✍️ ตำราการแพทย์แผนไทย ในศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) เล่ม ๓

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยตำราการแพทยแผนไทย ในศิลาจารกึ วดั พระเชตุพนวมิ ลมังคลาราม (วดั โพธิ)์ เลม 3 วาโยกระษัย (ศาลานวด ๑) ๏ สิทธิการยิ ะ จะกลา วดว ย ลักษณะกระษัยโรคหน่ึง อันบังเกดิ เพื่อวาโยธาตพุ ิบัติ นน้ั เปนคำรบ ๒ และวาโยกระษัยจำพวกน้ี เมอื่ จะกำเริบน้นั ขา งข้นึ กด็ ี ขา งแรมก็ดี ถาเพลาเชา คลายสกั หนอ ยดจุ คนดี ถา เวลาบา ยจงึ เปน กระทำ ใหจ ุกข้ึนมาแลว กัดในทรวงอก ขบในทรวงอก ตอดในทรวงอก ใหรอ นในอก ใหตวั เยน็ - ย่งิ นกั แลวใหปวด ขบเปน กำลัง ถาจะบรโิ ภคอาหารส่ิงใดสิ่งหนึ่งก็ดี เปน สิ่งอันรอนจึงจะคลายลงสกั หนอย ตามอาจารยก ลา วไวด งั นี้ ฯ ถา จะแก เอาผลจันทน ดอกจนั ทน กระวาน กานพลู เทียนดำ ผักแพวแดง เจตมูลเพลิง ดีปลี ขิงแหง กระเทียม บุกรอ กลอย อตุ พิด กระ ดาดทัง้ สอง ส่งิ ละสว น การบูร ๒ สว น พรกิ ไทย ๒๐ สวน ทำเปน จณุ บด ละลายน้ำสม ซาก็ได น้ำรอนก็ได นำ้ ขงิ ก็ได ใหก นิ หนัก ๑ สลึง แกว าโยกระษัย ซึ่งกระทำ- ใหจ กุ ข้ึนมาและใหข บใหก ัดใหต อดเอา ทรวงอกนัน้ หายดนี ัก ฯ ขนานหน่งึ เอายาดำ มหาหงิ คุ ดปี ลี ส่งิ ละสว น เทียนดำ ๒ สวน การบรู ๓ สวน รงทองสทุ ธิ ๖ สว น โหราเทา สุนขั พรกิ ไทย ผลกระวาน ส่ิงละ ๘ สวน ทำเปนจณุ บดละลายน้ำผงึ้ ใหกนิ หนกั ๑ สลงึ แกวาโยกระษยั ซง่ึ กำเรบิ ในเวลาบา ย กระทำใหปวด ขบในอกแลใหรอ นในอกน้นั หายตกสนิ้ ดีนัก ฯ ขนานหนึ่ง เอาตรีกฏก พรกิ ญปี่ นุ ปนู ขาว ผวิ มะกรูด ส่ิงละสว น ผกั เปด แดง พนั งแู ดง หัศคุณเทศ สงิ่ ละ ๒ สว น รากสม กงุ ๓ สว น แกน ขเี้ หล็ก แกนแสมสาร แกนแสมทะเล มดยอบ เจตมูลเพลงิ สิ่งละ ๔ สวน เปลือกกนั เกรา ขาตน ผลผกั ชีทั้ง สอง การบรู ส่งิ ละ ๕ สวน เปลา นอย ๖ สว น ทำเปนจุณ บดละลายน้ำออ ยแดงก็ได น้ำสมซากไ็ ด นำ้ ผง้ึ รวงก็ได- ใหก นิ หนัก ๑ สลึง แกว าโยกระษัย ซึง่ กระทำใหขบใหกัดใหต อดเอาทรวงอกน้ัน แลใหจ ุก ใหแดกน้นั หายวิเศษนัก ฯ 185

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนุรักษ วาโยกระษัย (ศาลานวด ๑) ๏ สิทธิการิยะ จะกลาวดวยลักษณะกระษัยโรคหนึ่ง อันบังเกิดเพื่อวาโยธาตุพิบัตินั้นเปนคำรบ ๒ และวาโยกระษัยจำพวกนี้ เมื่อจะกำเริบน้ันขางข้ึนก็ดี ขางแรมก็ดี ถาเพลาเชาคลายสักหนอยดุจคนดี ถาเวลาบาย จึงเปนกระทำใหจุกข้ึนมาแลวกัดในทรวงอก ขบในทรวงอก ตอดในทรวงอก ใหรอนในอก ใหตัวเย็นย่ิงนัก แลวใหปวดขบเปนกำลัง ถาจะบริโภคอาหารส่ิงใดสิ่งหน่ึงก็ดี เปนส่ิงอันรอนจึงจะคลายลงสักหนอยตามอาจารย กลา วไวดังนี้ ฯ ถาจะแก เอาผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู เทียนดำ ผักแพวแดง เจตมูลเพลิง ดีปลี ขิงแหง กระเทียม บุกรอ กลอย อุตพิด กระดาดทงั้ สอง สง่ิ ละสวน การบูร ๒ สว น พรกิ ไทย ๒๐ สว น ทำเปนจณุ บดละลาย น้ำสมซาก็ได น้ำรอนก็ได น้ำขิงก็ได ใหกินหนัก ๑ สลึง แกวาโยกระษัย ซ่ึงกระทำใหจุกข้ึนมาและใหขบใหกัด ใหต อดเอาทรวงอกนัน้ หายดนี ัก ฯ ขนานหนึ่ง เอายาดำ มหาหิงคุ ดีปลี สิ่งละสวน เทียนดำ ๒ สวน การบูร ๓ สวน รงทองสุทธิ ๖ สวน โหราเทาสุนัข พริกไทย ผลกระวาน ส่ิงละ ๘ สวน ทำเปนจุณบดละลายน้ำผ้ึงใหกินหนัก ๑ สลึง แกวาโยกระษัย ซ่ึงกำเริบในเวลาบา ย กระทำใหปวดขบในอกแลใหร อนในอกนนั้ หายตกสิ้นดนี ัก ฯ ขนานหนึ่ง เอาตรีกฏก พริกญ่ีปุน ปูนขาว ผิวมะกรูด ส่ิงละสวน ผักเปดแดง พันงูแดง หัศคุณเทศ สิ่งละ ๒ สวน รากสมกุง ๓ สวน แกนข้ีเหล็ก แกนแสมสาร แกนแสมทะเล มดยอบ เจตมูลเพลิง ส่ิงละ ๔ สวน เปลือก กันเกรา ขาตน ผลผักชีทั้งสอง การบูร ส่ิงละ ๕ สวน เปลานอย ๖ สวน ทำเปนจุณบดละลายน้ำออยแดงก็ได น้ำสมซาก็ได น้ำผ้ึงรวงก็ได ใหกินหนัก ๑ สลึง แกวาโยกระษัยซ่ึงกระทำใหขบใหกัดใหตอดเอาทรวงอกน้ัน แลใหจ กุ ใหแ ดกน้ันหายวเิ ศษนัก ฯ 186

ตำราการแพทยแผนไทย ในศิลาจารึกวดั พระเชตุพนวมิ ลมังคลาราม (วัดโพธ์ิ) เลม 3 ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย อาโปกระษัย 187

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภูมิปญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ อาโปกระษัย (ศาลานวด ๑) ๏ สทิ ธกิ าริยะ จะกลา วดวย ลกั ษณะกระษัยโรคอันหนงึ่ อันบงั เกิดเพอ่ื อาโปธาตุพิ บัตนิ ัน้ เปน คำรบ ๓ ลักษณะจะบงั เกดิ น้นั มี ๓ ประการ ประการหนึ่งเกดิ เพื่อโลหติ ประการหนง่ึ เกดิ เพือ่ นำ้ เหลือง ประการ หน่งึ เกิดเพ่อื เสมหะ แลกำเนิดซึง่ กลา วมานแี้ ตประการใดประการหนง่ึ กด็ ี แลเปน ท้ัง ๓ ประการก็ดี ทา นเรยี กวากระษยั โลหติ ถาสตรเี กิดใตสะดอื ๓ นิ้ว อนั นี้ วติ ถารอยูในคัมภรี โชตรตั โนน แลว ถา บรุ ษุ ตั้งเหนือสะดอื ๓ นว้ิ ใหใ หญด จุ กันกับสตรี อันนว้ี ิตถารอยูในคมั ภรี ม จุ ฉาปก ขันทิกาโนนแลว ในที่นอ้ี าจารยเจายกวา แตลกั ษณะกระษยั โรคนน้ั อยางเดียว ถา แลกระษยั จำพวกนี้บงั เกิดขนึ้ แกบ ุคคลใดแลว กระทำใหปวดขบถึงยอด อก ใหเ จ็บปวดดงั่ จะขาดใจตาย บางทตี ั้งลามขึ้นไปถงึ ตบั แลหัวใจดจุ ฝมะเร็งทรวงแลฝ ปลวกตามอาจารยกลา วไวด ังน้ี ฯ ถาจะแก เอาโกฐทัง้ หา เทียนทงั้ หา ดอกบัวนำ้ ทัง้ หา ส่งิ ละ ๒ สวน เบญจเหลก็ สะคาน ชา พลู สง่ิ ละ ๔ สว น ผลจันทน ดอกจนั ทน กระวาน กานพลู ดอก พิกุล ดอกบนุ นาค สง่ิ ละ ๖ สว น ชะลูด โลดทะนง ฝกราชพฤกษ สิง่ ละ ๘ สว น ยาดำ ๑๐ สวน ดอกคำฝอย ๑๒ สว น ฝางเสน ๑๖ สวน ตม ตามวธิ ใี หกนิ แกอ าโป กระษยั ซึง่ กระทำอาการใหเปนไปตา งๆ ดุจกลา วมาแลว นนั้ หายส้ินดีนกั ฯ ขนานหน่งึ เอาตรีกฏก สารสม สิ่งละ ๒ สว น ยาขาวเย็นเหนือ โคกกระ สนุ สิ่งละ ๔ สวน ตม ตามวธิ ใี หก นิ แกอาโปกระษยั ซง่ึ กระทำอาการ ดังกลา วมาแลวนน้ั หายดีนกั ฯ ขนานหนง่ึ เอาผลจนั ทน กานพลู ตรีกฏก สิ่ง ละสวน แกนแสมทะเล ๒ สวน ทำเปน จณุ บดละลายน้ำกระสายอนั ควร แกโรคใหกินแกอาโปกระษยั ซงึ่ กระทำใหปวดใหข บ ให ยอกในอกนั้นหายวิเศษนัก ฯ 188

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแผนไทย ในศิลาจารึกวดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธ)ิ์ เลม 3 อาโปกระษัย (ศาลานวด ๑) ๏ สิทธิการิยะ จะกลาวดวยลักษณะกระษัยโรคอันหน่ึง อันบังเกิดเพื่ออาโปธาตุพิบัตินั้นเปนคำรบ ๓ ลักษณะจะบังเกิดน้ันมี ๓ ประการ ประการหนึ่งเกิดเพื่อโลหิต ประการหน่ึงเกิดเพ่ือน้ำเหลือง ประการหนึ่ง เกดิ เพื่อเสมหะ แลกำเนิดซง่ึ กลา วมานแี้ ตป ระการใดประการหนง่ึ กด็ ี แลเปนท้ัง ๓ ประการก็ดี ทา นเรียกวา กระษัย โลหติ ถา สตรเี กิดใตส ะดอื ๓ น้วิ อนั น้วี ิตถารอยใู นคมั ภีรโ ชตรัตโนนแลว ถา บรุ ุษต้งั เหนือสะดอื ๓ น้วิ ใหใหญดจุ กนั กับสตรีอันนี้วิตถารอยูในคัมภีรมุจฉาปกขันทิกาโนนแลว ในที่น้ีอาจารยเจายกวาแตลักษณะกระษัยโรคน้ัน อยางเดียว ถาแลกระษัยจำพวกน้ีบังเกิดขึ้นแกบุคคลใดแลว กระทำใหปวดขบถึงยอดอก ใหเจ็บปวดด่ังจะ ขาดใจตาย บางทีตงั้ ลามขน้ึ ไปถงึ ตบั แลหวั ใจดุจฝม ะเรง็ ทรวงแลฝป ลวกตามอาจารยก ลา วไวด งั นี้ ฯ ถาจะแก เอาโกฐทั้งหา เทียนท้ังหา ดอกบัวน้ำท้ังหา สิ่งละ ๒ สวน เบญจเหล็ก สะคาน ชาพลู ส่ิงละ ๔ สวน ผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู ดอกพิกุล ดอกบุนนาค สิ่งละ ๖ สวน ชะลูด โลดทะนง ฝกราชพฤกษ สิ่งละ ๘ สวน ยาดำ ๑๐ สวน ดอกคำฝอย ๑๒ สวน ฝางเสน ๑๖ สวน ตมตามวิธีใหกินแกอาโป กระษัยซ่ึงกระทำอาการใหเปน ไปตางๆ ดจุ กลาวมาแลว นน้ั หายสิ้นดนี กั ฯ ขนานหนึง่ เอาตรีกฏก สารสม สงิ่ ละ ๒ สวน ยาขา วเย็นเหนือ โคกกระสนุ สิ่งละ ๔ สว น ตม ตามวิธใี หก นิ แกอาโปกระษยั ซึ่งกระทำอาการดงั กลา วมาแลวนั้นหายดนี กั ฯ ขนานหน่ึง เอาผลจันทน กานพลู ตรีกฏก ส่ิงละสวน แกนแสมทะเล ๒ สวน ทำเปนจุณบดละลาย นำ้ กระสายอันควรแกโรคใหก นิ แกอ าโปกระษัยซ่ึงกระทำใหป วดใหขบ ใหย อกในอกนัน้ หายวเิ ศษนกั ฯ 189

ชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย 190 ปถวกี ระษยั

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยตำราการแพทยแผนไทย ในศลิ าจารึกวัดพระเชตพุ นวิมลมงั คลาราม (วดั โพธ์)ิ เลม 3 ปถวีกระษยั (ศาลานวด ๑) ๏ สิทธกิ าริยะ จะกลา ว ลกั ษณะกระษยั โรคอันหนึง่ อันบงั เกิดเพือ่ ปถวธี าตุ พิบตั นิ น้ั เปน คำรบ ๔ ลกั ษณะเมอ่ื จะบังเกิดนน้ั ต้งั เปน กอ นขึน้ ตาม หวั เหนา ซายก็ดี หวั เหนาขวากด็ ี แลว เลื่อนลงมาอัณฑะกำเริบฟกขนึ้ ตองเขา มิได จะกระทบแตผ านุงกม็ ไิ ด ใหเจบ็ เสียวตลอดถงึ หัวใจ ใหเสยี ดตามราวขา งแล ทรวงอก ใหป วดขบในทรวงอกเปนกำลงั และใหเ จ็บไปทั่วสารพางคก าย ใหเมอ่ื ยขบขดั หวั เหนา หนาตะโพก ใหถ ว งตงึ ลงไปทวารเบา แลใหท องขึ้นเปนกำลัง บริโภคอาหาร ไมม รี ส บางทใี หจ ับสะบัดรอนสะทา นหนาว มักใหอยากเปรีย้ วอยากหวาน ซงึ่ อยากทง้ั นมี้ ิไดชอบแกโรค บรุ ุษสตรีเปนดจุ กัน อันวา ลักษณะกระษยั จำพวกนเ้ี กดิ เพื่อ ลมพรรดึก คือกองปต ฆาตกำเนดิ แตปถ วีใหเปนเหตุตามอาจารยก ลาวไวด ังนี้ ฯ ถาจะแก เอาโกฐสอ โกฐเขมา โกฐกักกรา เทียนดำ เทียนขาว เทียนตาตัก๊ แตน เทียนแดง มหาหิงคุ ยาดำ หศั คณุ เทศ กานพลู ดปี ลี การบรู สงิ่ ละสว น เจตมลู เพลงิ ๕ สวน รากตองแตก ๖ สวน รากจิงจอ ๘ สว น พริกไทย ๑๐ สว น ทำเปนจณุ บดละลายน้ำมะกรูดกไ็ ด- นำ้ มะนาวก็ได น้ำสม ซากไ็ ด น้ำผงึ้ กไ็ ด ใหกินหนกั ๑ สลงึ แกปถ วีกระษัย ซึง่ กระทำใหเ สียดราวขางแลทรวงอกนน้ั หายดนี ัก ฯ ขนาน หน่งึ เอาผลมะกรดู ๗ ผล ขิง ๗ แวน ดปี ลี ๗ ดอก กระเทยี ม ๗ กลีบ ดินประสิวขาว สารสม สง่ิ ละ ๒ สลึง พรกิ ไทย ไพล เกลือวทิ ู สิง่ ละ ๑ สลงึ ตม ตามวิธใี หกิน แกป ถ วีกระ ษยั ซง่ึ กระทำใหปวดถวงนน้ั หายวิเศษนัก ฯ ขนานหน่ึง เอาเปลอื กกระถนิ พิมาน เปลือกมะมว งพรวน เปลือกประคำดีควาย กำแพงเจด็ ชั้น เปลือกกุมทง้ั สอง เปลือก มะรุม เปลอื กทองหลางหนาม บอระเพด็ กระดาดขาว ผวิ มะกรูด ผวิ มะนาว ผวิ มะง่ัว พริกไทย ขิงแหง กระเทียม ไพล เอาเสมอภาค ทำเปนจณุ บดละลาย น้ำผงึ้ ก็ได นำ้ ขิงก็ได ใหกนิ แกปถ วีกระษัยหายดีนัก ฯ 191

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรักษ ปถวกี ระษัย (ศาลานวด ๑) ๏ สิทธิการิยะ จะกลาวลักษณะกระษัยโรคอันหน่ึง อันบังเกิดเพ่ือปถวีธาตุพิบัติน้ันเปนคำรบ ๔ ลักษณะเม่ือจะบังเกิดน้ันต้ังเปนกอนขึ้นตามหัวเหนาซายก็ดี หัวเหนาขวาก็ดี แลวเลื่อนลงมาอัณฑะกำเริบฟกขึ้น ตอ งเขา มไิ ด จะกระทบแตผา นุงกม็ ิได ใหเจ็บเสยี วตลอดถึงหัวใจ ใหเสยี ดตามราวขางแลทรวงอก ใหปวดขบในทรวง อกเปนกำลัง และใหเจ็บไปทั่วสารพางคกาย ใหเมื่อยขบ ขัดหัวเหนาหนาตะโพก ใหถวงตึงลงไปทวารเบาแล ใหทองข้ึนเปนกำลัง บริโภคอาหารไมมีรส บางทีใหจับสะบัดรอนสะทานหนาว มักใหอยากเปร้ียวอยากหวาน ซึ่งอยากทั้งน้ีมิไดชอบแกโรค บุรุษสตรีเปนดุจกัน อันวาลักษณะกระษัยจำพวกน้ีเกิดเพื่อลมพรรดึก คือกองปตฆาต กำเนดิ แตป ถ วใี หเ ปน เหตุตามอาจารยก ลาวไวด งั นี้ ฯ ถาจะแกเอา โกฐสอ โกฐเขมา โกฐกักกรา เทยี นดำ เทยี นขาว เทียนตาตก๊ั แตน เทยี นแดง มหาหงิ คุ ยาดำ หัศคุณเทศ กานพลู ดีปลี การบรู สิง่ ละสว น เจตมลู เพลงิ ๕ สวน รากตองแตก ๖ สวน รากจงิ จอ ๘ สวน พรกิ ไทย ๑๐ สวน ทำเปนจุณบดละลายน้ำมะกรูดก็ได น้ำมะนาวก็ได น้ำสมซาก็ได น้ำผึ้งก็ได ใหกินหนัก ๑ สลึง แกป ถวกี ระษยั ซงึ่ กระทำใหเ สียดราวขางแลทรวงอกนั้นหายดนี กั ฯ ขนานหนึ่ง เอาผลมะกรูด ๗ ผล ขิง ๗ แวน ดีปลี ๗ ดอก กระเทียม ๗ กลีบ ดินประสิวขาว สารสม ส่ิงละ ๒ สลึง พริกไทย ไพล เกลือวิทู ส่ิงละ ๑ สลึง ตมตามวิธีใหกิน แกปถวีกระษัย ซ่ึงกระทำใหปวดถวงน้ัน หายวเิ ศษนัก ฯ ขนานหนึ่ง เอาเปลือกกระถินพิมาน เปลือกมะมวงพรวน เปลือกประคำดีควาย กำแพงเจ็ดชั้น เปลือก กุมท้ังสอง เปลือกมะรุม เปลือกทองหลางหนาม บอระเพ็ด กระดาดขาว ผิวมะกรูด ผิวมะนาว ผิวมะง่ัว พริกไทย ขงิ แหง กระเทียม ไพล เอาเสมอภาค ทำเปน จณุ บดละลายนำ้ ผง้ึ กไ็ ด นำ้ ขิงก็ได ใหกินแกปถ วีกระษัยหายดนี กั ฯ 192

ตำราการแพทยแผนไทย ในศิลาจารกึ วดั พระเชตุพนวิมลมงั คลาราม (วัดโพธิ)์ เลม 3 ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย มานนำ้ คำรบ ๑ 193

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนรุ ักษ มานนำ้ คำรบ ๑ (ผนัง ศาลาวมิ งั สา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดบั นี้จะ กลาวดว ยนัยอน่งึ ใหม วาดว ยลักษณะอทุ รโรคคอื จะ เกดิ แกบุคคลท้งั หลายมปี ระเภท ๑๘ ประการ อันเปน...(เลอื น)... วา ดว ยอาจารยก ลาวไวใ นคัมภรี ทง้ั หลายตางๆ มีอติสารอนั ...(เลือน)... อติสารอันเปนปจจบุ นั กรรมน้นั เปนตน แลกระษัยโรค วุฒโิ รค เปนท่สี ดุ โดยอนโุ ลม ตามธาตวุ ิปรติ ในกองสมุฏฐานใหเ ปน เหตุ กระทำใหน าภีน้ันใหญข้ึน โลกสมมุติวา ...(เลือน)...มานปรากฏ คือมานนำ้ ๔ มานลม ๔ มานหนิ ๔ มานโลหติ ๔ มานเกดิ แตดาน ๒ เปน ...(เลือน)... ประการ ดวยกันดังน้ี ฯ แลลักษณะมานนำ้ นนั้ เกิดแตก ระษัยล้นิ กระบือทำลาย ...(เลือน)... อาจารยก ลา วไวใ นคมั ภีรกระษยั โรคน้ันเสร็จแลว ในท่นี ี้จะกลาวแตอทุ รโรค คอื กระทำใหน าภี ใหญข้ึน มีประเภท ๔ ประการ บางทีโลหิตน้ำเหลืองนั้นระคนกนั ซึมซาบไปในลำไส ...(เลือน)... ใหญตรงทล่ี ำไสป รไิ หลซมึ ออกมาขังอยูในอุทร บางทซี าบซา นเขา ไปในชน้ิ เนื้อแลขุมขน บางท-ี ...(เลือน)... ขงั อยูใ นกระเพาะเบา ทง้ั ๔ ประการนี้ อาการตา งๆ กัน ดุจมไี ปขา งหนานั้น ฯ ในลำดับนี้จะกลา ว- ...(เลอื น)... อนั บงั เกดิ ในลำไสน อ ยลำไสใ หญน้นั กอนเปนปฐม คอื การกระทำใหลำไสนนั้ พองข้นึ แนน ไปท้ัง ทอง บรโิ ภคอาหารมไิ ด ใหอ ิ่มไปดว ยน้ำเหลืองแลลมเปนกำลงั แลว ใหน าภีนั้นใหญข ึ้นจะลุก นงั่ กม็ ิไดใหเหนื่อยหอบโดยกำลงั ทน ฯ ถา จะแกเ อา จนั ทนแ ดง จันทนข าว จันทนชะมด จันทนา ผลจันทน ดอกจนั ทน ผลกระวาน กานพลู เบญจประคำไก ยาขา วเย็นทัง้ สอง พญามอื เหล็ก ข้ีเหล็กเลือด เปลอื กกรวยปา เปลอื กไมแดง เปลอื กสำโรง เปลือกง้ิว เปลอื กสมอทะเล แกแล เน ระพูสี กรกั ขี แกนสน แกนแสมทง้ั สอง แกนสมอไทย แกน สมอพิเภก แกนสะเดา แกน มะเกลอื แกน สะแก แกนทิง้ ถอ น แกนโพทะเล แกน ประดู เอา เสมอภาคตมตามวธิ ีใหกิน แกอ ุทรโรคอนั บงั เกิดคอื มานน้ำนนั้ หายวเิ ศษนัก ฯ 194

