นักธรรมชั้นตรี วิชา ธรรมะ

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวิภาค ปริเฉทที่ ๑ - หนาท่ี 249 รักธรรม, และเปนผูป ราโมทยบ ันเทงิ ใจอยา งย่ิง เฉพาะในธรรมในวินยั , ไมยินดีผิดธรรมวินยั . คอื วา จะทํา จะพูดอะไร กพ็ ิจารณาเสยี กอน เม่ือเห็นวาดี - ถูก - บรสิ ุทธิ์ ตามธรรมตามวินยั แลว จึงทํา จึงพดู และมีใจเบกิ บานอยา งยง่ิ เฉพาะธรรม เฉพาะวินยั ไมยอมประพฤติ ยอหยอน ผดิ ธรรมผิดวนิ ยั . มอี ธบิ ายวา เปนผหู นกั ในธรรม เคารพในธรรม มใิ ชปฏบิ ัตธิ รรม เปน โลกาธิปไตย มุงใหช าวโลกเขาสรรเสรญิ หรอื เกรงเขานินทา และ ไมปฏบิ ตั ิธรรมเปนอตั ตาธิปไตย มุงความสะดวกของตนเปนที่ต้ัง แต ปฏิบัตธิ รรมเปน ธรรมาธปิ ไตย มุงความดี ความถูก ความบริสทุ ธิ์เปน สาํ คญั . อีกอยา งหนึง่ ผูร กั ธรรม ไดแกผรู ักหนาที่ ตนมีฐานะภาวะหนาที่ อยางไร กต็ งั้ ใจปฏบิ ัติหนาท่ีอยางนั้นสมแกฐานะภาวะ ไมปลอ ยปละ ละเลยหนา ทีข่ องตน. ธรรมยอ มคุม ครองรักษาบคุ คลผูใครธรรม ปฏบิ ัติธรรม. เหตนุ ้ัน ความเปน ผูใครธ รรม จงึ ช่ือวาเปน ที่พึ่ง. ๗. วริ ยิ ะ เพยี รเพ่ือจะละความชว่ั ประพฤติความดี ดปู ธานคอื ความเพียร ๔ อยา ง, อทิ ธิบาท คอื คณุ เครอ่ื งใหสาํ เร็จความประสงค ๔ อยาง, เวลารชั ชกรณธรรม คอื ธรรมทาํ ความกลา หาญ ๕ อยาง, โพชฌงค ๗, ลกั ษณะตดั สินธรรมวนิ ยั ๘ ประการ, มรรคมีองค ๘ ธรรมทบี่ รรพชิตควรพจิ ารณาเนอื ง ๆ ๑๐ อยาง ขางตน ตามลําดบั . ๘. สันโดษ แปลได ๓ อยา งคอื :-

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนา ที่ 250 ๑) สก โตโส ความยนิ ดีสิ่งของของตน ๒) สนตฺ  โตโส ความยินดีสิ่งของทม่ี อี ยู ๓) สม โตโส ความยินดโี ดยธรรมสมา่ํ เสมอ. อยางที่ ๑ ความยินดีสิ่งของของตน เปนเหตใหบคุ คลไมผิดศีล และเปนเหตุใหขยันหาปจจยั แตใ นทางทีช่ อบธรรม. การดาํ รงชพี ของตน เราเนื่องดวยปจจยั ๔ ผูท่ีฉลาดและสามารถมีความขยนั หมั่นทาํ งานให เหมาะเจาะ ยอมหาปจจัย ๔ ไดงา ย. ปจจัยที่หาไดดว ยกําลังความสามารถ ของตน ยอ มอํานวยความสุขแกเ จาของ. ผูเปนเจาของยินดีอยูดวยปจ จัย ของตน แมม ากก็ไมเสยี สนั โดษ พระผูมพี ระภาคเจาทรงยกยอ งผู ครองเรือนที่มีทรพั ยว ามคี วามสขุ เพราะผูมที รัพย ยอมมโี อกาสไดเลย้ี งตัว มารดาบดิ าครอบครวั เพอ่ื นฝงู ใหเ ปน สุข ทัง้ สามารถปองกนั หรือบาํ บดั อันตรายได ทําพลี ๕ อยา งก็ได ถวายสมณะบํารงุ พระศาสนา สรา งทพ่ี ึ่ง ในภายหนาสืบไปกไ็ ด เพราะบญุ นั่นแหละ เปน สมบัตทิ พี่ ง่ึ อันแทจ ริง ของตน ติดตามตนไปในปรโลกได. กอใหเ กดิ ปราโมทย. คนถือสันโดษ แลว ไมผ ิดศลี มคี วามขยนั หาทรพั ยใ นทางชอบธรรม จบั จายในทางท่ีเปน ประโยชน ยอมปราโมทยบนั เทิงใจ เย็นใจอยูด ว ยสิ่งของของตนดังนี.้ อยา งที่ ๒ ความยนิ ดสี ิง่ ของท่ีมีอยู เปนเหตใุ หบ ุคคลไมป ระมาท ในปจจัยเงินทองท่หี ามาได รูจักแบงออกเปน สว น ๆ ตามหลักทานวา ใชล งทนุ ๒ สว น กินใช ๒ สว น เก็บไวเ ปนทุนอน ๑ สว น การ ลงทนุ ทํานา คา ขาย เปน ตน น้ัน เปน เรอื่ งอนิจจัง หวังกาํ ไร แตอ าจ ไมไดเ สมอไป อาจขาดทุนเพราะภยันตรายบางอยา งกไ็ ด. เมอื่ ยามขาดทุน เรากไ็ มค วรทุกขระทมใจ ควรทําใจใหม ีสนั โดษ คอื ยินดีดว ยสว นทม่ี ี

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปริเฉทท่ี ๑ - หนา ท่ี 251 เหลอื อยซู ่ึงแบง ก็ไว ไมต อ งทอใจ เร่ิมต้งั ตนเอาใหม แมถ า วาขาดทุน ยอมยับ จนหมดทรัพยทเ่ี ปน ทนุ นอน ก็ไมควรทอใจไมจ นใจ เม่ือรางกาย ชวี ติ ยังมีอยู ก็ควรสนั โดษยินดีดว ยกาํ ลัง กาํ ลงั ใจที่มอี ยู ตง้ั หนา ประกอบสมั มาอาชีพตอ ไป. แมวา เขาตาจน กาํ ลังกายก็หมดไป เชนเปน อัมพาต ไมส ามารถประกอบอาชีพได แตจิตใจยังมศี ัทธา ศลี จาคะ ปญ ญาอยูบ รบิ รู ณ กค็ วรสนั โดษยินดีดวยศรัทธาเปนตน ที่มอี ยนู ั้น ก็ จะทําใหอ บอนุ ใจ ชน่ื ใจ สบายใจ ถงึ แมว าดับชีพไป ก็คงจะมคี ณุ ธรรม น่นั เองเปน ที่พง่ึ เปนสขุ ในปรโลก. อยางที่ ๓ ความยนิ ดโี ดยธรรมสมํ่าเสมอ คอื รูจ ักทาํ จิตใจให สม่ําเสมอ ไมแ สดงอาการดใี จเกนิ ไป ในยามไดเงินทองหรือสิ่งของที่ดี ๆ เพราะโลกยิ ทรพั ยเ ปนอนจิ จงั ถาขาดสันโดษคอื ความยนิ ดีประคองจติ ให สมาํ่ เสมอแลว พอทรพั ยเส่ือมเสียไป กย็ อ มเสียใจมาก. อนึ่ง ไมแ สดง อาการเสยี ใจ นอยใจ ในยามไดป จ จัยที่ไมด ี เพราะทรพั ยส ิง่ ของในโลกน้มี ี ทัง้ ดแี ละไมดี หากขาดสันโดษขอนเ้ี สยี แลว พอไดของท่ีไมดกี ย็ อมเสียใจ ทกุ ขใจมาก. ฉะนนั้ ถา บุคคลมาใชความสันโดษ ยนิ ดโี ดยธรรมสม่าํ เสมอ ละความดีใจและเสียใจ ในปจ จยั ท้ังทีด่ แี ละไมดเี สียได ขวนขวายแสวงหา ปจ จัยแตในทางทชี่ อบ ไมเกียจคราน ไมยอ ทอ ตอ การงานแมล ําบาก หากไดท รพั ยม าในทางที่ถูกตอง ไมผิดกฎหมาย ไมผ ิดธรรม ไมผดิ วนิ ัย แลว แมของน้นั จะดีหรือไมดีกค็ วรสันโดษ ยนิ ดี พอใจเสมอกนั เพราะ เปนของบริสทุ ธ์ิ พระพุทธเจาทรงสรรเสรญิ . สันโดษท้ัง ๓ อยา งน้ี มคี วามหมายรวมเปนอนั เดียวกันคือ ความพอ หรอื ความพอใจ ใครมสี นั โดษ ผนู ้นั ชื่อวามีทพ่ี ่ึงอนั ประเสริฐ ไมยากจน

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปริเฉทที่ ๑ - หนาท่ี 252 มคี วามสุขในโลก. แตถ าขาดสันโดษ จะรูสกึ วา ยากจน ไมมีท่พี ่งึ เปน ทุกข ดงั พุทธภาษิตวา ทฬทิ ฺทิย ทกุ ขฺ  โลเก ความจนเปนทุกขในโลก. และความจนน้ันมี ๒ อยา ง คือ ๑. จนเพราะไมมี ๒. จนเพราะมีไมพ อ. ความจนเพราะไมมี แกไ ดง ายคือ ขยันทาํ งานใหเหมาะก็ไดท รพั ย หายจน. แตค วามจนเพราะมไี มพ อนั้น แกยากและเปน ทกุ ขม าก. หาก จะแกก ต็ องแกดวยสนั โดษคือความพอใจ เพราะความจนหรือมั่งมีอยทู ใ่ี จ รูส กึ วา พอ หรือ ไมพ อ น่ันเอง ดงั ธรรมภาษิตวา ความไมพอใจจนเปน คนเขญ็ พอแลว เปน เศรษฐมี หาศาล จนท้ังนอกทงั้ ในไมไ ดก าร จงคิดอานแกจ นเปน คนพอ. พระผูมพี ระภาคเจา ก็ไดตรสั ไววา สนตฺ ุฏ ี ปรม ธน ความพอใจเปน ทรพั ยอนั ประเสริฐ. เพราะทรัพยอยา งอนื่ ยอมวบิ ตั ิไปได สว นความสนั โดษ คอื ความ พอใจนี้ เปน ทรพั ยภ ายใจอนั ประเสริฐ ไมว ิบัติ คนรูจกั ใชสนั โดษก็ ยอ มไดทพ่ี งึ่ อันประเสรฐิ ทัง้ ในโลกน้ี ทัง้ ในโลกหนา . ๙. สติ ดูในธรรมมีอปุ การะมาก หมวด ๒ ๑๐. ปญ ญา ดูในอธิฐานธรรม หมวด ๔, เวสารชั ชกรณ- ธรรม และพละคือธรรมเปนกําลงั หนา ๘๘ - ๑๓๘ - ๑๕๒ เฉพาะในที่น้ี ไดแ กปญ ญาทรี่ อบรูความจริงของสังขาร คือรวู า สังขารท้ังปวงไมเทย่ี ง เปน ทกุ ข เปน อนตั ตา จนเกิดความเบ่ือหนาย คลายความกําหนดยินดไี มถอื ม่นั สังขารท้ังปวง. จิตวมิ ุตหิ ลุดพน จากอาสวะ พน ทกุ ขเด็ดขาด คือบรรลุมรรคผลนิพพานอนั เปน ทพ่ี ึง่ อยา งสูงสุด.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนาที่ 253 อธบิ ายชอ่ื หมวดธรรม ธรรมทงั้ ๑๐ อยา งน้ี ชือ่ วา นาถกรณธรรม แปลวา ธรรมเปน เคร่อื งกระทําท่พี ึ่ง หมายความวา เปน เครือ่ งทําความอบอุนใจ สบายใจ เยน็ ใจ ไมท กุ ขใจ. ความสุข ความทกุ ข ของคนเรามที ้ังทางกายและ ทางใจ ฉะนั้น คนเราจึงตอ งมีที่พึ่งทงั้ ทางกายและทางใจ จึงจะมีความสุข. ปจจยั ๔ อาหาร เครื่องนุง หม ยาแกไ ข เปน ทพี่ งึ่ ของกาย ไม อาจเปนท่พี ึง่ ของใจไดเ สมอไป บางคนมีปจ จยั ๔ บริบรู ณ แตใ จเรารอน เปน ไฟสุมอยูข างใจ หาความสขุ มไิ ด ฉะนนั้ ทุกคนจําตองมีท่พี ึง่ ทางใจ ดวย. บุคคลทม่ี ีธรรม ๑๐ อยา งน้ี แมเ พียงอยางใดอยา งหน่ึง ถาปฏิบตั ิ ใหบ รบิ ูรณจรงิ ๆ กช็ อื่ วา มธี รรมเครือ่ งทาํ ท่ีพ่ึงอยูภายใจตนครบทุกอยาง, ตนเองยอมเปนท่พี ึ่งของผูอ ื่นดวย และตนเองพ่ึงพาอาศยั ผูอ น่ื ไดด ว ย ยอม มีความสุขท้ังสองฝาย พระพุทธเจาจงึ ทรงสอนวา สนาถา วิหรถ มา อนาถา ทกุ ขฺ  อนาโถ วหิ รติ จงมีทีพ่ ง่ึ อยู อยาเปน ผูอนาถา ไมมีท่พี ง่ึ เพราะผูอ นาถาไมม ีทพ่ี ง่ึ ยอมอยเู ปน ทุกข แมพ ระพทุ ธ- ภาษิตวา อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ ตนแลเปนท่ีพ่งึ ของตน ก็หมาย ความถึงวา ตนเองตอ งมคี ุณธรรมเหลา นี้ จงึ จะเปนทพี่ ึ่งของตนเองได ฉะนน้ั ธรรมเหลา นี้ จงึ ชอื่ วา นาถกรณธรรม. คาํ ถามสอบความเขาใจ ๑. กลั ยาณมิตร ไดแ กคนเชนไร ? ดูตรงไหนจงึ จะรู ๒. ความเปน ผวู างายสอนงายดอี ยางไร ?

