กรกนก ตั้งจิตมั่น

มหา ิวทยาลัยราชภัฏหมู่ ้บานจอมบึงการสำรวจและการเก็บรวบรวม พนั ธ5ุพืชในท:องถ่นิ กรกนก ตง้ั จิตมัน่ คณะวิทยาศาสตรแ6 ละเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยราชภฏั หมูบA าC นจอมบึง 2564

มหา ิวทยาลัยราชภัฏหมู่ ้บานจอมบึง การสำรวจและการเกบ็ รวบรวม พนั ธุพ5 ชื ในท:องถ่ิน กรกนก ต้ังจติ มนั่ วท.บ. (ชีววิทยา-เกยี รตินยิ มอนั ดับ 2), วท.ด. (ความหลากหลายทางชีวภาพและชวี วทิ ยาชาติพนั ธC)ุ คณะวิทยาศาสตร6และเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยราชภฏั หมAูบาC นจอมบงึ 2564

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงคำนำ ตำราเร่ืองการสำรวจและการเก็บรวบรวมพันธุ;พืชในท?องถิ่น จัดทำเพื่อใช?ประกอบการเรียนการสอน และศึกษาค?นคว?าเพ่ิมเติม ในรายวิชาการสำรวจและการเก็บรวบรวมพันธุ;พืชในท?องถิ่น รหัสวิชา BI55707 สาขาวิชาชีววิทยา มหาวิทยาลัยราชภัฏหมTูบ?านจอมบึง โดยมีวัตถุประสงค;เพ่ือให?ผ?ูเรียนมีความรู?ความเข?าใจ เกี่ยวกับ ชนิดปWาไม?ของประเทศไทย การรวบรวมและเก็บตัวอยTางพืช การศึกษาสังคมพืช การศึกษา พฤกษศาสตร;พ้ืนบ?าน การตั้งช่ือวิทยาศาสตร;และการระบุชื่อพืช สัณฐานวิทยาของพืชดอก วิวัฒนาการของพืช พืชใบเล้ียงคูT พืชใบเล้ียงเดี่ยว และพืชในท?องถ่ินกับความม่ันคงของมนุษย; นักศึกษาหรือผู?ท่ีสนใจสามารถ ค?นคว?าเพิ่มเติมจากเอกสารทีผ่ ูเ? ขยี นนำเสนอไว?ในบรรณานุกรมได? ผ?ูท่ีศึกษาหรือผ?ูท่ีสนใจการสำรวจและการเก็บรวบรวมพันธุ;พืชในท?องถ่ิน สามารถนำหลักการและ ความรู?เกี่ยวกับการสำรวจและการเก็บรวบรวมพันธ;ุพืชในท?องถ่ินนี้ ไปใช?ประโยชน;ท้ังในด?านการศึกษา ความหลากหลายของพืช การรวบรวมพรรณพืชในท?องถ่ินท่ีเป^นประโยชน;กับชุมชน การรวบรวมความร?ู ด้ังเดิมเกี่ยวกับการใช?ประโยชน;จากพรรณพืชและเป^นข?อมูลเบื้องต?นที่นำไปสูTการพัฒนาปรับปรุงพรรณพืชน้ัน ให?สามารถใชป? ระโยชนไ; ดอ? ยาT งเหมาะสม เพ่ือการใช?ประโยชนอ; ยาT งยั่งยนื ในอนาคต ขอขอบคุณอาจารย; และทTานผ?ูร?ูทุกทTานท่ีได?เรียบเรียงเน้ือหาทางด?านการสำรวจและการเก็บ รวบรวมพันธุ;พืชในท?องถ่ินและเขียนเป^นหนังสือให?ผ?ูเขียนได?ศึกษา ค?นคว?า และนำมาเรียบเรียงเป^นตำรานี้ ขอขอบคุณผู?ทรงคุณวุฒิสำหรับคำแนะนำในการปรับปรุงตำราเลTมนี้ให?สมบูรณ;มากยิ่งขึ้น ขอขอบคุณ นักวิชาการสวนพฤกษศาสตรส; มเด็จพระนางเจ?าสิริกิติ์ที่ชTวยตรวจสอบตัวอยTางพืช ขอขอบคุณเพื่อนรTวมงาน นักศึกษาสาขาชีววิทยา และผู?ท่ีมีสTวนเกี่ยวข?องทุกทTานท่ีเป^นกำลังใจและให?ความชTวยเหลือในการจัดทำ ตำราเลTมน้ีมาตลอด ขอขอบพระคุณ บิดา มารดา และครูอาจารย;ทุกทTาน ที่ชTวยสนับสนุนและเป^นกำลังใจ ในการจัดทำตำราเลTมนจ้ี นสำเรจ็ ผู?เขียนหวังเป^นอยTางย่ิงวTาตำราเลTมน้ีคงเป^นประโยชน;ตTอนักศึกษา อาจารย;ผ?ูสอน และผู?ท่ีสนใจ ทั่วไป และยินดีน?อมรับด?วยความขอบคุณอยTางยิ่ง หากมีข?อเสนอแนะที่ชTวยให?ตำราเลTมนี้สมบูรณ;ยิ่งขึ้น เพ่อื นำไปเป^นแนวทางในการปรับปรุงจัดทำคร้งั ตTอไป กรกนก ตัง้ จิตมั่น 30 กันยายน 2564 (1)

(23) มหาวทิ ยาลยั ราชภัฏหม่บู า้ นจอมบงึ

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงสารบัญ หน#า คำนำ……………………………………………………………………………………………………………………..…….…..…(1) สารบญั …..…………………………………………………………………………………………………………….................(3) สารบัญภาพ…………………………………………………………………………………………………………..................(9) สารบญั ตาราง………………………………………………………………………………………………………..…….…….(13) คำชแี้ จง………………………………………………………………………………………………………………..…….…….(15) บทที่ 1 ชนดิ ปAาไมขD องประเทศไทย……….………………………………………………………………..….................1 ปจ$ จยั ที่เกย่ี วขอ/ งกบั ชนิดป7าไม/ของประเทศไทย……………………………………..…………………………….1 ชนดิ ป7าในประเทศไทย……………………………………………………………………….………….………………….4 ปา7 ในจังหวดั ราชบรุ ี………………………………………………………………………………………………………...17 บทสรุป………………………………………………………………………………………………………………………….18 คำถามทบทวน……………………………………………………………………………………………………….………20 เอกสารอา/ งอิง…………………………………………………………………………………………..………...............20 บทที่ 2 การรวบรวมและเกบ็ ตัวอยPางพชื …………………………………………….……………………….....……..21 วตั ถุประสงคกN ารเกบ็ รวบรวมตัวอยPางพชื ………………………………………………....………..………..……21 อุปกรณNเกบ็ รวบรวมตวั อยPางพรรณพืช………………………………………….……………………….....………21 การบนั ทึกขอ/ มูลในระหวPางเก็บตวั อยาP งพชื ……………………..………………………………….……..………21 การเลอื กเกบ็ ตวั อยาP งพชื …………………………………………………………………………...……………………23 การเก็บรักษาตัวอยPางพชื ……..………………………………………………………………………………….………24 บทสรุป……………………………………………………………………………………………………………......…….…31 คำถามทบทวน……………………………………………………………………………………………………….………32 เอกสารอา/ งองิ …………………………………………………………………………………..………..………………….32 บทที่ 3 การศกึ ษาสังคมพชื …………………………………………………….………………………….………….……..33 การสุมP ตัวอยPางพชื แบบวางแปลง……….……………………………………………………………………….…….33 การเลอื กหรอื กำหนดจุดในการวางแปลง………………………………………………..….….……….…………34 การวเิ คราะหสN งั คมพชื ในเชงิ ปรมิ าณ………………………..………………………..……….……….……………36 การวิเคราะหคN วามหลากหลายของชนดิ พนั ธNุ…………………………………………………….….......………44 การประยกุ ตใN ชข/ /อมลู การศึกษาสงั คมพืช……………………………………………………………………………46 บทสรปุ …………………………………………………………………………………………………….……………..…….48 (3)

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงสารบัญ (ต*อ) หน#า คำถามทบทวน……………………………………………………………………………………………………….………49 เอกสารอา/ งองิ ……………………………………………………………………………….…………………..…………..50 บทท่ี 4 การศึกษาพฤกษศาสตรVพื้นบDาน…………………………………………………………..………..…………...51 ความหมายของพฤกษศาสตรพN น้ื บา/ น………………………………………………………….…………………….51 วิธีการศกึ ษาพฤกษศาสตรพN ืน้ บา/ น………………………………....…………………………..…………............52 การจดั จำแนกความรพู/ ฤกษศาสตรNพืน้ บา/ น…….………………………………………………………….………54 ตัวอยPางการสำรวจพฤกษศาสตรNพืน้ บ/านในท/องถิ่น…………………………………………….………..….…55 บทสรปุ …………………………………………………………………………………….……………………………………70 คำถามทบทวน……………………………………………………………………………………………………….………71 เอกสารอา/ งอิง………………………………………………………….……………………………………………..……..71 บทท่ี 5 การตั้งชอ่ื วทิ ยาศาสตรV และการระบชุ ื่อพืช………………………………………………..….…………….73 หลกั เกณฑสN ำคญั ของการตง้ั ชอื่ วิทยาศาสตรN….……………………………………………….……..…….…….73 การตง้ั ช่ือวิทยาศาสตรใN นระดบั ตPาง ๆ………………………………………………….…………………………….74 ช่อื วิทยาศาสตรใN นระดบั สกุล……………..…………………………………….……………………………….........76 ชื่อวิทยาศาสตรใN นระดับชนิด………………………………….………………………………………….…………….76 การตง้ั ชอ่ื ในกรณพี ิเศษ……………………………………………………………………………………..…………….79 การระบุช่อื พชื และการใชร/ ูปวิธาน…………………………………………………………………………………….80 บทสรุป………………………………………………………………………………………………….……….……………..84 คำถามทบทวน……………………………………………………………………………………………………….………85 เอกสารอ/างองิ ……………………………………………………………………….…………………..…………….…….85 บทที่ 6 สณั ฐานวทิ ยาของพืชดอก.…………………………………………………………………………………..……87 ลกั ษณะวสิ ยั ของพชื ………….………………………………………………………….……………….....................87 ลักษณะสณั ฐานวิทยาของพืชดอก…………………………………………………………………………………….89 ราก (root)…………………………….………………………………………………………………………………………89 ลำตน/ (stem)……………………………………………………………….………………………………………………..92 ใบ (leaf)………………………………………………….……………………………………………………….…………..95 ดอก (flower)…………………………………………………………….………………………………………..………108 ผล (fruit)……………………………………………………………….…………………………………………............123 เมล็ด (seed)…………………………………………………………..…………………………………………….…….129 (44)

สารบัญ (ต*อ) หนา# บทสรปุ ……………………………………………………………………….………………………………………………130มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง คำถามทบทวน………………………………………………………………………………………………….…….……131 เอกสารอ/างองิ ………………………………………………….……………………………………………………........131 บทท่ี 7 วิวฒั นาการของพชื ………….……………………………………………….…………………..…………….…133 พืชไมมP ีทอP ลำเลยี ง (non vascular plant)…………………………………..………………………………….134 พชื มีทPอลำเลียงไมมP ีเมลด็ (seedless vascular plant)…………………………………………………….137 พชื เมล็ดเปลอื ย (gymnosperm)………………………………………………………………..………………….144 พืชดอก (angiosperm)……………………………………………………………………………..………………….148 บทสรปุ ………………………………………………………………………………………………………….……….…..150 คำถามทบทวน……………………………………………………………………………………………………….….…151 เอกสารอา/ งองิ ……………………………………………………………………………….…………………..…..…….151 บทท่ี 8 พืชใบเลี้ยงค…ูP ………………………………………………………………….…………………..…………….…153 อนั ดบั นิมฟอz าเลส (Nymphaeales)……………………………………….…………………………..………….153 อันดบั แมกโนเลยี เลส (Magnoliales)…………………………………………………………………….……….154 อันดับลอราเลส (Laurales)………………………………………………………………………………….……….156 อนั ดับไพเพอราเลส (Piperales)…….……………………………………………….…….…..………….……….158 อันดบั รานนั ควิ ลาเลส (Ranunculales)….…………………………………………………..………….……….159 อันดับดิลลีเนียเลส (Dilleniales)……………..…….…….………………….………………………….……..….160 อนั ดับวิทาเลส (Vitales)…………………….……………………….………………………..……….…………..….162 อันดบั ออกซาลดิ าเลส (Oxalidales)……………….……………………….………………………………....….163 อนั ดับมัลพิเกยี เลส (Malpighiales)……………………….……………………….………..………………...….164 อันดับฟาบาเลส (Fabales)………………………………………………….…………………………..………..….171 อนั ดับโรซาเลส (Rosales)…………………..………….………………….……………………….……………..….177 อนั ดบั ควิ เคอรบN ิทาเลส (Cucurbitales)……………….………..………….………………………………..….181 อันดบั ฟากาเลส (Fagales)…………………………….……………………….………………………..………..….182 อนั ดับเมอรNทาเลส (Myrtales)…………………………………………….……………………………………..….184 อนั ดับซาพนิ ดาเลส (Sapindales).……………………………………….…………………..……….….……….188 อนั ดบั มัลวาเลส (Malvales)………………………………….……………….………………………..………..….193 อนั ดับบราสซิคาเลส (Brassicales)…………….……………………….……………………..……..………..….197 (55)

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงสารบัญ (ตอ* ) หนา# อันดับคารโิ อฟลå ลาเลส (Caryophyllales)…………..…….………………………………………………..….202 อนั ดบั อิริคาเลส (Ericales)…………………….……………………….………………………………..………..….235 อนั ดบั เจนทอิ ะนาเลส (Gentianales)…………….……………………….…………………………………..….207 อนั ดบั โซลานาเลส (Solanales)…………………….……………………….…………………………………..….209 อันดับลาเมียเลส (Lamiales)…………….………………….……………….…………………………………..….212 อันดบั อะเพยี เลส (Apiales)…………….…………………………………….…………………………………..….220 อนั ดับแอสเทอราเลส (Asterales)…………….………………………….……………………..……………..….221 บทสรุป………………………………………………………………………………………………………….……….…..224 คำถามทบทวน……………………………………………………………………………………………………….….…224 เอกสารอา/ งองิ ……………………………………………………………………………….…………………..…..…….224 บทที่ 9 พืชใบเลยี้ งเดี่ยว…………………………………………………..……….……………………………......…….227 อนั ดบั อะลิสมาทาเลส (Alismales)……………………….……………….…………….……………………..….227 อนั ดบั ไดออสโคเรยี เลส (Dioscoreales)………….…..………….…………………..……………………..….229 อันดบั แพนดานาเลส (Pandanales)…………………….……………………….………………….………..….230 อันดบั ลเิ ลียเลส (Liliales)………………………………….……………………….………….…………………..….231 อนั ดับคอมเมลินาเลส (Commelinales)………………..…………….……………………………………..….232 อันดบั แอสพารากาเลส (Asparagales)………………………….……………………….……….…………..….235 อันดับอะรคี าเลส (Arecales)………………….…………………………………………………………..……..….240 อนั ดับโพเอเลส (Poales)……………………….…………………….…………………………..……..………..….242 อันดบั ซินจิบเบอราเลส (Zingiberales)…………………………….…………………………….…………..….249 บทสรุป………………………………………………………………………………………………………….……….…..253 คำถามทบทวน……………………………………………………………………………………………………….….…253 เอกสารอ/างอิง……………………………………………………………………………….…………………..…..…….253 บทที่ 10 พืชในทอD งถนิ่ กบั ความม่นั คงของมนษุ ยV…………………..……….……………………………......…….255 ความมน่ั คงด/านอาหาร……………….……………………….……………….…………….……………………..….255 ความมน่ั คงดา/ นสขุ ภาพอนามยั ……………….……………………….……………….………………………..….256 ความมน่ั คงด/านเศรษฐกจิ ……………….……………………….……………….………………………………..….258 ความมน่ั คงดา/ นส่ิงแวดลอ/ ม……………….……………………….……….…………….…………..…………..….263 การอนุรักษพN ืชในท/องถนิ่ ……………………………………..…………….……………………………………..….264 (6)

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงสารบัญ (ตอ* ) หน#า บทสรุป………………………………………………………………………………………………………….……….…..270 คำถามทบทวน……………………………………………………………………………………………………….….…271 เอกสารอ/างองิ ……………………………………………………………………………….…………………..…..…….271 บรรณานุกรม………………………………………………………………..…………………….………………………………275 ภาคผนวก ก เฉลยแบบฝeกหัดคำนวณ…..…………………….…………………………………..…………………….281 ภาคผนวก ข ดัชนีชื่อวงศ…V ……….……………………………….…………………………………………..…………….285 (77)