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแ ผนไทย ในศลิ าจารกึ วัดพระเชตุพนวิมลมงั คลาราม (วัดโพธ)์ิ เลม 3 มานนำ้ คำรบ ๑ (ผนงั ศาลาวิมังสา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับนี้จะกลาวดวยนัยอน่ึงใหม วาดวยลักษณะอุทรโรคคือจะเกิดแกบุคคลทั้งหลาย มีประเภท ๑๘ ประการ อันเปนชาติอวสานโรควาดวยอาจารยกลาวไวในคัมภีรทั้งหลายตางๆ มีอติสารวรรค วาดวยอุทรวาตอติสาร อันเปนปจจุบันกรรมน้ันเปนตน แลกระษัยโรค วุฒิโรค เปนท่ีสุดโดยอนุโลมตามธาตุวิปริต ในกองสมุฏฐานใหเปนเหตุ กระทำใหนาภีนั้นใหญข้ึน โลกสมมุติวามาน มีนามปรากฏ คือมานน้ำ ๔ มานลม ๔ มานหิน ๔ มานโลหิต ๔ มานเกิดแตดาน ๒ เปน ๑๘ ประการ ดวยกันดังนี้ ฯ แลลักษณะมานน้ำนั้นเกิดแต กระษัยลิ้นกระบือทำลายออก ดุจอาจารยกลาวไวในคัมภีรกระษัยโรคน้ันเสร็จแลว ในที่นี้จะกลาวแตอุทรโรค คือ กระทำใหนาภีใหญขึ้น มีประเภท ๔ ประการ บางทีโลหิตน้ำเหลืองนั้นระคนกันซึมซาบไปในลำไสนอยและใหญ บางทีลำไสปริไหลซึมออกมาขังอยูในอุทร บางทีซาบซานเขาไปในชิ้นเนื้อแลขุมขน บางทีไหลเขาไปขังอยู ในกระเพาะเบา ทัง้ ๔ ประการนี้ อาการตา งๆ กนั ดุจมไี ปขางหนานั้น ฯ ในลำดับน้ี จะกลาวมานน้ำอันบังเกิดในลำไสนอยลำไสใหญน้ันกอนเปนปฐม คือการกระทำใหลำไสน้ัน พองขึ้น แนนไปท้ังทอง บริโภคอาหารมิได ใหอ่ิมไปดวยน้ำเหลืองแลลมเปนกำลัง แลวใหนาภีนั้นใหญขึ้นจะลุกน่ัง ก็มิได ใหเ หนอ่ื ยหอบโดยกำลงั ทน ฯ ถาจะแกเอา จันทนแดง จันทนขาว จันทนชะมด จันทนา ผลจันทน ดอกจันทน ผลกระวาน กานพลู เบญจประคำไก ยาขาวเย็นทั้งสอง พญามือเหล็ก ขี้เหล็กเลือด เปลือกกรวยปา เปลือกไมแดง เปลือกสำโรง เปลือกง้ิว เปลือกสมอทะเล แกแล เนระพูสี กรักขี แกนสน แกนแสมทั้งสอง แกนสมอไทย แกนสมอพิเภก แกนสะเดา แกนมะเกลือ แกนสะแก แกนท้ิงถอน แกนโพทะเล แกนประดู เอาเสมอภาค ตมตามวิธีใหกิน แกอทุ รโรคอันบงั เกิดคือมานนำ้ น้ันหายวิเศษนัก ฯ 195

ชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย 196 มานนำ้ คำรบ ๒

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยตำราการแพทยแผนไทย ในศิลาจารึกวดั พระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วดั โพธิ)์ เลม 3 มานน้ำ คำรบ ๒ (เสา ศาลาวิมงั สา) ๏ ปนุ ะจะปะรัง ในลำดับน้ีจะกลาวดว ยนยั อันหนงึ่ ใหม วา ดว ยลกั ษณะอทุ รโรค คือมานน้ำ อันบงั เกดิ แต ลำไสซ ึมออกมาขังอยูใ นอทุ รน้ันเปน คำรบ ๒ คือกระทำใหข ดั อุจจาระ มิใหอุจจาระเปนปกติ โดยกำลังคถู ทวารปด แลว ใหเสยี ดใหแ ทง ตอ นวดจึงลน่ั แลผายลมก็มไิ ดส ะดวก ตอกนิ ยาถายจึงคลายลง แลวกลบั เปนไปเลา ถึง ๒ คร้ัง ๓ ครง้ั แลว โรคนนั้ ทวขี น้ึ คอื ใหทอ งนั้นใหญออกโดยกำลังนำ้ เหลอื งมไิ ด ตกออกมา ครัน้ โรคนัน้ แกเ ขากระทำใหซ ูบผอมซีด หาโลหิตมไิ ด จะบรโิ ภคอาหารกไ็ มมรี ส จะนอนกน็ อนมหิ ลบั ประกอบไปดว ยความเวทนาย่ิงนกั ฯ ถา จะแก เอาสมอเทศ สมอไทย สมอ พิเภก จันทนช ะมด จันทนา เนระพูสี แกแล ไสข นนุ ละมดุ ดนิ ประสวิ ขาว สารสม สิง่ ละสวน ผลกระวาน ผลกะเบา ผลกะเบียน ผลตะครอ ผลประคำดคี วาย สงิ่ ละ ๒ สวน เปลอื กปบ เปลือกเลย่ี น ยาขาวเยน็ ท้งั สอง แกนกนั เกรา เปลือกเพกา เทพทาโร ขา ตน จณุ ขี้เหลก็ เจตมลู เพลงิ เกลือสินเธาว สง่ิ ละ ๔ สวน ตม ตามวิธีใหกินแกอทุ รโรค คือมานน้ำนั้น หายดีนัก ฯ ขนานหนึง่ เอาน้ำนมราชสหี เครือ ตน หูปลาชอ น รากแจง ผลจันทน ดอก- จันทน กระวาน กานพลู ครอบจักรวาฬ เอาเสมอภาค ตม ตามวธิ ใี หก นิ แกอุทรโรค คือมานน้ำน้นั หาย ดนี ัก ฯ ขนานหน่ึง เอาแกนลนั่ ทม แกน สลัดได แกนปรู แกน สะเดา แกนขเ้ี หลก็ รากโคกกระออม หัศคณุ เทศ รากกระทุมนา รากมะเกลอื รากสะแก ราก คัดเคา รากขดั ลนิ้ สิง่ ละสวน รากจิงจอ รากทนดี สง่ิ ละ ๒ สวน เปลานอย รากสมกุง สงิ่ ละ ๓ สว น ขนั ทองพยาบาท พระขรรคไชยศรี ส่งิ ละ ๔ สวน รากตองแตก ๖ สวน ตม ตามวธิ ีแทรกยาดำใหกนิ แกอุทรโรคคอื มานน้ำหายวิเศษนกั ฯ 197

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษ มานน้ำ คำรบ ๒ (เสา ศาลาวมิ งั สา) ๏ ปุนะจะปะรัง ในลำดับนี้จะกลาวดวยนัยอันหนึ่งใหม วาดวยลักษณะอุทรโรค คือมานน้ำ อันบังเกิดแต ลำไสซึมออกมาขังอยูในอุทรนั้นเปนคำรบ ๒ คือกระทำใหขัดอุจจาระมิใหอุจจาระเปนปกติ โดยกำลังคูถทวารปด แลวใหเสียดใหแทง ตอนวดจึงลั่นแลผายลมก็มิไดสะดวก ตอกินยาถายจึงคลายลง แลวกลับเปนไปเลาถึง ๒ ครั้ง ๓ ครั้ง แลวโรคนั้นทวีขึ้น คือใหทองน้ันใหญออกโดยกำลังน้ำเหลืองมิไดตกออกมา คร้ันโรคนั้นแกเขากระทำ ใหซ ูบผอมซดี หาโลหติ มิได จะบรโิ ภคอาหารก็ไมมีรส จะนอนกน็ อนมหิ ลบั ประกอบไปดวยความเวทนายิง่ นัก ฯ ถาจะแก เอาสมอเทศ สมอไทย สมอพิเภก จันทนชะมด จันทนา เนระพูสี แกแล ไสขนุนละมุด ดินประสิวขาว สารสม ส่ิงละสวน ผลกระวาน ผลกะเบา ผลกะเบียน ผลตะครอ ผลประคำดีควาย ส่ิงละ ๒ สวน เปลือกปบ เปลือกเล่ียน ยาขาวเย็นทั้งสอง แกนกันเกรา เปลือกเพกา เทพทาโร ขาตน จุณขี้เหล็ก เจตมูลเพลิง เกลอื สินเธาว สิ่งละ ๔ สว น ตม ตามวิธีใหก นิ แกอ ทุ รโรค คือมานน้ำน้ันหายดีนกั ฯ ขนานหน่ึง เอาน้ำนมราชสีหเครือ ตนหูปลาชอน รากแจง ผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู ครอบจกั รวาฬ เอาเสมอภาค ตมตามวิธีใหกนิ แกอุทรโรคคือมานนำ้ น้ันหายดีนกั ฯ ขนานหนึ่ง เอาแกนล่ันทม แกนสลัดได แกนปรู แกนสะเดา แกนขี้เหล็ก รากโคกกระออม หัศคุณเทศ รากกระทุมนา รากมะเกลือ รากสะแก รากคัดเคา รากคัดล้ิน ส่ิงละสวน รากจิงจอ รากทนดี ส่ิงละ ๒ สวน เปลานอย รากสมกุง ส่ิงละ ๓ สวน ขันทองพยาบาท พระขรรคไชยศรี ส่ิงละ ๔ สวน รากตองแตก ๖ สวน ตมตามวธิ แี ทรกยาดำใหกนิ แกอ ุทรโรคคอื มานนำ้ หายวเิ ศษนัก ฯ 198

ตำราการแพทยแผนไทย ในศิลาจารกึ วดั พระเชตุพนวิมลมงั คลาราม (วัดโพธิ)์ เลม 3 ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย มานนำ้ คำรบ ๓ 199

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษ มานนำ้ คำรบ ๓ (เสา ศาลาวมิ งั สา) ๏ ปุนะจะปะรงั ในลำดับนจ้ี ะกลาว ดว ยนยั อนั หน่งึ ใหม วา ดวยลกั ษณะอุทรโรค คอื มานน้ำอัน บงั เกดิ โดยนำ้ เหลอื งอนั ซาบซา นไปในชนิ้ เนอื้ แลขุมขนนั้นเปนคำ รบ ๓ คือกระทำใหบ วมขึน้ ทั้งตัว แตเปนบ้ันเปนทอน ครัน้ ถายยาแลทา ยาลงไปก็ยอบ แลว กลับเปน ขน้ึ มาอีกมากกวาเกา แตอ ยางนีห้ ลายคร้ังหลายหน คร้นั แกเขาจะน่งั ก็มิได จะนอนราบลงก็มไิ ด ใหแ ตนอนเอนชนั อยจู งึ คอยสบาย แลว ใหบ วมขนึ้ ไปทั้งตวั ดังจะปริ มีสีกายนนั้ ใสดังบคุ คลเอานำ้ มนั ทาเล่อื มไปทั้งตวั แล ผิวเนอ้ื นนั้ ซดี เผือดหาโลหติ มิได แลจะไหวตัวมิไดน อนชนั อยูด จุ ซากศพอันพองขน้ึ แล ลกั ษณะอาการศ่งึ กลาวมาท้งั นี้ โลกสมมุติวา มานทะลนุ ตามอาจารยกลา วไววาเปนอติ สัยโรค ยาไมไดเลย ถา จะรักษาใหร ักษาไปตามบญุ ดุจกลาวไวใ นสรรพยาดงั นี้ ฯ ยาแก มานน้ำ เอาพมิ เสน โกฐกา นพรา ว โกฐหัวบวั โกฐสอเทศ โกฐกระดกู โกฐจฬุ าลัมพา เทียนดำ เทียนขาว เทียนขา วเปลอื ก เทียนตาตกั๊ แตน เทยี นเยาวพาณี ผลจนั ทน ดอกจันทน จนั ทน ชะมด จันทนเทศ พรกิ หอม พรกิ หาง กานพลู แกนปรู แกนเมื่อย วา นนำ้ ขงิ แหง เจตมลู เพลงิ ชาพลู สะคาน ดปี ลี ส่ิงละสว น สมลุ แวง อบเชยเทศ ส่ิงละ ๓ สว น พรกิ ลอ น ๔ สว น ทำ เปนจุณบดทำแทงไว ละลายนำ้ สม สายชูใหก นิ แกอ ทุ รโรค คือมานนำ้ อนั บังเกดิ ในชนิ้ เน้อื น้ัน หายวเิ ศษนกั ฯ อนึง่ เอาเบญจมะตมู เบญจราชพฤกษ พระขรรคไ ชยศรี พญาไมผ ุ พาด ไฉนอีรมุ สงิ่ ละสว น ขาตน สรุ ามฤทธ์ิ เทพทาโร ไครเ ครอื ส่ิงละ ๒ สว น โกฐกักกรา ๓ สวน โกฐกะกลิ้ง ๔ สว น ระยอม พษิ นาศน ปลาไหลเผอื ก หนอนตายหยากแดง เถาวัลย เปรยี ง แดง ใบกระวาน ส่งิ ละ ๖ สว น พญามอื เหล็ก รากคางเล้ือย สงิ่ ละ ๘ สวน ตม ตามวธิ ีแทรกการบูรใหกินแกอ ุทรโรค คอื มานนำ้ อันบังเกิดใหชน้ิ เนอื้ นน้ั หายวเิ ศษนกั ฯ 200