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนา ที่ 254 ๓. งานสว นตวั ของคนเรามากอยแู ลว เหตุใดพระจงึ สอนให ทํางานของเพือ่ น ? ผจู ะทาํ งานของเพื่อนตอ งประกอบดวย องคค ณุ อยางไร ? ๔. คนเชน ไร ชื่อวา ผใู ครใ นธรรมที่ชอบ ? ๕. ความสนั โดษ ชว ยใหค นเปน สุขไดอยา งไร ? ๖. ถา เราอยากทาํ ตนใหเ ปน ที่พึ่งแกต น จะตองปฏบิ ตั อิ ยา งไร ? ตนเอย ตน ย่ีโถ ปลูกไวโ ชว พวงชอ ลออสม พอผลิดอก ออกมา งามนา ชม ตอ งสายลม พดั แรง โยนแกวงไกว เหมือนคนดี มวี ิชา มารยาทพรอ ม โอนออนนอ ม เปน นิตย จติ ผองใส ไมอ วดเบง แข็งขอ ตอผใู ด งามวไิ ล ควรโชว โออา เอย. ศรี ฯ นคร.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปริเฉทท่ี ๑ - หนา ท่ี 255 กถาวัตถุ คอื ถอยคาํ ที่ควรพูด ๑๐ อยา ง ๑. อปั ปจ ฉกถา ถอ ยคาํ ท่ีชกั นาํ ใหมคี วามปรารถนานอย. ๒. สนั ตฏุ ฐกิ ถา ถอ ยคําทช่ี กั นาํ ใหส นั โดษยนิ ดดี วยปจ จยั ตามมี ตามได. ๓. ปรเิ วกกถา ถอ ยคาํ ทีช่ ักนาํ ใหสงัดกาย สงดั ใจ. ๔. อสงั สคั คกถา ถอ ยคําทช่ี กั นาํ ไมใหระคนดว ยหมู. ๕. วริ ยิ ารัมภกถา ถอ ยคําทช่ี ักนาํ ใหปรารภความเพยี ร. ๖. สลี กถา ถอ ยคําทช่ี ักนําใหต ั้งอยูใ นศีล. ๗. สมาธิกถา ถอยคาํ ทช่ี ักนาํ ใหทาํ ใจใหส งบ. ๘. ปญ ญากถา ถอยคาํ ทช่ี ักนําใหเกดิ ปญ ญา. ๙. วมิ ตุ ติกถา ถอ ยคาํ ทีช่ กั นาํ ใหทาํ ใจใหพนจากกเิ ลส. ๑๐. วิมตุ ติญาณทัสสนกถา ถอ ยคําท่ชี ักนาํ ใหเ กดิ ความรู ความเหน็ ในความท่ีใจพนจากกิเลส. องฺ. ทสก. ๒๔/๑๓๘ อธิบายศัพท ๑. อปั ปจฉกถา ตัดบทเปน อปั ปจ ฉา แปลวา ความปรารถนา นอย กถา แปลวา ถอยคําทพี่ ูดชักนํา รวมกนั เขาเปน อัปปจฉกถา แปลตามศัพทว า ถอ ยคําทพี่ ดู ชกั นําใหม ีความปรารถนานอ ย. หมายความ วา พดู ชักนาํ ใหตอ งการแตสง่ิ ท่จี ําเปน พอกิน พอใช พออยไู ด เชน

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนา ท่ี 256 ภิกษเุ มอ่ื มผี ูนาํ ปจ จยั ๔ มจี ีวร เปนตน มาถวายมาก ก็รับไวเ ฉพาะที่ จําเปนจะตองใช สว นที่เกินจําเปน ไมรบั ไว หากจาํ เปน ตอ งรับ กร็ บั ไว แลวแจกจายแกผอู ่ืนหมด ไมส ะสมไว. ถา เขาถวายนอย กร็ ับไวนอ ยกวา ลงไปอกี หรอื ไมร ับเลย. แมในดา นคุณธรรม ถึงตนมีความรูมาก ก็ปรารถนาใหเขารวู ามคี วามรูน อย ถงึ บรรลธุ รรมชัน้ สูง ๆ กป็ รารถนา ใหเ ขารวู า บรรลุเพียงชนั้ ตํา่ ๆ. ๒. สันตฏุ ฐิกถา ตดั บทเปน สนั ตุฏฐิ แปลวา ความยินดี หรอื ความพอใจ ตามมีตามได. กถา แปลวา ถอ ยคําทีพ่ ูดชักนํา. รวมกนั เปน สนั ตุฏฐกิ ถา แปลวา ถอยคําท่ีพูดชักนําใหยนิ ดพี อใจดว ยปจ จยั ตามมตี ามได. หมายความวา พดู ชกั นาํ ใหยินดีพอใจดวยปจ จัย ๔ มี อาหาร เครือ่ งนุงหมเปนตน ตามมีตามได คือมีอยางไรไดอยา งไร ก็ ยินดพี อใจอยา งนัน้ จะดีหรือไมดีกไ็ มค าํ นึง ไดม ากกพ็ อใจ ไดนอ ยก็ พอใจ ไมรงั เกยี จ. (ดใู นนาถกรณธรรม หนา ๒๕๐) ๓. ปวิเวกกถา ตดั บทเปน ปวเิ วก แปลวา ความสงดั ไดแ ก สงบกาย สงบใจ. รวมกับศพั ทวา กถา เปน ปวิเวกกถา แปลวา ถอยคาํ ทช่ี กั นาํ ใหสงัดกาย สงัดใจ หมายความวา พูดชกั นําใหย ินดีใน ท่ีสงดั กาย ไมพลุกพลา น ไมป รากฏตัวในที่ชุมนุมชน เม่ืออยใู นทีส่ งดั กาย แลว เปน โอกสใหเ จรญิ กมั มัฏฐานควบคมุ จติ ใหสงบไมฟ ุงซาน เปนจติ ทีม่ ีพลังควรที่จะนําไปใชในกรยี ะตาง ๆ ได. ๔. อสงั สัคคกถา ตัดบทเปน อสงั สัคคะ แปลวา ไมร ะคน ดวยหม.ู ไดแ กไ มคลกุ คลดี ว ยหมูเพอ่ื นดวยอาการอันไมสมควร. รวมกับศัพทว า กถา เปน อสังสคั คกถา แปลวา ถอ ยคาํ ที่ชักนาํ ไม

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนาที่ 257 ใหร ะคนดว ยหม.ู หมายความวา พดู ชกั นําไมใหม ่วั สมุ กนั ดว ยอาการไม สมควร เชน เลน การพนัน เลน ซกุ ซนตาง ๆ เลน ตลก คะนอง รองราํ ทําเพลง เสพยาเสพติดใหโ ทษ เปน ตน. ๕. วิรยิ ารมั ภกถา ตัดบทเปน วิรยิ ารมั ภ แปลวา ปรารภ ความเพยี ร. (ดคู วามหมายในหมวด ๕ หนา ๑๓๘) รวมกบั ศพั ทว า กถา เปน วิริยารัมถกถา แปลวา ถอ ยคําทีช่ ักนําใหป รารภความเพยี ร. หมายความวา พูดชักนําใหเร่มิ ความเพยี ร ใหมใี จตงั้ มน่ั อยูในความเพียร ๔ สถาน มเี พียรระวังมิใหบ าปเกิดข้ึนในสนั ดานเปน ตน ใหม ีใจกลาไม กลัวตอ ความเหน่อื ยยากลําบากและภยันตราย, ใหค อยพยุงจิตมใิ หย อ ทอ ในการศกึ ษาเลา เรยี นก็ดี ในการประกอบกจิ ตามหนาที่กด็ ี ในการอบรม จิตใหสะอาดปราศจากกเิ ลสก็ดี. ๖. สีลกถา ตดั บทเปน สลี ะ แปลวา เยน็ , ปกติ ไดแก ความเย็นกาย เยน็ วาจา เยน็ เขาไปถึงใจ ใจจึงเปนปกต,ิ เม่อื รวมเขา กับศพั ทว า กถา เปน สลี กถา แปลวา ถอ ยคาํ ท่ชี กั นําใหต ง้ั อยูใ นศีล หมายความวา พดู ชกั ชวนใหตัง้ ใจควบคมุ กาย วาจา ตลอดถงึ ใจ ใหม น่ั คง เปน ศีล คือใหเ ย็นเปนปกติ อยา ใหรอ น อยาใหจุน จา น ฟงุ ซา นเกินงาม. ๗. สมาธกิ ถา ตดั บทเปน สมาธิ แปลวา ความรักษาใจมั่น. ไดแก ความทําใจใหนง่ิ มอี ารมณเ ดยี ว. รวมเขากบั ศพั ทว า กถา เปน สมาธิกถา แปลวา ถอยคําท่ีชกั นําใหทาํ ใจใหส งบ หมายความวา พูดชักชวนใหเ จริญสมาธิ คือใหร วมพลงั จิตท่ีพลานอยใู หร วมตวั กนั เขา จนสงบนิ่งด่ิงม่ันคง.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนา ที่ 258 ๘. ปญ ญากถา ตัดบทเปน ปญญา แปลวา ความรอบรูในสงิ่ ที่ควรรู (ดใู นเวสารชั ชกรณธรรม หนา ๑๓๘) รวมเขากบั ศัพทวา กถา เปน ปญ ญากถา แปลวา ถอ ยคําท่ชี กั นาํ ใหเ กิดปญ ญา. หมายความวา พดู ชักชวนใหเกดิ ความรู ความเขา ใจ ในสิ่งที่ควรรู เชน ศลิ ปวิทยา บาป บญุ ทุกข สุข เหตแุ หงทกุ ข เหตแุ หงสุข เปน ตน. ตลอดถงึ รคู วามจริงในสงั ขารธรรมท้ังปวงวา ไมเ ที่ยง เปน ทุกข เปนอนัตตา. ๙. วมิ ตุ ติกถา ตัดบทเปน วมิ ตุ ติ แปลวา ความหลุดพนจาก กิเลส ไดแก การทํา การปฏิบตั ิใหใจหลดุ พนจากกิเลส ไมใชหลดุ พนเอง เชนในขณะนอนหลบั . รวมกบั ศัพทวา กถา เปน วิมุตตกิ ถา แปลวา ถอ ยคาํ ท่ีชกั นาํ ใหท ําใจใหห ลุดพนจากกิเลส. หมายความวา พูดชักชวน ใหปฏิบัติใน ศลี สมาธิ ปญญา ใหบ รบิ ูรณย ิ่ง ๆ ขึ้น จนกระท่ังจติ ใจ เกิดความเบื่อหนา ย คลายกาํ หนดั และหลดุ พนจากกเิ ลสอาสวะ ๓ คอื กาม ภพ อวิชชา. ถอยคําทีช่ กั ชวนใหถ งึ วิมตุ ติ เชน ๑. ชกั ชวนใหฟ งธรรม ๒. ชักชวนใหแสดงธรรม ๓. ชักชวนใหสาธายานธรรม ๔. ชกั ชวนให พจิ ารณาไตรตรองธรรม ๕. ชกั ชวนใหเรยี นสมาธจิ นแทงตลอดดวย ปญ ญา๑. อกี อยา งหน่ึง ๑. ชกั ชวนใหม ศี ีล ๒. ชักชวนใหส ดับศึกษา ๓. ชักชวนสนทนาธรรม ๔. ชกั ชวนใหเ จรญิ สมาธิ ๕. ชกั ชวนให เจรญิ วิปส สนา๒. ๑๐. วมิ ตุ ติญาณทสั สนกถา ตดั บทเปน วมิ ตุ ติ แปลวา ความ หลุดพน , าณะ แปลวา ความร,ู ทสั สนะ แปลวา ความเห็น. ๑. วิมุตตายนสูตร. ๒. อนุคคหติ สตู ร.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนา ท่ี 259 เม่อื รวมเขาท้ัง ๓ ศัพท เปนวิมุตติญาณทัสสนะ แปลวา ความรูเปน เคร่ืองเหน็ วา จิตหลุดพน แลว. ความรูอยางน้ีเปนความรพู เิ ศษ ซงึ่ เกดิ ข้ึนไดดว ยการประกอบ หลายวธิ ี เชน :- ๑. พจิ ารณาเบญจขันธ โดยไตรลักษณ จนเกดิ ความเบ่อื หนา ย คลายกําหนัด เพราะคลายกาํ หนดั จิตจึงหลดุ พน ความรเู กิดขึน้ วา จิต หลดุ แลว๑. ๒. เจรญิ กายคตาสติ เพราะผเู จรญิ กายคตาสติ ยอมไดค วามรู แตกฉานดว ยปญญา มสี ตสิ ัมปชัญญะ อาสวะต้งั อยูไ มได คือ ละราคะ โทสะ โมหะได๒ ผมู ปี ญ ญาแตกฉานยอ มรูช ัดวา เราละราคะ โทสะ โมหะ ไดแ ลว มีมลู รากขาดแลว ไมเกิดตอ ไปแลว๓. ๓. ตอ งปฏิบตั ิตามลําดับ จนรจู ักทุกข สมทุ ัย นโิ รธ มรรค, รูจกั อาสวะ เหตเุ กดิ อาสวะ ความดบั อาสวะ เหตุดบั อาสวะ เมือ่ รูอยา งน้ี จิตกห็ ลดุ พน ก็รชู ดั วาจิตหลดุ พน แลว๔. วมิ ุตตญิ าณทิสสนกถา แปลวา ถอ ยคําทชี่ กั นําใหเ กิดความรเู ปน เพือ่ ใหเกิดความรูพเิ ศษดังกลาว. อธิบายชอ่ื หมวดธรรม กถาวัตถุทั้ง ๑๐ อยางน้ี เปน คําพดู ทดี่ ีมีประโยชนแกผ พู ูดและผูฟง ทานจึงใหชื่อวา กถาวตั ถุ แปลวา เร่อื งทค่ี วรพดู หมายความวา เรอ่ื ง ๑. อนตั ตลกั ขณสูตร ๒. อง.ฺ เอก. ๒๐/๕๗ ๓. องฺ. ทสก. ๒๒/๓๓ ๔. มหาวภิ งั ค ๑/๑๙

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนาท่ี 260 ทง้ั ๑๐ น้ี เปนหลกั ในการพดู . สว นเรื่องอ่นื ๆ ถา อนุโลมเขา กบั เรื่อง เหลานีไ้ ดก ค็ วรพูด, แตถ า ขัดกันกไ็ มควรพดู . คาํ ถามสอบความเขาใจ ๑. ความมกั นอ ย กบั ความสนั โดษ ตางกนั อยา งไร ? ๒. ความสงัด กบั ความไมระคนดวยหมู ตา งกนั อยางไร ? ๓. พดู อยา งไร จงึ ชอื่ วา ชกั นาํ ใหป รารภความเพียร ? ๔. สีลกถา สมาธกิ ถา ปญญากถา ไดแ กค าํ พดู เชน ไร ? เก่ยี ว เนือ่ งกันอยา งไรบาง ? ๕. วิมตุ ติ แปลวา อยางไร ? พอู อยา งไร จึงจะใหถ งึ วิมุตติ ? ๖. วมิ ตุ ตญิ าณทสั สนะ แปลวา อยางไร ? เกิดข้ึนไดอยางไร ? ๗. กถาวัตถุ แปลวา อยา งไร ? มีเทา ไร ? ทําไมจึงไดชือ่ วา กถาวัตถุ ? ตนเอย ตน มะพูด งามดึงดูด ใจคอ เมอื่ ยลเหน็ แผกงิ่ ใบ ปกคลุม พุม รม เยน็ พดู ไมเ ปน เหมอื นนาม แตง ามตา. มนษุ ยเรา พดู ได จําไวเถิด พดู ใหเ กิด สามคั คี ดีนักหนา พูดออ นหวาน สตั ยจรงิ องิ ทีม่ า ไมพ ดู จา เหลวไหล วไิ ล เอย. ศรี ฯ นคร.