(8) มหาวทิ ยาลยั ราชภัฏหม่บู า้ นจอมบงึ

สารบญั ภาพ ภาพประกอบท่ี หนา# มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง1.1 แผนท่ีแสดงเทือกเขาตาP ง ๆ ในประเทศไทย................................................................................2 1.2 ปา7 ชายเลน……………………….………………………………………………………………………………….......….9 1.3 ปา7 ชายพร…ุ ………………………………….………………………………………………………..……………..…...10 1.4 ปา7 เบญจพรรณ………………………………………………………………….……………………………………..…13 1.5 ปา7 เตง็ รงั ………………..………………………………………………………………………………………..…………15 1.6 แผนทแี่ สดงพน้ื ท่ปี า7 ไม/ในจังหวัดราชบรุ …ี ……………………………………………………………..………..17 2.1 แผงอดั พรรณพืช………………………………..……………………………………………………………………..…27 2.2 ตัวอยPางกระดาษบันทกึ ข/อมลู พรรณพชื ……………………………………………..…………………………..28 2.3 การจัดตวั อยาP งพืชใหเ/ ปนí รปู ตัวเอน็ (N)……………………………...………….………………..…………….29 2.4 พรรณพชื ที่เยบ็ ตดิ บนกระดาษแขง็ …………………………………….…………………………………………..31 3.1 จำนวนชนิดของพืชท่ไี ด/จากการสุPมตัวอยPางแบบวางแปลง………………………………….……….……34 3.2 ตัวอยาP งการแบPงพืน้ ท่แี ละการกำหนดหมายเลขประจำพืน้ ท่…ี ………..…………………………………35 3.3 การวดั เสน/ ผาP นศูนยNกลางของตน/ ไมท/ ่ีมลี กั ษณะแตกตPางกนั ……..……………………..…………………37 3.4 แปลงตวั อยPางขนาด 10 เมตร x 50 เมตร……………………………………………………...……………….40 4.1 การติดตอP ผู/นำชมุ ชนเพอื่ ขออนุญาตสำรวจพชื ……………………………………………..…………………53 4.2 การสำรวจพืชในชมุ ชน…………………………………………………………………….…..………………………54 4.3 ท่ีต้งั ของหมูบP า/ นห/วยน้ำหนกั อ.สวนผึง้ จ.ราชบรุ …ี …………………………………………………..……..56 4.4 จำนวนชนิดพืชท่ีสำรวจพบในหมูบ/านหว/ ยนำ้ หนกั แบงP ตามประเภทการใชป/ ระโยชนN………….57 6.1 ลกั ษณะวิสัยของพชื ……………………………………………………………………..…………………..………….88 6.2 รากพชื แบบตาP ง ๆ………………………………………………..…………………………………………….……….90 6.3 รากสะสมอาหารรูปทรงตPาง ๆ……………………………………..……………………………………………….92 6.4 ลำตน/ ใต/ดินแบบตาP ง ๆ …………………………….………………………………………………………………….94 6.5 สPวนประกอบของใบ……………………………………………………………………………………………..........95 6.6 ใบประเภทตPาง ๆ…………………………………………………………………………………………..…………….97 6.7 การเรยี งใบแบบตPาง ๆ………………………………….…..…...……………………………………………..……..98 6.8 การเรยี งตวั ของเสน/ ใบแบบตาP งๆ………………………………………….……………………..…………………99 6.9 รปู รPางใบ…………………………………………….………………………………………………………………..…..101 6.10 ปลายใบ……………………………………………..……………………………………………………………….……102 6.11 โคนใบ……………………………..………………………………………………………………………………….……103 (99)

สารบัญภาพ (ตอ* ) ภาพประกอบท่ี หน#า 6.12 ขอบใบ……………………………………………………………………………………………………………….…….104มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง 6.13 ขนใบประเภทตาP ง ๆ…….……………………………….…………………………………………………………..106 6.14 การจดั ระเบียบของใบอPอนกPอนคลีแ่ บบตPาง ๆ…………………………….………………..………………107 6.15 สวP นประกอบของดอกไม…/ ……………………………………………………………..……….………………….109 6.16 ดอกชอP แบบตPาง ๆ…………………………….………………………………………………………….…………..113 6.17 รูปดอกประเภทตPาง ๆ…………………………………………………………………………………………...…..115 6.18 การเรยี งกลีบดอกประเภทตPาง ๆ………………………………………………………………………..……….116 6.19 สมมาตรดอก……………………………………..………………………………………………..……………………117 6.20 เกสรเพศผูแ/ บบตาP ง ๆ……………………………………………….…....…………………………………………118 6.21 การแตกของอับเรณู…………………………………..………………………………………..…………………….120 6.22 ตำแหนPงของรงั ไขP……………………………………………………………………..……………………………….121 6.23 การจดั เรียงออวลุ ในรังไขP…………………………………………………….………………..……………………122 6.24 สวP นตPาง ๆ ของผล……………………………………………..……………………………………………………..123 6.25 ผลประเภทตPาง ๆ…..…………………………………….…………………………………………………….……..124 6.26 ผลสดประเภทตPาง ๆ………………………………………………………………………………………………….125 6.27 ผลล้ินจ่.ี ………………………………………………………………………………..………………………………….126 6.28 ผลแหง/ ไมPแตก……………………………………………………………………………………….………………….127 6.29 ผลแหง/ แตก…………….…………………………………………………………………………….………………….128 7.1 วงชีวิตแบบสลบั ของพชื ……………………………………..………………………………………………………134 7.2 ลเิ วอรNเวริ Nต (Marchantia sp.)…………….………………………..………………………..…………………135 7.3 มอส……………………………………………………………..………………………………………………..………..136 7.4 ฮอรNนเวิรตN (Anthoceros sp.)………………………………………………….………………...……………..137 7.5 ชอ/ งนางคล่ี (Lycopodium sp.)………………………..…………………….……..…………………………..138 7.6 กนกนารี (Selaginella sp.)…………………..………………………….…………………..…………………..139 7.7 กระเทียมนำ้ (Isoetes sp.)…………………….…………………………………………………..………………140 7.8 หวายทะนอย (Psilotum nudum (L.) P.Beauv.)…………………………………………….………….142 7.9 หญ/าถอดปล/อง (Equisetum sp.)………………..…………………………….…………………….…………143 7.10 เฟรå นN …………………………..……………..…………………………………………………….………………………144 (1100)

สารบญั ภาพ (ตอ* ) ภาพประกอบท่ี หนา# มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง7.11 ปรง…………………………………………………………………………………………………………………...…….145 7.12 แปะกวî ย (Ginkgo biloba L.)……………………………………………………….…………….……………..146 7.13 สนสามใบ (Pinus kesiya Royle ex Gordon)……….……………………………………………………147 7.14 มะหนPวย (Gnetum latifolium Blume)……………………………………………….………..………….148 8.1 ตัวอยPางพืชวงศบN ัวสาย วงศจN ำปz วงศNกระดงั งา และวงศอN บเชย……..………………………………..157 8.2 ตัวอยาP งพชื วงศNพรกิ ไทย วงศบN อระเพ็ด และวงศสN า/ น……………………………………………..……..161 8.3 ตัวอยPางพืชวงศอN งนุP วงศNมะเฟอï ง และวงศโN กงกาง…………………..…………………………………….165 8.4 ตัวอยPางพืชวงศNมังคุด วงศNกะทกรก และวงศเN ปลา/ …………………………………………………………169 8.5 ตัวอยPางพืชวงศมN ะขามปอñ ม และวงศถN ัว่ ………………………………………..……………..………………173 8.6 ตวั อยาP งพชื วงศNถ่ัว………………..………………………………………………………………………..………….176 8.7 ตัวอยาP งพืชวงศกN ุหลาบ วงศพN ทุ รา และวงศมN ะเด่ือ………………………..……………………………….180 8.8 ตัวอยาP งพชื วงศแN ตง วงศNสนทะเล วงศNชมพPู และวงศตN ะแบก……………………………..……………186 8.9 ตวั อยPางพชื วงศNสมอ วงศNลำไย วงศมN ะมPวง และวงศNเล่ียน……………………………….………………191 8.10 ตัวอยาP งพชื วงศNสม/ วงศชN บา และวงศตN ะขบฝรัง่ ……………………….………………………….………..195 8.11 ตวั อยาP งพชื วงศNยาง วงศNผกั กาด วงศมN ะรุม วงศกN มPุ และวงศมN ะละกอ…………………….………..201 8.12 ตัวอยาP งพชื วงศNหงอนไกP วงศNผกั ไผP วงศNละมุด และวงศมN ะพลบั ………..……….…………………….206 8.13 ตวั อยาP งพชื วงศเN ขม็ วงศNลนั่ ทม และวงศNมะเขือ..……………………………………………………..…….210 8.14 ตัวอยPางพชื วงศNผกั บง/ุ วงศปN บz และวงศเN หงือกปลาหมอ…………………………………….………..….214 8.15 ตวั อยPางพืชวงศเN ทียนเกลด็ หอย วงศมN ะลิ วงศกN ะเพรา และวงศNผกากรอง…………………….…..219 8.16 ตวั อยPางพชื วงศผN ักชี และวงศทN านตะวัน……………….……………………………………….……………..223 9.1 ตัวอยPางพืชวงศขN าเขียด วงศบN ุก วงศNเตย วงศNแตรวง และวงศNผักปลาบ……………………..…….233 9.2 ตัวอยPางพชื วงศผN ักตบ วงศNวาสนา และวงศพN ลบั พลึง………………………………….…….………..….237 9.3 ตัวอยPางพืชวงศกN ล/วยไม/ วงศNปาลมN วงศธN ปู òษี และวงศNสบั ปะรด…………..………..………..…..244 9.4 ตวั อยPางพชื วงศกN ก และวงศNหญา/ ..………………………………………………………………….……..…….248 9.5 ตัวอยาP งพืชวงศNพทุ ธรักษา วงศNกลว/ ย และวงศขN งิ ขาP …………………………………….……………..….252 10.1 แปลงใหญPสมนุ ไพร อำเภอจอมบงึ จังหวดั ราชบรุ …ี ……………………………………………….….…..259 10.2 มะพรา/ วนำ้ หอมราชบรุ ี……………………………………………………..……………………………….….…..260 10.3 สับปะรดบ/านคา…………………………………………………………………………….………………….….…..262 (11 )

สารบญั ภาพ (ตอ* ) ภาพประกอบที่ หน#า 10.4 ต/นเลียงผงึ้ และผ้ึงหลวง ในอำเภอสวนผงึ้ จังหวัดราชบรุ …ี ……………………………….…….….…..264 10.5 แอปพลิเคชนั ชอื่ พรรณไม…/ …………………………………….………………………………………….….…..267 10.6 แอปพลเิ คชนั การระบชุ นดิ สมนุ ไพรด/วยภาพ…………………….………………………………….….…..268 10.7 เซลลรN ะยะเมทาเฟสและแครโิ อไทปôของตน/ ผึ้ง (2n = 50) ดว/ ยวิธีการยอ/ มสีโครโมโซม………269 แบบธรรมดา 10.8 ตัวอยPางพชื ในทอ/ งถ่ินทีพ่ บในจังหวัดราชบุรี………………………………………………………………….270 มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง (1122)

สารบัญตาราง ตารางที่ หนา# 3.1 ตวั อยPางผลการศึกษาองคNประกอบของชนดิ พันธNขุ องสงั คมพชื ป7าไม/แหPงหนึ่ง…………….……………..39 3.2 พนื้ ที่หนา/ ตดั ของตน/ เตง็ ……………………………………………………………………………………….…………….41 3.3 ตวั อยPางผลการวเิ คราะหขN อ/ มลู สงั คมพืชจากตน/ ไมท/ กุ ชนิดที่สำรวจพบ……………….……………………37 3.4 ตวั อยPางการคำนวณสดั สวP นของจำนวนของชนดิ พันธุNท่ี I เมือ่ เทียบกับจำนวนชนิดพนั ธNุทั้งหมด….45 3.5 จำนวนชนิดพืชทถี่ ูกคกุ คามในประเทศไทยปz 2558…………………………………………………………..….48 3.6 ผลการศกึ ษาองคปN ระกอบของชนดิ พันธุNของสังคมพชื ป7าไม/……………………………………………………49 4.1 รายชือ่ พืชทน่ี ำมาใชป/ ระโยชนโN ดยชาวกะเหรยี่ งบ/านหว/ ยน้ำหนัก………………………………………..….58 5.1 คำลงทา/ ยของระดบั ตัวอยาP ง และตัวอยาP งพชื ………………………………………………………………….……75 7.1 ข/อแตกตPางระหวาP งพืชใบเลีย้ งคูPและพืชใบเลย้ี งเด่ียว…………………………………………….…………….149 มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง (1133)

(1144) มหาวทิ ยาลยั ราชภัฏหม่บู า้ นจอมบงึ

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงคำช้แี จง 1. ตำราเลPมนผี้ /เู ขียนใชห/ ลกั การเขียนคำศัพทพN ฤกษศาสตรN โดยอา/ งอิงจากพจนานุกรมศัพทN พฤกษศาสตรN ฉบบั ราชบณั ฑิตยสถาน พ.ศ. 2560 2. อักษรยPอในตำราเลมP นี้ มดี งั ตอP ไปน้ี Ce ยอP มาจาก ceremony (พชื ที่ใช/ในพธิ กี รรมความเชื่อ) D ยPอมาจาก density (ความหนาแนPน) DBH ยอP มาจาก diameter at breast height (ขนาดเสน/ ผPานศนู ยNกลางท่คี วามสูงระดบั อก) Do ยอP มาจาก dominance (ความเดนP ) Ec ยPอมาจาก economic (พชื เศรษฐกจิ ) F ยPอมาจาก frequency (ความถ)่ี Fo ยอP มาจาก food (พืชอาหาร) GI ยPอมาจาก geographical indications (สิ่งบPงช้ีทางภูมิศาสตรN) ICBN ยPอมาจาก International Code of Botanical Nomenclature (ระบบการต้ังชื่อพืชสากล) IVI ยอP มาจาก importance value index (ความสำคญั ของพันธไุN ม)/ Me ยPอมาจาก medicinal (พชื สมุนไพร) Mi ยPอมาจาก miscellaneous (พืชท่ีใช/ประโยชนNอ่นื ๆ) RD ยPอมาจาก relative density (ความหนาแนPนสมั พัทธN) RDo ยPอมาจาก relative dominance (ความเดPนสมั พทั ธN) RF ยอP มาจาก relative frequency (ความถี่สมั พทั ธ)N St ยอP มาจาก structure (พชื ทใี่ ชท/ ำทีอ่ ยูPอาศยั และเครอื่ งใช)/ (1155)