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแผนไทย ในศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วดั โพธิ์) เลม 3 มานนำ้ คำรบ ๓ (เสา ศาลาวิมังสา) ๏ ปุนะจะปะรัง ในลำดับน้ีจะกลาวดวยนัยอันหน่ึงใหม วาดวยลักษณะอุทรโรค คือมานน้ำอันบังเกิด โดยน้ำเหลืองอันซาบซานไปในช้ินเนื้อแลขุมขนนั้นเปนคำรบ ๓ คือกระทำใหบวมข้ึนท้ังตัว แตเปนบ้ันเปนทอน คร้ันถายยาแลทายาลงไปก็ยอบ แลวกลับเปนข้ึนมาอีกมากกวาเกา แตอยางนี้หลายครั้งหลายหน คร้ันแกเขาจะนั่ง ก็มิได จะนอนราบลงก็มิได ใหแตนอนเอนชันอยูจึงคอยสบาย แลวใหบวมขึ้นไปท้ังตัวดังจะปริ มีสีกายน้ันใสดัง บุคคลเอาน้ำมันทาเลื่อมไปทั้งตัว แลผิวเน้ือนั้นซีดเผือดหาโลหิตมิได แลจะไหวตัวมิไดนอนชันอยูดุจซากศพ อันพองข้ึน แลลักษณะอาการซ่ึงกลาวมาทั้งน้ี โลกสมมุติวามานทะลุน ตามอาจารยกลาวไววาเปนอติสัยโรค ยาไมไ ดเ ลย ถาจะรักษาใหร ักษาไปตามบญุ ดุจกลาวไวในสรรพยาดังน้ี ฯ ยาแกมานน้ำ เอาพิมเสน โกฐกานพราว โกฐหัวบัว โกฐสอเทศ โกฐกระดูก โกศจุฬาลัมพา เทียนดำ เทียนขาว เทียนขาวเปลือก เทียนตาตั๊กแตน เทียนเยาวพาณี ผลจันทน ดอกจันทน จันทนชะมด จันทนเทศ พริกหอม พริกหาง กานพลู แกนปรู แกนเม่ือย วานน้ำ ขิงแหง เจตมูลเพลิง ชาพลู สะคาน ดีปลี สิ่งละสวน สมุลแวง อบเชยเทศ ส่ิงละ ๓ สว น พริกลอน ๔ สว น ทำเปนจณุ บดทำแทงไว ละลายน้ำสม สายชใู หกิน แกอ ุทรโรค คอื มานน้ำอนั บังเกดิ ในชิน้ เนอ้ื นั้นหายวเิ ศษนกั ฯ อน่ึง เอาเบญจมะตูม เบญจราชพฤกษ พระขรรคไชยศรี พญาไมผุ พาดไฉนอีรุม สิ่งละสวน ขาตน สุรามฤทธิ์ เทพทาโร ไครเครือ สิ่งละ ๒ สวน โกฐกักกรา ๓ สวน โกฐกะกล้ิง ๔ สวน ระยอม พิษนาศน ปลาไหลเผือก หนอนตายหยากแดง เถาวัลยเปรียงแดง ใบกระวาน ส่ิงละ ๖ สวน พญามือเหล็ก รากคางเล้ือย สิ่งละ ๘ สว น ตม ตามวิธแี ทรกการบรู ใหก นิ แกอทุ รโรค คอื มานนำ้ อนั บังเกดิ ใหช ิน้ เน้อื น้นั หายวิเศษนัก ฯ 201

ชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย 202 มานนำ้ คำรบ ๔

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแผนไทย ในศลิ าจารกึ วัดพระเชตพุ นวมิ ลมังคลาราม (วัดโพธ์)ิ เลม 3 มานน้ำ คำรบ ๔ (ผนงั ศาลาวิมงั สา) ๏ ปุนะจะปะรงั ลำดับนีจ้ ะกลา วดว ยนัย อนั หนึ่งใหมวาดว ยลกั ษณะอทุ รโรค คอื มานนำ้ นัน้ เปน คำ รบ ๔ คอื ...(เลอื น)... นน้ั ซา น แล ...(เลือน)....ในกระเพาะ เบาน้นั ...(เลอื น)... จะไดข ัดเหมอื นโรคประเมหะน้นั หามไิ ด เปนแตป สสาวะนั้นมิได. ..(เลอื น)...มิไดแลว นอ ยไป มสี ีนนั้ กต็ า งกัน บางทเี หลือง บางทขี าว บางที ...(เลือน)... หากำหนดมไิ ด ครัน้ นานเขา ...(เลอื น)... นัน้ กเ็ บงออกมาโดยอำนาจลมแลน้ำ เหลือง ใหนาภีน้ันใหญข น้ึ แลใหถ วงอณั ฑะเปนกำลงั ครัน้ แกเขา จงึ ไหลซึมออกมา ...(เลอื น)... โลมาดจุ เสโทตก แลวกระทำใหเสยี วไปท้ังกาย ใหส ะบดั รอนสะทานหนาว ให ....นซ้ี ูบผอมใหไอออกแตน ้ำลาย ใหบรโิ ภคอาหารมิได ใหอุจจาระมไิ ดปกติ แลลกั ษณะ ...(เลือน)...ทัง้ ๔ ประการ ซ่งึ กลา วมาน้แี ตกองเตโชเปนมนั ทธาต.ุ ..(เลือน)...อาจารยกลา วไววาเปน อตสิ ยั โรค ถา จะแกใหแ กไ ปตาม ...(เลือน)... ยาแกม านน้ำ เอาสารสมสวน ๑ ดนิ ประสวิ ขาว ๒ สวน หอยแครงเผา เบย้ี ผเู ผาส่ิงละ ๔ สว น นำ้ ประสานทอง ๕ สว น โกฐหวั บวั โกฐจุฬาลมั พา ผลผกั ชี สิง่ ละ 6 สว น ตรกี ฏก เกลอื รำหัด ทำเปนจุณบดทำแทง ไวล ะลายนำ้ ฝก กระเจ๊ียบ แกอ ทุ รโรค ...(เลอื น)... ...(เลือน)... นนั้ หายดีนัก ฯ ขนานหน่ึง เอา ครอบทงั้ สาม ...(เลือน)... ลกู จันทน ดอกจันทน การบรู ผลกระวาน ผลราชดัด ส่งิ ละสว น ...(เลอื น)... ...(เลือน)... ดนิ ประสวิ ขาว ...(เลือน)... แตพ อรำหัด ตม ใหก นิ แกอทุ รโรค ...(เลอื น)... ...(เลอื น)... หายดีนัก ฯ ขนานหนึ่ง เอาพมิ เสน การบูร วานน้ำ ...(เลือน)... ...(เลอื น)... มะตูมออน แหว หมู ...(เลอื น)... สงิ่ ละสว น พรกิ ไทย ดปี ลี ...(เลอื น)... ขิงแหง สงิ่ ละ ๒ สว น ทำเปน จุณ บดทำแทงไวล ะลายนำ้ สุรากไ็ ด นำ้ รอ นกไ็ ด น้ำมูตรโคกไ็ ด ใหก นิ แกอ ุทรโรคชื่อวา มานน้ำอนั บงั เกดิ แตในกระเพาะปสสาวะ น้ันหายดีนกั ฯ 203

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรักษ มานน้ำ คำรบ ๔ (ผนงั ศาลาวมิ งั สา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับน้ีจะกลาวดวยนัยอันหนึ่งใหมวาดวยลักษณะอุทรโรค คือมานน้ำน้ันเปนคำรบ ๔ คือ กระทำใหน้ำเหลืองน้ันซาน แลขังอยูในกระเพาะเบาน้ัน กระทำใหขัดปสสาวะ แตจะไดขัดเหมือนโรค ประเมหะน้ันหามิได เปนแตปสสาวะนั้นมิไดโชนหาฟองมิไดแลวนอยไป มีสีนั้นก็ตางกัน บางทีเหลือง บางทีขาว บางทดี ำ แดง หากำหนดมิได ครนั้ นานเขากระเพาะเบานั้นก็เบงออกมาโดยอำนาจลมแลน้ำเหลือง ใหนาภนี ้ันใหญขนึ้ แลใหถวงอัณฑะเปนกำลัง คร้ันแกเขาจึงไหลซึมออกมาทุกเสนโลมาดุจเสโทตก แลวกระทำใหเสียวไปท้ังกาย ใหสะบัดรอนสะทานหนาว ใหกายนี้ซูบผอมใหไอออกแตน้ำลาย ใหบริโภคอาหารมิได ใหอุจจาระมิไดปกติ แลลักษณะมานน้ำทั้ง ๔ ประการ ซ่ึงกลาวมานี้แตกองเตโชเปนมันทธาตุ ตามอาจารยกลาวไววาเปนอติสัยโรค ถาจะแกใ หแ กไปตามบญุ ฯ ยาแกมานน้ำ เอาสารสมสวน ๑ ดินประสิวขาว ๒ สวน หอยแครงเผา เบี้ยผูเผา สิ่งละ ๔ สวน น้ำประสานทอง ๕ สว น โกฐหวั บัว โกฐจุฬาลัมพา ผลผักชี สง่ิ ละ 6 สว น ตรกี ฏก เกลอื รำหัด ทำเปนจณุ บดทำแทง ไวล ะลายนำ้ ฝกกระเจย๊ี บ แกอ ุทรโรค คือ มานนำ้ อันเกิดแตก ระเพาะปส สาวะน้ันหายดีนกั ฯ ขนานหน่ึง เอา ครอบท้ังสาม เบญจน้ำนมราชสีหเครือ ลูกจันทน ดอกจันทน การบูร ผลกระวาน ผลราชดัด ส่ิงละสวน ตนหูปลาชอน ๘ สวน ดินประสิวขาว สารสม แตพอรำหัด ตมใหกินแกอุทรโรค คือมานน้ำ อันเกดิ แตก ระเพาะปส สาวะหายดนี กั ฯ อนึ่ง เอาพิมเสน การบูร วานน้ำ ขาตน ผลมะตูมออน แหวหมู บัวบก ส่ิงละสวน พริกไทย ดีปลี เจตมูลเพลงิ สะคาน ชาพลู ขิงแหง สิ่งละ ๒ สว น ทำเปน จณุ บดทำแทง ไวละลายนำ้ สรุ ากไ็ ด น้ำรอ นกไ็ ด น้ำมูตรโค ก็ได ใหกินแกอุทรโรคช่ือวามานนำ้ อนั บังเกดิ แตใ นกระเพาะปส สาวะนนั้ หายดีนัก ฯ 204

ตำราการแพทยแผนไทย ในศลิ าจารกึ วดั พระเชตพุ นวิมลมังคลาราม (วดั โพธ)์ิ เลม 3 ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย มานลม คำรบ ๑ 205

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภูมปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรักษ มานลม คำรบ ๑ (ผนงั ศาลาวิมังสา) ๏ ปนุ ะจะปะรงั ลำดบั น้จี ะกลาว ดว ยนยั หนึ่งใหม วาดว ยลกั ษณะอุทรโรค คือมานลม ๔ ประการ อันบังเกิดแตก องอโธคมาวาต อุทธงั คมาวาต แลกองลมกจุ ฉสิ ยาวาต- โกฏฐาสยาวาต นั้น เมื่อแรกจะบงั เกดิ ขน้ึ ใหเ ปน เหตุแหงอทุ รโรค คอื วา ดว ยลัก ษณะมานลม ๔ ประการนั้นสืบตอ ไป ฯ อนั วาลกั ษณะมานลม ๔ประการนน้ั - จะขอยกแยกออกวา แตอ ทุ รโรค อันบงั เกดิ แตก องอโธคมาวาตน้ันกอนเปนปฐม คอื กระทำใหลม นั้นขังอยใู นนาภี มไิ ดพัดลงไปเปนปกติ จงึ ใหพะอดื พะอมแลใหน าภนี ้ันข้ึนมิรวู าย บางที ใหจ ุก บางทใี หแ นน ไปทง้ั ทองจะบรโิ ภคอาหารมิได ใหอ มิ่ ไปดว ยลมเปน กำลัง จะผายลม ก็มิไดสะดวก ใหอุจจาระน้ันผกู เปนพรรดกึ โดยกำลงั ลมกองน้กี ระทำ จงึ ใหนาภีนั้นใหญขนึ้ พอสัง เกตตัง้ อยใู ตส ะดือ ๒ น้วิ ครนั้ นวดจึงกระจายออกแลว กลบั แข็งเขา ลอยขน้ึ มาทบั เสน อัณฑพฤกษอยู ลมนน้ั จงึ พดั กลา ข้ึน ใหน าภนี ้ันใหญอ อกแลวแข็งดงั จะปรดิ จุ กลาวมาดังนี้ ฯ ถา จะแก เอาจนั ทนแ ดง จนั ทนขาว จันทนชะมด เทพทาโร ขา ตน กรุงเขมา แกน แสมสาร แกน แสมทะเล รากคนทีสอ สงิ่ ละสว น มหาหงิ คุ สมอพิเภก มะขามปอ ม สมอไทย วานน้ำ สงิ่ ละ ๓ สวน หัศคุณเทศ ๕ สวน ทำเปน จณุ บดละลายน้ำสม ซา กินหนัก ๑ สลงึ แก อุทรโรคกลาวคอื มานลม น้ันหายดีนัก ฯ ขนานหน่งึ เอาสมอไทยเทาอายุ ขา วเปลอื ก ๓ กำ มือ ผลมะตมู ๕ ผล เปลาทั้ง ๒ รากทนดี เกลอื ธาร พริกไทย ขิงแหง ดปี ลี เจตมลู เพลงิ สะคา น- ชาพลู สง่ิ ละ ๑ ตำลึง ตม แทรกดงี เู หลอื มตามธาตหุ นักธาตเุ บา เปน ยาชำระอุทรโรคคอื มานลมน้นั - หายดีนัก ฯ ขนาน หนง่ึ เอาเบญจกูล ผลมะตูมออ น เทายายมอ ม รากผักเคด็ รากมะเขอื ขืน่ วานน้ำ ใบประคำ ไก เกลอื สินเธาว เอาเสมอภาค ทำเปนจณุ บดละลายนำ้ ออ ยแดงกินหนัก ๑ สลงึ แกอุทรโรค คอื มานลมน้นั หายวิเศษนกั ฯ 206