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปริเฉทท่ี ๑ - หนา ที่ 261 อนสุ สติ คอื อารมณทค่ี วรระลึก ๑๐ ประการ ๑. พทุ ธานุสสติ ระลกึ ถึงคณุ ของพระพทุ ธเจา . ๒. ธมั มานุสสติ ระลกึ ถงึ คณุ ของพระธรรม. ๓. สังฆานสุ สติ ระลกึ ถึงคุณของพระสงฆ. ๔. สลี านสุ สติ ระลึกถงึ ศีลของตน. ๕. จาคานสุ สติ ระลึกถึงทานท่ีตนบริจาคแลว. ๖. เทวตานุสสติ ระลกึ ถึงคุณทที่ าํ บุคคลใหเปน เทวดา. ๗. มรณสั สติ ระลกึ ถึงความตายทจี่ ะมาถงึ ตน. ๘. กายคตาสติ ระลึกทว่ั ไปในกาย ใหเหน็ วา ไมงาม นาเกลียด โสโครก. ๙. อานาปานสติ ต้งั สติกําหนดลมหายใจเขา ออก. ๑๐. อปุ สมานสุ สติ ระลึกถงึ คณุ พระนิพพาน ซงึ่ เปนทีร่ ะงบั กิเลสและกองทกุ ข. วิ. ฉอนุสสติ. ปฐม. ๒๕๐ อธิบายศัพท ๑. พทุ ธานสุ ติ ตัดบทเปน พุทธะ แปลวา พระพุทธเจา , หมายถงึ พระคณุ ของพระพทุ ธเจา. อนสุ สติ แปลวา ระลกึ เนือง ๆ. หรอื ระลกึ ตามสมควร๑ เม่ือรวมเขา เปน พุทธานุสติ แปลวา ระลึกเนอื ง ๆ หรือระลึกตามสมควรถงึ พระคุณของพระพุทธเจา. หมายความวา ตั้งสติ ระลึกเนือง ๆ ถงึ พระคณุ ของพระพุทธเจา ๙ บทวา อติ ิป โส ภควา อรห ๑. วิสทุ ธิมรรค ๑๑/๒๕๑

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนาท่ี 262 เปนตน ซ่ึงแปลวา พระผูมีพระภาคเจา ทรงเปน พระอรหนั ตบ ริสุทธ์ิ หมดจดจากกเิ ลส แมเ พราเหตนุ ้ี ๆ. หรอื ระลึกแตโ ดยยอตามสมควร ประมวลลงเปน ๓ ประการ คือ พระปญ ญาคณุ พระบริสุทธิคณุ พระ มหากรณุ าคุณ. (ดูคณุ ของรตั นะ ๓ อยา ง หนา ๒๒/๒๓) ๒. ธมั มานสุ สติ ตัดบทเปน ธัมมะ แปลวา พระธรรม, หมาย ถงึ คุณของพระธรรม. รวมกบั อนุสสติ เปน ธมั มานุสสติ แปลวา ระลึกเนือง ๆ หรอื ระลกึ ตามสมควรถึงคุณของพระธรรม. หมายความวา ตงั้ สตริ ะลึกเนือง ๆ ถึงคุณของพระธรรม ๖ บทวา สวฺ ากขาโต ภควตา ธมฺโม เปนตน แปลวา พระธรรมคอื ศาสนา อนั พระผมู พี ระภาคเจา ตรัสไวแ ลว . หรอื ระลึกตามสมควรวา ธมฺโม ปาเปติ สุคตึ พระ ธรรมยอมสง ผูปฏบิ ัติใหถงึ สคุ ติ. (ดูหนา ๒๔) ๓. สงั ฆานสุ สติ ตดั บทเปน สงั ฆะ แปลวา พระสงฆ หมายถึง คณุ ของพระสงฆ. รวมกบั อนสุ สติ เปน สังฆานสุ สติ แปลวา ระลกึ เนือง ๆ หรอื ระลึกตามสมควร ถงึ คุณของพระสงฆ. หมายความวา ตัง้ สตริ ะลกึ เนอื ง ๆ ถึงคุณของพระสงฆ ๙ บทวา สปุ ฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ เปนตน แปลวา หมูพระสงฆผ เู ช่ือฟง ของพระผูม พี ระภาคเจา เปน ผปู ฏิบัตดิ แี ลว . หรอื ระลึกตามสมควรวา พระสงฆปฏบิ ัตชิ อบ ตามคาํ สัง่ สอนของพระพุทธเจาแลว สอนผอู ่นื ใหกระทําตามดว ย. (ดูหนา ๒๔) ๔. สลี านสุ สติ ตดั บทเปน สลี ะ แปลวา ศลี หมายถงึ คุณแหง ศีล รวมกบั อนุสสติ เปน สลี านสุ สติ แปลวา ระลึกเนือง ๆ ถึงคุณ แหงศีล. หมายความวาต้ังสตริ ะลกึ เนอื ง ๆ ถงึ คณุ แหง ศลี ของตน ก็ศีลท่ี จะมคี ณุ อันควรแกก ารระลกึ เปน อารมณ ตองเปนศีลทไี่ มขาดขอตน หรอื

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนา ที่ 263 ขอ ปลาย เหมือนผา นงุ ขาดที่รมิ ขางบนหรือขา งลา ง, ไมทะลคุ อื ไมเสียขอ กลาง ๆ เหมือนผาทะลุเปนรูกลางผนื , ไมตา งคือไมเ สียสองขอ สามขอ ตามลาํ ดบั เหมือนแมโ คมีสีแดง-ดาํ สองแหงสามแหง ท่หี ลงั หรือท่ที อง, ไม พรอ ยคอื ไมเ สียบางขอ ดีบางขอสลบั กนั ไปจนทั่ว เหมอื นวัวลายพรอยไป ท้ังตวั , จดั วาเปน ไท เพราะพนจากความเปนทาสตณั หา, วิญูชนสรรเสริญ เพราะผูรูท้งั หลายมพี ระพุทธเจาเปนตน ทรงสรรเสรญิ , ไมถ ูกปรามาส เพราะตัณหาและทฏิ ฐไิ มแตะตอ ง, เปน ทางสมาธิ เพราะยงั สมาธิท้ังสอง ใหเปนไป, ศลี ท่ีไมข าด ไมท ะลุ ไมด าง ไมพรอย เปนตน ดังนี้ จัดวา ดีเย่ยี มในโลก ดงั พระบาลวี า สลี  โลเก อนุตตฺ ร ศลี เปนเยี่ยม ในโลก ดงั น้ี และมคี ณุ ควรแกก ารระลึกถึง. ๕. จาคานุสสติ ตดั บทเปน จาคะ แปลวา บรจิ าคหรือสละ หมายถึงทานที่ตนบริจาคแลวสละแลว รวมกบั อนุสสติ เปน จาคานุสสติ แปลวา ระลึกถงึ ทานทตี่ นบริจาคแลว. หมายความวา ตั้งสติระลกึ เนือง ๆ ถึงคุณแหงความทต่ี นเปนผมู ีความเสียสละไดข าด ปราศจากความตระหน่ี อนั เปนตวั มลทิน มีการสละปลอยเลย ไมเสียดายอาลัย ไมห วงั ผลตอบ แทน มมี อื ลา งไวคอยหยิบของใหท าน ยินดีในการเสยี สละ ควรในการ ขอ พอใจใจการใหแ ละการแบงให. ๖. เทวตานุสสติ ตัดบทเปน เทวดา แปลา เทวดา หมายถงึ คณุ ที่ทาํ บุคคลใหเปน เทวดา. รวมกบั อนุสสติ เปน เทวตานุสสติ แปลวา ระลกึ เนอื ง ๆ ถึงคณุ ที่ทาํ บุคคลใหเ ปน เทวดา. หมายความวา ตงั้ เทวดาไวในฐานเปนพยาน ระลกึ ถงึ คณุ มศี รทั ธาเปนตนของตนอยางนี้ วา เทวดาจําพวกกามาวจร ๖ ชั้นกม็ อี ยู จําพวกพระพรหมมีรปู ๑๖ ชน้ั กม็ ี

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนาที่ 264 อยู จําพวกพรหมไมมีรูป ๔ ชนั้ กม็ ีอยู เทวดาเหลานัน้ ประกอบดวย คณุ คอื ศรทั ธา ศลี สตุ ะ จาคะ ปญญา อยางใดแลว ไปเกิดเปนเทวดา, คณุ มีศรัทธาเปนตนเหลา น้ัน แมข องเราก็มอี ย.ู ๗. มรณัสสติ ตดั บทเปน มรณะ แปลวา ความตาย หมายถงึ ความแตกขาดแหง ชวี ิต. ความตายมี ๒ อยา งคอื ๑. กาลมรณะ ตาย ตามเวลาอนั สมควร เพราะส้ินบญุ บา ง สนิ้ บาปบาง, เพราะสนิ้ อายบุ าง, เพราะสิ้นบุญ-บาปและอายุทุกอยา งบา ง. ๒. อกาลมรณะ ตายในเวลา อันไมสมควรตาย เพราะกรรมเขา ไปตดั รอน เชน ประสบอุปทวเหตุตาย ถกู ฆาตาย หรือฆา ตวั เองตาย. เมอ่ื เอาศัพทวา มรณ ตอ เขา กบั ศพั ทวา สติ เปน มรณัสสติ แปลวา ความระลกึ ถงึ ความตาย. หมายความวา ตงั้ สติระลึกถงึ ความตาย คือความแตกขาดแหงชวี ิต ท้ังท่ีเปน กาลมรณะ ทง้ั ท่เี ปนอกาลมรณะ ทจ่ี ะมาถึงตน. ดวยทาํ ในใจโดยอบุ าย วิธีอันแยบ คาย คอื ประกอบดวย สติ ความระลึกได สงั เวคะ ความสลดใจและ ญาณะ ความเขาใจชัดวา มรณ ภวสิ สติ ความตายจัดมีแกเรา ชวี ิตินฺทรฺ ยิ  อปุ จฉฺ ชิ ฺชิสสฺ ติ ชีวิตนิ ทรีย ของเราจักขาด มรณ มรณ ความตาย ความตาย เปนทสี่ ุดแหงชวี ิตของเราแนน อน. มรณธมโฺ มมหฺ ิ เรามีความตายเปน ธรรมดา, มรณ อนตีโต ลว งพน ความตายไปไมไ ด. อถ โข ยาวตา สตตฺ าน อาคติ คติ จตุ ิ อปุ ปตฺติ สพเฺ พ สตฺตา มรณธมฺมา มรณ อนตีตา. ไมใ ชเราผูเดยี วเทา น้ัน โดยที่แท บรรดา ปวงสัตวท ้ังหลาย ทีม่ า ท่ีเคล่อื น ทีเ่ กดิ ขึ้นเทาใด กต็ ายหมอเทา นนั้ . ๘. กายคตาสติ ตดั บทเปน กายะ แปลวา รา งกาย หมายถึง สว นตาง ๆ ของรางกายมผี มเปน ตน. คตา แปลวา ไป. สติ แปลวา

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนาท่ี 265 ความระลกึ . เมื่อรวม ๓ ศพั ทเ ขาดวยกันเปน กายคตาสติ แปลวา ความระลกึ ไปท่วั ในสวนตาง ๆ ของรา งกาย. หมายความวา ตง้ั สติระลกึ ไปถึงสว นตาง ๆ ของรา งกาย ซึ่งมอี ยู ๓๒ สว น คอื ผม ขน เลบ็ ฟน หนงั , เนอื้ เอ็น กระดูก เยือ่ ในกระดูก มา ม, หัวใจ ตับ พังผดื ไต ปอด, ไสใ หญ ไสน อย อาหารใหม อาหารเกา , ดี เสลด หนอง เลอื ด เหงอ่ื มันขน, นํ้าตา เปลวมนั นาํ้ ลาย นํา้ มกู ไขขอ มตู ร มนั สมอง จะเปน สวนใดก็ตาม ระลกึ ใหเ ปน วา เปน ของไมงามนา เกลียด โสโครก. โดยลักษณะ ๕ อยางคือ ๑. มี สี ไมง ามนา เกลียดโสโครก. ๒. มี สัณฐาน คอื ทรวดทรงของสว นน้ัน ๆ ไมง ามนาเกลียด. ๓. โดย ทิศ เบอื้ งบนหรอื เบื้องลา ง. รางกายแบงเปน ๒ ทิศ ตั้งแตนาภีข้นึ มา เปนทิศเบ้อื งบน ใตน าภลี งไปเปน ทิศเบ้ืองลา ง. ๔. โดย โอกาส คอื ท่ี ต้งั เชน ผมต้ังอยูท่หี นงั ศีรษะ เล็บตัง้ อยูท ่ีปลายนว้ิ ๕. โดย ตัดตอน คือทส่ี ดุ ของตน ๆ เชน เสน ผมมีรากผมเปน ทส่ี ดุ ปลายผมมีอากาศเปน ที่สดุ , แตละเสนกม็ ีที่สดุ โดยรอบของตนไมปนกบั เสนอน่ื . และตดั ตอน โดยสว นของตน ๆ เชนหนังกม็ ที ่สี ดุ ของตน ไมปนกับเนื้อ, เน้อื กม็ ที ี่ สดุ ของตนไมป นกบั หนงั . อนง่ึ ตงั้ สตริ ะลกึ ใหเ ห็นวา ไมงามนา เกลยี ดโสโครกโดยสวน ๕ คอื ๑. โดยมี ๒. โดยสณั ฐาน ๓. โดยกล่นิ ๔. โดยท่เี กิด ๕. โดยทอ่ี าศัยอยู. คอื วารา งกายแตล ะสว นเชน ผม มสี ีก็ไมง าม มีสณั ฐานกไ็ มงาม มีกลนิ่ เหม็น เกิดมาแตน ้ําเหลืองเลอื ดเปนตน อยใู นทชี่ ้นื และไมส ะอาด. เมอื่ ตงั้ สติระลกึ ไปในกายอยางนี้ ชื่อวา กายคตาสต.ิ ๙. อานาปานสติ ตัดบทเปน อานาปานะ แปลวา ลมหายใจเขา