(16 ) มหาวทิ ยาลยั ราชภัฏหม่บู า้ นจอมบงึ

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงบทที่ 1 ชนิดปา, ไมข0 องประเทศไทย ป$าไม(เป*นทรัพยากรธรรมชาติที่มีความสำคัญอย>างยิ่งต>อสิ่งมีชีวิต ไม>ว>าจะเป*นมนุษยDหรือสรรพ สัตวDต>าง ๆ เพราะป$าไม(มีประโยชนDท้ังการเป*นแหล>งวัตถุดิบของปPจจัยสี่ คือ อาหาร เครื่องนุ>งห>ม ที่อยู>อาศัย และยารักษาโรคสำหรับมนุษยD และยังมีประโยชนDในการรักษาสมดุลของสิ่งแวดล(อม เป*นแหล>งอนุรักษD พันธุกรรมของสิ่งมีชีวิตนานาชนิด โดยป$าไม(จะมีลักษณะท่ีแตกต>างกันข้ึนอย>ูกับภูมิประเทศ สภาพอากาศ ความชื้น และดิน จึงทำให(ป$าไม(มีความหลากหลายและมีพรรณไม(ที่แตกต>างกัน ประเทศไทยประกอบด(วย ป$าไม(ชนิดต>าง ๆ หลายชนิดจำแนกได(เป*น 2 ประเภทใหญ$ ๆ คือ ป$าไม>ผลัดใบ (evergreen forest) และ ป$าผลัดใบ (deciduous forest) ป\"จจยั ท่เี ก่ยี วข-องกับชนิดป5าไม-ของประเทศไทย ปPจจัยท่ีทำให(เกิดป$าชนิดต>าง ๆ ในประเทศไทยไม>ได(เกิดจากปPจจัยใดปPจจัยหนึ่งโดยเฉพาะ แต> เกิดจากการร>วมกับของหลาย ๆ ปPจจัย บางปPจจัยอาจมีอิทธิพลมากหรือน(อยแตกต>างกันไป โดยนักวิชาการ หลายทา> นไดอ( ธบิ ายไว(ดงั นี้ (ธวชั ชยั สันติสขุ , 2549; ดอกรกั มารอด และ อุทศิ กฏุ อินทร,D 2552) 1. สภาพภูมิประเทศ (topography) ในประเทศไทยแต>ละภาคต>างก็มีสภาพภูมิประเทศที่ แตกต>างกัน ภาคเหนือประกอบด(วยเทือกเขาสูงสลับซับซ(อน มีเทือกเขาที่สำคัญคือ เทือกเขาผีปPนน้ำ เทือกเขาขุนตาล เทือกเขาแดนลาว เทือกเขาหลวงพระบาง และเทือกเขาถนนธงชัย เป*นต(น (ภาพประกอบ ที่ 1.1) ระหว>างเทือกเขามีพ้ืนที่ราบกว(างขวางเป*นตอน ๆ ซึ่งเป*นท่ีต้ังของเมืองต>าง ๆ เช>น เชียงใหม> ลำพูน ลำปาง แพร> น>าน เป*นต(น ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือมีลักษณะเป*นท่ีราบสูงเอียงลาดไปส>ูทิศตะวันออก มี เทือกเขาท่ีสำคัญคือ เทือกเขาเพชรบูรณD เทือกเขาสันกำแพง และเทือกเขาพนมดงรัก นอกจากน้ียอดเขา หลาย ๆ ลูกมีลักษณะเป*นภูเขายอดตัด เช>น ภูกระดึง ภูเวียง และภูเขียว เป*นต(น ภาคกลางเป*นท่ีราบริมฝPsง แม>น้ำเจ(าพระยาและแม>น้ำสายสำคัญอ่ืน ๆ ทิวเขาที่สำคัญอย>ูทางทิศตะวันตกของพื้นท่ี เช>น ตอนล>างของ เทือกเขาถนนธงชัยและช>วงบนของเทือกเขาตะนาวศรีในจังหวัดอุทัยธานี กาญจนบุรี และเพชรบุรี ท่ีราบล>ุม ภาคกลางส>วนใหญ>เกิดจากการทับถมของตะกอนของลำน้ำสายต>าง ๆ สลับด(วยพื้นที่ชุ>มน้ำ ในภาค ตะวันออกแถบจังหวัดจันทบุรี มีภูเขาสูงอย>ูใจกลางของภาคคือ เทือกเขาจันทบุรี นอกจากนี้ยังมีเทือกเขา บรรทัดทางทิศตะวันตกของพ้ืนที่ เนื่องจากพื้นท่ีติดอ>าวไทยจึงมีชายหาดที่เป*นดินทรายและดินเลนท่ีปาก แม>น้ำอย>ูมาก ภาคใต(เป*นคาบสมุทรย่ืนล้ำลงไปในทะเล มีสันเขาอย>ูก่ึงกลาง เทือกเขาท่ีสำคัญคือ เทือกเขา ตะนาวศรี เทือกเขาภเู ก็ต เทอื กเขานครศรธี รรมราช และเทอื กเขาสนั กาลาครี ี 1

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบที่ 1.1 แผนท่ีแสดงพน้ื ทปี่ า$ ไม(และเทอื กเขาตา> ง ๆ ในประเทศไทย ที่มา : (กรมป$าไม(, 2560, หน(า 19) 2

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง2. สภาพภูมิอากาศ (climate) สภาพภูมิอากาศของประเทศไทยมีผลจากระบบการหมุนเวียน ของอากาศโลก นอกจากนี้ยังขึ้นอยู>กับสภาพภูมิประเทศ เช>น ทะเล มหาสมุทร และเทือกเขา ปPจจัยเหล>านี้ ก>อใหเ( กดิ ความผนั แปรของสภาพภมู อิ ากาศในแต>ละพืน้ ท่ี 2.1 ลม เป*นปPจจัยท่ีสำคัญอันเป*นแหล>งท่ีมาของหยาดน้ำฟyา (precipitation) ลมท่ีพัดผ>าน ประเทศไทย ได(แก> ลมมรสุม (monsoon wind) ลมไต(ฝุ$น (typhoon) และลมจากร>องความกดอากาศ (depression) 2.2 ปริมาณน้ำฝนและความชื้น แหล>งท่ีมาของฝนท่ีสำคัญของประเทศไทย คือ ลมมรสุม ตะวันตกเฉียงใต(ซึ่งพัดมาจากทะเลอันดามันและมหาสมุทรอินเดีย ความชื้นจากทะเลและมหาสมุทรถูก ยกขึ้นตามสภาพภูมิประเทศจึงทำให(ฝนตกชุกในช>วงเดือนพฤษภาคม-ตุลาคม แต>เนื่องจากสภาพภูมิ ประเทศ ความใกล(ไกลจากทะเล และเทือกเขาที่ขวางกั้น จึงทำให(พื้นท่ีแต>ละแห>งมีปริมาณน้ำฝนแตกต>าง กัน ภาคใต(ตั้งแต>จังหวัดชุมพรลงไป และภาคตะวันออกแถบจังหวัดจันทบุรี มีประมาณน้ำฝนเฉลี่ย 2,000- 3,000 มิลลิเมตรต>อปÇ บางแห>งอาจเกิน 4,000 มิลลิเมตรต>อปÇ พื้นที่ภาคกลาง (ตั้งแต>บริเวณเหนือจังหวัด ชมุ พร) ภาคเหนือ ภาคตะวนั ออกเฉียงเหนอื มีประมาณน้ำฝนเฉลีย่ 1,000-2,000 มิลลิเมตรต>อปÇ ปริมาณความชื้นในอากาศ (humidity) มีความสัมพันธDกับประมาณน้ำฝนของพื้นที่ นอกจากน้ีใน ระดับความสูงมากกว>า 1,000 เมตรจากระดับน้ำทะเลข้ึนไป มักมีความชื้นในอากาศสูง ยอดเขาบางแห>ง พบว>าปกคลุมด(วยเมฆและหมอกเกือบตลอดปÇ ดังเช>นในป$าดิบเขา (hill evergreen forest) ซึ่งพบพืช จำพวกมอส เฟÖรDน และไลเคน ท่ชี อบความช้นื สูงอยา> งหนาแนน> 3. อุณหภูมิ (temperature) ในประเทศไทยทุกภาคมีอุณหภูมิอย>ูในช>วงท่ีพืชสามารถเจริญ เติบโตได( ในภาคเหนือและตะวันออกเฉียงเหนือมีช>วงการแปรผันอุณหภูมิกว(าง ส>วนภาคใต( ภาคกลาง และ ภาคตะวันออกแถบจังหวัดจันทบุรี มีการแปรผันของอุณหภูมิค>อนข(างแคบ อิทธิพลของความสูงของพื้นที่มี ผลต>ออุณหภูมิ โดยบนยอดเขาท่ีมีความสูงเกิน 1,000 เมตรจากระดับน้ำทะเลข้ึนไป อุณหภูมิจะลดลง ประมาณ 1 องศาเซลเซยี ส ตอ> ความสงู ทเ่ี พ่ิมข้ึน 100 เมตร 4. ชนิดของดินหิน (edaphic) ลักษณะความอุดมสมบูรณDของดิน ความสามารถในการเก็บความ ช>ุมชื้น เป*นปPจจัยกำหนดชนิดป$าที่ข้ึนแตกต>างกันได(เป*นอย>างมาก ป$าผลัดใบจะมีสภาพดินท่ีมีดินตื้น ไม> สมบูรณD แห(งแล(ง ไม>สามารถเก็บความช>ุมช้ืนในดินในฤดูแล(งได( ป$าเบญจพรรณ จะพบดินท่ีค>อนข(างอุดม สมบูรณD โดยเฉพาะถ(าเป*นดินที่สลายมาจากภูเขาหินปูน (limestone) มักพบไม(สักขึ้นเป*นกลุ>ม ๆ หนาแน>น สว> นในดินทีต่ ้นื หรือดินปนทราย หรอื ดนิ ลูกรัง มกั จะเป*นปา$ เตง็ รงั 5. ชีวปRจจัย (biotic) อิทธิพลของมนุษยDมีผลต>อสภาพของป$าเป*นอย>างมากทั้งทางตรงและทาง อ(อม เช>น ไฟป$าในช>วงฤดูแล(ง ส>วนใหญ>เกิดจากการจุดไฟเผาไร>นา จุดเผาพืชพื้นล>างในป$า เพื่อล>าสัตวDหรือ เก็บเห็ด ฯลฯ ไฟป$าท่ีเกิดขึ้นโดยเฉพาะในป$าผลัดใบ ทำให(เกิดป$าผลัดใบผสม หรือป$าเบญจพรรณและ ป$าเต็งรังข้ึน การเล้ียงสัตวDและการแผ(วถางป$าทำให(ป$าธรรมชาติเปลี่ยนแปลงไป อย>างไรก็ตามพรรณไม(แทบ 3

ทุกชนิดในป$าผลัดใบของประเทศไทยมีการปรับตัวให(เข(ากับสภาพการเกิดไฟป$า เช>น มีการจัดระบบ ช>วงเวลาการออกดอกและโปรยเมล็ดให(ปลอดภัยจากไฟป$า หรืออาศัยไฟป$าให(เป*นประโยชนDต>อการงอกของ เมล็ด มีเปลือกหนา มีระบบรากที่แข็งแรง ทนไฟ ถ(าหากมีการปyองกันไฟป$าได(ติดต>อกันนานหลายปÇ ชนิด พรรณไมแ( ละลกั ษณะโครงสรา( งของปา$ ผลดั ใบดังกล>าวจะเปลีย่ นไป ชนดิ ป5าในประเทศไทย มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง 1. ปWาไมYผลัดใบ ป$าประเภทนี้มีเรือนยอดท่ีดูเขียวชอุ>มตลอดปÇ เน่ืองจากต(นไม(แทบท้ังหมดท่ีขึ้น เป*นต(นไม(ที่ไม>ผลัดใบ อย>างไรก็ตามจะพบต(นไม(ผลัดใบแทรกข้ึนในช้ันเรือนยอดอยู>บ(าง ขึ้นอยู>กับดินฟyา อากาศและความช>ุมช้ืนในดิน พบในท่ีราบและท่ีเป*นภูเขามีกระจายทั่วไป ต้ังแต>ภาคเหนือลงไปถึงภาคใต( สามารถแบง> ประเภทของปา$ ไมผ> ลดั ใบตามสภาพความช>ุมชืน้ และความสงู ต่ำของสภาพภมู ิประเทศ ไดด( งั น้ี 1.1 ปWาดิบชื้น (tropical evergreen forest หรือ tropical rain forest) เป*นป$าฝนใน เขตร(อน บนพื้นที่ที่มีฝนตกชุกเกือบตลอดปÇและมีความชุ>มชื้นในดินค>อนข(างสูงสม่ำเสมอทั้งปÇ มักพบป$า ประเภทน้ีในพ้ืนที่ระดับความสูงไม>เกิน 600 เมตร ในประเทศไทยพบท่ีภาคใต(และจังหวัดฝPsงทะเลทาง ตะวันออก เช>น ระยอง จันทบุรี และตราด ซึ่งมีปริมาณน้ำฝนตกมากกว>าภาคอ่ืน ๆ มีลักษณะโครงสร(าง เป*นป$ารกทึบประกอบด(วยพรรณไม(หลายร(อยชนิด ไม(ต(นของเรือนยอดช้ันบนส>วนใหญ>เป*นไม(วงศDยาง (Dipterocarpaceae) มีลำต(นสูงใหญ>ที่มีความสูงตั้งแต> 30-50 เมตร ถัดลงมาเป*นไม(ต(นขนาดกลางและ ขนาดเล็ก ซ่ึงสามารถขึ้นอย>ูใต(ร>มเงาของไม(ใหญ>ได( รวมท้ังต(นไม(ชนิดต>าง ๆ ในวงศDปาลDม (Arecaceae) พื้น ล>างของป$ารกทึบระเกะระกะไปด(วยไม(พุ>ม ไม(ล(มลุก ระกำ หวาย ไผ>ต>าง ๆ เถาวัลยDหลากชนิด ตามลำต(นไม( และก่ิงไมม( กั มพี ืชอิงอาศัย (epiphyte) จำพวกเฟรÖ นD และมอส ขึ้นอยูท> ว่ั ไป พรรณไมทd ่ีพบทัว่ ไปในปาW ดิบชน้ื ในภาคใตสd วY นมาก ไดแd กY พรรณไมว( งศDยาง ตัวอยา> งเช>น ยางนา Dipterocarpus alatus Roxb. ex G.Don ยางมนั หมู D. kerrii King ยางยูง D. grandiflorus (Blanco) Blanco ยางเสียน D. gracilis Blume ยางเกลีย้ ง D. hasseltii Blume กะบาก Anisoptera curtisii Dyer ex King ตะเคยี นทอง Hopea odorata Roxb. ตะเคียนขาว Hopea pedicellata (Brandis) Symington สยา Shorea glauca King พนั จำดง Vatica lowii King 4

พรรณไมวd งศiอนื่ ๆ ทพี่ บในปWาดิบชนื้ ภาคใตd ไดแd กY หลุมพอ Intsia palembanica Miq. สะตอ Parkia speciosa Hassk. เนยี ง Archidendron jiringa (Jack) I.C.Nielsen หยี Dialium indum L. มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง อินทนิลน้ำ Lagerstroemia speciosa (L.) Pers. ตีนเปด* Alstonia scholaris (L.) R. Br. ทเุ รยี นนก Durio griffithii (Mast.) Bakh. พระเจา( หา( พระองคD Dracontomelon dao (Blanco) Merr. & Rolfe พุงทะลาย Scaphium scaphigerum (G.Don) Guib. & Planch. ชา( งไห( Borassodendron machadonis (Ridl.) Becc. ปาลมD เจา( เมอื งตรงั Licuala elegans Blume ค(อ Livistona speciosa Kurz เต>ารา( ง Caryota spp. หวาย Calamus spp. ปาW ดบิ ชื้นในเขตภาคตะวันออกมพี รรณไมdเดYน เชนY พระเจา( หา( พระองคD Dracontomelon dao (Blanco) Merr. & Rolfe จันทนชD ะมด Aglaia silvestris (M.Roem.) Merr. มะหาด Artocarpus lacucha Roxb. ยางนา Dipterocarpus alatus Roxb. ex G.Don ยางปาย D. costatus C.F.Gaertn. รง Garcinia hanburyi Hook.f. พุงทะลาย Scaphium scaphigerum (G.Don) Guib. & Planch. ทองสุก Heritiera javanica (Blume) Kosterm. ชันภ>ู Hopea recopei Pierre ex Laness. ตะเคียนราก H. pierrei Hance ยางขน Dipterocarpus baudii Korth. เนียง Archidendron jiringa (Jack) I.C.Nielsen หวาย Calamus spp. ระกำ Salacca glabressens Griff. กระวานขาว Amomum krervanh Pierre ex Gagnep. เร>ว A. villosum Lour. 5

จากตัวอย>างชนิดของพรรณไม(ที่กล>าวมา พบว>าป$าชนิดนี้มีพรรณไม(ท่ีหลากหลาย มีความสำคัญ ต>อสรรพสิ่ง เป*นแหล>งผลิตออกซิเจน แหล>งอาหาร เป*นพืชเศรษฐกิจ สร(างที่อยู>อาศัย เป*นแหล>งทำรังของ นกชนิดต>าง ๆ เช>น ไม(ยาง เป*นแหล>งทำรังของนกเงือก ซ่ึงเป*นนกขนาดใหญ> เป*นนกสัญลักษณDของป$าดงดิบ ตะแบก เปน* ไมท( ำรงั ของนกขุนทอง 1.2 ปWาดิบแลdง (semi-evergreen forest หรือ dry evergreen forest) พบกระจัด กระจายท่ัวไปตามที่ราบเชิงเขาใหญ>เขาและหุบเขาท่ีช>ุมชื้นจนถึงพื้นที่ระดับความสูงไม>เกิน 950 เมตร มี ปริมาณน้ำฝนระหว>าง 1,000-1,500 มิลลิเมตร มีไม(ต(นผลัดใบขึ้นแทรก แต>จะพบการกระจายมากหรือน(อย ขึ้นอย>ูกับสภาพดินฟyาอากาศและความชุ>มช้ืนในดิน ป$าดิบแล(งในบริเวณท่ีมีความช>ุมช้ืนในดินน(อยจะมีไม( ผลัดใบมากข้ึน แต>หากเป*นบริเวณที่มีความช>ุมชื้นสูง จะมีไม(ผลัดใบไม>มากนัก อย>างไรก็ตามป$าดิบแล(งมีช>วง ท่ีแห(งแล(งอย>างน(อย 3-4 เดือน (อาจอง ประทัตสนุทรสาร, 2555) ในประเทศไทยพบป$าดิบแล(งท่ีภาคกลาง (ตง้ั แต>จังหวัดชมุ พรขน้ึ มา) ภาคเหนือภาคตะวันออกเฉียงเหนอื และภาคตะวันออกเฉียงใต( ถึงจังหวัดจันทบุรี ในป$าผลัดใบท่ีมีลำน้ำสายใหญ>มีน้ำไหลหรือความช>ุมช้ืนตลอดปÇ บริเวณสองฟากริมฝsPงน้ำจะเปล่ียนเป*นป$า ดิบแลง( ริมฝงPs ประกอบดว( ยไม(ตน( ขึ้นเปน* กลมุ> ๆ เพียงไม>กช่ี นดิ มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พรรณไมdท่ีพบทวั่ ไปในปาW ดิบแลงd เชนY ตะเคยี นหนิ Hopea ferrea Laness. ตะเคียนทอง H. odorata Roxb. พะยอม Shorea roxburghii G.Don ยางแดง Dipterocarpus turbinatus C.F.Gaertn ยางนา D. alatus Roxb. ex G.Don ยางปาย D. costatus C.F.Gaertn. กะบาก Anisoptera costata Korth. กะบก Irvingia malayana Oliv. ex A.W.Benn. ตาเสือ Aphanamixis polystachya (Wall.) R.Parker กระท(อน Sandoricum koetjape (Burm.f.) Merr. มะหาด Artocarpus lacucha Buch.-Ham. มะเด่ืออุทุมพร Ficus racemose L. ดีหมี Cleidion spiciflorum (Burm.f.) Merr. มะไฟปา$ Baccaurea ramiflora Lour. ลำไย Dimocarpus longan Lour. คอแลน Nephelium hypoleucum Kurz มะกลำ่ ตน( Adenanthera pavonina L. 6