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแผนไทย ในศลิ าจารกึ วัดพระเชตุพนวิมลมงั คลาราม (วดั โพธ์ิ) เลม 3 มานลม คำรบ ๑ (ผนงั ศาลาวิมังสา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับนี้จะกลาวดวยนัยหน่ึงใหม วาดวยลักษณะอุทรโรค คือมานลม ๔ ประการ อันบังเกิดแต กองอโธคมาวาต อุทธังคมาวาต แลกองลมกุจฉิสยาวาต โกฏฐาสยาวาตน้ัน เมื่อแรกจะบังเกิดขึ้น ใหเ ปนเหตแุ หงอทุ รโรค คอื วาดว ยลกั ษณะมานลม ๔ ประการนั้นสบื ตอ ไป ฯ อันวาลักษณะมานลม ๔ ประการนั้น จะขอยกแยกออกวาแตอุทรโรค อันบังเกิดแตกองอโธคมาวาตน้ัน กอนเปนปฐม คือกระทำใหลมน้ันขังอยูในนาภีมิไดพัดลงไปเปนปกติ จึงใหพะอืดพะอมแลใหนาภีน้ันขึ้นมิรูวาย บางทีใหจุก บางทีใหแนนไปท้ังทอง จะบริโภคอาหารมิได ใหอ่ิมไปดวยลมเปนกำลัง จะผายลมก็มิไดสะดวก ใหอุจจาระน้ันผูกเปนพรรดึกโดยกำลังลมกองน้ีกระทำ จึงใหนาภีนั้นใหญข้ึน พอสังเกตตั้งอยูใตสะดือ ๒ นิ้ว คร้ันนวดจึงกระจายออกแลวกลับแข็งเขาลอยขึ้นมาทับเสนอัณฑพฤกษอยู ลมนั้นจึงพัดกลาขึ้นใหนาภีน้ันใหญออก แลว แขง็ ดังจะปริดจุ กลา วมาดงั น้ี ฯ ถา จะแก เอาจันทนแ ดง จนั ทนข าว จันทนช ะมด เทพทาโร ขา ตน กรงุ เขมา แกนแสมสาร แกน แสมทะเล รากคนทีสอ สิ่งละสวน มหาหิงคุ สมอพิเภก มะขามปอม สมอไทย วานน้ำ ส่ิงละ ๓ สวน หัศคุณเทศ ๕ สวน ทำเปน จุณบดละลายน้ำสม ซา กนิ หนัก ๑ สลงึ แกอุทรโรคกลา วคือมานลม น้ันหายดีนัก ฯ ขนานหนึ่ง เอาสมอไทยเทาอายุ ขาวเปลือก ๓ กำมือ ผลมะตูม ๕ ผล เปลาทั้ง ๒ รากทนดี เกลือธาร พริกไทย ขิงแหง ดีปลี เจตมูลเพลิง สะคาน ชาพลู สิ่งละ ๑ ตำลึง ตมแทรกดีงูเหลือมตามธาตุหนักธาตุเบา เปนยาชำระอุทรโรคคือมานลมน้นั หายดนี กั ฯ ขนานหนึ่งเอาเบญจกูล ผลมะตูมออน เทายายมอม รากผักเค็ด รากมะเขือขื่น วานน้ำ ใบประคำไก เกลือสินเธาว เอาเสมอภาค ทำเปนจุณบดละลายน้ำออยแดงกินหนัก ๑ สลึง แกอุทรโรค คือมานลมนั้นหาย วิเศษนัก ฯ 207

ชุดตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรักษํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย 208 มานลม คำรบ ๒

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแ ผนไทย ในศลิ าจารกึ วัดพระเชตพุ นวิมลมงั คลาราม (วัดโพธ)์ิ เลม 3 มานลม คำรบ ๒ (เสา ศาลาวมิ งั สา) ๏ (ปนุ ะจะปะรัง ลำดับน้ีจะกลาวดว ย) นัยหน่ึงใหม วาดว ยลกั ษณะอุทรโรค คอื มานลม อนั บังเกิดเพอ่ื อุทธังคมาวาตเปนคำรบ ๒ กระทำใหลมนน้ั คั่ง อยูในนาภี มิไดพดั ขนึ้ ไปเปน ปกติ ใหแ นน หนา อกเปนกำลงั จะบริโภคอาหารก็ มิได จะเรอก็มิออก จะผายลมกม็ ิไดไ ปสะดวก ใหอุจจาระผูกอยเู ปน นิจโดยกำลัง ลมน้ันกลาพดั เตโชใหกำเริบจงึ แนน ไปทงั้ นาภี ลมกองนต้ี ง้ั เหนอื สะดอื ๒ นว้ิ แขง็ ดจุ แผน กระดานทบั อยบู นเสนอัมพฤกษ ระคนดวยลมสนุ ทรวาต จงึ พัดใหนาภีนั้น ใหญข ้นึ เต็มไปทง้ั ทองกวาปกติ ซงึ่ กลาวมาทงั้ นก้ี ลาวตามอาจารยสังเขปไว ฯ ถา จะแก เอา โกฐสอ โกฐเขมา วานน้ำ เจตพังคี ผลผกั ชีทงั้ ๒ รากประคำไก รากสม กงุ สิ่งละสวน เปลา นอ ย เปลาใหญ เปลาน้ำเงิน สง่ิ ละ ๒ สวน มหาหิงคุ ยาดำ การบรู สิ่งละ ๓ สวน หศั คณุ เทศ ๔ สวน ตรีกฏก สง่ิ ละ ๕ สว น สมออพั ยา ๖ สว น ทำเปนจณุ บดละลายนำ้ ผ้ึง แทรกเกลอื สนิ เธาวใ หก นิ หนกั ๑ สลึง แกอุทรโรคคือมานลม อนั บงั เกดิ แตอ ทุ ธงั คมา วาตนั้นหายวิเศษดนี ัก ฯ อนงึ่ เอาโกฐทง้ั หา เทยี นทง้ั หา ผลจันทน ดอกจนั ทน กานพลู สมุลแวง ส่งิ ละสว น เจตพงั คี เปลานอ ย รากสม กงุ รากคัดลนิ้ หัศคณุ เทศ สงิ่ ละ ๒ สว น รากมะรุม ๔ สวน พริกไทย ๕ สว น การบรู ๖ สวน สะคาน ๗ สวน ใบ กระวาน ๘ สว น ทำเปนจณุ บดละลายนำ้ สมซาแทรกเกลือธารใหกนิ หนกั ๑ สลงึ แกอทุ รโรคคอื มานลม อันบงั เกดิ แตอุทธงั คมาวาตนนั้ หายดี นัก ฯ อนึ่ง เอาโกฐกระดูก เทยี นดำ เทียนเยาวพาณี กาน พลู ใบกระวาน สง่ิ ละสว น ตรกี ฏก เปลือกสมุลแวง ๒ สว น สมอไทย ๘ สวน ทำเปน จุณบดทำแทง ไวละลายน้ำรอนแทรกพมิ เสนใหก ิน แก อทุ รโรค คอื มานลมหายดนี กั ฯ 209

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษ มานลม คำรบ ๒ (เสา ศาลาวมิ ังสา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับนี้จะกลาวดวยนัยหนึ่งใหม วาดวยลักษณะอุทรโรค คือมานลมอันบังเกิด เพ่ืออุทธังคมาวาตเปนคำรบ ๒ กระทำใหลมนั้นค่ังอยูในนาภี มิไดพัดขึ้นไปเปนปกติ ใหแนนหนาอกเปนกำลัง จะบริโภคอาหารก็มิได จะเรอก็มิออก จะผายลมก็มิไดไปสะดวก ใหอุจจาระผูกอยูเปนนิจโดยกำลังลมนั้นกลา พัดเตโชใหกำเริบจึงแนนไปทั้งนาภี ลมกองน้ีต้ังเหนือสะดือ ๒ น้ิว แข็งดุจแผนกระดานทับอยูบนเสนอัมพฤกษ ระคนดวยลมสุนทรวาต จึงพัดใหนาภีนั้นใหญขึ้นเต็มไปทั้งทองกวาปกติ ซึ่งกลาวมาท้ังนี้กลาวตามอาจารย สงั เขปไว ฯ ถาจะแก เอาโกฐสอ โกฐเขมา วานน้ำ เจตพังคี ผลผักชีทั้ง ๒ รากประคำไก รากสมกุง สิ่งละสวน เปลา นอ ย เปลาใหญ เปลาน้ำเงิน สิง่ ละ ๒ สว น มหาหงิ คุ ยาดำ การบูร สง่ิ ละ ๓ สวน หัศคุณเทศ ๔ สว น ตรกี ฏก สิ่งละ ๕ สวน สมออัพยา ๖ สวน ทำเปนจุณบดละลายน้ำผ้ึง แทรกเกลือสินเธาวใหกินหนัก ๑ สลึง แกอุทรโรค คือมานลม อันบังเกดิ แตอทุ ธังคมาวาตน้ันหายวเิ ศษดนี กั ฯ อนึ่ง เอาโกฐทั้งหา เทียนทั้งหา ผลจันทน ดอกจันทน กานพลู สมุลแวง ส่ิงละสวน เจตพังคี เปลานอย รากสม กงุ รากคัดลิน้ หัศคณุ เทศ ส่งิ ละ ๒ สวน รากมะรุม ๔ สว น พรกิ ไทย ๕ สว น การบูร ๖ สวน สะคา น ๗ สว น ใบกระวาน ๘ สวน ทำเปนจุณบดละลายน้ำสมซาแทรกเกลือธารใหกินหนัก ๑ สลึง แกอุทรโรคคือมานลม อนั บังเกิดแตอ ทุ ธังคมาวาตนน้ั หายดีนัก ฯ อน่ึง เอาโกฐกระดูก เทียนดำ เทียนเยาวพาณี กานพลู ใบกระวาน ส่ิงละสวน ตรีกฏก เปลือกสมุลแวง ๒ สวน สมอไทย ๘ สวน ทำเปนจุณบดทำแทงไวละลายน้ำรอนแทรกพิมเสนใหกิน แกอุทรโรค คือมานลมหาย ดีนกั ฯ 210

ตำราการแพทยแผนไทย ในศลิ าจารกึ วดั พระเชตพุ นวิมลมังคลาราม (วดั โพธ)์ิ เลม 3 ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย มานลม คำรบ ๓ 211