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนา ที่ 266 ออก ตอ เขากับศัพทวา สติ เปน อานาปานสติ แปลวา ระลกึ ถงึ ลม หายใจเขาออก. หมายความวา ต้งั สติกาํ หนดระลกึ ดลู มหายใจทั้งเขา ทั้ง ออก โดยมสี ติประคองจิตใหจ ดจออยูทีป่ ลายกระพงุ จมกู หรือทร่ี ิมฝปาก เบือ้ งบน ซ่ึงเปน จุดทลี่ มหายใจกระทบถนดั เปนจุดที่ ๑ ใหจ ติ จดจอท่ี ทามกลางทรวงอกเปนจดุ ที่ ๒ ใหจ ติ จดจอ ที่นาภีคือตรงสะดือ เปน จุดท่ี ๓ สาํ หรับลมหายใจเขา. นบั นาภเี ปนจุดท่ี ๓ สาํ หรับลมหายใจออก. เมอ่ื มสี ติ ระลึกจดจอ อยางน้ี จิตก็ระงับจากอกศุ ลบาปธรรมตา ง ๆ ได. อีกอยางหนง่ึ ทานสอนใหต ั้งสติกําหนดนับ คอื หายใจเขานบั วา ๑ หายใจออกนับวา ๑, หายใจเขา นบั วา ๒ หายใจออกนบั วา ๒, นบั โดยวิธี นไี้ ปจนถงึ หายใจเขานบั วา ๕ หายใจออกนับวา ๕, แลว ตัง้ ตน ๑ ใหม เพม่ิ ขึ้นไปจนถึง ๖, ตัง้ ตน ๑ ใหม เพิ่มข้ึนไปจนถึง ๗, ตั้งตน ๑ ใหม เพมิ่ ข้ึนไปจนถงึ ๘, ตงั้ ตน ๑ ใหม นับเพิ่มขน้ึ ไปจนถงึ ๙, ต้ังตน ๑ ใหม นับเพมิ่ ขนึ้ ไปจนถึง ๑๐ จติ ก็สงบได. อกี อยา งหนึง่ ทานสอนใหต้งั สตกิ าํ หนดลมหายใจเขาภาวนาวา พทุ . กําหนดลมหายใจออก ภาวนาวา โธ. เรือ่ ยไป จติ ก็สงบได. ๑๐. อปุ สมานสุ สติ ตัดบทเปน อุปสมะ แปลวา ธรรมอนั เปน ท่รี ะงับ. หมายถึงคณุ ของพระนพิ พาน อันเปนท่รี ะงบั ดบั กิเลสและ กองทุกข. รวมกับศัพทว า อนสุ สติ เปน อปุ สมานุสสติ แปลวา ระลึกถึงคณุ ของพระนิพพาน อนั เปน ทร่ี ะงับดับกิเลสและกองทกุ ข. หมาย ความวา ต้ังสตริ ะลกึ ถึงคุณพระนิพพาน อันมีประการตาง ๆ เชน เปนทส่ี รางความเมา, เปนทกี่ าํ จัดความกระหายในกาม, เปนท่ีถอนอาลยั

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนา ที่ 267 ในกามคณุ , เปนท่ตี ดั การเวยี นวา ยตายเกิด, เปนทสี่ ้นิ ตันหา, คลายตัณหา, ดบั ตณั หา, เปน ที่สลัดออกไปจากตัณหาอันไดชื่อวา วานะ, เปน ธรรมอนั ปจจัยปรงุ แตงไมไ ด, เปนธรรมจริงแท เปน ธรรมฝงนอก, เห็นไดยาก, ไมแ ก, ยั่งยนื , ไมมีสิ่งทีท่ ําใหเน่นิ ชา , ไมตาย, ปลอดโปรง, พนภยั , อศั จรรยไมเ คยมมี ากอ น, ไมมีเสนยี ดจัญไร, ไมมกี ารเบยี ดเบยี น, หมดจด, เปน ดจุ เกาะทพ่ี ึง่ , ตา นทานทกุ ข, เปนท่ลี ี้ทุกข. อานสิ งส คือผลดี ของการเจริญอนสุ สติ บุคคลผูเจรญิ พทุ ธานุสสติ ธรรมานสุ สติ สงั ฆานสุ สติ ยอ มเปนผู มคี วามเคารพยําเกรงในพระรตั นตรัย ไพบลู ยดว ยคุณธรรมมศี รทั ธา เปน ตน มากไปดว ยปตแิ ละปราโมช มีความสุข ขม นวิ รณใ หสงบลงได องคฌ านยอ มเกิดขนึ้ โดยลาํ ดับ แตไมถ งึ อัปปนา มีสคุ ตเิ ปนทไ่ี ปใน เบื้องหนา. ผูเจริญสีลานสุ สติ ยอมเปน ผมู คี วามเคารพในไตรสิกขา มคี วาม ประพฤติเหมาะสม ไมป ระมาท ปราศจากภัย ไพบลู ยดว ยคณุ ธรรมมี ศรัทธา เปน ตน ... (เหมอื นพทุ ธานุสสต)ิ ผูเจรญิ จาคานุสสติ ยอมเปนผูปราศจากตระหนี่ จติ ไมถ ูก ราคะ โทสะ โมหะกลุมรุม ขมนิวรณใ หส งบลงได ... (เหมอื นพทุ ธานุสสต)ิ ผเู จริญเทวตานุสสติ ยอ มเปนทีร่ กั ชอบใจของเทวดาทัง้ หลาย ได ความไพบูลยด ว ยคณุ ธรรมมศี รัทธา เปนตน ... (เหมือนพุทธานสุ สต)ิ ผูเจรญิ มรณัสสติ ยอมเปนผไู มประมาทเนืองนิตย ไมกลวั ตาย ไม หลงตาย เขาถึงอปุ จารฌาน (เหมอื นพุทธานสุ สติ) มสี คุ ติเปน ทไ่ี ป ในเบื้องหนา.

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวภิ าค ปริเฉทท่ี ๑ - หนา ที่ 268 ผูเจริญกายคตาสติ ยอ มเปนผูข มไดท้ังความยินดีในกามคุณ ทัง้ ความไมยนิ ดีในเสนาอนั สงดั และในกุศลธรรม ขมความกลัวภยั ได. ทนตอ ความหนาวรอ นเปนตน ได. อดกล้นั ตอ ทุกขเวทนากลาได, อาจได ฌาน ๔ ตลอดถึงอภญิ ญา ๖. ผูเจรญิ อานาปานสติ ยอมตดั กามวิตกเปนตนได๑ ยอมยังสติ ปฏฐาน ๔ โพชฌงค ๗ วชิ ชาและวมิ ุตใหบริบูรณไดโดยลําดับ๒ ยอ มรู ลมในขณะดบั จิต คือรูเวลาทตี่ นดบั จิต๓ หากไดบ รรลุพระอรหตั ต ยอ ม กาํ หนดระยะกาลแหงอายุได. ผูเจรญิ อปุ สมานสุ สติ ยอ มไมถกู ราคะเปน ตนกลมุ รมุ จติ ขมนิวรณ ลงได องคฌ านเกิดขน้ึ แตไมถ ึงอัปปนา (เหมือนพุทธานุสสต)ิ เปนผู มอี ินทรียส งบ นาเลื่อมใส มสี ุคตเิ ปนท่ีไปในเบอื้ งหนา. อธบิ ายชื่อหมวดธรรม พระพุทธเจา พระธรรม พระสงฆ ศลี จาคะ เทวดา มาณะ กายะ อานาปานะ และอปุ สมะ ทั้ง ๑๐ ประการนี้ แตละประการเปน ท่ตี ั้งแหงสติคอื ความระลึก กลา วคือเปน อารมณที่ควรระลึกถงึ ฉะนน้ั เมอ่ื สตปิ รารภอารมณอยา งใดเกดิ ขึน้ ก็มชี อื่ อยางนนั้ เชนปรารภพระ พุทธเจาเกิดขน้ึ ก็มชี ือ่ วา พุทธานสุ สติ เปน ตน . เพราะอารมณท ค่ี วร ระลกึ เหลาน้มี ี ๑๐ ประการ ฉะนนั้ จงึ ชือ่ วาอนุสสติ ๑๐ ประการ. เฉพาะมรณัสสติ กายคตาสติ อานาปานสั สติ ๓ ประการนี้ ไมม ี อนุ เปนบทนาํ หนา สติ เพราะใชก ระแสความระลกึ ปรารภอารมณทีอ่ ยู ใกล ทีเ่ ปน ปจ จุบันบาง ท่เี ปน อนาคตบาง. สวน ๗ ประการนอกน้ี มี ๑. อง.ฺ นวก. ๒๓/๓๗๑. ๒. ม. อุ. ๑๔/๑๙๓. ๓. ม. ม. ๑๓/๑๔๒.

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนา ที่ 269 อนุ เปน บทนําหนา สติ เปน อนสุ สติ เพราะตองใชก ระแสความ ระลกึ ยอ นตามอารมณท อี่ ยูหา งไกลและทเี่ ปน อดตี โดยมาก. คําถามสอบความเขา ใจ ๑. บุคคลควรระลกึ ถงึ อะไร จงึ จะสมควร ? ๒. ผูระลกึ ถงึ เทวดา กับระลึกถึงความตายไดผ ลตา งกันอยางไร ? ๓. โลกุตรธรรม ๙ คอื มรรค ๔ ผล ๔ นพิ พาน ๑ จดั เปน อนสุ ติ อยา งไหนได ? ๔. ผเู จรญิ กายคตาสตกิ ับผูเจริญอานาปานัสสติ ไดผ ลพิเศษกวา เจรญิ อนุสสตอิ นื่ ๆ อยางไร ? ๕. ในอนุสสติ ๑๐ ประการ บางประการมอี นนุ ําหนา สติ บาง ประการไมม ี เพราะเหตุไร ? รม เอย รม มะมวง เรารักหวง เจา จรงิ ย่ิงนกั หนา ยามแดดเปรี้ยง เท่ียงบาย เราไดม า นงั่ หลบั ตา ปลงจิต อนิจจัง. ตงั้ สติ ตริตรอง มองสงั ขาร เหน็ เปนมาร หมดสุข เปน ทุกขัง ลว นเปนสิ่ง อนัตตา วาไมฟ ง ความสจั จงั ปรากฏ ทง้ั หมด เอย. ศรี ฯ นคร.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนาท่ี 270 ปกณิ ณกะ คอื หมวดเบ็ดเตลด็ อปุ กเิ ลส คือ โทษเครื่องเศรา หมอง ๑๖ อยา ง ๑. อภชิ ฌาวสิ มโลภะ ละโมบไมส มํา่ เสมอ คือความเพงเล็ง. ๒. โทสะ รา ยกาจ. ๓. โกธะ โกรธ. ๔. อปุ นาหะ ผูกโกรธไว. ๕. มักขะ ลบหลูคณุ ทา น. ๖. ปลาสะ ดเี สมอ คอื ยกตนเทียมทา น. ๗. อิสสา ริษยา คอื เหน็ เขาไดดี ทนอยูไมไ ด. ๘. มจั ฉริยะ ตระหน่ี. ๙. มายา มารยา คอื เจาเลห. ๑๐. สาเถยยะ โออ วด. ๑๑. ถัมภะ หวั ด้ือ. ๑๒. สารมั ภะ แขงด.ี ๑๓. มานะ ถือตวั . ๑๔. อตมิ านะ ดหู มน่ิ ทาน. ๑๕. มทะ มวั เมา. ๑๖. ปมาทะ เลนิ เลอ . ม. ม. ๑๒/๒๖-๒๗,๖๕

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนาท่ี 271 อธบิ ายศพั ท ๑. อภชิ ฌาวสิ มโลภะ ตัดบทเปน อภชิ ชฌา แปลวา ความเพง จําเพาะ. หมายถึงความเพง เล็งมุงแตจะไดถา ยเดยี ว, รนุ แรงกวาโลภะ. วสิ มะ แปลวา ไมสมา่ํ เสมอ. หมายถงึ ไมเลือกวาสิ่งนน้ั ดีหรอื ช่วั วิธี นนั้ ถูกหรือผดิ . โลภะ แปลวา ความอยากได. หมยถงึ ความละโมบ ได แลว ยังไมอม่ิ ไมพอ อยากไดต อไปอีก ไมม ีท่ีสน้ิ สุด เหมอื นไฟสมุ ขอน คกุ รุนอยู พอไดเชอื้ กย็ ่งิ ลกุ เปนเปลวเพลิง หรือเหมือนทะเลไมเต็มดว ย นา้ํ . รวม วสิ มะ เขา กบั โลภะ เปน วสิ มโลภะ แปลวา ความอยาก ไดไ มสม่าํ เสมอ หรอื ละโมบไมสมํา่ เสมอ. หมายความวาโลภจัด อยากได ไมเ ลือก มุง แตจ ะไดทาเดยี ว โดยมติ อ งคํานึงวาสง่ิ ทอี่ ยากไดนั้นดหี รือช่วั และวิธีทจี่ ะไดม านัน้ ถกู หรือผดิ . รนุ แรงกวา โลภะ เพราะโลภะเพียงอยาก ไดเงียบอยูภายใน ไมแ สดงอาการอะไร จงึ ออนกวาอภิชฌา และออ นกวา วสิ มโลภะ ฉะนน้ั อภชิ ฌาและวิสมโลภะมีความรนุ แรงพอ ๆ กัน ทานจงึ รวมเปน ศพั ทเดียวกนั เปน กิเลสประเภทเดียวกัน แปลวา ความละโมบ ไมสมาํ่ เสมอคือความเพงเล็ง. ๒. โทสะ แปลวา รายกาจ. (ดใู นอกุศลมลู หนา ๔๑) ๓. โกธะ แปลวา โกรธ. (ดูในมลทนิ หนา ๒๑๙) ๔. อปุ นาหะ แปลวา ผกู โกรธไว. หมายความวา ไมลมื ไมล ะ ความโกรธท่ีเกดิ ข้ึน. ตามธรรมดาความโกรธเหมือนไฟไหมฟ าง ลกุ โพลง ขนึ้ แลว พอหมดฟางกบั ดบั ทันที. แตอปุ นาหะน้ี เปนอุปกิเลสเขาผกู ความ โกรธไว ไมห ายโกรธ ไมถ ึงกับพยาบาท คือไมคิดจองลางจองผลาญ