สะตอปา$ Parkia leiophylla Kurz มะคา> โมง Afzelia xylocarpa (Kurz) Craib จำปาปา$ Magnolia champaca L. มะกอก Spondias pinnata (L. f.) Kurz กาสะลองคำ Radermachera ignea (Kurz) Steenis แคหางคา> ง Markhamia stipulata var. kerrii Sprague กอมขม Picrasma javanica Blume หมากลิง Areca triandra Roxb. ex Buch.-Ham. ตา° ว Arenga pinnata (Wurmb) Merr. เต>าร(าง Caryota mitis Lour. ค(อ Livistona speciosa Kurz มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง 1.3 ปWาดิบเขา (hill evergreen forest) ป$าต(นน้ำลำธารอยู>ในพ้ืนที่เทือกเขาท่ีระดับความ สูง 700-2,500 เมตร มีพรรณไม(หนาแน>น เรือนยอดชิดติดกัน ความสูงของต(นไม( 25-30 เมตร ตามก่ิงก(าน ของต(นไม(ใหญ>มีพืชอิงอาศัยจำนวนมาก เช>น มอส เฟÖรDน กล(วยไม( รวมท้ังไลเคน ระดับของป$าดิบเขาข้ึนอยู> กับลักษณะความสูง ในภาคเหนือพบที่ระดับความสูง 800 เมตร ของดอยสุเทพไปจนถึง 2,500 เมตร ของ ดอยอินทนนทD ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ พบที่ระดับความสูง 700 เมตร ที่ป$าภูเขียว จังหวัดชัยภูมิ ไปถึง ระดับ 1,500 เมตร ที่ภูหลวง จังหวัดเลย ในภาคกลางพบที่ระดับความสูง 700-1,300 เมตร ท่ีเขาใหญ> จังหวัดนครราชสีมา ภาคตะวันออกพบที่ระดับความสูง 700-1,150 เมตร ทางเทือกเขาตะนาวศรี ภาคใต( พบทเ่ี ทือกเขาภูเก็ต ท่เี ขาปตู$ าหลวงแก(ว จงั หวดั พงั งา และจงั หวดั นครศรธี รรมราช พรรณไมdท่พี บท่วั ไปในปาW ดิบเขา ไดdแกY กอ> เดือย Castanopsis acuminatissima (Blume) A.DC. ก>อแปนy C. diversifolia (Kurz) King ex Hook.f. ก>อหนาม C. echinocarpa Miq. ก>อหิน C. piriformis Hickel & A.Camus ก>อหม>น Lithocarpus elegans (Blume) Hatus. ex Soepadmo ก>อหวั หมู L. sootepensis (Craib) A.Camus ก>อหนนุ Quercus brandisiana Kurz กอ> สีเสยี ด Q. poilanei Hickel & A.Camus จำปÇหลวง Magnolia rajaniana Craib จำปÇป$า M. baillonii (Pierre) Finet & Gagnep. มณฑาดอย Manglietia garrettii Craib 7

ทะโล( Schima wallichii Korth. ลกู ลีบ Ulmus lanceifolia Roxb. ex Wall. กว> มแดง Acer calcaratum Gagnep. กว> มขาว A. laurinum Hassk. ยมหอม Toona ciliata M.Roem. สารภีดง Mammea harmandii (Pierre) Kosterm. มะคำดีควาย Sapindus rarak DC. ช(าสา( น Saurauia napaulensis DC. กำลงั เสอื โครง> Betula alnoides Buch.-Ham. ex D.Don เหมอื ดคน Heliciopsis terminalis (Kurz) Sleumer เตา> ร(าง Caryota urens L. มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง 1.4 ปWาชายเลนหรือปWาโกงกาง (mangrove forest) ข้ึนอย>ูตามฝPsงทะเลท่ีเป*นดินเลนและ น้ำทะเลท>วมถึง พบมากตามปากแม>น้ำลำคลองใหญ>ท่ีไหลออกสู>ทะเล และร>องน้ำริมทะเลด(านตะวันตก ต้ังแต>ระนอง ถึงสตูล ทะเลฝPsงอ>าวไทย ต้ังแต>สมุทรสงครามถึงตราด และจากเพชรบุรีลงไปถึงนราธิวาส และ พบตามเกาะต>าง ๆ โดยป$าชายเลนฝPsงทะเลอันดามันมีพรรณไม(ขนาดใหญ>และอุดมสมบูรณDกว>าฝPsงอ>าวไทย ป$าชายเลนมีลักษณะโครงสร(างของป$าและองคDประกอบของพรรณไม(โดยเฉพาะ พรรณไม(ที่สำคัญส>วนใหญ> เช>น โกงกาง ประสัก โปรง ต(นไม(ท่ีข้ึนอย>ูมีขนาดไม>สูง มักข้ึนเป*นชนิดเดียวกันจำนวนมาก (ภาพประกอบท่ี 1.2) โดยมีเรือนยอดมีสูงประมาณ 20-30 เมตร พรรณไม(ในป$าชายเลนจะขึ้นในแนวเขตที่แบ>งแยกกัน ชัดเจนแตกต>างกันไปตามสภาพพื้นที่น้ำทะเลท>วมถึงมากหรือน(อยในแต>ละวัน อัตราความเค็มของน้ำทะเล และลักษณะของดินเลน เขตป$าชายเลนด(านนอกติดทะเลจะได(รับอิทธิพลของคล่ืนลมเสมอ จะพบแสมทะเล แสมขาว ถัดเข(ามาด(านในจะพบโกงกางใบใหญ> โกงกางใบเล็ก ป$าชายเลนด(านในติดฝsPง มีดินเลนค>อนข(าง แข็ง น้ำกร>อย ตล่ิงสูงขึ้น จะพบต(นตะปูนดำ หงอนไก>ทะเล ลำพู ลำแพนหิน แคทะเล บริเวณพ้ืนล>างของป$า ชายเลนด(านในมเี ฟรÖ Dนหรอื ปรงทะเล เหงอื กปลาหมอ เปyงทะเล ลักษณะเด>นของไม(ในป$าน้ีจะมีรากค้ำยัน (stilt root) ออกมาจากโคนลำต(น เช>น โกงกาง บาง ชนิดลำต(นเป*นพอนออกมาจากส>วนล>างของลำต(น เรียกว>า พอน (buttress) เช>น โกงกางหัวสุม นอกจากน้ี พืชบางชนิดมีรากโผล>ขึ้นมาจากพ(นเลนทำหน(าที่หาอาหารและหายใจ (pneumatophore) เช>น ลำพู ประสัก เป*นต(น ป$าชายเลนเป*นแหล>งอนุบาลสัตวD แหล>งกำบังลม เป*นแหล>งอาหารสำคัญ ไม(ในแหล>งนี้เป*น ไมเ( ศรษฐกิจและเชอ้ื เพลิง 8

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงภาพประกอบท่ี 1.2 ป$าชายเลน พรรณไมdท่ีพบทั่วไปในปาW ชายเลน ไดแd กY แสมทะเล Avicennia marina (Forssk.) Vierh. ลำแพนหนิ Sonneratia alba Sm. โกงกางใบใหญ> Rhizophora mucronata Lam. โกงกางใบเล็ก R. apiculata Blume ประสัก Bruguiera gymnorrhiza (L.) Savigny. หงอนไกท> ะเล Heritiera littoralis Dry. โปรง Ceriops decandra (Griff.) W.Theob. ตะปูนขาว Xylocarpus granatum J.Koenig ตะปนู ดำ X. moluccensis (Lam.) M.Roem. ลำพู Sonneratia caseolaris (L.) Engl. ลำแพนหน S. griffithii Kurz ตาตุม> ทะเล Excoecaria agallocha L. แคทะเล Dolichandrone spathacea (L.f.) Seem. ตนี เป*ดทราย Cerbera manghas L. ตนี เปด* ทะเล C. odollam Gaertn. ฝาดแดง Lumnitzera littorea (Jack) Voigt ฝาดขาว L. racemosa Willd. 9

ไมdพื้นลYางในปWาชายเลน ถ(าเป*นท่ีที่น้ำท>วมถึงอยู>เสมอจะไม>ค>อยพบพืช หากเป*นท่ีดอนขึ้นมาจะ พบพืชตวั อยา> งเช>น ปรงทะเล Acrostichum aureum L. เหงือกปลาหมอดอกขาว Acanthus ebracteatus Vahl เหงือกปลาหมอดอกสีฟyา A. ilicifolius L. มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง จาก Nypa fruticans Wurmb ปอทะเล Hibiscus tiliaceus L. โพธทิ์ ะเล Thespesia populnea (L.) Sol. ex Corrêa เปงy ทะเล Phoenix paludosa Roxb. 1.5 ปWาพรุ (peat swamp forest หรือ coastal peat swamp forest) เป*นป$าท่ีเกิดใน ภูมิประเทศใกล(ฝPsงทะเล (coastal) พบในพ้ืนท่ีที่มีฝนชุกและเป*นพ้ืนท่ีลุ>มต่ำ อาจจะต่ำกว>าระดับน้ำทะเล ปานกลาง หรืออย>ูสูงข้ึนเหนือระดับน้ำทะเลถึงประมาณ 30 เมตร มีสภาพเป*นแอ>งน้ำจืดขังติดต>อกันเป*น เวลานาน (ภาพประกอบที่ 1.3) มีการสะสมของช้ันอินทรียDวัตถุหรือดินอินทรียDที่น้ำมากหรือน(อยอย>ูเหนือ ช้ันดินแท( ๆ การสะสมของซากพืชและอินทรียDวัตถุเกิดข้ึนต>อเนื่องกันในสภาวะน้ำท>วมขังที่ได(จากฝนในแต> ละปÇ ป$าพรุที่สมบูรณDดูคล(ายป$าดิบชื้นมีพืชหลายชนิด เรือนยอดสูงถึง 24-37 เมตร พืชพรรณส>วนใหญ>มี โครงสร(างพิเศษเพ่ือดำรงชีพในสภาวะแวดล(อมเช>นน้ีได( เช>น โคนต(นมีพูพอน ระบบรากแก(วสั้น แต>มีราก แขนงแผ>กว(างแข็งแรง มีระบบรากพิเศษหรือระบบรากเสริม ได(แก> รากค้ำยัน ออกตามโคนต(นรากส>วนบน จะโผล>เหนือข้ึนดินเพ่ือช>วยระบายอากาศ ปลายรากหยั่งลงไปในดินช>วยในการพยุงลำต(นพบในต(นไม(ขนาด เล็กถงึ ใหญ> ตน( ไม(หลายชนิดมรี ากหายใจ แตกตง้ั ฉากกบั รากแขนงในชั้นดนิ อินทรียD ส>งปลายรากขนึ้ เหนอื ชน้ั ดินชว> ยในการหายใจ ภาพประกอบท่ี 1.3 ปา$ พรุ 10

ในประเทศไทยพบป$าพรุที่จังหวัดนราธิวาส นครศรีธรรมราช ชุมพร พัทลุง ปPตตานี และตราด อย>างไรก็ตาม พื้นท่ีส>วนใหญ>ถูกบุกรุกทำลายระบายน้ำออกเปลี่ยนแปลงสภาพเป*นสวนมะพร(าว นาข(าว และบ>อเลี้ยงก(ุงเล้ียงปลา คงเหลือเป*นพื้นที่กว(างใหญ>ในจังหวัดนราธิวาสเท>าน้ัน คือ ป$าพรุโต©ะแดง ซึ่งยังคง เปน* ป$าพรสุ มบูรณD และปา$ พรุบาเจาะ ซึง่ เปน* ป$าพรุเสอื่ มสภาพแลว( พรรณไมทd ่ีพบท่วั ไปในปาW พรุ เชYน มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ช(างไห( Neesia malayana Bakh. ตงั หนใบใหญ> Calophyllum teysmannii Miq. ชันรูจี Parishia insignis Hook.f. ขีห้ นอนพรุ Campnosperma coriaceum (Jack) Hallier f. กาบอ(อย Dacryodes incurvata (Engl.) H.J.Lam สะเตยี ว Madhuca motleyana (de Vriese) J.F.Macbr. เลือดควายใบใหญ> Horsfieldia crassifolia (Hook.f. & Thomson) Warb. จนั ทนDปา$ Myristica iners Blume ตนั หยงปา$ Elaeocarpus macrocerus (Turcz.) Merr. ชมพเ>ู สม็ด Aglaia rubiginosa (Hiern) Pannell สะทอ( นนก Sandoricum beccarianum Baill. อา( ยบ>าว Stemonurus secundiflorus Blume ชมพ>ปู $าและหวา( ชนิดต>าง ๆ Syzygium spp. ไมdพื้นลาY งทพ่ี บในปาW พรุ ไดแd กY รัศมเี งนิ Aglaonema spp. ผักหนาม Lasia spinose (L.) Thwaites หมากแดง Cyrtostachys renda Blume หลมุ พี Eleiodoxa conferta (Griff.) Burret ชะโนด Livistona saribus (Lour.) Merr. ex A.Chev. หมากงาชา( ง Nenga pumila (Blume) H.Wendl. หมากลิง Pinanga riparia Ridl. หวายสะเดานำ้ Korthalsia laciniosa (Griff.) Mart. 1.6 ปWาชายหาด (beach forest) เป*นป$าท่ีมีอยู>ตามฝsPงทะเลที่เป*นดินทราย มีโขดหิน และ ฝPsงค>อนข(างชัน เป*นป$าท่ีมีพรรณไม(อยู>เป*นแนวแคบ ๆ หรือมีป$าเป*นหย>อม ๆ ลักษณะเป*นป$าโปร>ง มีอย>ูทาง ฝsงP ตะวันออกของอ>าวไทย ซึ่งเป*นทรี่ ับลม ฝน และคล่ืนอย>างเต็มท่ี 11

