаза куй кешкен жасосшрш балаларына калай тэрбие берш, сабырга шакырып отыр екен?» - деген оймен сыныптарындагы б1р- 46

ек1 баланыц анасымен сырласып кордш. Оньщ артынан Лев Толстой аиткдндаи: «Барлык, бак,ытты отбасы бфдей, ал эрбф бак,ытсыз отбасы озшше» екенше козхм жеткен. Бабаларымыз: «Бас жарылса борхк 1шшде, кол сынса жец 1Ш1нде» демеп пе ед1?! Бул ата-аналар осы кдгиданы берхк устамып алыпты. Бфеу1 жакын кергш, жалтызбасты ана. Жасы улгайганда туган жалгыз ул. Бетше к,арап оарш, барды 1шкшп-жегшп, кипзш осхрген. Анасы жагынан букхл эулет тобесше кетерхп отыр. Ол ул анасына озхн некеаз тапк,аны ушш наразы екен. «Менщ экем им? Бфеу ата- тепмдх сураса, неге к,орланам? Мен неге озге балалармен араласа алмаймын? Сен эрхаммен журхп таптыц меш! 0зщ бхлмейсщ кшнен туганынды!» - деп, к;олындагы шэй кесесш бетше лакдыруга дегнн барыпты. Маган сырын ашк,ан эйелдщ шашы кудай болып, козшщ мацын эжш торлап, жасына жетпей к,артайыпты. Келеа отбасында эке де, шеше де бар, жасосшрш оз? кдтарлы балалармен бфге жур1п, инемен наша егетн-гдердщ цолына тусш к,алган. Туган ата- ана араша тусе алар емес. Ек1 айдан бер1 сабакда бармайды, кашып жур. Экес1 мен туыстары, полиция бэрг жабылып устап алып, нашак,орлык,тан емдейтш мекемегетапсырыпты. «Б1здщ баланы мына молшылык, куртты. Олар осындай аукатты отбасыныц балаларын нашага тартып, «тауарларын» саудалайды екен. Баламныц 0Мф1 к,ор болды-ау!» - деп улде мен булдеге оранган келшшек зар илейдп Ары к,арай сурастыра беруге журепм шыдамады. Сыртынан карасац, жеткшшектердщ бэр1 эп-эдем1, кишдер1 де, журхс-турыстары да ешкмнен кем емес. Сабакдарын ок,ып, оз к,атарынан к,алмай жургенш коресщ. Спорттык, жарыстардан жетхстхкке жетш жургендер1 каншама. Суцкдр биыл мектеп бтредх. «Ары карахг к,айда ок,имын, кдндай мамандык, тацдаймын?» деген ой жок, к,ой, жок, болашагы к,андай болатыны оны мулдем к,ызык,тырма1хтын- дай. Ктшкентай кезшен бастап улде мен булдеге орап, еш циыншылык,, жок,шылык, корсетпегешмв рас. Армандаган 47

нэрсесш айтса, сол сэтте алып беруге, орындауга тырыстык Ата-ананыц осы эрекет1 бала бойындагы ертецп кунге деген кулшыныс-жалынга су куйгаидай сондфед1 екен. Бала арман- даудан кдлады. Армандамагам адам мураткд жете ме? Мше, ушшпн ток,сан басталганнан устаздары жанын садьщ шэИрттерш Улттык, БДрыцгай Тест тапсыруга дайындауда Ал бЬдщ ул атасыньщ кдзасына барып келгелБ мемлекетпк емтиханды кдперше алатын емес. К,атты озгерген. Бурын кггапты коп ок,итын. Орысшасы бар, к,азак,шасы бар, к,ай тмге де жет1к едт Эаресе, коркем эдебиетке жаны куштар, ок,ыган кхтаптары туралы кейде пМрталасып та кдлатынбыз. Кдзф к,олына ктгап алмайды. Баягыдай тустен кешн тренировка, ушрме дегенге жоламайтын болды. «УБТ» деп сылтау айткднымен, оран да дайындалып жургеш шамалы. К,алта телефон алып бергеншДз де бэле болды. Соган тыныштык, жок,, кулактам туармейдт Сол шырылдаса болды, сыртка тура жупредд. «Не болды? Ол кш шакырып жатк,ан?» деп жеделсатыга дейш ыесе барып, к,арап турам. «Батыр гой!» дейдх де, болмесше кДрш, жок, болады. Сол жогалганнан, кешке карай Мэлс келерде б1р-ак, коршедД. Эгей десе де, к,агай десе де, еркектщ аты еркек емес пе, именедд! Менщ сезшдД кулагына Длмегенсш, журе тыцдаганымен, Мэлстщ сезше мултжлз кулак асады, аягын тартады. «Егер уйде еркек болмаганда, жалгызбасты эйел болсам, мына балага ие бола алмагандай екем гой» деп, тагы ойлап к,оямын. «Кудай, еркеказ уйден сак,тасын! Экец келе жатыр!» деуил едД анам, момын экемДздД сыртынан дурдей кылып, ыктырып отыратын. «Кдтыны билеген уйдщ улдары ынжык,, кыздары кекбет болады» деп, жепгем екеумДздД шошытатын. Содан билДктщ бэрш уйдщ еркепне бергендеп тапкам пайдам осы, улым каскырдай, байым арыстандай. Тагы ей болтДрДк осш келе жатыр, эне. ©31МНЩ турДм мынау, бармактай балага созшдд отюзе алмай, кояндай бугежектеп жургегпм. Апама осылай десем, «Ундеме, осыньщ тубД рахатын кересщ!» деп, басып тастайтын. Батырды «агам-ау» деп Длескегп отбасымыздыц соры болды. Батыр 48