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนาท่ี 272 แตเปนมลู ฐานใหพ ยาบาทไดงา ย. พงึ เห็นตัวอยางคนท่เี คยโกรธกัน ไมถ กู กนั แตไ มค ิดเบียดเบยี นกัน นจ้ี ดั เปน อุปนาหะ ผกู โกรธไว. ถาคดิ เบยี ดเบียนจองลางจองผลาญกนั ก็จักเปน เวรุปนาหะ แปลวา ผูกเวรกัน ไว. หรือจัดเปนพยาบาท. ๕. มกั ขะ แปลวา ลบหลูคณุ ทา น. (ดใู นมลทิน หนา ๒๑๙) ๖. ปลาสะ แปลวา ตีเสมอคือยกตนเทยี มทา น. หมายความวา ตนมีความรู ความสามารถ คุณธรรม และฐานะเปน ตน ยังนอ ย ยังต่าํ กวา ทา นผอู ืน่ มคี รูอาจารย มติ ร สหาย เปน ตน แตคดิ เยอหยงิ่ ผยอง วา เทา ทนั กัน เสมอกัน พอ ๆ กัน กบั ทานผอู ื่นนน้ั . ๗. อสิ สา แปลวา รษิ ยา. (ดูในมลทนิ หนา ๒๑๙) ๘. มัจฉริยะ แปลวา ตระหน่.ี (ดูในมลทนิ หนา ๒๒๐) ๙. มายา แปลวา มารยา เจาเลห. (ดูในมลทิน หนา ๒๒๐) ๑๐. สาเถยยะ แปลวา โออวด, หรือมักอวด. (ดใู นมลทนิ หนา ๒๒๐) ๑๑. ถัมภะ แปลวา หัวดือ้ . หมายถงึ ความถอื ร้นั ถอื มนั่ ความ คิดเห็นของตนเองถา ยเดียว ไมย อมเชอื่ ฟง ความคิดเห็น หรือคําตกั เตอื น สั่งสอนของผอู น่ื , ความวายากสอนยาก ความกระดาง ความไมออนนอ ม ความไมย อมรบั ผิด ในเม่อื รวู า ตนผิด. ๑๒. สารมั ภะ แปลวา ความแขงดี ไดแ กค วามไมร จู กั ตน ไมร ู จักประมาณตน ตนมีบญุ วาสนานอย มีกาํ ลงั นอ ย จะทําอะไรก็ปรารถนา ใหไ ดด ีกวาเขา ไมยอมตกต่ํากวา เขา ๑๓. มานะ แปลวา ความถือตวั . ไดแกค วามไมร ูจกั เหตุผลอนั แทจ รงิ สาํ คญั ตนผิดบา งถกู บาง แลว ประพฤติปฏบิ ัติผิด ๆ คือสําคัญตน

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปริเฉทที่ ๑ - หนา ที่ 273 วา ดกี วา เขาบาง เสมอเขาบา ง เลวกวาเขาบา ง ทัง้ ๆ ท่ีตนอาจจะดกี วา เขาจรงิ เสมอเขาจรงิ เลวกวา เขาจริง แตแ ลว กป็ ฏิบัตติ นในทางทไ่ี ม เหมาะไมส มควร. ๑๔. อติมานะ แปลวา ดหู มน่ิ ทาน. ไดแ กด ูถกู เหยียดหยาม ทา นผอู ่นื วาดสี ตู นไมไ ด. เห็นผอู นื่ เปนคนโง คนเลว คนจน เปนตน ซง่ึ ความจรงิ ผูท่ีถกู ดูหม่ินนนั้ ฉลาดวา ดีกวา รวยกวา หรือไมต กตาํ่ กวาผู ทด่ี ถู ูกดูหมิ่นนั้นเลย หรอื แมตกต่ํากวา. การพูดหรือแสดงอาการดูหมนิ่ น้นั จดั เปนความเศรา หมองทางจิตใจนั่นเอง. ๑๕. มทะ แปลวา ความมวั เมา คือความปลอยใจใหเ พลิดเพลิน ในอบายมขุ ๔ อยา ง หรอื ๖ อยา ง หรอื ใหเ พลดิ เพลินในวยั หนมุ -สาว ในความไมมีโรคในชีวิต หรือเมายศศักด์.ิ ๑๖. ปมาทะ แปลวา ความเลนิ เลอ คอื ความเผลอเพลนิ ปราศ- จากสติเปน เครอ่ื งรักษากายวาจาใจ แมท รพั ยสมบตั ิ ผูประมาทไมอ าจ รักษาไวได. อธบิ ายชอ่ื หมวดธรรม ธรรมทง้ั ๑๖ ขอน้ี เปนอกศุ ลธรรม คือธรรมฝายไมดี มชี ่ือวา อปุ กเิ ลส แปลวา โทษเคร่ืองเศราหมอง. เพราะเขาไปทาํ จิตใหเศรา หมอง ขนุ มัว เปน มูลเหตใุ หทําชัว่ ตาง ๆ ได. จดั เขาในอกุศลมลู ๓ อยา ง ไดด งั น้ี อภิชฌาวสิ มโลภะ ๑ มจั ฉรยิ ะ ๑ จัดเขา ในโลภะ. โทสะ ๑ โกธะ ๑ อุปนาหะ ๑ อสั สา ๑ สารมั ภะ ๑ มานะ ๑ จดั เขาในโทสะ. สาเถยยะ ๑ มกั ขะ ๑ ปลาสะ ๑ มายา ๑ ถัมภะ ๑ มานะ ๑ อตมิ านะ ๑ มทะ ๑ ปมาทะ ๑ จดั เขาในโมหะ.

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปริเฉทท่ี ๑ - หนาท่ี 274 ธรรมเปนเคร่ืองแกอุปกเิ ลส ๑. สนั โดษ, อนภิชฌา. ๒. ศลี , เมตตา. ๓. ศลี , เมตตา. ๔. ปฏินสิ สคั คะ, เมตตา. ๕. กตญั ู. ๖. อปจายนะ ๗. มทุ ติ า ๘. ทาน ๙. สัจจะ ๑๐. อปั ปจ ฉตา, สปั ปรุ สิ ธรรม, ๑๑. โสวจัสสตา ๑๒. อัตตตญั ุตา, มัตตัญตุ า. ๑๓. อปจายนะ ๑๔. อปจายนะ ๑๕. สติ ๑๖. สต.ิ คาํ ถามสอบความเขาใจ ๑. อภิชฌาวิสมโลภะ กบั โลภะ ตางกันอยางไร ? ๒. โทสะ โกธะ อปุ นาหะ ตางกันอยางไร ? ๓. อสิ สา มจั ฉรยิ ะ มีลกั ษณะตา งกนั อยางไร ? ๔. มานะ อติมานะ มลี กั ษณะอยางไร ? ๕. ธรรมอะไรชอ่ื วาอปุ กเิ ลสมีกี่อยา ง ? จะแกดวยอะไร ? ตน เอย ตน หมน เอารากฝน นํา้ เยน็ เปนกระสาย ใชทาแก คางทมู ฟกฟมู กาย เย็นสบาย หายฟก อยา ตกใจ. ถงึ บางคราว เจ็บอก แสนฟกช้าํ ศรรกั ตาํ โกรธตอก ยอนยอกใหญ เจ็บเต็มทน หมน หมอง กลดั หนองใน ชะโลมใจ ดว ยธรรม หายชาํ้ เอย. ศรี ฯ นคร.

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวิภาค ปริเฉทท่ี ๑ - หนาที่ 275 โพธิปก ขยิ ธรรม ๑๗ ประการ สติปฏ ฐาน ๔ สัมมัปปธาน ๔ อิทธบิ าท ๔ อนิ ทรีย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ มรรคมอี งค ๘ อธบิ ายศพั ท ศพั ทวา สติปฏฐาน แปลวา ฐานเปนทต่ี ้ังของสติ สมั มัปปธาน แปลวา ความเพียรทต่ี ง้ั ไวโ ดยชอบ อทิ ธบิ าท แปลวา คุณเครือ่ งให สาํ เร็จความประสงค. อนิ ทรยี  แปลวา ธรรมท่ีเปนใหญเ ฉพาะกิจของตน. พละ แปลวา ธรรมเปน กําลงั , โพชฌงค แปลวา ธรรมอนั เปนองค แหงญาณเครื่องปลกุ ใจใหรู ใหตน่ื ใหเ บิกบาน. มรรคมอี งค ๘ แปลวา ทางปฏบิ ตั ใิ หถ ึงความดับทกุ ขม อี งค ๘. คําอธบิ ายเน้อื ความแหงธรรมทง้ั ๓๗ ประการ เหลา นไี้ ดปรากฏ แจมแจงอยแู ลวในหมวด ๔-๕-๗-๘ ผศู ึกษาควรพลิกกลับไปด,ู อธิบายช่อื หมวดธรรม ธรรมทงั้ ๓๗ ประการเหลานี้ มชี ือ่ วา โพธปิ กขิยธรรม แปลวา ธรรมเปน ฝายใหเ กิดความรู หมายความวา ถา ธรรมเหลา น้สี มบรู ณ บรบิ ูรณแ ลว ความรยู ่งิ เห็นจรงิ ในอริยสัจทัง้ ๔ ยอ มเกดิ ขน้ึ พระบรม โพธิสตั ว สทิ ธตั ถะ ไดท รงปฏิบตั ธิ รรมะทั้ง ๓๗ ประการเหลา น้ีบริบูรณ จึงไดต รสั รูเปน พระสมั มาสมั พทุ ธเจา .

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนา ที่ 276 คําถามสอบความเขาใจ ๑. โพธิปกขยิ ธรรม แปลวาอยางไร ? มจี ํานวนเทาไร ? คือ อะไร ? ๒. พระบรมโพธิสตั ว ทรงปฏบิ ตั ิสมบรู ณดว ยธรรมอะไรจงึ ตรสั รู ? และตรัสรูอะไร ? ๓. คนอ่นื ๆ นอกจากพระบรมโพธสิ ตั ว จะตรัสรไู ดห รอื ไม ? เพราะอะไร ? ตนเอย ตน โพธ์ิ พระพุทโธ ประทับนง่ั บัลลงั กส ถาน ทรงปราบเกลส สิน้ ไป ดว ยไตรญาณ โพธส์ิ ถาน เลิศลวน ควรบูชา. พนมกร ตางธูปเทยี น นอ มเศยี รเกลา จิตโนมนา ว พทุ ธคณุ ไดบ ญุ หนา ถงึ พระพุทธ สุดดี ดับชีวา ไปชาติหนา ไมต ก- นรก เอย. ศรี ฯ นคร.

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปริเฉทที่ ๑ - หนา ท่ี 277 คหิ ปิ ฏบิ ตั ิ จตกุ กะ กรรมกเิ ลส คอื กรรมเครื่องเศรา หมอง ๔ อยา ง ๑. ปาณาตบิ าต ทําชีวติ สตั วใ หต กลวง. ๒. อทนิ นาทาน ถือเอาสิ่งของทเ่ี จาของไมไดให ดว ยอาการแหง ขโมย. ๓. กาเมสุ มจิ ฉาจาร ประพฤตผิ ดิ ในกาม. ๔. มสุ าวาท พดู เท็จ. กรรม ๔ อยา งน้ี นกั ปราชญไ มสรรเสริญเลย. ท.ี ปาฏ.ิ ๑๑/๑๙๕ อธบิ ายศพั ท คิหิปฏบิ ัติ ตัดบทเปน คิหิ แปลวา คฤหสั ถ หมายถงึ ผอู ยูครองเรือน ซึง่ ไมใชผบู วช. ปฏบิ ตั ิ แปลวา ธรรมเปน เครือ่ งดําเนิน หมายถึงธรรม หรอื หนาที่อันเปน หลกั ท่ีควรทําก็มี ท่คี วรเวนกม็ ี. เม่อื รวมเขาเปน คหิ ิปฏบิ ัติ แปลวา ธรรมเปนเครอ่ื งดาํ เนินของคฤหสั ถ. หมายความวา คฤหัสถค วรปฏิบัติ คอื ทาํ ตามหรอื เวนธรรมอนั เปน หลักในหมวดตา ง ๆ ตอไปน:้ี - จตกุ กะ แปลวา หมวด ๔. กรรม คือการทาํ ๔ อยาง คือ ทําชวี ิตสัตวใหต กลว ง, ถอื เอา สิ่งของทเ่ี จาของไมไ ดใ หดว ยอาการแหงขโมย, ประพฤตผิ ิดในกาม จัด