พรรณไมdท่ีพบทัว่ ไปในปWาชายหาด เชYน สนทะเล Casuarina equisetifolia L. ปอทะเล Hibiscus tiliaceus L. โพทะเล Thespesia populnea (L.) Sol. ex Corrêa หูกวาง Terminalia catappa L. มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง โกงกางหูช(าง Guettarda speciose Urb. ตีนเปด* ทะเล Cerbera manghas L. เมา Syzygium grande (Wight) Walp. จิกทะเล Barringtonia asiatica (L.) Kurz หยที ะเล Derris indica (Lam.) Bennet กระทิง หรอื สารภีทะเล Calophyllum inophyllum L. ไมdพ้นื ลYางท่พี บในปWาชายหาด ไดแd กY รักทะเล Scaevola taccada (Gaertn.) Roxb. ดองดงึ Gloriosa superba L. คนทีสอทะเล Vitex trifolia L. เตยทะเล Pandanus tectorius Parkinson ex Du Roi ผกั บ(งุ ทะเล Ipomoea pes-caprae (L.) R. Br. ถว่ั คล(า Canavalia rosea (Sw.) DC. 2. ปWาผลัดใบ เป*นป$าไม(ท่ีผลัดใบตามฤดูกาล พบทั่วไปทุกภาคท่ีมีช>วงฤดูแล(งยาวนานชัดเจน ระหว>าง 4-7 เดือนยกเว(นภาคใต(และภาคตะวันออกเฉียงใต( (จันทบุรี-ตราด) เม่ือถึงฤดูแล(งท่ีมีปริมาณความ ชุ>มช้ืนในดินและบรรยากาศลดลงอย>างมาก ต(นไม(ในป$าประเภทนี้จะผลัดใบร>วงลงสู>พ้ืนดินและเตรียมผลิใบ อ>อนข้ึนมาใหม> เมื่อถึงต(นฤดูฝนหรือเมื่อป$ามีความช>ุมช้ืนมากข้ึน พืชพรรณในป$าผลัดใบส>วนใหญ>เป*นพันธDุไม( ผลัดใบแทบทั้งสิ้น ป$าผลัดใบในช>วงฤดูฝนมีเรือนยอดเขียวชอ>ุมเช>นเดียวกับป$าไม>ผลัดใบ แต>ในฤดูแล(ง (มกราคม-มีนาคม) ใบไม(แห(งจากกองทับถมบนพื้นป$าทำให(เกิดไฟป$าลุกลาม ป$าผลัดใบข้ึนท่ัวไปบนท่ีราบ เชงิ เขาและบนภเู ขาสงู ไม>เกนิ ระดับ 1,000 เมตร จำแนกออกเป*น 3 ชนดิ ดงั นี้ 2.1 ปWาเบญจพรรณหรือปWาผลัดใบผสม มีอยู>มากทางภาคเหนือ ภาคกลาง และพบกระจัด กระจายเป*นหย>อมเล็ก ๆ ทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ส>วนในภาคใต(ไม>พบป$าชนิดนี้ โดยป$าชนิดนี้มักอยู> ในบริเวณที่มีฤดูกาลแบ>งแยกชัดเจน ที่ระดับความสูง 50-800 เมตร ปริมาณน้ำฝนระหว>าง 1,000-1,400 มิลลิเมตร มีลักษณะเป*นป$าโปร>ง ประกอบด(วยต(นไม(ขนาดใหญ> ขนาดกลาง และขนาดเล็ก หลายชนิด โดยเฉพาะวงศDถ่ัว (Fabaceae) วงศDสมอ (Combretaceae) และ วงศDผกากรอง (Verbenaceae) แต>จะไม> ปรากฏพรรณไม(กลุ>มยาง เต็ง รัง ท่ีผลัดใบ บางแห>งมีไม(ไผ>ชนิดต>าง ๆ ขึ้นเป*นกอสูงแน>นหรือกระจัดกระจาย 12

ดินมักเป*นดินร>วนปนทรายมีความชุ>มชื้นในดินปานกลาง ในช>วงฤดูแล(งต(นไม(ส>วนใหญ>จะผลัดใบทำให(เรือน ยอดของป$าดูโปร>งมาก เมื่อเข(าฤดูฝนต(นไม(จึงผลิใบเต็มต(น และป$าจะกลับเขียวชอ>ุมเช>นเดิม (ภาพประกอบ ท่ี 1.4) มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงภาพประกอบท่ี 1.4 ป$าเบญจพรรณ พรรณไมdท่พี บทั่วไปในปาW เบญจพรรณ ไดแd กY พฤกษD Albizia lebbeck (L.) Benth. มะค>าโมง Afzelia xylocarpa (Kurz) Craib ทองกวาว Butea monosperma (Lam.) Taub. ราชพฤกษD Cassia fistula L. แสมสาร Senna garrettiana (Craib) H.S.Irwin & Barneby ชงิ ชัน Dalbergia oliveri Gamble. ประด>ปู $า Pterocarpus macrocarpus Kurz ปร°ู Alangium salviifolium (L.f.) Wangerin สัก Tectona grandis L.f. สมอพเิ ภก Terminalia bellirica (Gaertn.) Roxb. สมอไทย T. chebula Retz. ปอเลียง Berrya cordifolia (Willd.) Burret 13

ยอป$า Morinda pubescens Sm. สะเดา Azadirachta indica A. Juss. var. siamensis Valeton. มะขามปอy ม Phyllanthus emblica L. เลยี่ น Melia azedarach L. สา( นใหญ> D. obovata (Blume) Hoogland ตะครำ้ Garuga pinnata Roxb. พะยอม Shorea roxburghii G. Don แดง Xylia xylocarp (Roxb.) Taub. var. kerrii (Craib & Hutch.) Nielsen มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ไมdไผYทีพ่ บท่วั ไปในปWาเบญจพรรณ เชนY ไผ>หก Dendrocalamus hamiltonii Nees & Arn. ex Munro ไผซ> าง D. strictus (Roxb.) Nees. ไผซ> างนวล D. membranaceus Munro ไผ>รวก Thyrsostachys siamensis Gamble ไผ>ป$า Bambusa bambos (L.) Voss พรรณไม(หลายชนิดในป$าเบญจพรรณมีความสำคัญทางเศรษฐกิจ ทำบ(านเรือน โดยเฉพาะอย>าง ย่ิงชาวกะเหร่ียงที่อาศัยอยู>ในพื้นที่ป$าในอำเภอสวนผ้ึง จังหวัดราชบุรี เช>น ไม(สัก ไม(แดง ไผ>ซางนวล ทำเป*น พืชสมนุ ไพร เช>น ราชพฤกษD มะขามปอy ม ทำเป*นอาหาร เช>น สะเดา ไผ>รวก (กรกนก ต้ังจิตม่นั , 2560) 2.2 ปWาเต็งรัง ปWาแพะ หรือ ปWาแดง เป*นป$าที่พบมากท่ีสุดในภาคตะวันออกเฉียงเหนือประมาณ ร(อยละ 80 ของป$าชนิดต>าง ๆ ที่มีอยู>ในภาคมีทั้งหมด นอกจากนี้ยังพบทั่วไปในภาคเหนือและค>อนข(าง กระจัดกระจายลงมาทางภาคกลาง พบท้ังในที่ราบและเขาที่ต่ำกว>า 1,000 เมตรลงมา ต(นไม(ขึ้นได(ดีในท่ีดิน ตื้นค>อนข(างแห(งแล(ง เป*นดินทรายหรือดินลูกรัง ถ(าเป*นดินทรายก็มีความร>วมมือระบายน้ำได(ดีแต>ไม>สามารถ จะเก็บรกั ษาความช>ุมชื้นไว(ได(เพียงพอในฤดูแลง( ถ(าเป*นดนิ ลูกรงั ดนิ จะตน้ื มีสคี >อนไปทางแดงคลำ้ บางแห>งจงึ เรียกป$าชนดิ นี้วา> ปา$ แดง ลักษณะของป$าเต็งรังเป*นป$าโปร>งประกอบด(วยต(นไม(ผลัดใบขนาดกลางและขนาดเล็กข้ึน กระจัดกระจายไม>ค>อยแน>นทึบ (ภาพประกอบท่ี 1.5) พ้ืนป$ามีหญ(าและไผ>แคระ ขึ้นท่ัวไป ต(นฤดูแล(งใบไม(ใน ป$าเต็งรังจะผลัดใบแล(วจะสลัดใบท้ิงจนหมดทำให(กลายเป*นเช้ือเพลิงชั้นดี ปPจจัยสำคัญท่ีสุดท่ีกำหนดการคง อย>ูของป$าเต็งรังคือ ไฟป$า ซ่ึงมักเกิดขึ้นระหว>างเดือนธันวาคม-มีนาคม เน่ืองจากไฟเป*นตัวจัดการโครงสร(าง ป$าและคัดเลือกพรรณไม( ความร(อนจากไฟยังช>วยไล>แมลงบนพ้ืนดินหรือใต(เปลือกไม(ให(เผยตัวออกมา ซึ่งจะ กลายเป*นอาหารของเหล>านกกินแมลงนานาชนิดอีกด(วย หลังจากไฟผ>านไปพ้ืนป$าจะโล>งเตียน แต>เมื่อได(รับ น้ำฝน ป$าเต็งรังก็จะกลับเขียวสดขึ้นอีกครั้ง ดึงดูดสัตวDกินพืชหลายชนิดเข(ามาส>ูป$าเต็งรัง อาทิ วัวแดง กวางป$า เก(ง กระทงิ กระต>ายป$า 14

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงภาพประกอบที่ 1.5 ปา$ เตง็ รัง ปาW เตง็ รงั พบพรรณไมเd ดนY 5 ชนดิ ซง่ึ พบไมYตำ่ กวาY รdอยละ 70 คือ ยางกราด Dipterocarpus intricatus Dyer เหยี ง D. obtusifolius Teijsm. ex Miq. พลวง D. tuberculatus Gaertn.f. รงั Shorea siamensis Miq. เตง็ S. obtuse Wall. ex Blume ป$าเต็งรังบนภูเขาภาคเหนือที่มีดินตื้นตามไหล>เขาและสันเขา ซ่ึงเป*นบริเวณท่ีแห(งแล(งมากที่สุดจะ พบต(นรังขน้ึ จำนวนมาก พรรณไมเd ดนY อ่ืน ๆ ในปาW เต็งรงั เชนY คำมอกหลวง Gardenia sootepensis Hutch. ประดป>ู า$ Pterocarpus macrocarpus Kurz มะค>าแต( Sindora siamensis Teijsm. ex Miq. มะม>วงหวั แมงวัน Buchanania lanzan Spreng. กระโดน Careya arborea Roxb. กระบก Irvingia malayana Oliv. ex A.W.Benn. มะขามปอy ม Phyllanthus emblica L. อินทนลิ บก Lagerstroemia macrocarpa Wall. 15

สมอไทย Terminalia chebula Retz. หวา( Syzygium cumini (L.) Skeels แคบิด Fernandoa adenophylla (Wall. ex G.Don) Steenis มะกอกเลอื่ ม Canarium subulatum Guillaumin เหมือดขน Aporosa villosa (Lindl.) Baill. พลองใบเลก็ Memecylon scutellatum (Lour.) Hook. & Arn. แดง Xylia xylocarp (Roxb.) Taub. var. kerrii (Craib & Hutch.) Nielsen มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ไมพd ื้นลYางท่ีสำคัญในปWาเตง็ รงั ไดdแกY ชา( งนา( ว Ochna integerrima (Lour.) Merr. ผกั หวาน Melientha suavis Pierre โคลงเคลง Melastoma spp. ขค้ี รอก Urena lobata L. หญา( ขัด Sida spp. ครามป$า Indigofera spp. โจด Vietnamosasa ciliata (A.Camus) T.Q.Nguyen หญา( เพด็ V. pusilla (A.Chev. & A.Camus) T.Q.Nguyen ปรงป$า Cycas siamensis Miq. 2.3 ปWาหญdา (savanna forest) เป*นป$าท่ีเกิดขึ้นหลังจากป$าธรรมชาติอ่ืน ๆ ถูกทำลาย และ ป$าชนิดนี้เข(ามาแทนท่ี พบในพื้นท่ีที่มีดินขาดธาตุอาหารส>งผลให(การสืบพันธุDของพืชเป*นไปด(วยความ ยากลำบาก นอกจากน้ียังเกิดไฟป$าเกือบทุกปÇทำลายเมล็ดของไม(ใหญ>ไปเกือบหมด แต>สภาวะเช>นน้ีกลับ เหมาะสมต>อพชื พวกหญา( ทม่ี ีวงจรชีวิตส้นั และแพรก> ระจายพันธDไุ ด(เรว็ จึงครอบครองพืน้ ทป่ี $าชนิดนี้ได(ดี พรรณไมdท่พี บท่วั ไปปWาหญdา ไดdแกY หญ(าคา Imperata cylindrica (L.) Raeusch. แฝกหอม Vetiveria zizanioides (L.) Nash ex Small. หญา( พง Saccharum spontaneum L. สาบเสือ Chromolaena odorata (L.) R.M.King & H.Rob. ในปWาหญาd อาจมตี นd ไมอd น่ื ข้ึนอยหYู าY ง ๆ เชYน สีเสียดแก>น Acacia catechu (L.f.) Willd. กระถนิ พิมาย A. tomentosa Willd. กระโดน Careya arborea Roxb. 16

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงปา5 ในจงั หวดั ราชบรุ ี ป$าในจังหวัดราชบุรีเป*นส>วนหน่ึงของผืนป$าภาคตะวันตก เป*นพ้ืนท่ีที่มีความต>อเน่ืองกับผืนป$าท>ุง ใหญ>นเรศวรซ่ึงเป*นมรดกโลก และผืนป$าแก>งกระจานซ่ึงเป*นผืนป$าขนาดใหญ> รวมทั้งมีแนวเชื่อมต>อกับผืน ป$าในสาธารณรัฐแห>งสหภาพเมียนมา ท่ีเป*นผืนป$าเขตร(อนช้ืนและเป*นบริเวณท่ีมีความหลากหลายทาง ชีวภาพสูงแห>งหนึ่งของเอเชีย มีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลางต้ังแต> 200-1,100 เมตร ปริมาณน้ำฝน ระหว>าง 1,000-1,200 มิลลิเมตร พ้ืนท่ีป$าส>วนใหญ>ในจังหวัดราชบุรีอย>ูบริเวณด(านทิศตะวันตกติดกับ สาธารณรัฐแห>งสหภาพเมียนมา ประกอบด(วยภูเขาอันเป*นส>วนหน่ึงของเทือกเขาตะนาวศรี อย>ูในพ้ืนที่ อำเภอสวนผึง้ อำเภอบ(านคา อำเภอจอมบึง และด(านตะวันตกของอำเภอปากท>อ (ภาพประกอบที่ 1.6) โดย มีป$าหลากหลายประเภท อาทิ ป$าดิบแล(ง ป$าเต็งรัง และป$าเบญจพรรณซ่ึงเป*นป$าที่พบมากท่ีสุดในจังหวัด ราชบุรี (กลม>ุ งานยทุ ธศาสตรแD ละขอ( มูลเพื่อการพฒั นาจงั หวัดราชบรุ ,ี 2560) ภาพประกอบท่ี 1.6 แผนที่แสดงพนื้ ที่ป$าไม(ในจงั หวัดราชบุรี ทมี่ า : (สำนักจดั การทรัพยากรปา$ ไมท( ่ี 10 (ราชบุรี), 2560, หน(า 96) 17

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงในปÇ 2561 จังหวัดราชบุรีมีพื้นที่ป$าประมาณ 1,709,022,336 ตารางเมตร หรือร(อยละ 32.88 ของพ้นื ทจี่ ังหวัด (ศูนยปD า$ ไมร( าชบุร,ี 2563) โดยพ้ืนทปี่ $าไม(ประกอบด(วย 1. ป$าสงวนแห>งชาติ มีพื้นท่ี 394,114,176 ตารางเมตร ประกอบด(วยพื้นท่ี 7 แห>ง ได(แก> ป$าเขากรวด และป$าเขาพลอง ป$ายางด>านทับตะโก ป$าเขาบิน ป$าพุยางและป$าพุสามซ(อน ป$าซำสาม ป$าหนองกลางเนิน และปา$ ฝPงs ซา( ยแม>น้ำลำภาชี 2. พื้นที่ป$าเพื่อการอนุรักษD มีพื้นที่ 825,377,424 ตารางเมตร ประกอบด(วยพื้นที่ 8 แห>ง ได(แก> อุทยานแห>งชาติเฉลิมพระเกียรติไทยประจัน เขตรักษาพันธDุสัตวDป$าแม>น้ำภาชี เขตห(ามล>าสัตวDป$าเขา ประทับช(าง เขตห(ามล>าสัตวDป$าถ้ำค(างคาว-เขาช>องพราน สวนรุกขชาติถ้ำจอมพล วนอุทยานถ้ำเขาน(อย โครงการธรรมชาตวิ ิทยาอันเนือ่ งมาจากพระราชดำริ และศนู ยศD กึ ษาพรรณไม(ปา$ สมเด็จพระนางเจ(าสริ ิกติ ์ิ 3. พ้นื ทห่ี วงห(ามในราชการทหาร มีพืน้ ท่ี 527,377,616 ตารางเมตร อย>างไรก็ตามอำเภอที่มีพื้นท่ีป$าเล็กน(อย และพื้นท่ีป$าส>วนใหญ>เป*นป$าชุมชน ได(แก> อำเภอเมือง ราชบุรี อำเภอบ(านโป$ง และอำเภอโพธาราม ส>วนอำเภอที่ไม>มีพื้นท่ีป$าได(แก> อำเภอบางแพ อำเภอวัดเพลง และอำเภอดำเนนิ สะดวก บทสรุป การรู(จักประเภทของป$าเป*นพ้ืนฐานสำคัญในการสำรวจและเก็บรวบรวมพันธุDพืช ท้ังนี้เนื่องจาก ป$าแต>ละประเภทมีสภาพภูมิประเทศ ลักษณะภูมิอากาศ อุณหภูมิ และชีวปPจจัยที่แตกต>างกัน ส>งผลให( พรรณพืชที่พบแตกต>างกัน จากข(อมูลพื้นฐานน้ีทำให(ผู(สำรวจสามารถวางแผนการสำรวจในแต>ละช>วงเวลา ให(เหมาะสมกับสภาพพ้ืนที่ มีการเตรียมตัวและนำอุปกรณDการสำรวจให(พร(อมและเหมาะสมสำหรับสำรวจ ในป$าแต>ละประเภท นอกจากนี้การทราบข(อมูลประเภทของป$าทำให(ผู(สำรวจสามารถประเมินลักษณะสังคม พืชในป$า และสามารถนำเป*นข(อมูลพื้นฐานในการจัดจำแนกชนิดของพืชได( อย>างไรก็ตามป$าในประเทศไทย แบ>งออกเป*น 2 ประเภทใหญ> ๆ โดยแบ>งตามลักษณะการผลัดของใบของพรรณไม(ในป$า คือ ป$าไม>ผลัดใบ และปา$ ผลัดใบ ปWาไมYผลัดใบ เป*นป$าท่ีมีเรือนยอดเขียวชอุ>มตลอดปÇ ต(นไม(เกือบทั้งหมดเป*นพืชที่ไม>ผลัดใบ หรือมี การผลัดใบไม>พร(อมกัน อยู>ในพ้ืนที่ท่ีมีความช>ุมชื้นในดินมาก พบมากท่ีภาคใต( ภาคตะวันออก และกระจาย ทว่ั ไปตามภูเขาสงู ปา$ ไม>ผลดั ใบไดแ( ก> ปWาดิบช้ืน ประกอบด(วยพรรณไม(หลายร(อยชนิด ไม(เด>นของป$านี้คือ ไม(วงศDยางตะเคียน มีลำต(น สูงใหญ>ที่มีความสูงตั้งแต> 30-50 เมตร พบพืชวงศDปาลDมในพื้นล>างของป$ารกทึบ ระเกะระกะไปด(วยไม(พุ>ม ไม(ล(มลุก ระกำ หวาย ไผ>ต>าง ๆ เถาวัลยDหลากชนิด ตามลำต(นไม(และก่ิงไม(มักมีพืชอิงอาศัย จำพวกเฟÖรDน และมอส ข้นึ อยูท> ัว่ ไป ปWาดิบแลdง มีไม(เด>น ได(แก> ตะเคียน ตะแบก ยางนา ยางแดง พะยอม ซึ่งเป*นไม(สำคัญทาง เศรษฐกจิ ตน( ยางเป*นไม(ทำรงั ของนกเงอื ก ต(นตะแบกเป*นแหล>งทำรงั ของนกขุนทอง 18