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรักษ มานลม คำรบ ๓ (เสา ศาลาวิมงั สา) ๏ ปุนะจะปะรงั ในลำดบั น้จี ะกลา ว ดวยนัยอันหนึง่ ใหม วาดวยลักษณะอทุ รโรค คอื มานลมอนั บังเกิดแตก องกุจฉิสยาวาตนน้ั เปนคำรบ ๓ ลมกองนพ้ี ัดอยูในทองระคน เขา กบั ลมอุทรวาตกพ็ ลอยกันกำเรบิ ข้ึน มไิ ดพ ดั ลงไปสูท วารๆ นน้ั ก็ มิไดเปด อจุ จาระกม็ ิไดเดนิ เปน ปกติ ตอกนิ ยาจึงเดนิ โดยกำลงั ยา ครั้นคมุ กท็ ำใหแ นน เฟอ ครัน้ ถา ยไปคอ ยสบาย แลว กลับเปน ไปเลา ถงึ ๓ ครงั้ 4 คร้งั นาภนี นั้ ใหญ ข้นึ โดยกำลงั วาโยนั้นกลา พัดเตโชใหด ับเสยี จงึ กระทำใหท อ งข้นึ อยูเปน นจิ หายใจมิไดสะดวก ใหเหนอื่ ยเปนกำลงั จะบรโิ ภคอาหารมักใหค ล่นื เหยี น เพลาเชา นาภีน้นั คอ ยหยอ นลง คอ ยไดความสบายไปจนเทย่ี ง เพลาบายนาภีน้นั กเ็ บงขึ้นดงั เกา ไปจนถงึ เชา ดจุ กลา วมาดงั น้ี ฯ ถาจะแก เอาวา นนำ้ สมอทั้งสาม มะขามปอม ดองดึง รากจงิ จอ หลวง ชะเอมเทศ ใบหนาด ใบสลอด พริกไทย ขงิ แหง ดีปลี สะคา น ชา พลู เจตมลู เพลิง สิ่งละสว น การบูร เปลา รากเดยี ว รากทนดี สิ่งละ ๔ สว น บดละลายนำ้ สม สายชูใหก นิ หนกั ๑ สลึง แกอุทรโรค คอื มานลมอันบังเกดิ แตก องกุจฉสิ ยาวาตน้ันหายดีนกั ฯ อนง่ึ เอาตรีกฏก ผลจันทน ดอกจนั ทน กระวาน กานพลู อบเชย สมุลแวง มหาหิงคุ การบรู สง่ิ ละสว น ผลสลอด ๒ สวน บดทำแทงไวล ะลายน้ำผง้ึ กินตามธาตุหนกั เบา เปนยาชำระ อุทรโรคกลา วคอื มานลมน้ันหายดีนกั ฯ อนง่ึ เอาผลจนั ทน ดอกจันทน กานพลู ใบกระวาน ตรกี ฏก ผลสลอด ส่งิ ละสวน โหราเทา สนุ ขั ผลราชดัด ใบคนทสี อ ใบยางทราย ใบประคำไก สิ่งละ ๒ สว น เปลา ทง้ั สอง สมอไทย สิ่งละ ๓ สวน รากตองแตก เจตพังคี สะคาน ชา พลู เจตมูลเพลิง สิ่งละ ๔ สว น บด ละลายนำ้ สมซา แทรกเกลือใหก นิ หนัก ๑ สลึง แกอ ุทร โรคคือมานลม อันบงั เกดิ แต กองกจุ ฉสิ ยาวาตหายดีนกั ฯ 212

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแ ผนไทย ในศิลาจารกึ วัดพระเชตพุ นวิมลมงั คลาราม (วดั โพธิ์) เลม 3 มานลม คำรบ ๓ (เสา ศาลาวิมงั สา) ๏ ปุนะจะปะรัง ในลำดับนี้จะกลาวดวยนัยอันหน่ึงใหม วาดวยลักษณะอุทรโรค คือมานลมอันบังเกิดแต กองกุจฉิสยาวาตน้ันเปนคำรบ ๓ ลมกองนี้พัดอยูในทองระคนเขากับลมอุทรวาตก็พลอยกันกำเริบข้ึน มิไดพัดลงไป สทู วารๆ น้ันก็มไิ ดเ ปด อุจจาระก็มิไดเ ดนิ เปนปกติ ตอ กนิ ยาจึงเดนิ โดยกำลังยา ครนั้ คมุ ก็ทำใหแนน เฟอคร้นั ถายไป คอยสบาย แลวกลับเปนไปเลาถึง ๓ ครั้ง 4 ครั้ง นาภีนั้นใหญขึ้นโดยกำลังวาโยนั้นกลา พัดเตโชใหดับเสีย จึงกระทำใหทองข้ึนอยูเปนนิจ หายใจมิไดสะดวก ใหเหนื่อยเปนกำลัง จะบริโภคอาหารมักใหคลื่นเหียน เพลาเชา นาภีน้ันคอยหยอนลง คอยไดความสบายไปจนเที่ยง เพลาบายนาภีน้ันก็เบงขึ้นดังเกาไปจนถึงเชา ดุจกลาวมา ดังนี้ ฯ ถาจะแก เอาวานน้ำ สมอทั้งสาม มะขามปอม ดองดึง รากจิงจอหลวง ชะเอมเทศ ใบหนาด ใบสลอด พริกไทย ขิงแหง ดีปลี สะคาน ชาพลู เจตมูลเพลิง ส่ิงละสวน การบูร เปลารากเดียว รากทนดี ส่ิงละ ๔ สวน บดละลายนำ้ สมสายชใู หก นิ หนกั ๑ สลึง แกอ ทุ รโรค คอื มานลมอันบังเกดิ แตกองกุจฉสิ ยาวาตนนั้ หายดนี กั ฯ อนึ่ง เอาตรีกฏก ผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู อบเชย สมุลแวง มหาหิงคุ การบูร ส่ิงละสวน ผลสลอด ๒ สวน บดทำแทงไวละลายน้ำผ้ึงกินตามธาตุหนักเบา เปนยาชำระอุทรโรคกลาวคือมานลมน้ัน หายดนี ัก ฯ อนง่ึ เอาผลจันทน ดอกจันทน กานพลู ใบกระวาน ตรกี ฏก ผลสลอด สงิ่ ละสว น โหราเทาสุนัข ผลราชดัด ใบคนทีสอ ใบยางทราย ใบประคำไก สิ่งละ ๒ สวน เปลาทั้งสอง สมอไทย สิ่งละ ๓ สวน รากตองแตก เจตพังคี สะคาน ชา พลู เจตมูลเพลงิ สง่ิ ละ ๔ สว น บดละลายน้ำสมซาแทรกเกลอื ใหก นิ หนัก ๑ สลึง แกอทุ รโรคคอื มานลม อันบังเกดิ แตกองกจุ ฉิสยาวาตหายดีนัก ฯ 213

ชุดตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรักษํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย 214 มานลม คำรบ ๔

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยตำราการแพทยแ ผนไทย ในศลิ าจารึกวดั พระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วดั โพธ)ิ์ เลม 3 มานลม คำรบ ๔ (เสา ศาลาวมิ งั สา) ๏ ปนุ ะจะปะรงั ลำดบั นจ้ี ะกลาวดวย นัยหนงึ่ ใหม วา ดว ยลกั ษณะอทุ รโรค คอื มานลมอันบัง เกดิ แตก องโกฏฐาสยาวาต น้นั เปนคำรบ ๔ แลลมกองน้ีพัด อยูในลำไสนอ ยไสใ หญเปน นจิ เม่ือจะใหโ ทษนั้นระคนเขา กับลมอทุ รวาต กพ็ ลอยกนั กำเริบพัดหากำหนดมิได ลำไสน้ันกพ็ องข้นึ ดงั บุคคลเอาหลอดเปาในกระเพาะหมู กระเพาะหมูนัน้ ก็พองขนึ้ เตม็ ไปดว ยลมแลว แลผูกปากกระเพาะเสีย อนั วา ลำไสน น้ั ก็ ใหพ องข้ึนคบั นาภี จงึ กระทำนาภใี หใ หญออกโดยกำลังลม มักกระทำใหพะอืดพะอม จะผายลมกม็ ิ ได จะถา ยอจุ จาระก็มิได แลโทษอนั นคี้ อื ลมโกฏฐาสยาวาต มไิ ดพดั อุจจาระลงมาสคู ถู ทวาร คูถทวารก็มไิ ดเปด อุจจาระจึงมิไดเ ดินเปนปกติ จึงกระทำใหจ กุ ใหแ นน ใหเ สียดไปทัง้ ทอ ง แลให- จบั สะบัดรอ น สะทา นหนาว โดยลมน้ันกระทำเปนพษิ ขนึ้ ตามอาจารยกลา วไวดงั นี้ ฯ ถา จะแก เอาสมอไทย สมอเทศ สมอพิเภก มะขามปอ ม วานนำ้ สงิ่ ละสว น กระเทียม มหาหิงคุ การบรู สงิ่ ละ ๒ สว น ยาดำ รงทอง สิ่งละ ๓ สวน ใบประคำไก เบญจกลู สง่ิ ละ ๔ สว น รากเลยี่ น พรกิ ไทย สิง่ ละ ๕ สว น ทำเปนจุณบดทำแทงไวละลายนำ้ สม สายชูใหกินแกอุทรโรคคือมานลมอันบงั เกิด แตกองโกฏฐาสยาวาตนัน้ หายดีนัก ฯ อนึ่ง เอาเบญจกลู ตรผี ลา ตรีกฏก กะทอื ไพล ขาหลวง กระชาย หอมแดง กระเทยี มทอก ขิง ดีปลี ส่งิ ละสวน มหาหิงคุ วา นน้ำ ผิวมะกรูด สง่ิ ละ ๒ สวน ยาดำ การบูร สิ่งละ ๓ สวน พาดไฉนอีรุม ๔ สวน พริกไทย ๘ สวน ทำเปนจณุ บดละลายน้ำผึง้ รวงใหกนิ หนัก ๑ สลงึ แกอ ทุ รโรคคอื มานลมอันบังเกดิ แตก องโกฏฐาสยาวาตนนั้ หายดนี ัก ฯ อนึ่ง เอาเบญจมะกา ตรีผลา เจตพังคี เปลา นอย พระขรรคชยั ศรี เชอื กเขา หนงั ขิงแหง สิง่ ละสวน พรกิ ไทย รากนางรอน ส่ิงละ ๒ สวน ตมใหก นิ แก อุทรโรคคือมานลม อนั บังเกดิ แตก อง โกฎฐาสยาวาตหายวเิ ศษนัก ฯ 215

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนุรักษ มานลม คำรบ ๔ (เสา ศาลาวิมังสา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับน้ีจะกลาวดวยนัยหน่ึงใหม วาดวยลักษณะอุทรโรค คือมานลมอันบังเกิดแต กองโกฏฐาสยาวาต นั้นเปนคำรบ ๔ แลลมกองน้ีพัดอยูในลำไสนอยไสใหญเปนนิจ เมื่อจะใหโทษนั้นระคนเขากับ ลมอุทรวาต ก็พลอยกันกำเริบพัดหากำหนดมิได ลำไสนั้นก็พองข้ึนดังบุคคลเอาหลอดเปาในกระเพาะหมู กระเพาะ หมูน้ันก็พองข้ึนเต็มไปดวยลมแลว แลผูกปากกระเพาะเสีย อันวาลำไสน้ันก็ใหพองข้ึนคับนาภี จึงกระทำนาภี ใหใหญออกโดยกำลังลม มักกระทำใหพะอืดพะอม จะผายลมก็มิได จะถายอุจจาระก็มิได แลโทษอันน้ีคือ ลมโกฏฐาสยาวาต มิไดพัดอุจจาระลงมาสูคูถทวาร คูถทวารก็มิไดเปด อุจจาระจึงมิไดเดินเปนปกติ จึงกระทำใหจุก ใหแนน ใหเสียดไปทง้ั ทอ ง แลใหจ บั สะบัดรอ นสะทานหนาว โดยลมนั้นกระทำเปน พษิ ข้นึ ตามอาจารยกลา วไวดงั น้ี ฯ ถาจะแก เอาสมอไทย สมอเทศ สมอพิเภก มะขามปอม วานน้ำ สิ่งละสวน กระเทียม มหาหิงคุ การบูร สง่ิ ละ ๒ สวน ยาดำ รงทอง ส่งิ ละ ๓ สว น ใบประคำไก เบญจกูล สิง่ ละ ๔ สวน รากเล่ียน พริกไทย สิง่ ละ ๕ สวน ทำเปนจุณบดทำแทงไวละลายน้ำสมสายชูใหกิน แกอุทรโรคคือมานลมอันบังเกิด แตกองโกฏฐาสยาวาตน้ัน หายดีนัก ฯ อน่ึง เอาเบญจกูล ตรีผลา ตรีกฏก กะทือ ไพล ขาหลวง กระชาย หอมแดง กระเทียมทอก ขิง ดีปลี สง่ิ ละสวน มหาหงิ คุ วานนำ้ ผิวมะกรูด ส่งิ ละ ๒ สว น ยาดำ การบรู ส่งิ ละ ๓ สวน พาดไฉนอีรุม ๔ สว น พรกิ ไทย ๘ สวน ทำเปนจุณบดละลายน้ำผ้ึงรวงใหกินหนัก ๑ สลึง แกอุทรโรคคือมานลมอันบังเกิดแตกองโกฏฐาสยาวาต นั้นหายดีนัก ฯ อนึ่ง เอาเบญจมะกา ตรีผลา เจตพังคี เปลานอย พระขรรคชัยศรี เชือกเขาหนัง ขิงแหง ส่ิงละสวน พริกไทย รากนางรอน สิ่งละ ๒ สวน ตมใหกินแกอุทรโรคคือมานลม อันบังเกิดแตกองโกฎฐาสยาวาตหาย วิเศษนกั ฯ 216

ตำราการแพทยแผนไทย ในศลิ าจารึกวดั พระเชตุพนวิมลมงั คลาราม (วัดโพธิ)์ เลม 3 ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย มานหนิ คำรบ ๑ 217