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนา ท่ี 278 เปนกายทจุ ริต, พดู เทจ็ จัดเปน วจที ุจริต. (ดูในทุจริต หมวด ๓) อธิบายช่อื หมวดธรรม ธรรมทง้ั ๔ อยางน้ี ชือ่ วา กรรมกิเลส แปลวา กรรมเครอื่ ง เศรา หมอง เพราะเปนเครอ่ื งทําบุคคลผปู ระกอบกรรมเหลา นใ้ี หเปน คน เศรา หมอง ไมผอ งใสสะอาดบริสุทธ,ิ์ เปนคนนา รังเกียจท่ีสุด. กรรม ๔ อยา งน้ี เปน กรรมทีน่ กั ปราชญ คอื คนฉลาด ไมส รรเสริญ เลย เพราะเปนกรรมฝายดาํ ฝายชัว่ ฝา ยสกปรกนา รงั เกียจยิ่งนกั . เทยี บ กนั ไดก ับปาราชิก ๔ ของภกิ ษุ คือ ปาณาตบิ าต เทยี งกบั ปาราชกิ ขอ ๓ อทนิ นาทาน เทยี บกบั ปาราชิกขอ ๒ กาเมสุ มจิ ฉาจาร เทยี บกับ ปาราชิกขอ ๑ มุสาวาท เทียบกบั ปาราชิกขอ ๔ ซง่ึ จัดเปน โทษสถาน หนกั ท่สี ดุ . ภกิ ษตุ องอาบัติปาราชิกแลว ขาดจากภกิ ษุเปนท่ีรังเกียจของภิกษุ ท่ัวไปฉันใด คฤหสั ถผ ูประกอบกรรมกิเลสแลว ขาดจากความเปน คฤหัสถ ทด่ี ี เปน ทร่ี งั เกยี จของบุคคลท่วั ไปฉันนน้ั . ดวยเหตนุ ้ี นกั ปราชญจงึ ไมสรรเสริญกรรมกิเลส ๔ อยา งเหลา นีเ้ ลย. แตก ลับสรรเสรญิ กรรมท่ี ตรงกันขา ม อนั เรยี กวา กรรมวิสุทธิ หรอื กรรมโวทาน หมายถึงกรรม เคร่ืองบรสิ ทุ ธ์ิ หรือกรรมเครอื่ งขาวผอง อันไดแ ก ๑. เมตตากรุณา ๒. ทาน, สัมมาอาชีวะ ๓. กามสังวร สํารวมในกาม ๔. สัจจวาจา พูดจรงิ . ซงึ่ เปนเครือ่ งทําบคุ คลผปู ระกอบใหเปน คนบริสทุ ธิ์ เปน คน ขาวสะอาด เปนทีส่ รรเสรญิ ของคนทว่ั ไป.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปริเฉทท่ี ๑ - หนาที่ 279 คําถามสอบความเขา ใจ ๑. คหิ ิปฏบิ ัติ แปลวาอยา งไร ? หมายความวาอยางไร ? ๒. กรรมกิเลสมเี ทาไร ? เทียบกบั ปาราชกิ ของภิกษไุ ดอ ยา งไร เทยี บมาดู ? ๓. บคุ คลจะบริสุทธ์ิ หรอื เศราหมองเพราะอะไร จงตอบใหช ัด ? ๔. นักปราชญสรรเสริญกรรมอะไร ? กีอ่ ยา ง ? คืออะไร ? ๕. ถา เราไมอยากใหนักปราชญต าํ หนติ ิเตยี น เราควรจะทาํ อยา งไร ? ดอกเอย ดอกพลบั พลึง ดูนา ทึง่ นกั หนา มรี าศี หลังกลบี แดง หนา ขาว กา นยาวรี แตไ มมี กล่ินหอม ยอมราคา. เปรยี บหญงิ ชาย แตง กาย งามภายนอก ผุดผองผอก เปลงปลั่ง ด่งั เลขา หากภายใน ไรธรรม สมั พุทธา ตกราคา เสยี ดาย หญิงชาย เอย. ศรี ฯ นคร.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปริเฉทท่ี ๑ - หนา ท่ี 280 อบายมขุ คอื เหตเุ ครื่องฉิบหาย ๔ อยาง ๑. ความเปนนกั เลงหญงิ . ๒. ความเปน นกั เลงสุรา. ๓. ความเปนนกั เลงเลนการพนนั . ๔. ความคบคนช่วั เปนมิตร. โทษ ๔ ประการนี้ ไมควรประกอบ. องฺ. อฏกฺ . ๒๓/๒๙๖ อธิบายศพั ท ๑. ความเปนนักเลงหญงิ หมายความวา เปน คนเจาชู หมกมนุ ในกาม มกั มากในกาม ถา เปน ชายกต็ ิดผูหญิง ขาดผหู ญิงไมได ตองไปมา หาสู นาํ ทรพั ยไ ปบาํ รงุ บําเรอผูหญิง. ถาเปน ผหู ญิงก็ติดผูชาย ขาดผูชาย ไมไ ด. ตอ งเสยี ทรัพยแ ตงตัวเท่ียวเตรบําเรอชาย. คนท่ีเปนเจา ชูดังกลาว ถาอยูในวัยเรียน กเ็ สียการเรยี น ถา อยูใน หนาทกี่ ารงาน กม็ ักจะเสยี การงาน ถา ทําราชการก็มกั จะถกู ใหออกจาก ราชการ ถา เปนคนมที รัพยกม็ กั จะเสื่อมทรัพย ถา มยี ศกม็ ักจะเสอื่ มยศ ถามคี ูครองแลวก็มกั จะแตกแยก ก็เพราะไปติดพนั กับหญิงอ่นื ชายอนื่ และมากไปดว ยศัตรู เพราะแยงชงิ หญิง หรือชาย อาจเจ็บ หรือตาย หรือตดิ โรคราย เพราะความเปน เจาชนู ั่นเอง. ๒. ความเปนนกั เลงสรุ า หมายความวา เปน นกั ด่ืม ด่ืมสุราเมา ไดตลอดวัน ด่มื หามค่ําหามรุง จนตกเปน ทาสของสุรา ติดสุรา ขาดสรุ า

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนาที่ 281 ไมได มักจะไดส มญั ญาโวหารวา \" ม. ล. ว. \" บา ง \" คอทองแดง \" บา ง เปน ตน. แมพ วกหลงผิดติดยาเสพติดใหโ ทษตาง ๆ เชน เฮโรอิน ฝน กัญชา ผงขาว เปน ตน กร็ วมเขาในขอ นี้. คนท่ีเปนนกั เลงสรุ าและตดิ ยาเสพติใหโ ทษทุกชนิ ยอมไดรับ ความเสยี หายหลายสถาน เปนการเผาผลาญตนเอง ในทางทรัพย สังคม สุขภาพ ชื่อเสยี ง ศลี ธรรม สติปญ ญา และถึงตายได เพราะความเปน นักเลงสุรายาเมานัน่ เอง. ๓. ความเปนนักเลงเลน การพนัน หมายความวา เปนคนหมกมนุ ในการพนนั ติดการพนนั ขาดการพนันไมไ ด มจี ติ ใจใฝฝ นมวั เมาอยู กับการเลนพนัน อันมีการไดเงินเสียเงิน ซ่ึงมปี ระเภทตาง ๆ เชน เลน ไพ เลนโป เลน มา เลน มวย เปน ตน. คนทีเ่ ปนนกั เลงการพนนั ยอ มไดรับความเสื่อมความเสียหาย หลายสถาน ทีเ่ ห็นปจ จุบันทันตา คอื ลา งผลาญทรัพยส มบตั ิ ทําเศรษฐี ใหกลบั เปนยาจกในเวลาอันไมช า ถงึ กบั มคี าํ กลาววา \" ผกี ารพนันมีฤทธ์ิ มาก คนถกู โจรปลน ๑๐ ครั้งไมฉบิ หายเทากบั ไฟไหม ๑ ครัง้ ไฟไหม ๑๐ ครัง้ ไมฉ บิ หายเทากับผีการพนันเขา สิง ๑ ครง้ั . \" เพราะคนตดิ การ พนันท่ีสดุ กแ็ พจ นหมดเนือ้ หมดตวั ขายรว้ั ขายเรือน ขายที่ดนิ หมดทีอ่ ยู อาศัย หนั ไปเล้ียงชีพดวยทุจริตมจิ ฉาชีพ ปลนฆา อาศยั คุก ถกู ประหาร ชวี ิตไปกม็ ี. ๔. ความคบคนชัว่ เปนมิตร หมายความวา รวมกนิ รวมนอน รว มเที่ยว รวมพรรครวมพวก รว มไปมาหาสูก ับคนชว่ั คอื คนพาลเกเร ประพฤตชิ ั่วเองบา ง ชกั ชวนผูอ น่ื ใหป ระพฤติช่ัวบา ง. การรว มกนิ รวมนอน

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปริเฉทที่ ๑ - หนาท่ี 282 เปน ตนกบั คนพาลเกเรดังกลา วนี้ ชือ่ วาคบคนช่วั เปน มิตร. ตดิ เพือ่ นเลว. ผูทคี่ บคนช่วั เปน มิตร มกั จะถกู คนชวั่ ชกั จงู ไปในทางชั่ว เชน คน ไมเ คยเปนนักเลงหญงิ - สุรา - พนัน - อนั ธพาล ก็ถูกชกั จงู ไปจนกลาย เปน นกั เลงหญิงเปนตน ได สมดวยคําวา \" คบคนพาล พาลพาไปหาผิด \" เหมอื นลูกนกตกไปอยูในหมูโ จร กม็ นี สิ ยั เปนโจร. การคบคนชวั่ เปน มิตร จดั เปนมลู เหตุแหง อบายมุขขอ อน่ื ๆ อีก เปนอันมาก พระผมู พี ระภาคจงึ ตรสั หามไวเ ปน ขอตนในมงคลสูตรวา อเสวนา จ พาลาน เอตมฺมงคฺ ลมตุ ตฺ ม. การไมค บคนพาล น้จี ดั เปนเหตุแหง ความเจริญสูงสุดอยา งหน่งึ . อธบิ ายชอ่ื หมวดธรรม โทษทัง้ ๔ ประการน้ี ช่ือวา อบายมุข แปลวา ปากแหงความ เส่ือม. หมายความวา เปน เหตุ เปน ชองทางแหง ความเสือ่ มความฉบิ หาย ลมจม. กลาวคอื โทษเหลา นี้ ไมใ ชตัวความเส่อื มความฉิบหาย เพยี งแต เปน เหตุใหเ กดิ ผลคือความเสอื่ มความฉบิ หายแนน อน. คนทโ่ี งเ ขลามองไมเหน็ ผลคอื ความเสือ่ ม จึงหลงติดอยใู นเหตุ เชน ติดผูหญงิ ตดิ ผูชาย. ติดสุรา ติดฝน , ตดิ การพนนั , ติดเพ่ือนเลว เหมอื นปลาหลงกินเหยือ่ ท่ีเบ็ดเกยี่ วไว เพราะติดในรสเหยอ่ื ผลทตี่ ามมา ภายหลงั คอื เส่ือมเสียทรพั ยส มบตั ิ ยศศักดิเ์ ปน ตน ตลอดถึงรา งกาย ชีวิต เหมอื นปลาที่ติดเบด็ ซ่งึ เกยี่ วเหยอ่ื ไวฉ ะน้ัน. ดวยเหตุน้ี ทา นจึง สอนไวว า โทษ ๔ ประการน้ีไมควรประกอบ คือ ใคร ๆ ไมค วรทาํ

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวภิ าค ปริเฉทท่ี ๑ - หนา ท่ี 283 ไมค วรริหดั ตน ใหเ ปนคนติดอยูใ นเหตแุ หงความฉบิ หาย อันมีชือ่ วา อบายมุข เหลา น.ี้ คําถามสอบความเขาใจ ๑. นักเรยี นที่เรยี นดกี ลับเรยี นไมด ี เคยมกี ารงานมีรายไดดกี ลับ เสยี การงานขาดรายได เคยเปนเศรษฐีกลบั เปน ยาจก มยี ศศักดิ์ กลับถูกถอดยศ ไมเ คยเปน นักเลงก็กลายเปน นักเลงตาง ๆ เหลาน้ี เปน เพราะอะไร ? ๒. ความเปนนกั เลงหญงิ หมายความวาอยางไร ? จัดเปน ความ ฉบิ หายจริงหรือ ? เพราะเหตไุ ร ? ๓. ถา มคี นพดู วา \" อบายมุข เปนความเสื่อมหรอื ความฉบิ หาย \" ดังน้ี ทานผเู รยี นคหิ ิปฏบิ ตั มิ าแลว จะรบั รอง หรือปฏิเสธ คาํ นั้น ? เพราะเหตไุ ร ? ๔. อบายมุข ๔ ขอ ๆ ไหนมโี ทษมากกวา ขออืน่ ๆ ? เพราะ- เหตุใด ? ๕. คนโงกบั คนฉลาดมองอบายมุขเหน็ ตางกันอยางไร ? และ เหน็ แลวมีความประพฤติปฏบิ ตั อิ ยา งไร ? ไดผ ลอยางไร ? นกั เลงหญิงชว่ั ชา ชินชา ชอบด่ืมเบยี ร สุรา คาํ่ เชา การพนันไมลดลา มติ รช่ัว มแี ตจักเดนิ เขา สูห องฉิบหาย. ศรี ฯ นคร.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปริเฉทที่ ๑ - หนา ท่ี 284 ทฏิ ฐธัมมิกตั ตถประโยชน คือ ประโยชนใ นปจจบุ ัน ๔ อยา ง ๑ ๑. อุฏฐานสมั ปทา ถงึ พรอมดว ยความหม่ัน ในการประกอบกิจ เครอื่ งเล้ยี งชีวติ กด็ ี ในการศึกษาเลา เรียนกด็ ี ในการทาํ ธรุ ะหนา ทขี่ องตน กด็ .ี ๒. อารักขสัมปทา ถงึ พรอ มดว ยการรกั ษา คือรักษาทรัพยท ่ี แสวงหามาไดด ว ยความหม่นั ไมใหเ ปนอันตรายกด็ ี รักษาการงานของตัว ไมใ หเสอื่ มเสียไปกด็ ี. ๓. กลั ยาณมติ ตตา ความมเี พอ่ื นเปน คนดี ไมคบคนชัว่ . ๔. สมชวี ิตา ความเลีย้ งชีวติ ตามสมควรแกกําลงั ทรพั ยท ห่ี าได ไมใ หฝ ดเคอื งนัก ไมใหฟ มู ฟายนกั . อธิบายศพั ท ๑. อฏุ ฐานสัมปทา แปลวา ถงึ พรอมดว ยความหม่ัน. หมายความ วา ขยันลกุ ขึ้นศึกษาเลาเรยี นและทาํ งานทเ่ี ปน สมั มาอาชีวะใหทนั กาลเวลา เพ่อื ไดท รัพยมาเล้ยี งชีพ มพี ระพุทธภาษติ เตอื นไววา ปฏิรูปการี ธรุ วา อฏุ ฐ า วนิ ฺทเต ธน แปลวา ผูม ธี ุระหนา ท่ี เปนผูหม่ันลุกขน้ึ ทาํ ให เหมาะเจาะ คือขยนั ศึกษาเลา เรียนและทาํ งานทไ่ี มมีโทษใหถ กู ตองเหมาะ สมแกกาลสถานที่ ถูกจงั หวะ กย็ อ มไดท รัพย. ๒. อารกั ขสมั ปทา แปลวา ถึงพรอมดวยการรักษา หมายความ วา มสี ติปญ ญารกั ษาทรพั ยทไี่ ดมาดว ยความหม่นั ไมใหเปนอันตราย ๑. ในบาลีใชว า ธรรม ๔ ประการ เปน ไปเพ่ือเก้ือกลู เพือ่ สุขในปจจบุ ัน.