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงปWาดิบเขา เป*นป$าต(นน้ำลำธารอยู>ในพื้นท่ีเทือกเขาท่ีระดับความสูง 700-2,500 เมตร มีไม(เด>น ไดแ( ก> ไมก( อ> เปน* ไม(สำคัญทางเศรษฐกิจ ปWาชายเลน ข้ึนอย>ตู ามฝงsP ทะเลท่ีที่เป*นดินเลนและน้ำทะเลท>วมถึง พบมากตามปากแมน> ้ำลำคลอง ใหญ>ท่ีไหลออกสู>ทะเล ไม(ท่ีสำคัญ เช>น โกงกาง ประสัก โปรง ลักษณะเด>นของไม(ในป$าน้ีจะมีรากค้ำยัน ออกมาจากโคนลำต(น บางชนิดลำต(นเป*นพอนออกมาจากส>วนล>างของลำต(น เรียกว>า พอน นอกจากน้ีพืช บางชนิดมีรากโผล>ขึ้นมาจากพ(นเลนทำหน(าท่ีหาอาหารและหายใจ ป$าชายเลนเป*นแหล>งอนุบาลสัตวD แหล>ง กำบงั ลม และเปน* แหลง> อาหารทีส่ ำคญั ไม(ในแหลง> น้เี ปน* ไมเ( ศรษฐกิจและเชือ้ เพลิง ปWาชายหาด พบตามฝPsงทะเลที่เป*นดินทราย มีโขดหิน และฝsPงค>อนข(างชัน อย>ูเป*นหย>อม ๆ ลักษณะเป*นป$าโปรง> ไม(เด>น ได(แก> สนทะเล สารภีทะเล หกู วาง จิกทะเล ปWาผลัดใบ เป*นป$าไม(ท่ีผลัดใบตามฤดูกาล พบท่ัวไปทุกภาคที่มีช>วงฤดูแล(งยาวนานชัดเจนระหว>าง 4-7 เดือนยกเว(นภาคใต(และภาคตะวันออกเฉียงใต( ป$าผลัดใบในช>วงฤดูฝนมีเรือนยอดเขียวชอ>ุมเช>นเดียวกับ ป$าไม>ผลัดใบ แต>ในฤดูแล(ง (มกราคม-มีนาคม) ใบไม(แห(งจากกองทับถมบนพื้นป$าทำให(เกิดไฟป$าลุกลาม ปา$ ผลัดใบ ไดแ( ก> ปWาเบญจพรรณ มีอยู>มากทางภาคเหนือ ภาคกลาง และพบกระจัดกระจายเป*นหย>อมเล็ก ๆ ทาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ในภาคใต(ไม>พบป$าชนิดนี้ มีลักษณะเป*นป$าโปร>ง ในช>วงฤดูแล(ง ต(นไม(ส>วนใหญ>จะ ผลัดใบทำให(เรือนยอดของป$าดูโปร>งมาก เมื่อเข(าฤดูฝนต(นไม(จึงผลิใบเต็มต(น และป$าจะกลับเขียวชอ>ุม เช>นเดิม ไม(เด>น ได(แก> พฤกษD มะค>าโมง ราชพฤกษD แดง ปรู° ซ(อ สัก สมอพิเภก ไม(ในป$าน้ีมีคุณค>าทาง เศรษฐกจิ สามารถนำไปประกอบอาหาร ยาสมุนไพร สรา( งบา( นเรือน ปWาเต็งรัง พบมากท่ีสุดในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ พบทั้งในที่ราบและเขาที่ต่ำกว>า 1,000 เมตร ลงมา ต(นไม(ขึ้นได(ดีในที่ดินต้ืนค>อนข(างแห(งแล(ง เป*นดินทรายหรือดินลูกรัง เป*นป$าโปร>งประกอบด(วยต(นไม( ผลัดใบขนาดกลางและขนาดเล็กข้ึนกระจัดกระจายไม>ค>อยแน>นทึบ พบพรรณไม(เด>น 5 ชนิด ยางกราด เหียง พลวง รงั และ เตง็ ปWาหญdา เป*นป$าท่ีเกิดขึ้นหลังจากป$าธรรมชาติอ่ืน ๆ ถูกทำลาย ป$าชนิดนี้เข(ามาแทนที่ พบใน พน้ื ที่ที่มีดนิ เส่อื มโทรม ไม(เด>น เชน> หญ(าคา แฝกหอม หญ(าพง สาบเสือ ปWาไมdในจังหวัดราชบุรี เป*นส>วนหน่ึงของผืนป$าภาคตะวันตก พบร(อยละ 32.88 ของพ้ืนท่ีจังหวัด พ้ืนท่ีป$าส>วนใหญ>อย>ูบนเทือกเขาตะนาวศรี มีป$าหลากหลายประเภท อาทิ ป$าดิบแล(ง ป$าเต็งรัง และป$า เบญจพรรณซงึ่ เปน* ป$าท่พี บมากท่ีสดุ ในจังหวดั ราชบุรี 19

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงคำถามทบทวน 1. ปจP จัยทีท่ ำให(เกดิ ปา$ ไม(ประเภทตา> ง ๆ มีอะไรบ(าง 2. ป$าดิบช้ืน ป$าดบิ แล(ง และป$าดบิ เขา มีความแตกตา> งกันอยา> งไรบ(าง จงอธิบาย 3. ปา$ ชายเลน และปา$ พรุ มีความแตกต>างกนั อย>างไร จงอธบิ าย 4. ป$าเตง็ รังและป$าเบญจพรรณมคี วามแตกตา> งกันอยา> งไร จงอธบิ าย 5. การเกิดไฟป$าในปา$ เตง็ รัง ก>อใหเ( กดิ โทษหรือประโยชนDอย>างไรบา( ง 6. ปา$ ไมใ( นจงั หวัดราชบุรีพบมากทอ่ี ำเภอใดบา( ง เอกสารอา- งอิง กรกนก ต้งั จิตม่ัน. (2560). พฤกษศาสตรDพื้นบ(านของชาวกะเหรย่ี ง หมบ>ู (านหว( ยน้ำหนกั ตำบลตะนาวศรี อำเภอสวนผ้ึง จังหวดั ราชบุร.ี วารสารพฤกษศาสตรiไทย, 9(2), 223-233. กรมปา$ ไม(. (2560). แผนทป่ี Wาไมโd ดยภาพถYายดาวเทียม ป{ พ.ศ. 2551. คน( เมอ่ื สงิ หาคม 8, 2561, จาก http://forestinfo.forest.go.th/Content/file/report.pdf กลม>ุ งานยุทธศาสตรDและขอ( มูลเพือ่ การพฒั นาจงั หวดั ราชบรุ .ี (2560). แผนพัฒนาจงั หวดั ราชบุรี 5 ป{ (2561-2565). คน( เมอ่ื กุมภาพันธD 1, 2564, จาก http://www.ratchaburi.go.th/plan-2551/ ดอกรกั มารอด และ อุทศิ กุฏอนิ ทร.D (2552). นิเวศวิทยาปWาไม.d กรงุ เทพฯ : สยามการพมิ พ.D ธวัชชยั สันติสขุ . (2549). ปาW ของประเทศไทย. กรงุ เทพฯ : ประชาชน. ศูนยปD า$ ไมร( าชบรุ ี. (2563). สรุปรายงานประจำปง{ บประมาณ พ.ศ. 2563. ราชบุรี : ศนู ยDปา$ ไมร( าชบุรี. สำนักจดั การทรพั ยากรป$าไมท( ่ี 10 (ราชบรุ ี). (2561). สรุปรายงานประจำป{งบประมาณ พ.ศ.2560. คน( เมือ่ มกราคม 31, 2564, จาก https://www.forest.go.th/ratchaburi10/th/รายงานการ ประชมุ / อาจอง ประทตั สนุทรสาร. (2555). ระบบนเิ วศป$าไม(. ใน ประคอง ตังประพฤทธิก์ ลุ , พชั นี สงิ หDอาสา, อรวรรณ สตั ยาลัย, อาจอง ประทัตสุนทรสาร, และ สดุ าทพิ ยD ขนั ธจิตตD (บก.), คYมู อื ประกอบสอ่ื การสอน วชิ าชีววทิ ยา (หน(า 1-26). ค(นเม่อื กรกฎาคม 8, 2560, จาก http://www.phukhieo.ac.th/obec-media/2554/manual/ 20

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงบทที่ 2 การรวบรวมและเกบ็ ตวั อย5างพชื การสำรวจพรรณพืชท่ีขึ้นอย9ูในธรรมชาติเปAนการช9วยใหCผูCศึกษาไดCรับประสบการณLตรงเก่ียวกับ พรรณพืชนั้น ๆ ซึ่งทำใหCง9ายต9อการศึกษาเรียนรCู แต9ในบางครั้งการศึกษาเก่ียวกับพรรณพืชอาจไม9สามารถ ศึกษาไดCจากสภาพธรรมชาติที่แทCจริงทั้งน้ี อาจดCวยเหตุผลต9าง ๆ มากมาย เช9น สภาพพื้นท่ีท่ีศึกษาที่อย9ูใน ปVาและห9างไกล ทำใหCไม9สามารถเดินทางเขCาไปศึกษาอย9างต9อเน่ืองไดC ระยะเวลาในการศึกษา ฤดูกาลที่ ศึกษาไม9สามารถพบพืชน้ัน ๆ เปAนตCน ทำใหCผCูศึกษาหรือผCูท่ีสนใจจำเปAนตCองรวบรวมและเก็บตัวอย9างพืชใน พื้นท่ีศึกษา เพื่อนำมาศึกษาลักษณะทางสัณฐานวิทยา และระบุชนิดพืชไดCอย9างถูกตCอง อย9างไรก็ตามการ เก็บควรกระทำอย9างมีหลักเกณฑL เพ่ือใหCไดCประโยชนLจากการเก็บรวบรวมพรรณพืชนั้นอย9างคCุมค9าที่สุด สามารถจัดทำเปAนตัวอย9างพืชมาตรฐานสำหรับอCางอิงในพิพิธภัณฑL (herbarium) เพื่อใหCผCูอื่นไดCศึกษา และ แลกเปลีย่ นกับสถาบันพฤกษศาสตรอL ่นื ๆ ไดC วัตถุประสงคก, ารเกบ็ รวบรวมตวั อยา5 งพืช การเก็บรวบรวมตวั อยา9 งพืชมวี ัตถปุ ระสงคLดังน้ี 1. เพ่ือใชCสำหรับการวิเคราะหLหาชื่อท่ีแน9นอน เพ่ือใหCทราบจำนวนชนิดของพืชต9าง ๆ ที่มีใน ทCองถ่ิน 2. เพอ่ื ทราบถงึ ประชากร ถิน่ กำเนิด และเขตการกระจายพันธLุของพืชในแตล9 ะทอC งถ่นิ 3. เพือ่ รวบรวมชนิดของพืชในแตล9 ะทอC งถิ่น 4. เพ่ือเก็บเปAนหลักฐานอCางอิง และใชCเทียบเคียงในการตรวจวิเคราะหLชื่อพรรณพืชในครั้งนั้น ตอ9 ไป 5. เพอ่ื นำตัวอยา9 งพชื มาระบชุ ือ่ วทิ ยาศาสตรทL ่ีถกู ตCองตามหลักสากล อุปกรณ,เกบ็ รวบรวมตัวอย5างพรรณพืช ในการสำรวจและรวบรวมตัวอย9างพืชควรเตรียมอุปกรณLสำหรับใชCในระหว9างการออกพ้ืนท่ี สำรวจดงั ตอ9 ไปน้ี 1. กรรไกรตัดกิง่ ใชตC ัดกิง่ ไมจC ากตนC และตกแตง9 กิง่ เมอื่ นำมาอดั 2. พลั่วมอื เสียมมอื สำหรับใชขC ุดพรรณพชื ในกรณที ตี่ อC งการส9วนรากหรอื หัวใตดC นิ 3. ถุงพลาสติกสำหรับใส9พรรณไมC เพื่อเก็บพรรณไมCขณะสำรวจ สามารถปjองกันพรรณไมC เหี่ยวแหCงก9อนนำมาอัดในแผงอัดไดCเปAนอย9างดี ถุงพลาสติกควรมีขนาดต9าง ๆ ถุงขนาดใหญ9ใชCใส9ตัวอย9าง พรรณไมC กิ่งไมC หรือตัวอย9างที่มีขนาดใหญ9 และถุงขนาดเล็กจะใชCใส9พืชหรือส9วนประกอบของพืชท่ีมีขนาด เลก็ เช9น ดอกหรือผล ทรี่ ว9 งงา9 ยแยกใส9ไวCในถุงเล็ก 21