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรักษ มานหนิ คำรบ ๑ (เสา ศาลาวิมงั สา) ๏ ปุนะจะปะรังลำดับน้ีจะกลา วดว ยนยั อันหน่งึ ใหม วา ดว ยลกั ษณะอทุ รโรค คอื มานหิน ๔ ประการ อันบงั เกิดแตก องอโธคมาวาต กองอัณฑพาต กองมุตฆาต ระคนกนั ประการ ๑ คือบังเกดิ แต กองอทุ ธงั คมาวาต กองอณั ฑพฤกษ กองสันทฆาต ระคนกันประการ ๑ คือบังเกิดแตก องกจุ ฉิสยาวาต- กองอณั ฑพาต กองปตฆาต ระคนกนั ประการ ๑ คอื บงั เกดิ แตกองโกฏฐสยาวาต กองอณั ฑพฤกษ กองรัตตฆาต ระคนกนั ประการ ๑- เปน ๔ ประการดวย กนั ดงั น้ี ฯ อันวา ลกั ษณะเม่อื แรกต้ังนั้น อาจารยท านกลา วไวในคัมภีรว ุฒโิ รคนัน้ เสรจ็ แลว ในท่ีน้ีจะวา แตประเภทแหง อทุ รโรค คือโรคมานน้ันสิ่งเดยี ว อนั บงั เกดิ แกบ ุคคลทั้งหลายสบื ตอไปโดย สงั เขป ฯ ลำดับน้จี ะยกข้นึ วา แตม านหินอันบังเกิดเพื่ออโธคมาวาต เพ่ืออัณฑพาต เพือ่ มตุ ฆาต ซึง่ ระคนกัน- นน้ั เปนปฐม คอื อโธคมาวาต พัดข้นึ ตามเกลียวอณั ฑพาต เกลียวมตุ ฆาตน้ันกลา เหลือกำหนด กระทำใหเสนนัน้ พอง- แขง็ เขาติดกนั เปน อันหนึ่งอนั เดยี ว แลวยนั ข้นึ มาเอายอดอก อาการใหแ ตแนน หนา อกเปนกำลัง แลกลับใหห นกั นาภี ดวย นาภีน้นั ใหญข ึน้ โดยอำนาจเสน น้นั ตึงแขง็ ติดกนั เขา ดจุ ปด ทำนบไวมิใหล มตกลงมาไดโดยสะดวกดัง่ กลาว มานฯ้ี ถาจะแก เอาโกฐทง้ั หา เทียนท้งั หา ผลจนั ทน ดอกจนั ทน กระวาน กานพลู วานนำ้ ขมิน้ ออย ตรผี ลา ใบมะตูม ใบคนทีสอ เบญจกลู กระเทียม การบูร เมด็ ในมะนาว เมด็ ในมะกรูด เม็ดในมะงั่ว ส่งิ ละสวน ดินประสวิ ขาว ๒ สว น เบีย้ จน่ั เผา เบี้ยแกเผา เบี้ยโปงเผา ฝาหอยโขงเผา หอยขมเผา หอยนางรมเผา หอยแครงเผา หอยสงั ขเผา ส่งิ ละ ๒ สวน พรกิ ไทย ๘ สวน ทำเปน จุณบดละลายนำ้ สมสายชใู หกนิ หนกั ๑ สลงึ แกอทุ รโรค คอื มานหนิ อนั บังเกิดแตกอง- อโธคมาวาต กองอณั ฑพาต กองมตุ ฆาต ซ่ึงระคนกนั นั้นหายดนี ัก ฯ อน่ึง เอารากสม กุง ท้ังสอง เปลาทงั้ สอง รากมะรุม เบญจกลู พญามอื เหลก็ หัศคณุ เทศ รากพญารำแพน สิง่ ละสวน เถาวลั ยเปรยี ง รากปริก ส่ิงละ ๒ สว น ตรีกฏก ตรผี ลา ส่งิ ละ ๖ สว น ตมตามวธิ ใี หก นิ แกอ ทุ รโรค คอื มานหนิ อันบังเกิดแตกองอโธคมาวาต กองอัณฑพาต กองมุตฆาต ซึง่ ระคนกันนัน้ หายวิเศษนัก ฯ 218

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแ ผนไทย ในศิลาจารกึ วดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธิ์) เลม 3 มานหิน คำรบ ๑ (เสา ศาลาวิมังสา) ๏ ปุนะจะปะรังลำดับนี้จะกลาวดวยนัยอันหนึ่งใหม วาดวยลักษณะอุทรโรค คือมานหิน ๔ ประการ อันบังเกิดแตกองอโธคมาวาต กองอัณฑพาต กองมุตฆาต ระคนกันประการ ๑ คือบังเกิดแตกองอุทธังคมาวาต กองอัณฑพฤกษ กองสันทฆาต ระคนกันประการ ๑ คือบังเกิดแตกองกุจฉิสยาวาต กองอัณฑพาต กองปตฆาต ระคนกันประการ ๑ คือบังเกิดแตกองโกฏฐาสยาวาต กองอัณฑพฤกษ กองรัตตฆาต ระคนกันประการ ๑ เปน ๔ ประการดวยกันดงั นี้ ฯ อันวาลักษณะเมื่อแรกต้ังน้ัน อาจารยทานกลาวไวในคัมภีรวุฒิโรคน้ันเสร็จแลว ในที่น้ีจะวาแตประเภท แหง อทุ รโรค คอื โรคมานนัน้ ส่ิงเดียว อนั บังเกิดแกบ ุคคลท้งั หลายสบื ตอ ไปโดยสังเขป ฯ ลำดับน้ีจะยกขึ้นวาแตมานหิน อันบังเกิดเพ่ืออโธคมาวาต เพ่ืออัณฑพาต เพื่อมุตฆาต ซึ่งระคนกันน้ัน เปนปฐมคืออโธคมาวาต พัดขึ้นตามเกลียวอัณฑพาต เกลียวมุตฆาตน้ันกลาเหลือกำหนด กระทำใหเสนนั้นพองแข็ง เขาติดกันเปนอันหน่ึงอันเดียว แลวยันข้ึนมาเอายอดอก อาการใหแตแนนหนาอกเปนกำลัง แลกลับใหหนักนาภี ดว ยนาภนี นั้ ใหญข น้ึ โดยอำนาจเสนนั้นตงึ แข็งติดกนั เขา ดุจปดทำนบไว มิใหล มตกลงมาไดโ ดยสะดวกดงั กลาวมานี้ ฯ ถาจะแก เอาโกฐทั้งหา เทียนทั้งหา ผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู วานน้ำ ขมิ้นออย ตรีผลา ใบมะตูม ใบคนทีสอ เบญจกูล กระเทียม การบูร เมล็ดในมะนาว เมล็ดในมะกรูด เมล็ดในมะงั่ว ส่ิงละสวน ดนิ ประสวิ ขาว ๒ สวน เบี้ยจน่ั เผา เบย้ี แกเ ผา เบ้ยี โปง เผา ฝาหอยโขง เผา หอยขมเผา หอยนางรมเผา หอยแครงเผา หอยสังขเผา ส่ิงละ ๒ สวน พริกไทย ๘ สวนทำเปนจุณบดละลายน้ำสมสายชูใหกินหนัก ๑ สลึง แกอุทรโรค คือมานหินอันบงั เกิดแตก องอโธคมาวาต กองอัณฑพาต กองมุตฆาต ซึ่งระคนกนั นั้นหายดนี ัก ฯ อน่ึง เอารากสมกุงท้ังสอง เปลาทั้งสอง รากมะรุม เบญจกูล พญามือเหล็ก หัศคุณเทศ รากพญารำแพน สิ่งละสวน เถาวัลยเปรียง รากปริก ส่ิงละ ๒ สวน ตรีกฏก ตรีผลา ส่ิงละ ๖ สวน ตมตามวิธีใหกินแกอุทรโรค คือมานหินอนั บงั เกดิ แตก องอโธคมาวาต กองอณั ฑพาต กองมุตฆาต ซ่งึ ระคนกนั น้ันหายวเิ ศษนกั ฯ 219

ชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย 220 มานหนิ คำรบ ๒

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแผนไทย ในศลิ าจารึกวัดพระเชตพุ นวิมลมังคลาราม (วดั โพธ)ิ์ เลม 3 มานหนิ คำรบ ๒ (ผนงั ศาลาวิมงั สา) ๏ ปุนะจะปะรงั ลำดับนจี้ ะกลาว ดวยนยั อันหน่งึ ใหม วา ดว ยลกั ษณะอุทรโรค คือมานหินอันบัง เกิดแตก องอุทธังคมาวาต กองอณั ฑพฤกษ กองสันทฆาตซึง่ ระคนกนั นน้ั เปน- คำรบ ๒ คืออทุ ธังคมาวาต พดั ลงมาน้ันเหลือกำหนดกลายง่ิ นัก แลขังอยูในเกลยี วอัณฑพฤกษแล สันทฆาต เสนนั้นกพ็ ลอยกำเรบิ แขง็ ตงึ กลาขึ้นติดกนั เปนอันหนง่ึ อันเดยี ว แลว ขน้ึ ไปยัน- หนาอกขา งซา ย นน้ั แขง็ ดจุ ทอนเหล็ก ใหแ นนในโครงเปนกำลงั ใหน าภีน้ันใหญข ึ้นโดยกำลงั พองขน้ึ ตอ นวด จึงคอยคลาย แลลักษณะอันกลา วมานี้ อาการจะไดเ ปน ดจุ มานนำ้ มานลมน้นั หามไิ ดอาจารยทานกลาวไว ดังน้ี ฯ ถา จะแกเอา โกฐสอ โกฐหวั บวั ผลจนั ทน จนั ทนแดง จนั ทนขาว เทพทาโร เบญจกลู ตรีผลา พรกิ ไทย ขิงแหง กะทือ ไพล ขมิน้ ออย เปลอื กกุมท้งั ๒ เปลอื กมะรุม ผลมะตมู ออ น วา นนำ้ วานเปราะ สมลุ แวง สม สนั ดาน ส่ิงละสวน แกนกันเกรา ๒ สว น ขา ตน ๔ สวน รากยอปา 5 สวน เมล็ดในมะอึก ๒๘ สวน ใบประคำไก ๓๐ สว น ทำเปนจณุ บดละลายนำ้ ขิงแทรกการบรู ใหกินแกอทุ ร โรคคือมานหิน อันบังเกดิ แตก องอทุ ธงั คมาวาต กองอณั ฑพฤกษ กองสันทฆาต ซึ่งระคนกนั นั้นหายดนี ัก ฯ ขนาน หน่งึ เอารากคนทสี อ รากคนทีเขมา เปลาน้ำเงนิ เปลานอ ย รากสลอดกนิ ลง รากประคำดีควาย เปลือก กันเกรา แกน มะหาด แกน มะคา แกนสะเดา แกน ข้เี หล็ก พญามือเหล็ก ตรีกฏก สิ่งละสว น ตรผี ลา ส่ิงละ ๒ สวน เถาวัลยเ ปรียง เถาวลั ยเหลก็ พญารำแพน กำลงั ววั เถลงิ ส่งิ ละ ๒ สวน ตมตามวธิ ี ใหก นิ แกอุทรโรค คอื มานหินอันบงั เกดิ แตก องอทุ ธังคมาวาต กองอณั ฑพฤกษ กองสันทฆาต- หายดนี กั ฯ ขนานหนง่ึ เอา เปลอื กมะรมุ แกน กนั เกรา รากปริก เปลารากเดยี ว ขันทองพยาบาท เชอื กเขาหนงั รากนนทรี ตรกี ฏก เปลือกโมกหลวง เปลือกโมกมัน แกนขนนุ กำลงั วัวเถลงิ ยาดำสิ่งละ ๒ สว น สมอไทย สมอเทศ สิง่ ละ ๔ สว น ตมตามวิธีใหก นิ แกอุทร โรคคือมานหิน อนั บังเกดิ แตกองอทุ ธังคมาวาต กองอัณฑพฤกษ- กองสนั ทฆาตอันระคนกนั นั้นหายวิเศษนกั ฯ 221