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนาที่ 285 คอื ไมใ หเสียหายไปดวยเหตุอนั ไมสมควร เชน บาํ เรอผหู ญงิ ผูชาย เสพสรุ า เลนการพนนั เปน ตน วิธีรกั ษาทรพั ยมี ๕ อยาง คอื :- ๑. รูจกั เกบ็ เชน เกบ็ ไวในทีป่ ลอดภัย. ๒. รูจกั ถนอม เชน ของที่จะพึงแตกหักได จะใชต อ งระวังใหม าก. ๓. รูจ กั บรู ณะ เชน ของท่ชี าํ รุด ครํ่าครา พอจะซอ มแซมไดก็ ไมควรทิ้ง ควรบรู ณะซอ มแซมไวใชตอ ไป. ๔. รูจ กั เสยี ดาย เชน ของทยี่ งั ใชไ ดอ ยู จะเปน ของใหมห รอื เกา กต็ าม งามไมง ามกต็ าม ไมค วรท้งิ แลวหาใหมใ หเปลอื ง ๕. รจู ักทาํ ใหเกดิ ผลกาํ ไร เชน มีที่ดนิ มากก็แบงใหเ ขาเชา บาง ทําประโยชนเ องบา ง เปน ตน. อนึ่ง ตอ งมสี ตปิ ญ ญารกั ษาการงานหนาที่ของตวั ไวม ใิ หเสื่อมเสยี ไป คือไมป ระมาท เลนิ เลอ เผลอเพลนิ ไปตามอารมณต า ง ๆ ตอ งมสี ตริ ะลึก ถงึ การงานและหนา ทข่ี องตนอยูเสมอ ตามพระธรรมภาษติ วา รกขฺ มาโน สโต รกเฺ ข ผจู ะรกั ษาพงึ มีสตริ กั ษา. เมือ่ สติรกั ษาประจําอยู การงาน หนา ท่ี ก็มแี ตเ จริญย่ิง ๆ ขึ้นไป เสือ่ มเสยี ไป. ๓. กัลยาณมติ ตตา แปลวา ความมเี พ่อื นเปนคนดี. หมายความ วา คบหาสมาคมกบั คนดี คอื คบมติ รทีม่ คี ุณธรรมอันงาม ตามลักษณะ มติ รแท ๔ จําพวก เพราะมติ รแทย อ มจะเปนกําลังสาํ คญั ทีส่ ดุ ในการชว ย แสวงหาทรัพยใหเกิดมีมากย่งิ ๆ ขนึ้ ในการปองกนั รักษาทรัพยและชว ย ใหเ ปนผูรจู กั ใชจา ยทรัพยพ อสมควร.

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปริเฉทท่ี ๑ - หนาท่ี 286 ๔. สมชวี ิตา แปลวา ความเล้ียงชพี ตามสมควร. หมายความวา รจู ักใชจายทรัพยเ ลย้ี งชีพใหพ อดี ไมเ บยี ดกรอจา ยนอยเกนิ ไปถงึ กับทนอด ทนอยากจนปากแหง และไมสรุ ยุ สุรายจา ยมากเกนิ ไปจนกนิ ทง้ั กินขวาง. ตองรูจักประมาณฐานะของตนวา รายรับเทา ไร และควรจา ยเทาไร จงึ จะพอดถี า รจู ักประมาณจึงจะสําเรจ็ ประโยชน มตฺตฺุตา สทา สาธุ ความเปนผรู ูจ ักประมาณ ยังประโยชนใ หส ําเรจ็ ทุกเมือ่ . อธบิ ายชอ่ื หมวดธรรม ธรรม ๔ ประการน้ี ชื่อวา ทิฏฐธัมมิกตั ถะ แปลวา ประโยชน ในปจจบุ ัน. หมายความวา ธรรมเหลา น้ี เปน เหตุทจ่ี ะใหไ ดผลท่ีตองการ ในปจจุบนั . ผลทตี่ องการในปจ จบุ ันทนั ตาเห็นนี้ ไดแก ทรัพย ยศ ไมตรี เปน ตน เพราะจาํ ตอ งอาศยั ใหเ กิดความสขุ ความเจริญตงั้ ตัวไดใ น ปจ จบุ ัน. คณุ ธรรมทง้ั ๔ ประการ มอี ุฏฐานสัมปทาเปน ตน นี้ เปน องคคุณอุดหนุน หรอื เปน เหตุใหตัง้ ตัวไดในปจ จุบันซึ่งเปนผลที่ตอ งการ ของสามัญชนจงึ ชอื่ วา ทฏิ ฐธมั มกิ ัตถะ. คาํ ถามสอบความเขา ใจ ๑. อะไรเปนประโยชนใ นปจ จบุ ัน ? เพราะเหตุไร ? ๒. ทําอยางไรจึงจะไดประโยชนในปจจุบัน ? ๓. คนทม่ี คี วามหมั่นแตไ มไดทรพั ย ไมไ ดรบั ประโยชน เพราะ เหตุใด ? และตอ งทําอยา งไรจึงจะไดทรัพย และไดร บั ประโยชนเ ต็มท่ี ?

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนา ท่ี 287 ๔. ทําอยา งไรจึงชื่อวาถึงพรอ มดวยการรักษา ? ๕. ไดท รัพยม าแลวจายสกั เทาไร จึงจะชือ่ วา สมชวี ิตา ? ๖. ทฏิ ฐธมั มิกัตถะ แปลวา อยางไร ? มีกข่ี อ ? ขอไหนสําคญั ท่ีสุด ? เพราะเหตไุ ร ? ๗. คนเราหวังจะต้ังตวั ไดใ นปจ จุบนั ตอ งเวน และทําอยา งไรบา ง ? ดอกเอย ดอกบานบุรี สวยงามดี สีสนั ฐ วรรณะเหลือง ชื่อเพราะดี ไดความ บานงามเมอื ง จดั เปนเครอื่ ง ประดบั ระยบั ตา. หากวาชน มากหลาย ท้งั ชายหญิง ขยันย่ิง ฝนฝก ใฝศ ึกษา สงวนทรัพย คบมติ รดี ศรีโสภา เลีย้ งชวี า สมฐาน ชนื่ บาน เอย. ศรี ฯ นคร.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปริเฉทท่ี ๑ - หนาที่ 288 สมั ปรายิกตั ถประโยชน คอื ประโยชนภ ายหนา ๔ อยาง๑ ๑. สทั ธาสัมปทา ถึงพรอมดวยศรัทธา คือ เช่อื ส่ิงทค่ี วรเชอื่ เชน เชอื่ วา ทําดีไดด ี ทาํ ช่ัวไดช่วั เปน ตน . ๒. สลี สมั ปทา ถึงพรอมดว ยศีล คือรกั ษากาย วาจา เรยี บรอยดี ไมม โี ทษ. ๓. จาคสมั ปทา ถงึ พรอ มดว ยการบริจาคทาน เปน การเฉลยี่ สุข ใหแ กผ อู ื่น. ๔. ปญ ญาสมั ปทา ถงึ พรอ มดว ยปญญา รจู ักบาป บญุ คุณ โทษ ประโยชน มิใชประโยชน เปนตน . อง.ฺ อฏก. ๒๓/๒๙๗. อธบิ ายศัพท ๑. สัทธาสัมปทา แปลวา ถึงพรอ มดวยศรัทธา. หมายความวา มีศรัทธาตงั้ ม่ัน ไมง อ นแงน คลอนแคลน ผลบุ ๆ โผล ๆ ตามคําสามัญ เรียกวา ศรทั ธาหัวเตา. แตค วามถงึ พรอมดวยศรัทธาน้ี ตองมีความเชือ่ ทีป่ ระกอบดว ยปญ ญาอนั ถกู ตองมนั่ คง ประกอบดวยองค ๔ คอื ๑. ตถาคตโพธสิ ทั ธา ๒. กัมมสทั ธา ๓. วิปากสัทธา ๔. กัมมัสส- กตาสัทธา ตามทีอ่ ธิบายแลว ในเวสารัชชกรณธรรมและในพละ (ดู ธรรมหมวด ๕ หนา ๑๓๖) ๑. ในบาลีใชว า ธรรม ๔ ประการ เปนไปเพือ่ เกือ้ กูล เพ่อื สขุ ในภายหนา.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนา ที่ 289 ๒. สีลสัมปทา แปลวา ถงึ พรอ มดวยศลี หมายความวา มศี ลี บริสุทธิ์ตามภูมติ ามชน้ั ไมข าด ไมท ะลุ ไมดาง ไมพรอม (ดสู าราณีย- ธรรม ธรรมหมวด ๖ หนา ๑๗๐) ๓. จาคสัมปทา แปลวา ถึงพรอ มดวยการบริจาคทาน. หมาย ความวา ตงั้ ใจสละโดยปราศจากความตระหนี่ ยินดีเฉลย่ี ทรัพยข องตน ใหเ ปน ประโยชนส ุขแกผอู ืน่ เปนการสงเคราะหอนเุ คราะหแ กผอู ่นื . และ เปน การบูชาคุณทานผูท่ีควรบูชา หรอื สรา ง ซอม สาธารณสถานตา ง ๆ. ๔. ปญ ญาสมั ปทา แปลวา ถงึ พรอมดว ยปญญา. หมายความวา มปี ญ ญาดีรูจักบาป บญุ คุณ โทษ ประโยชน? มิใชประโยชนแ ลว ละสิ่ง ท่เี ปนโทษ และเจริญสง่ิ ท่ีเปนประโยชน รถู กู ตอ งตามทํานองคลองธรรม อันเปนตวั สัมมาทฏิ ฐิ. อธบิ ายชอ่ื หมวดธรรม คุณธรรม ๔ ประการ มีสทั ธาสมั ปทาเปน ตน นี้ ชื่อวา สัมปราย-ิ กตั ถะ แปลวา ประโยชนใ นภายหนา. หมายความวา ธรรมเหลานีเ้ ปน เหตุที่จะใหไดผ ลท่ีตองการในภายหนา. อนั ผลทตี่ อ งการในภายหนานั้น ไดแก ทรพั ย ยศ ไมตรี เปน ตน ท่ีบคุ คลจะพงึ ไดเ พ่ือใหเกิดความสุข ความเจรญิ ในกาลขางหนา คือใน วัน เดือน ปข างหนา ตลอดถึงเกิด ใหมใ นชาติหนาตอ ๆ ไป. เน่อื งจากกาลขา งหนานนั้ เราไมอาจรไู ดวา เราจะอยไู ปไดนาน เทา ไร จะมสี ขุ มีทุกข มากนอยเทาไร จะตายเมือ่ ไร ตายแลวเกดิ ทไี่ หน

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนา ท่ี 290 เปน อะไร มีสุขทกุ ขอยางไร ยากทจี่ ะคาด คะเน คิด เดาเอา แตก อ็ าศยั การพจิ ารณา ตามหลกั พระพุทธภาษิตวา ยถากมมฺ  คมสิ สฺ นฺติ ปุฺปาปผลูปคา นริ เย ปาปกมมฺ นฺตา ปุฺกมมฺ า จ สุคต.ึ สตั วท ้งั หลาย เปน ผูเ ขาถงึ ผลของบุญและบาปจกั ไปตามกรรม, ผมู ี กรรมเปนบาปคอื ทําชั่วไวจักไปในทีไ่ มเจริญ, ผูมกี รรมเปน บุญ คอื ทาํ ดี ไว จักไปสคู ติทีด่ .ี ฉะน้นั เพอ่ื ใหเ ตรียมตวั ทําบุญกศุ ลอนั มผี ลเปน สขุ ในภายหนา จึงไดทรงยกเอาคุณธรรม ๔ ประการ มีสัทธาสมั ปทา เปนตนนี้ ขน้ึ แสดงไว หากบุคคลบําเพ็ญใหบ ริบรู ณแลว กย็ อ มได ประโยชนในปจจุบันดวย ในภายหนาดวย เหตุฉะนี้ ธรรมทัง้ ๔ จึงได ชอื่ วา สมั ปรายกิ ัตถะ. คาํ ถามสอบความเขาใจ ๑. สัทธากบั สัทธาสัมปทา, สลี กบั สลี สัมปทา ตา งกนั อยา งไร ? ๒. อะไรเปนประโยชนในภายหนา ? ทําอยา งไรจึงจะได ? ๓. อารักขสมั ปทา กบั จาคสัมปทา ขัดแยงกันมใิ ชห รือ ? เพราะ เหตใุ ด ? ๔. คําวา \" ภายหนา \" กินความตัง้ แตไ หน ถึงไหน จาระไนมาดู ? ๕. คนเราในภายหนาจักไปไหน ? มอี ะไรเปน หลกั พสิ จู น ? ๖. เมอ่ื ตง้ั ตนในปจจบุ นั ไดแ ลว จะประพฤติอยางไร จงึ จะไดดี มสี ุขในภายหนา ?

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนา ท่ี 291 มิตตปฏิรปู คือ คนเทยี มมติ ร ๔ จําพวก ๑. คนปอกลอก ๒. คนดีแตพดู , ๓. คนหวั ประจบ. ๔. คนชกั ชวนในทางฉิบหาย. คน ๔ จาํ พวกน้ี ไมใชมติ ร เปนแตคนเทียมมิตร ไมควรคบ. ๑. คนปอกลอก มีลักษณะ ๔ (๑) คดิ เอาแตไดฝายเดียว. (๒) เสียใหนอ ย คดิ เอาใหไ ดมาก. (๓) เมอื่ มภี ัยแกตัว จึงรับทาํ กจิ ของเพือ่ น. (๔) คบเพ่ือนเพราะเห็นแกป ระโยชนข องตัว. ๒. คนดีแตพดู มีลักษณะ ๔ (๑) เกบ็ เอาของที่ลวงแลวมาปราศรัย. (๒) อางเอาของทยี่ ังไมมมี าปราศรัย. (๓) สงเคราะหดวยสิ่งหาประโยชนมิได. (๔) ออกปากพึง่ มไิ ด. ๓. คนหวั ประจบ มลี ักษณะ ๔ (๑) จะทาํ ช่ัวก็คลอ ยตาม. (๒) จะทาํ ดีก็คลอยตาม (๓) ตอหนาวาสรรเสริญ. (๔) ลบั หลงั ตัง้ นินทา.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวิภาค ปริเฉทท่ี ๑ - หนา ท่ี 292 ๔. คนชักชวนในทางฉบิ หาย มีลกั ษณะ (๑) ชกั ชวนดื่มนํ้าเมา. (๒) ชกั ชวนเทย่ี วกลางคืน. (๓) ชกั ชวนใหม วั เมาในการเลน . (๔) ชกั ชวนเลนการพนัน. มิตรแท ๔ จาํ พวก ๑. มิตรมีอุปการะ. ๒. มิตรรว มสุขรวมทุกข. ๓. มติ รแนะประโยชน. ๔. มิตรมีความรักใคร. มิตร ๔ จําพวกนี้ เปน มิตรแท ควรคบ. ๑. มติ รมอี ปุ การะ มลี ักษณะ ๔ (๑) ปอ งกันเพื่อนผปู ระมาทแลว. (๒) ปอ งกนั ทรัพยสมบตั ิของเพ่ือนผูประมาทแลว. (๓) เมือ่ มีภยั เปน ทพี่ ึ่งพาํ นักได. (๔) เมอื่ มีธุระ ชว ยออกทรัพยใ หเ กนิ กวาทอี่ อกปาก. ๒. มิตรรว มสขุ รวมทกุ ข มลี กั ษณะ ๔ (๑) ขยายความลบั ของตนแกเพ่อื น. (๒) ปด ความลับของเพ่อื มใิ หแพรงพราย. (๓) ไมล ะทง้ิ ในยามวิบตั ิ (๔) แมช วี ติ ก็อาจสละแทนได. ๓. มติ รแนะประโยชน มีลกั ษณะ ๔ (๑) หามมใิ หท ําช่ัว. (๒) แนะนําใหต ้ังอยใู นความดี. (๓) ใหฟ งสง่ิ ทยี่ ังไมเคยฟง. (๔) บอกทางสวรรคใ ห.