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง4. ปjายบอกหมายเลขพรรณพืชที่เก็บ อาจทำจากกระดาษแข็งแลCวตัดใหCมีขนาด 2×3 เซนติเมตร เพื่อจดหมายเลขพืช โดยเริ่มใหCหมายเลข 1 นับตั้งแต9ผCูเก็บไดCเร่ิมเก็บพืชชิ้นท่ี 1 และใหCหมายเลข 2, 3,…. ต9อไปตามลำดับ 5. สมุดบันทึก ควรเปAนเล9มขนาดเล็ก (ขนาดประมาณ 15x20 เซนติเมตร) เพ่ือใหCสะดวกต9อการ พกพา 6. ดินสอดำ สำหรับใชCในการบันทึกขCอมูลพืช และหมายเลขพืช ซ่ึงในการบันทึกขCอมูลในระหว9าง การสำรวจควรใชCดนิ สอสดี ำดีกว9าปากกา เนือ่ งจากไม9เลอะเปรอะเปอrs นหากเปยt ก หรือตกน้ำ 7. กลCองสำหรับถ9ายรูป เพ่ือบันทึกลักษณะของพรรณพืชในสภาพธรรมชาติ ควรชารLจแบตเตอรี่ ใหเC ต็ม หรอื มแี บตเตอรี่สำรองในกรณีทแ่ี บตเตอรห่ี มด และควรมีการLดหนว9 ยความจำ (memory card) เพ่อื ใชสC ำรองในกรณีหนว9 ยความจำของการดL เตม็ 8. เครอ่ื งวัดระดับความสงู จากระดับน้ำทะเล ใชCวัดระดับความสูงของบริเวณที่เกบ็ ตัวอย9างพืช 9. เคร่อื งกำหนดตำแหน9งบนพน้ื โลกดวC ยดาวเทียม (global positioning system; GPS) การบนั ทกึ ข?อมลู ในระหว5างเกบ็ ตวั อยา5 งพืช ในระหว9างการสำรวจและเก็บรวบรวมตัวอย9างพืช ผCูศึกษาควรมีการบันทึกขCอมูลของพืชใหCละเอียด ดงั ท่ี ก9องกานดา ชยามฤต (2545) ไดCอธบิ ายไวCดังนี้ 1. ทอC งท่ที เ่ี กบ็ (locality) ใหสC ถานทีท่ ่เี ก็บพืชวา9 อยู9ในจงั หวดั อำเภอ ตำบล ทCองทีป่ Vา ฯลฯ 2. ความสูงจากระดับน้ำทะเล (altitude) โดยใชเC ครอื่ งวดั ความสูงจากระดบั นำ้ ทะเลในการวดั 3. วนั เดือน ปt ที่เก็บพรรณไมCน้ัน จะทำใหทC ราบถงึ ฤดกู ารออกดอกและผลของพรรณพืชนนั้ ๆ 4. ชอ่ื พ้นื เมอื ง (local name) คือ ช่อื ท่คี นในทCองถ่นิ เรยี กพืชชนดิ น้นั 5. บนั ทกึ (notes) ลักษณะของพรรณพืชตอ9 ไปน้ี 5.1 ชนิดของปVา เช9น ปVาดิบ ปVาผลัดใบ ปVาชายเลน ฯลฯ และบริเวณท่ีพืชเจริญเติบโต เช9น ตามสนั เขา ริมหCวย หรือในทงุ9 นา เปAนตCน 5.2 จำนวนประชากรพชื วา9 มีมากนCอยเพยี งใด 5.3 ลกั ษณะของพรรณพชื ต้งั แต9ลักษณะของลำตนC ใบ ดอก ผล โดยมรี ายละเอียดดังตอ9 ไปน้ี 5.3.1 วิสัยพืช (habit) เปAนไมCตCน ไมCพุ9ม ไมCเลื้อย หรือ ไมCลCมลุก บอกส9วนสูงโดย ประมาณ ถาC เปนA ไมCยนื ตCนใหวC ดั ขนาดของลำตCนบริเวณสงู จากดนิ 1.30 เมตร และประเมนิ ความสงู ตนC ดวC ยสายตา 5.3.2 ลำตนC ตรง คด มพี ูพอก รากค้ำจนุ ฯลฯ 5.3.3 เปลือก บันทึกลักษณะเปลือกช้ันนอก สี เรียบ ขรุขระ แตกเปAนร9องหรือล9อนเปAน สะเก็ด และมีนำ้ ยางหรอื ไม9 ถCามสี อี ะไร ขCนหรือใส 5.3.4 ใบ ควรบันทกึ สีของใบออ9 น และใบแกใ9 กลรC 9วง 22

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง5.3.5 ดอก บันทึกสีของดอก กลิ่น ดอกไมCบางชนิดไม9มีกล่ินแต9อาจมีแมลงตอมอยู9 ควร บนั ทกึ ไวCดวC ย 5.3.6 ผล ผลอ9อนมักมีสีเขียว หากมีสีอื่นควรบันทึกไวC เม่ือผลแก9จะมีสีแตกต9างจากผลอ9อน ตCองบนั ทกึ ขCอมลู ไวC นอกจากนีค้ วรบันทึกกล่ินและรส รับประทานไดCหรอื มพี ษิ 5.3.7 ประโยชนL หากทราบวา9 มีการใชCประโยชนLจากสว9 นใดสว9 นหนึง่ ของพชื ใหCบันทึกไวดC วC ย 5.4 ช่ือผูCเก็บ (collector) และหมายเลข (collector number) ใหCลงช่ือผCูเก็บและหมายเลข เรียงตามลำดบั ไวC ผCูเกบ็ แต9ละคนใชหC มายเลขของตนตดิ ตอ9 กันไปไมว9 9าจะเดินทางไปเกบ็ ในทCองท่ใี ด การเลอื กเกบ็ ตวั อยา5 งพืช การเก็บตัวอย9างพรรณพืชจะตCองเลือกตัวอย9างท่ีดี สามารถเปAนตัวแทนของพรรณพืชชนิดน้ัน ๆ ไดC โดยมีวิธีการเลอื กตัวอย9างดังต9อไปน้ี 1. การเก็บตัวอย9างพืชที่ไม9มีระบบท9อลำเลียง ไดCแก9 ลิเวอรLเวิรLต (liverwort) ฮอรLนเวิรLต (hornwort) และมอส (moss) การเก็บตัวอย9างควรเก็บทั้งระยะแกมีโทไฟตL (gametophyte) และระยะ สปอโรไฟตL (sporophyte) พืชพวกนี้มักขึ้นบนดิน ตCนไมC หรือซอกหิน วิธีเก็บใหCใชCปลายมีดแซะ หากพบ ตามก่ิงไมCเล็ก ๆ ควรตัดกิ่งไมCมา แลCวนำตัวอย9างท่ีเก็บไดCใส9ซองพรCอมทั้งบันทึกขCอมูล โดยไม9ตCองอัดลงบน แผงอัด ขCอควรระวังคือ ไม9ควรเก็บตัวอย9างสดไวCในท่ีรCอนและชื้นนานเกินไป เพราะจะทำใหCเน9าง9ายหรือ ตัวอย9างเสียหาย เมื่อตCองการศึกษานำตัวอย9างแหCงมาแช9น้ำ หรือดองตัวอย9างพืชในน้ำยาที่มีส9วนผสมของ แอลกอฮอลL 70 เปอรLเซน็ ตL ฟอรมL าลนี และกรดอะซติ กิ ในอตั ราส9วน (ปริมาตร) 18: 1: 1 2. การเก็บตัวอย9างพืชท่ีมีท9อลำเลียง พืชกล9ุมน้ีมีขนาดแตกต9างกันออกไปขึ้นอย9ูกับชนิดของ พรรณพืชน้นั ๆ ควรเกบ็ พืชมที 9อลำเลยี ง ดังนี้ 2.1 กลุ9มพืชมีท9อลำเลียงไรCเมล็ด (seedless vascular plant) ไดCแก9 พวกหางสิงหL ตีนตุåกแก หวายทะนอย หญCาถอดปลCอง และเฟçรLน ถCามีตCนขนาดเล็ก ใหCเก็บทั้งตCนและใหCมีรากติดมาดCวย ควรเก็บ อบั สปอรL (sporangium) หรอื สตรอบิลสั (strobilus) ถCามีตCนขนาดใหญ9ใหCเกบ็ บางสว9 นทมี่ ีอับสปอรLมาดCวย 2.2 กลุ9มพืชเมล็ดเปลือย (gymnosperm) เน่ืองจากพืชพวกน้ีมีท้ังแยกตCนเพศผCู ตCนเพศเมีย และพวกทีไ่ ม9แยกตCน จึงตCองเกบ็ กิ่งทีม่ ีใบ และมโี คนเพศผCู โคนเพศเมยี เปลือก เมลด็ 2.3 กลุ9มพืชดอก (angiosperm) ใหCเก็บเฉพาะตCนที่มีดอก หรือมีผลติดกับใบ ขนาดยาว ประมาณ 30 เซนติเมตร ถCาช9อดอกหรือใบมีขนาดใหญ9ใหCหักพับ ไม9ตCองตัดทิ้ง เพราะจะไดCทราบขนาดที่ แทCจริง ถCาเปAนไมCลCมลุกขนาดเล็ก เช9น หญCา ใหCเก็บท้ังตCนทั้งราก นอกจากนี้ ควรเลือกเก็บตัวอย9างพืชแต9ละ สว9 นดงั นี้ 2.3.1 ใบ เลือกเก็บใบท่ีสมบูรณL ไม9เปAนโรค ไม9มีส9วนท่ีถูกแมลงหรือสัตวLกัดทำลาย และถCา เก็บหลายชิ้น แต9ล9ะช้ินของตัวอย9างพรรณพืชควรเก็บมาจากตCนหรือพุ9มเดียวกัน ไม9ควรเก็บใบอ9อน ใบที่อย9ู ในร9มเงา หรือใบท่ีเกิดตามหน9อท่ีแตกจากตอหรือกิ่งท่ีถูกตัดไปเพราะใบเหล9านี้ มักจะมีขนาดสัดส9วนผิดไป 23

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงจากปกติ และมีลักษณะท่ีแตกต9างไปจากใบแก9ปกติทั้งดCานรูปร9าง ขนาด หรือแมCแต9ผิวใบ ดังนั้น ในการ เก็บใบควรเก็บมาท้ังช9อ (ไม9ควรเด็ดมาเปAนใบ ๆ) และในกรณีท่ีใบมีลักษณะ รูปร9าง ขนาดแตกต9างกัน ควร เก็บตัวอยา9 งใบใหคC รบ ถCาเปAนใบประกอบควรเก็บมาท้งั กง่ิ ทเี่ หน็ การเรยี งตวั ของใบย9อย 2.3.2 ดอก เก็บเปAนช9อ ควรเก็บทั้งดอกอ9อนและดอกแก9ที่บานเต็มท่ีแลCว แต9ไม9ใช9ดอก ท่ีร9วงหล9นจากตนC และเกบ็ ทง้ั ชอ9 ดอกและใหตC ิดมากับใบดวC ย 2.3.3 ผล ควรเก็บท้ังผลอ9อนและผลแก9 และเปAนผลที่ยังคงติดอยู9กับกิ่งเช9นเดียวกันกับ ดอก ไม9ควรเก็บผลทห่ี ลน9 อยู9ใตตC นC ตัวอย9างพืชที่เก็บทุกตัวอย9าง ใหCใส9ปjายหมายเลขผูกติดไวCกับก่ิง โดยใหCตรงกับหมายเลขท่ีบันทึก ขCอมูล การเก็บอาจไดCส9วนต9าง ๆ ของพืชอาจไม9ครบในการเก็บครั้งเดียว เน่ืองจากไม9ใช9ฤดูกาลที่ออกดอก หรือผล ตัวอย9างพืชที่เก็บชนิดหนึ่ง ๆ ควรเก็บอย9างนCอย 5 ตัวอย9าง เพื่อนำมาใชCในการตรวจสอบชนิดของ พชื น้นั ๆ 2 ตัวอยา9 ง อกี 3 ตวั อยา9 ง ทำเกบ็ ไวCเปนA ตัวอย9างแหงC หรือตวั อยา9 งดองเพื่อใชCศกึ ษาตอ9 ไป การเกบ็ รักษาตวั อยา5 งพืช หลังจากท่ีทำการเก็บรวบรวมตัวอย9างพรรณพืชมาแลCว ควรรีบนำตัวอ9างพืชมาทำความสะอาด แลCวจงึ นำมาเกบ็ รกั ษาทำเปนA ตวั อยา9 งพรรณพืช (voucher specimens) ซ่งึ นิยมใชC 2 วิธี คอื 1. การดอง นิยมใชCเก็บรักษาตัวอย9างพืชที่อวบน้ำ หรือ ส9วนต9าง ๆ เช9น ดอก ผล เมล็ด การดอง ส9วนใหญ9จะทำใหCสี และยางของพืชเปล่ียนไปจากเดิม ดังน้ันควรเลือกสูตรน้ำยาดองใหCเหมาะสมกับตัวอย9าง พชื ท่ตี Cองการศกึ ษา โดย กาญจนา ครุธเวโช (2542) ไดCอธบิ ายสูตรนำ้ ยาดองหลายสูตร ดังตอ9 ไปนี้ 1.1 สูตรสารละลายเอธิลแอลกอฮอล5 70 เปอร5เซ็นต5 สารละลายสูตรนี้สามารถใชCดองพรรณ พชื ไดเC กอื บทุกชนดิ อุปกรณL เอธลิ แอลกอฮอลL 95 เปอรLเซน็ ตL น้ำกล่ัน กลเี ซอรีน วธิ ีการ 1) นำเอธิลแอลกอฮอลL 95เปอรLเซ็นตL และน้ำมาผสมกันในอัตราส9วน 70: 30 จะไดC สารละลายเอธิลแอลกอฮอลL 70 เปอรLเซน็ ตL 2) เติมกลีเซอรีน 5 มิลลิลิตร ต9อสารละลายเอธิลแอลกอฮอลL 70 เปอรLเซ็นตL 100 มิลลลิ ิตร 24

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง1.2 สูตรสารละลายเอธิลแอลกอฮอล5 50 เปอร5เซ็นต5 เหมาะสำหรับการดองสาหร9าย (algae) ท่มี ีลกั ษณะบอบบาง อุปกรณL เอธลิ แอลกอฮอลL 95 เปอรLเซน็ ตL น้ำกลนั่ กลเี ซอรีน วิธีการ 1) นำแอลกอฮอลLและน้ำผสมในอัตราส9วน 50: 45 จะไดCสารละลายเอธิลแอลกอฮอลL 50 เปอรเL ซน็ ตL 2) เติมกลีเซอรีน 5 มิลลิลิตร ต9อสารละลายเอธิลแอลกอฮอลL 50 เปอรLเซ็นตL 100 มลิ ลลิ ิตร 1.3 สูตรสารละลายฟอร5มาลิน 10 เปอร5เซ็นต5 เหมาะสำหรับการใชCดองพืชน้ำ หรือสาหร9าย เพ่ือศกึ ษาการจำแนก และใชCทำสไลดเL พอื่ ดกู บั กลCองจุลทรรศนL อุปกรณL ฟอรมL าลนิ น้ำกล่นั วิธกี าร เตรียมโดยใชCฟอรLมาลิน 38 เปอรLเซ็นตL (ทางการคCามักเขียนว9าฟอรLมาลิน 100 เปอรLเซ็นตL) ตอ9 นำ้ กลนั่ ในอตั ราส9วน 10: 90 1.4 สูตรสารละลายจุนสี วิธีนี้เหมาะสำหรับพืชท่ีมียางมาก แต9สีของพืชจะเปลี่ยนไปไม9 เหมอื นจรงิ และภาชนะทใ่ี ชCดองไมค9 วรใชภC าชนะอลมู ิเนียม เพราะจนุ สจี ะกดั ทำใหทC ะลุ อปุ กรณL ผลึกจนุ สี นำ้ กล่นั วธิ กี าร 1) บดผลกึ จนุ สีใหลC ะเอยี ด แลCวละลายน้ำจนอ่ิมตวั 2) นำตัวอยา9 งพชื ตัวอย9างมาดองสารละลาย 25

1.5 สูตรสารละลายคีฟ (Keef’s solution) วิธีนี้เหมาะสำหรับดองใบพืช หรือสาหร9าย นำ้ ยาจะช9วยรักษาสเี ขยี วของใบ แตไ9 ม9สามารถรักษาสีของดอกไดC อุปกรณL 90 มิลลิลิตร เอธิลแอลกอฮอลL 50 เปอรLเซน็ ตL ฟอรมL าลิน 5 มลิ ลลิ ิตร มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง กลเี ซอรนี 25 มลิ ลลิ ิตร กรดน้ำสCม 25 มิลลลิ ติ ร คอปเปอรL คลอไรดL (copper chloride) 10 มิลลลิ ติ ร ยเู รเนียมไนเตรท (uranium nitrate) 1.5 มลิ ลลิ ิตร วธิ กี าร 1) ผสมสารเคมีทงั้ 6 ชนิดตามอัตราส9วนดังกลา9 ว 2) นำพรรณพืชตวั อย9างมาดองในสารละลาย พชื จะกลบั เปนA สเี ขียวในเวลา 2-10 วนั 1.6 สูตรสารละลายคอปเปอร5อะซีเตต (copper acetate) เหมาะสำหรับการเก็บรักษาพืช ใหคC งลกั ษณะสเี ขียว อปุ กรณL คอปเปอรLอะซเี ตต กรดนำ้ สมC 50 เปอรเL ซน็ ตL น้ำกล่ัน วิธกี าร 1) ละลายผงคอปเปอรอL ะซีเตต ในกรดน้ำสมC 50 เปอรเL ซน็ ตL จนอม่ิ ตวั 2) นำสารละลายในขอC 1 มาผสมนำ้ ประมาณ 3-5 เท9า 3) นำพืชตัวอย9างใส9ในสารละลาย และตCมจนกระทั่งพืชเปลี่ยนสีเปAนสีน้ำตาล และ เปลย่ี นอกี ครง้ั กลบั เปAนสีเขยี ว 4) นำตวั อยา9 งพรรณพืชมาแชน9 ำ้ ธรรมดาจนเย็น 5) นำไปอดั แหงC หรอื เก็บดองไวC 26