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนาที่ 293 ๔. มติ รมคี วามรกั ใคร มลี กั ษณะ ๔ (๑) ทกุ ข ๆ ดว ย. (๒) สขุ ๆ ดว ย. (๓) โตเ ถยี งคนทพี่ ูดติเตยี นเพื่อน. (๔) รบั รองคนทีพ่ ูดสรรเสรญิ เพอื่ น. ท.ี ปาฏ.ิ ๑๑/๑๙๙-๒๐๒ อธิบายศัพท คาํ วา มติ ร แปลวา เพอื่ นผูมคี วามเมตตา คือเพอื่ นผูร ักใคร กันจรงิ . เชน มารดาบิดานับวาเปน มิตรผรู กั บุตรธิดาจรงิ ๆ จงั มพี ระ พทุ ธภาษิตวา มาตา มิตตฺ  สเก ฆเร. มารดา (และบิดา) เปนมิตรใน เรอื นของตน. ดังนั้น จะเปน ใครกต็ ามจะอยูรว มบานหรือตางบานก็ตาม จะประพฤติปฏิบัตริ วมงาน รว มเดนิ ทาง รวมกนิ รว มนอน หรือไม รว มก็ตาม ถา มีความรักกนั เหมอื นมารดาบิดารกั บตุ รธิดากช็ ื่อวา เปนมติ ร ได. แตถ าไมร กั กันดังกลา ว กเ็ ปนไดเพียง สหาย หรือ สขา ซ่ึงแปลวา เพื่อน. อาจเปนเพ่อื นดหี รือเพอ่ื นรายก็ได. ความจําเปนอยางหน่ึง ที่มนษุ ยเ ราจะขาดเสียมิได คอื มติ ร สหาย สขา ซงึ่ หมายถึงเพือ่ น. คนเราตอ งมีเพ่อื น เพอื่ จะไดพงึ่ พาอาศยั กนั . ฉะน้ัน การคบเพื่อนจงึ ตองระวัง เพราะเพื่อนมีหลายจาํ พวก หากคบ เพอื่ นไมดกี ็จะมีแตค วามเสอ่ื ม แตถ าคบเพอ่ื นดี ก็มแี ตค วามเจริญ โบราณ จงึ กลาวไววา

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปรเิ ฉทท่ี ๑ - หนา ที่ 294 \" คบคนพาล พาลพา ไปหาผดิ คบบณั ฑิต บัณฑิตพา ไปหาผล \" เม่อื เปน เชนนี้ การคบคนเปนเพือ่ นกันกต็ องเลอื กคบแตค นดีที่ เรยี กวา บัณฑิตหรอื มิตรแท และหลกี เล่ยี งคนชว่ั คนพาล หรือมิตร เทียมเสยี ใหห างไกล. ใครเปน คนดี ใครเปนคนช่ัว พอจะคบเปนมิตรไดหรือไมไ ดน ้ัน พระพทุ ธเจาไดท รงช้ีแนะไวฝายละ ๔ จําพวก คอื :- มิตรปฏริ ูป แปลวา คบเทยี มมิตร. หมายความวา มติ รเทยี ม คือ คนทไี่ มมีเมตตา ไมม ีความรกั ดว ยนํ้าใสใจจริง แตว าแสดงตนในรปู ของ คนมีเมตตารักใคร คนอยางนี้ ไมใชค นดี ไมใ ชม ติ รแท เปนมิตรเทยี ม, มิตรปลอม, เหมือนของไมด ไี มแทเ รียกวา ของเทียม ของปลอม, มิตร ไมแท ก็เรยี กวา มิตรเทียม มิตรปลอม. มติ รเทยี มมี ๔ จาํ พวก ทรงสอนใหดูท่ลี ักษณะพวกละ ๔ (คอื อยา งไรบาง นักเรยี น นกั ศึกษาควรพลกิ กลับไปดู เนอ้ื ความชดั เจนอยู แลว) คนทมี่ ลี ักษณะของมิตรเทยี มพึงทราบวาเปน มติ ตปฏิรปู คือ มิตรเทยี ม ใคร ๆ ไมค วรคบ แตควรหลีกเลี่ยงเสยี ใหหา งไกล เหมือนคน รกั ชวี ติ เวน อสรพิษใหห างไกล หรอื เหมือนคนเดนิ ทาง เวน ทางอันมภี ัย เสยี ฉะนนั้ . ในฝายตรงกันขา ม คอื มติ รแท ทรงแสดงไวโ ดยศัพทบาลวี า มติ ฺโต สหุ โท แปลวา มิตรผมู ใี จดี. หมายความวา มิตรแท คอื คนที่ มีใจเมตตารักใครจ รงิ ๆ เหมอื นมารดารักบตุ รที่เกิดในอก หมายถึงบตุ ร ท่มี ารดาตง้ั ใจ เต็มใจ ปรารถนาจะใหเ กิดจริง ๆ จงึ เกดิ มาแลว มารดา

แบบประกอบนักธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนาที่ 295 ก็รกั มากฉนั ใด มิตรผูม ใี จดี ก็มนี ้ําใจเมตตา รกั ใคร ตอมิตรมากฉันนั้น คนผมู นี ํา้ ใจดงั นี้ จึงช่ือวา มติ รแท. มิตรแทก ม็ ี ๔ จาํ พวก ทรงสอนใหดูทีล่ กั ษณะ พวกละ ๔ (พลิกกลับไปด)ู คนทมี่ ลี กั ษณะของมิตรแท พง่ึ ทราบวา เปนมติ รจรงิ ๆ มติ รแท ๆ ควรคบ ควรเขาไปหาโดยเคารพ เหมอื นมารดากับบตุ รซงึ่ เปน ่ีท่รี กั ฉะนน้ั . คําถามสอบความเขา ใจ ๑. สหาย กับ มติ ร ผิดกันอยา งไร ? คนปอกลอก คนดีแตพ ูด คนหวั ประจบ คนชกั ชวนในทางฉบิ หาย จะเรียกวา สหาย หรอื มติ ร ไดห รอื ไม ? เพราะเหตุใด ? ๒. เพราะเหตุไร คนจึงตอ งมีเพอ่ื น ? การคบเพอ่ื นทานสอนไห เลอื กคบ เพราะเหตุไร ? ๓. มิตตปฏิรปู แปลวา อยางไร ? หมายความวา อยา งไร ? เปรียบเหมือนอะไร ? จะดตู รงไหนจงึ จะรูวา เปนมิตตปฏิรปู ? ๔. มติ รแท ไดแกค นเชนไร ? มกี จ่ี ําพวก ? ใครบา ง ? ๕. การคบมติ รใหโ ทษหรอื ใหค ณุ จงอธบิ ายใหช ัดเจน ?

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวิภาค ปรเิ ฉทที่ ๑ - หนา ท่ี 296 สงั คหวัตถุ ๔ อยาง ๑. ทาน ใหสง่ิ ของของตนแกผอู ื่นทคี่ วรใหปน. ๒. ปยวาจา เจรจาวาจาทอ่ี อนหวาน. ๓. อัตถจรยิ า ประพฤตสิ ิง่ ทเี่ ปน ประโยชนแกผ ูอ่นื . ๔. สมานัตตตา ความเปนคนมีตนสม่าํ เสมอไมถอื ตัว. คุณทัง้ ๔ อยางนี้ เปนเครอื่ งยดึ เหนย่ี วใจของผอู ืน่ ไวได. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๔๒ อธบิ ายศัพท ๑. ทาน แปลวา การให. ในที่นีห้ มายเอาใหส ่ิงของของตนแกคน ที่ควรใหปน . (ดูคาํ อธบิ ายในสปั ปุรสิ บัญญตั ิ และบุญกริ ิยาวัตถุ ธรรมหมวด ๓ หนา ๔๗ - ๕๖) คนท่ีควรใหข ้นึ อยกู บั เจตนาของผูให เชน ผใู หญมีมารดา บดิ า เปน ตน เจตนา คอื จงใจจะอนเุ คราะหบ ตุ รธดิ าเปนตน, บุตรธิดาเปน ตน ก็เปน คนท่บี ิดามารดาควรให. ถา ผูน อยมีบุตรธดิ าเปนตน เจตนาจะตอบแทนคุณมารดาบดิ า เปนตน มารดาบดิ าเปน ตน ก็เปน คนทบ่ี ุตรธิดาควรให. ถา ผูใหญหรือผูนอยก็ตาม ญาติ มิตร เศรษฐี หรือยาจก ก็ตาม เจตนายดึ เหนยี่ วนํา้ ใจของใครผูใ ด ผนู ้นั แหละเปน คนทเี่ ขาควรใหป น . การใหใ นสังคหวตั ถุ หมายถึงการแบง ให เฉลยี่ ให ปนให เพอื่ แสดงอัธยาศยั ไมตรี ผกู สามคั คกี ันไว ตามพระบาลวี า ทท มิตฺตานิ

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธิบายธรรมวิภาค ปริเฉทท่ี ๑ - หนาที่ 297 คนฺถติ ผใู หย อมผูกไมตรีไวได. เพราะผูใหยอ มเปนที่รักของตนเปน อันมาก. ๒. ปยวาจา แปลวา เจรจาคาํ ออนหวาน. หมายถึงพดู คาํ ท่ีสุภาพ ออนโยน และเปน คําท่มี ีประโยชน ท่ีผูฟงไดฟงแลวชน่ื ใจ สบายใจ เหน็ ประโยชนใ นคาํ พดู น้ัน แลวมกี าํ ลังใจทีจ่ ะบําเพ็ญคุณงามความดีให ยง่ิ ๆ ข้ึนไป. ฉะนัน้ คําพูดใด ๆ ทไี่ พเราะจบั ใจ พูดถกู กาลเทศะ และเปนประโยชนแ กผ ฟู ง สามารถยดึ เหนี่ยวใจของผูฟงไวได คาํ พดู น้ันช่ือวา ปย วาจา. ๓. อตั ถจริยา แปลวา ประพฤตปิ ระโยชน. หมายความวา บาํ เพ็ญตนใหเ ปนคนมปี ระโยชนต อ ผอู น่ื โดยท่ฝี กฝนตนเองใหม คี วามรู ความสามารถ ตั้งตัวไดต ามควรแกวัยนน้ั ๆ แลว จายกําลังความรู ความ สามารถ กําลังกาย และกาํ ลังทรัพย ออกไปชวยผูอ่นื ตามสมควรแก โอกาส เพอื่ แสดงอัธยาศยั ไมตรอี ันนารกั นับถอื เชน ในคราวธรุ กจิ เกดิ ขน้ึ แกเ พ่ือนนกั เรยี น เพ่ือนบานเปนตน ก็ไมน่งั นงิ่ ดูดาย ตองขวนขวาย ชวยเหลือ ตามหลักเวยยาวัจจมัย ในบญุ กริ ิยาวัตถุ ๑๐ และตามหลกั กิงกร- ณเี ยสุ ทกั ขตา ในนาถกรณธรรม. (ดธู รรมหมวด ๑๐ หนา ๒๓๐ - ๒๔๖) ๔. สมานตั ตตา แปลวา ความเปนคนมตี นสมํา่ เสมอ. หมาย ความวา ไมถ ือตัว คือไมหยิง่ จองหองในเม่ือไดดมี ีฐานะ และไมปลอย ตัว คือไมป ระพฤตติ วั ตํา่ ตอ ยนอยหนา ลงมาจนเกินงาม เมอ่ื ไมถ อื ตัวและ ไมปลอยตวั แลว ตองวางตวั ใหส มกับฐานะ ผูอยใู นฐานะผใู หญก ็ตอ ง วางตัวใหสมกับเปน ผใู หญ เชนมเี มตตากรณุ าสงเคราะหผูนอย, เปนผนู อย แมม คี วามรูมาก ยศศกั ด์ิสงู มที รพั ยม าก ก็ตอ งวางตัวใหสมกับเปน

แบบประกอบนกั ธรรมตรี - อธบิ ายธรรมวภิ าค ปริเฉทท่ี ๑ - หนา ท่ี 298 ผนู อย เชนมีความออนนอ มถอมตน วางาย สอนงาย เคารพยาํ เกรง ตอ ผใู หญ โดยวยั โดยคณุ โดยชาติ, เปนผูเสมอกันก็ตองวางตัวใหส ม กับเปน ผเู สมอกัน เชน วางตวั ไวในคุณลักษณะของมิตรแท ๔ จาํ พวก. อธบิ ายชื่อหมวดธรรม คณุ ธรรมทง้ั ๔ อยางนี้ ชือ่ วา สังคหวัตถุ แปลวา เครอ่ื งยดึ เหนย่ี ว. หมายความวา คุณธรรมเหลา นี้เปนเคร่อื งยึดเหนี่ยวน้าํ ใจของผอู น่ื ไวไ ด คือเปน เครื่องกอ ใหเกิดความรักความสามัคคกี ลมเกลียวสนิทสนมยงิ่ ๆ ขนึ้ และผูกพันใหมัน่ คงตลอดไป เหมือนเพลารถตรงึ ลอไวแนน กาํ ลังหมุน ก็พาใหร ถวิ่งไปไดฉะนั้น. ถา ขาดคุณธรรมเหลา น้ี ความรัก - สามคั คี กไ็ มเกิดขน้ึ ที่เกดิ แลวกส็ ลายไป. คําถามสอบความเขาใจ ๑. ผคู บมิตร ตอ งการจะใหม ิตรภาพตั้งอยูไดตลอดไป ควร ประพฤตอิ ยางไร ? ๒. ทาน แปลวา การใหแ กค นท่ีควรใหปน อยากทราบวา ใคร เปน คนที่ควรใหปน และใหอยางไร เรียกวา ใหป น ? ๓. ประพฤตอิ ยา งไร จึงช่อื วา ประพฤติตปิ ระโยชน ? ๔. ปลาสะ แปลวา ตีเสมอ สมานตั ตตา ความมีตนเสมอ ตางกนั อยา งไร ? ๕. สังคหวัตถมุ ปี ระโยชนอ ยางไร ? ถา ขาดเสยี แลวจะมีโทษ อยา งไร ?