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง2. การอัดแหZง เปAนวิธีท่ีไม9ยุ9งยาก และเสียค9าใชCจ9ายนCอยกว9าการเก็บรักษาดCวยการดอง เหมาะ กับพืชท่ีมีขนาดใหญ9 แต9การเก็บรักษาแบบอัดแหCงมีขCอท่ีตCองระมัดระวังในเร่ืองสถานท่ีเก็บ ที่ตCองควบคุม ความช้ืนและอุณหภูมิใหCเหมาะสม คือ อุณหภูมิประมาณ 20 องศาเซลเซียส และความช้ืนไม9เกิน 20 เปอรLเซ็นตL มิฉะนั้นจะทำใหCเกิดเชื้อราไดCง9าย โดยพเยาวL อินทสุวรรณ (2548) ไดCอธิบายหลักการการอัดแหCง ดงั ต9อไปน้ี อปุ กรณL 1) แผงอัดพรรณพืชพรCอมดCวยเชือกรัด (ภาพประกอบท่ี 2.1) ควรมีขนาดประมาณ 30x45 เซนติเมตร จำนวน 1 คู9 ทำจากแผ9นไมCสานแบบขัด เพื่ออัดพรรณไมCใหCเรียบรCอยไม9หงิกงอเม่ือแหCง ควรมี นำ้ หนักเบาเพ่ือสะดวกตอ9 การขนยCาย อาจทำดวC ยไมไC ผห9 รอื ไมCทนี่ ้ำหนกั เบา 2) กระดาษหนงั สือพมิ พL ใชCในการอัดพรรณไมC เพอื่ ใหดC ดู ซบั ความช้ืนจากตวั อย9างพชื 3) กระดาษลูกฟูก หรือกระดาษกล9องสีน้ำตาล ใชCสำหรับคั่นพรรณไมC และเพ่ือใหCพรรณไมC คงรูปไดดC ยี งิ่ ขนึ้ 4) กระดาษบันทึกขCอมูลพรรณพืชขนาดประมาณ 8x10 เซนติเมตร สำหรับบันทึกขCอมูล รายละเอยี ดต9าง ๆ ดังตวั อย9างในภาพประกอบท่ี 2.2 ภาพประกอบท่ี 2.1 แผงอัดพรรณพืช 27

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบท่ี 2.2 ตวั อย9างกระดาษบนั ทึกขCอมลู พรรณพชื วิธกี าร 1) นำกระดาษลกู ฟกู 1 ชิ้นวางทับบนแผงอดั พรรณพชื 1 อัน 2) วางกระดาษหนังสือพิมพLลงบนกระดาษลูกฟูก โดยพับครึ่งตามหนCากระดาษ หนังสือพิมพL จะมีขนาดใกลเC คียงกับกระดาษลอนลูกฟูกและแผงอดั พรรณพชื 3) นำตัวอย9างพืช วางลงบนกระดาษหนังสือพิมพL จัดวางใหCเรียบรCอยสวยงาม อย9าใหCส9วน ตา9 ง ๆ ซอC นทบั กนั อยา9 งไรกต็ าม ในการวางตัวอย9างลงบนกระดาษหนงั สอื พิมพLมขี อC ควรปฏบิ ัติดังนี้ - จัดเรียงใบใหCมีทั้งดCานหลังใบ และดCานทCองใบขึ้นดCานบน เพื่อสะดวกต9อการศึกษา กรณีใบใหญใ9 หพC บั - ดอกบางชนิดที่มีลักษณะบอบบาง เช9น ผักบCุง ชCองนาง ใหCใชCกระดาษไขวางทั้ง ดCานบนและดCานล9างของดอก เพ่ือไม9ใหCดอกติดกับกระดาษหนังสือพิมพLซ่ึงจะทำใหCฉีกขาดง9ายเวลาเปลี่ยน กระดาษ - พืชบางชนิดมีดอกหรือใบหนา มักจะข้ึนราไดCง9าย ควรจ9ุมในแอลกอฮอลLหรือ ฟอรLมาลนิ 70-95 เปอรLเซ็นตL เพื่อฆ9าจลุ นิ ทรยี LและทำใหพC ชื แหCงเร็วขน้ึ - พืชที่อวบน้ำ ควรใชCมีดกรีดส9วนท่ีอวบน้ำตามยาว 2-3 รอย เพื่อใหCน้ำออกง9ายขึ้น และควรคั่นกระดาษลูกฟูกระหวา9 งพรรณพชื น้ำนท้ี ุกชิ้น - ผลท่ีมีความหนาใหCผ9า แต9ถCาเปAนผลแหCงขนาดใหญ9ใหCตากแหCงแลCวติดหมายเลขใหC ตรงกับหมายเลขตวั อย9างใบและดอก 28

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง- ถCาตัวอย9างพืชมีขนาดยาวกว9ากระดาษหนังสือพิมพL ใหCงอรูปตัววี (V) ถCากระดาษยัง ไม9พออีกก็ใหCพับต9อเปAนรูปตัวเอ็น (N) (ภาพประกอบท่ี 2.3) หรือรูปตัวดับเบิลยู (W) แต9ถCายังมีขนาดใหญ9 กว9าอกี ใหตC ดั พรรณพืชนนั้ และเลอื กใชCเปAนบางส9วน - ถCาตัวอย9างพืชท่ีใชCอัดบนแผงอัดพรรณพืชท่ีเห่ียว อาจแกCไขโดยการนำตัวอย9างพรรณ พืชน้ันใส9ในถุงพลาสติกและปçดปากถุงใหCแน9น แลCวนำไปเก็บไวCในตCูเย็น 2-3 ชั่วโมง หรือแช9ในน้ำเย็นก9อนอัด ลงแผงประมาณ 2-3 ชั่วโมง จะช9วยใหCตัวอย9างพืชน้ันสด เต9งตึงขึ้น สะดวกต9อการนำไปอัดลงบนแผงอัด พรรณพืช ภาพประกอบท่ี 2.3 การจัดตัวอยา9 งพชื ใหเC ปAนรูปตัวเอน็ (N) - พืชที่ดอกติดกับกิ่งขนาดใหญ9 เวลาอัดใบและดอกมักร9วงง9าย เน่ืองจากถูกแรงกดรัด ของแผง ควรตัดหรอื พับกระดาษฟางหรือกระดาษหนังสือพิมพLเปAนชิ้นเล็ก ใหCพอดีกับใบหรือดอก แลCวน้ำไป หนุนใบหรือดอกนนั้ ใหCไดรC ะดบั เดยี วกับกงิ่ ที่มีขนาดใหญ9 4) นำกระดาษหนังสือพิมพLวางปçดทับบนตัวอย9างพืชที่จัดเรียบรCอยระหว9างพันธLุไมCชนิด หนงึ่ ๆ ใหCสอดกระดาษลกู ฟูกค่นั ไวC แลCวนำไปวางบนแผงอัดพรรณพชื โดยแผงอดั พรรณพชื 1 คจู9 ะใชอC ดั พชื ประมาณ 15 ช้ิน เมื่อเรียงพืชซCอนกันประมาณ 5-10 ช้ิน ควรแทรกดCวยกระดาษลูกฟูกเพื่อช9วยใหCความช้ืน ในแผงอัดพืชระเหยออกไดCดีข้ึน เสร็จแลCวก9อนปçดแผงอัดพืชอีก 1 อันใหCปçดกระดาษลอนลูกฟูกก9อนแลCวจึง ใชCเชอื กรัดโดยรอบใหแC น9น 5) นำแผงอัดพรรณพืชไปทำใหCแหCง หลังจากที่อัดพืชลงแผงอัดพืชเรียบรCอยแลCว ควรทำใหC แหCงทันที โดยวางแผงตั้งขึ้นทางใดทางหน่ึง อย9าวางนอนตามดCานราบ เพ่ือความชื้นระเหยไดCง9าย การตาก แดดจะทำใหCตัวอย9างพืชแหCงชCา ฉะน้ันตCองหม่ันเปçดออกตรวจ และเปล่ียนกระดาษใหม9 เอากระดาษที่ช้ืน ออกเพ่ือช9วยใหCพืชแหCงเร็วข้ึน และการทำใหCพืชแหCงโดยไม9ใชCความรCอนสูงทำใหCพืชมีสีสดเกือบเหมือน ธรรมชาติ 29

นอกจากนี้การทำตัวอย9างใหCแหCงสามารถทำไดCโดยนำแผงอัดพรรณพืชไปอบในตCูอบที่มี อุณหภูมิ 50-70 องศาเซลเซียส ซึ่งจะทำใหCพืชแหCงเร็วกว9าการตากแดด หรือกรณีที่ไปเก็บตัวอย9างในปVาช้ืน ใหCนำแผงตัวอย9างไปย9างโดยการทำรCานย9างสูงจากดินประมาณ 1 เมตร แต9ตCองคอยระวังอย9าใหCตัวอย9างพืช หรอื กระดาษไหมไC ฟ อยา9 ใชไC ฟแรง และคอยหมนั่ กลบั แผงอัดพรรณพชื 6) การปjองกันเชื้อราและแมลงทำลายตัวอย9างพืช เม่ือตัวอย9างพืชแหCงแลCว หากเก็บไวC มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง นาน ๆ อาจโดนแมลงกัดทำลาย หรือเช้ือราข้ึนบนตัวอย9าง ทำใหCตัวอย9างเสียหาย จึงควรนำมาแช9ในน้ำยา ปjองกันเช้ือราและแมลง เช9น น้ำยาเมอรLคิวริกคลอไรดL (mercuric chloride) หรือน้ำยาแอลพีซีพี (lauryl pentachlorophenate; LPCP) ซึ่งมีสตู รดังนี้ สว9 นผสม - น้ำยาเมอรคL วิ รกิ คลอไรดL ฟtนอล (phenol) 20 มิลลิลิตร เอธิลแอลกอฮอลL 1,000 มิลลลิ ติ ร เมอรคL ิวรกิ คลอไรดL 75 กรมั - นำ้ ยาแอลพซี ีพี ลอรลิ เพนทะคลอโรฟเt นต 4 มิลลิลติ ร เคอโรซนี บริสทุ ธ์ิ (pure kerosene) 96 มลิ ลลิ ติ ร วธิ ีการ (1) ผสมน้ำยาตามสูตร คนใหเC ขาC กัน (2) เทลงในอ9างเคลอื บหรืออา9 งพลาสตกิ ขนาดประมาณ 30x50 เซนติเมตร (3) ใชปC ากคีบคบี ตัวอย9างพืชทแี่ หงC สนทิ แลCวลงแชใ9 นน้ำยาประมาณ 1 นาที (4) ใชCปากคีบคีบตัวอย9างพืชมาวางบนกระดาษหนังสือพิมพL แลCวปçดดCวยกระดาษ ลอนลูกฟกู ทั้ง 2 ดCานกอ9 นใชCเชือกมดั โดยไมต9 CองใชCแผงอัดพรรณพืช และนำไปอบใหแC หงC อกี ครงั้ จนแหCงสนิท ขCอควรระวัง น้ำยาท่ีใชCมีพิษตCองระวังอย9าสูดดม และสัมผัสถูกร9างกาย ควรใส9ถุงมือ ขณะที่ปฏิบัติงาน และกระดาษหนังสือพิมพLที่วางตัวอย9างพืชที่อาบน้ำยาแลCว ควรกำจัดท้ิงทันทีไม9ควร นำไปใชอC ยา9 งอ่นื อีกเพราะมีสารพิษตกคCาง วิธีการที่ปลอดภัยและนิยมใชCในปôจจุบันในการปjองกันเชื้อราและแมลงคือ นำ ตัวอย9างท่ีแหCงแลCวใส9ถุงพลาสติก นำไปแช9ในตCูที่มีอุณหภูมิ -40 องศาเซลเซียส เปAนเวลา 72 ชั่วโมง แลCวนำ ออกมาผงึ่ ใหแC หงC 6) นำตัวอย9างพืชที่แหCงสนิทติดบนกระดาษแข็งสีขาวขนาด 30x42 เซนติเมตร หนาประมาณ 300 แกรม จากนั้นใชดC าC ยเย็บตัวอย9างพืชใหCติดกับกระดาษอกี ทีหนึ่ง หรืออาจใชCกาวลาเท็กซL (latex) ทาบน ตัวอย9างพชื หรอื ใชทC ง้ั 2 วธิ ผี สมกนั 30

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงการติดตัวอย9างพืชจะตCองเวCนพ้ืนท่ีมุมล9างขวาไวCสำหรับติดกระดาษบันทึกขCอมูลพรรณพืช (ภาพประกอบที่ 2.4) สำหรับตัวอย9างพืชบางส9วน เช9น ผล เมล็ด หรือดอกตูม ซ่ึงไม9สามารถติดบนกระดาษ ใหCใสซ9 องติดไวใC กลCแผ9นกำกับพรรณพืช ภาพประกอบที่ 2.4 พรรณพืชทเี่ ยบ็ ติดบนกระดาษแขง็ บทสรุป การรวบรวมและการเก็บตัวอย9างพืชน้ันเปAนข้ันตอนหนึ่งท่ีมีความสำคัญอย9างยิ่งในการสำรวจพืช เน่ืองจากสามารถนำตัวอย9างพืชมาใชCเปAนหลักฐานอCางอิงการแพร9กระจายพันธLุ ทำใหCทราบจำนวนชนิดของ พืชต9าง ๆ ท่ีมีในทCองถิ่น ทำใหCทราบจำนวนประชากร การกระจายพันธุL และสามารถนำตัวอย9างพืชมาระบุ ชื่อวทิ ยาศาสตรLที่ถกู ตCองตามหลักสากล ใชCเทียบเคยี งในการตรวจวเิ คราะหชL ่อื พรรณพืชในครงั้ น้นั ตอ9 ไปไดC เนื่องจากการสำรวจพืชส9วนใหญ9มักสำรวจในพ้ืนที่ปVา หรือพ้ืนท่ีห9างไกลจากแหล9งชุมชน ดังนั้น ผูCสำรวจจำเปAนตCองเตรียมอุปกรณLใหCพรCอม เพียงพอ และมีความเหมาะสมต9อการสำรวจในแต9ละพ้ืนท่ี ในขณะท่ีทำการสำรวจควรจดบันทึกขCอมูลพืช ลักษณะวิสัย สภาพแวดลCอม และถ9ายภาพพืชใหCละเอียด เนื่องจากผCูสำรวจอาจพบพืชชนิดน้ันเพียงแห9งเดียวในพ้ืนที่ปVา หรือพบเพียงคร้ังเดียวในแต9ละปtก็ไดC นอกจากน้ีผCูสำรวจควรมีความรูCดCานการเลือกตัวอย9างพืชที่สมบูรณLใหCเหมาะสมกับลักษณะของพืช เช9น พืช ไม9มีท9อลำเลียง พืชมีท9อลำเลียงไรCเมล็ด พืชเมล็ดเปลือย และพืชดอก โดยพืชแต9ละกลุ9มนั้นมีส9วนที่ใชCในการ จดั จำแนกชนิดของพชื แตกต9างกัน 31

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงในการเก็บรักษาตัวอย9างพืชในหCองปฏิบัติการ ผูCสำรวจควรพิจารณาว9าตัวอย9างพืชท่ีเก็บมานั้นมี เหมาะสมกับการเก็บรักษาโดยวิธีการดองหรือการอัดแหCง หากตัวอย9างพืชมีลักษณะน9ุม มีน้ำเปAน องคLประกอบมาก หากนำมาเก็บแลCวอาจข้ึนราไดCง9าย เช9น ดอก ผล เมล็ด ควรใชCวิธีการดอง โดยใหCเลือก สูตรน้ำยาดองที่มีความเหมาะสมกับตัวอย9างพืชที่ตCองการศึกษา เพื่อคงสภาพสี และยางของพืชใหCคงเดิม มากท่ีสุด แต9หากตัวอย9างพืชมีลักษณะบาง แหCง หรือมีน้ำเปAนองคLประกอบนCอย ควรเลือกวิธีการอัดแหCง และเย็บตัวอย9างพืชที่แหCงแลCวบนกระดาษแข็งสีขาว เพ่ือใหCง9ายต9อการศึกษา และสามารถจัดทำเปAน ตัวอย9างพชื มาตรฐานสำหรับอCางองิ ในพิพธิ ภณั ฑLตอ9 ไป คำถามทบทวน 1. การเก็บรวบรวมตวั อยา9 งพชื มีประโยชนLอยา9 งไรบCาง 2. ในระหวา9 งเก็บตัวอย9างพชื ควรบนั ทกึ ขCอมลู อะไรบCาง 3. การเกบ็ ตวั อย9างพืชดอก ควรเลือกเกบ็ ตัวอยา9 งพืชที่มีลักษณะอย9างไร 4. การดองตัวอย9างพืชวิธีใดบาC งท่ชี 9วยรกั ษาสเี ขยี วของใบพืชไวไC ดC 5. การอัดแหงC ตวั อยา9 งพืชมขี CอและขCอเสยี อยา9 งไรบาC ง เอกสารอา? งอิง ก9องกานดา ชยามฤต. (2545). คม[ู อื จำแนกพรรณไมZ. กรงุ เทพฯ : ประชาชน. กาญจนา ครุธเวโช. (2542). เอกสารประกอบคำสอนวชิ า การสำรวจและเกบ็ รวบรวมพรรณพชื ใน ทอZ งถิ่น. ราชบรุ ี : สถาบนั ราชภัฏหม9ูบาC นจอมบึง. พเยาวL อินทสุวรรณ. (2548). อนุกรมวิธานพชื (Plant taxonomy). สงขลา : มหาวิทยาลัยทกั ษณิ . 32