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ มานหนิ คำรบ ๒ (ผนัง ศาลาวิมงั สา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับน้ีจะกลาวดวยนัยอันหน่ึงใหม วาดวยลักษณะอุทรโรค คือมานหินอันบังเกิด แตกองอุทธังคมาวาต กองอัณฑพฤกษ กองสันทฆาต ซ่ึงระคนกันน้ันเปนคำรบ ๒ คืออุทธังคมาวาตพัดลงมานั้น เหลือกำหนดกลายิ่งนัก แลขังอยูในเกลียวอัณฑพฤกษแลสันทฆาต เสนน้ันก็พลอยกำเริบแข็งตึงกลาขึ้นติดกันเปน อันหนง่ึ อันเดียว แลวข้ึนไปยันหนาอกขางซา ยนั้นแข็งดจุ ทอนเหล็ก ใหแนน ในโครงเปน กำลงั ใหน าภนี ้นั ใหญข ้นึ โดย กำลังพองขึ้น ตอนวดจึงคอยคลาย แลลักษณะอันกลาวมาน้ี อาการจะไดเปนดุจมานน้ำ มานลม น้ันหามิได อาจารยท า นกลาวไวด ังนี้ ฯ ถาจะแกเอา โกฐสอ โกฐหัวบัว ผลจันทน จันทนแดง จันทนขาว เทพทาโร เบญจกูล ตรีผลา พริกไทย ขงิ แหง กะทอื ไพล ขม้ินออ ย เปลอื กกุม ท้งั ๒ เปลือกมะรุม ผลมะตมู ออ น วา นน้ำ วา นเปราะ สมลุ แวง สม สันดาน ส่ิงละสวน แกน กนั เกรา ๒ สว น ขา ตน ๔ สวน รากยอปา 5 สว น เมลด็ ในมะอึก ๒๘ สว น ใบประคำไก ๓๐ สว น ทำเปนจุณบดละลายน้ำขิงแทรกการบูรใหกินแกอุทรโรคคือมานหิน อันบังเกิดแตกองอุทธังคมาวาต กองอณั ฑพฤกษ กองสนั ทฆาต ซ่ึงระคนกนั นั้นหายดีนกั ฯ ขนานหน่ึง เอารากคนทีสอ รากคนทีเขมา เปลาน้ำเงิน เปลานอย รากสลอดกินลง รากประคำดีควาย เปลือกกันเกรา แกนมะหาด แกนมะคา แกนสะเดา แกนข้ีเหล็ก พญามือเหล็ก ตรีกฏก ส่ิงละสวน ตรีผลา ส่ิงละ ๒ สวน เถาวัลยเปรียง เถาวัลยเหล็ก พญารำแพน กำลังวัวเถลิง ส่ิงละ ๒ สวน ตมตามวิธีใหกิน แกอุทรโรค คอื มานหินอนั บังเกดิ แตกองอทุ ธังคมาวาต กองอัณฑพฤกษ กองสันทฆาตหายดีนกั ฯ ขนานหน่ึง เอาเปลือกมะรุม แกนกันเกรา รากปริก เปลารากเดียว ขันทองพยาบาท เชือกเขาหนัง รากนนทรี ตรีกฏก เปลือกโมกหลวง เปลอื กโมกมนั แกน ขนุน กำลงั วัวเถลงิ ยาดำ ส่งิ ละ ๒ สวน สมอไทย สมอเทศ สิ่งละ ๔ สวน ตมตามวิธีใหกิน แกอุทรโรคคือมานหิน อันบังเกิดแตกองอุทธังคมาวาต กองอัณฑพฤกษ กองสันทฆาตอันระคนกนั น้นั หายวิเศษนกั ฯ 222

ตำราการแพทยแผนไทย ในศิลาจารกึ วดั พระเชตุพนวิมลมงั คลาราม (วัดโพธิ)์ เลม 3 ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย มานหนิ คำรบ ๓ 223

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ มานหิน คำรบ ๓ (เสา ศาลาวมิ ังสา) ๏ ปุนะจะปะรงั ลำดับนจ้ี ะกลาวดว ย นยั อันหนงึ่ ใหม วาดวยลกั ษณะอทุ รโรคคอื มานหนิ อันบงั เกิดแตก องกจุ ฉิสยาวาต อัณฑพาต ปตฆาต ซึ่งระคนกันน้ันเปน - คำรบ ๓ คือกจุ ฉิสยาวาตน้ัน กำเรบิ ขึน้ ในอทุ รกลายงิ่ นกั มไิ ดพ ดั ลงตามชอ งทวาร จงึ กระทำ ใหอณั ฑพาต ปต ฆาต เปน เถาแขง็ โดยอำนาจลมเดินในลำเสนนนั้ กลา เสนนัน้ กพ็ องขึ้นตดิ กับชายโครงขา งขวา เปนแผน แขง็ ดุจแผนเหล็ก มอี าการให แนนโครงแลว กระทำใหเจบ็ อยสู องสามวันแลว หายไป โดยกำลังพิษวาโยกระทำดังกลา วมานี้ ฯ ถา จะแก เอาโกฐสอ โกฐเขมา โกฐกระดูก เทียนขาว เทยี นเยาวพาณี เทยี นดำ กระวาน กาน พลู อบเชย สมลุ แวง แฝกหอม ไครเครอื กฤษณา กระลำพัก ชะลูด ขิงแหง ดีปลี เจตมลู เพลิง รากชา พลู พาดไฉนอีรมุ หางไหลแดง สิ่งละสวน เถาวลั ยเปรยี ง เถาวัลยเหล็ก สงิ่ ละ ๒ สวน ยาดำ รงทอง การบรู ส่งิ ละ ๔ สวน พริกไทย ๘ สวน โกฐนำ้ เตา ๔๕ สว น บดทำแทง ไว ละลายนำ้ สมมะขามเปย ก ใหก นิ แกอทุ รโรคคือมานหินอันบงั เกิดแตก องกุจฉสิ ยาวาต อัณฑพาต- ปต ฆาต ซึ่งระคนกนั นัน้ หายดนี กั ฯ อนงึ่ เอาตรกี ฏก วานนำ้ ผิวมะกรดู มหาหิงคุ ส่งิ ละสว น เทียนเยาวพาณี เปราะหอม การบรู เจตมูลเพลงิ ส่ิงละ ๒ สวน เทยี นขาว ๓ สวน ผักแพวแดง ๖ สว น บดทำแทง ไวล ะลายนำ้ สมซา ใหก นิ หนัก ๑ สลึง แกอุทรโรคคือมานหิน อันบงั เกดิ แตก อง- กุจฉสิ ยาวาต อัณฑพาต ปตฆาต ซ่งึ ระคนกนั น้ันหายดีนัก ฯ อนง่ึ เอาตรผี ลา ตรีกฏก เจตมลู เพลิง สะคาน ชาพลู มหาหิงคุ ยาดำ การบูร สง่ิ ละสว น เทยี นดำ เทียนขาว เทยี นตากบ เทยี น เยาวพาณี เทยี นสวน พาดไฉนอีรมุ หศั คณุ เทศ ส่ิงละ ๒ สว น โกฐ หวั บวั โกฐกระดูก สิ่งละ ๓ สว น ผักแพวแดง ๔ สว น เจตพังคี รากพะยอม สิง่ ละ ๔๑ สว น บดทำแทงไวล ะลายนำ้ สมสายชูแทรกพมิ เสน ใหก ิน แกอทุ รโรคคือมานหนิ อนั บังเกดิ แตก อง กจุ ฉิสยาวาต อณั ฑพาต ปตฆาต น้ัน หายวเิ ศษนัก ฯ 224

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแผนไทย ในศลิ าจารึกวัดพระเชตพุ นวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ)์ เลม 3 มานหนิ คำรบ ๓ (เสา ศาลาวิมงั สา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับนี้จะกลาวดวยนัยอันหนึ่งใหม วาดวยลักษณะอุทรโรคคือมานหินอันบังเกิด แตกองกจุ ฉิสยาวาต อัณฑพาต ปตฆาต ซ่งึ ระคนกนั นัน้ เปนคำรบ ๓ คอื กุจฉิสยาวาตนน้ั กำเรบิ ขึน้ ในอุทรกลายิ่งนกั มิไดพัดลงตามชองทวาร จึงกระทำใหอัณฑพาต ปตฆาต เปนเถาแข็งโดยอำนาจลมเดินในลำเสนนั้นกลา เสนนั้น ก็พองขึ้นติดกับชายโครงขางขวาเปนแผนแข็งดุจแผนเหล็ก มีอาการใหแนนโครงแลวกระทำใหเจ็บอยูสองสามวัน แลวหายไป โดยกำลงั พิษวาโยกระทำดงั กลาวมานี้ ฯ ถาจะแก เอาโกฐสอ โกฐเขมา โกฐกระดูก เทียนขาว เทียนเยาวพาณี เทียนดำ กระวาน กานพลู อบเชย สมุลแวง แฝกหอม ไครเครือ กฤษณา กระลำพัก ชะลูด ขิงแหง ดีปลี เจตมูลเพลิง รากชาพลู พาดไฉนอีรุม หางไหลแดง สิง่ ละสวน เถาวลั ยเปรยี ง เถาวลั ยเ หลก็ สิ่งละ ๒ สวน ยาดำ รงทอง การบูร สงิ่ ละ ๔ สว น พริกไทย ๘ สวน โกฐน้ำเตา ๔๕ สวน บดทำแทงไวละลายน้ำสมมะขามเปยก ใหกินแกอุทรโรคคือมานหินอันบังเกิด แตกองกุจฉิสยาวาต อณั ฑพาต ปตฆาต ซึ่งระคนกัน นั้นหายดีนกั ฯ อน่ึง เอาตรกี ฏก วานนำ้ ผิวมะกรดู มหาหิงคุ ส่งิ ละสวน เทียนเยาวพาณี เปราะหอม การบูร เจตมูลเพลงิ สิ่งละ ๒ สว น เทียนขาว ๓ สว น ผักแพวแดง ๖ สวน บดทำแทง ไวละลายนำ้ สม ซา ใหกนิ หนัก ๑ สลึง แกอ ทุ รโรคคือ มานหนิ อันบังเกิดแตกองกุจฉิสยาวาต อณั ฑพาต ปต ฆาตซึ่งระคนกนั น้นั หายดีนัก ฯ อน่ึง เอาตรีผลา ตรีกฏก เจตมูลเพลิง สะคาน ชาพลู มหาหิงคุ ยาดำ การบูร ส่ิงละสวน เทียนดำ เทียนขาว เทียนตากบ เทียนเยาวพาณี เทียนสวน พาดไฉนอีรุม หัศคุณเทศ ส่ิงละ ๒ สวน โกฐหัวบัว โกฐกระดูก สิ่งละ ๓ สวน ผักแพวแดง ๔ สวน เจตพังคี รากพะยอม สิ่งละ ๔๑ สวน บดทำแทงไวละลายน้ำสมสายชู แทรกพิมเสนใหก นิ แกอทุ รโรคคือมานหนิ อันบังเกดิ แตกองกจุ ฉสิ ยาวาต อัณฑพาต ปต ฆาต น้นั หายวเิ ศษนกั ฯ 225

ชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย 226 มานหนิ คำรบ ๔

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแ ผนไทย ในศลิ าจารกึ วดั พระเชตุพนวิมลมงั คลาราม (วดั โพธิ์) เลม 3 มานหิน คำรบ ๔ (เสา ศาลาวิมังสา) ๏ ปุนะจะปะรงั ลำดบั นี้จะกลาวดว ย นัยอันหนึ่งใหม วา ดว ยลกั ษณะอุทรโรคคือมานหิน อันบังเกดิ แตก อง โกฏฐาสยาวาต อณั ฑพฤกษ รตั ตฆาต ซึ่งระคนกันน้ันเปนคำรบ ๔ คือ - โกฏฐาสยาวาต พดั ในลำไสน ัน้ กลา ยิง่ นัก ใหล ำไสน ้ันพองขึ้นทับอัณฑพฤกษ รตั ตฆาตนั้น จึงจมไปแขวนติดกระดกู สันหลังอยู ยันลงมาเอาทองนอ ยใหต ึงหัวเหนา เปนกำลงั แลวตงั้ เปน กอ นแข็งใหญข ้ึน มอี าการแตใหถ วงทองนอ ยและใหย อกสันหลัง หนา ตะโพก อนั วามานหินทัง้ ๔ ประการ ซึ่งกลาวมานี้ โทษจะไดเหมือนมานนำ้ มานลมนั้นหามิได เปนแตน าภนี ั้น ใหญดุจหญงิ ทรงครรภ ดวยเปน ชาติโรคใหบ งั เกิดดจุ อาจารยกลาวไวด งั นี้ ฯ ถา จะแก เอาใบยา งทราย ใบมะตูม เปลือกโมกมัน เปลือกโมกหลวง ตน ขดั มอน ตรผี ลา ตรีกฏก ขาแหง แหว หมู สิง่ ละสวน การบรู ผลมะตมู ออน กานพลู วานนำ้ สิง่ ละ ๒ สวน ขมนิ้ ออย ไพล สิง่ ละ ๓ สวน ใบสลอด น่งึ ใหส ุก ๒๗ สว น ทำเปน จุณบดละลายนำ้ ผ้งึ ใหกนิ หนกั ๑ สลึง แกอ ทุ รโรคคอื มานหนิ อนั บงั เกดิ แตกองโกฏฐาสยาวาต อณั ฑพฤกษ รตั ตฆาต ซ่งึ ระคนกันนั้นหายดีนกั ฯ อนึ่ง เอาโกฐทั้ง ๕- เทยี นดำ เทยี นขาว เทียน ตาต๊ักแตน กระวาน กานพลู ใบกระวาน อบเชย สมุลแวง เปลือกกกั กรา ขิงแหง เจตมลู เพลงิ ผลสลอดสทุ ธิ ส่ิงละสว น ขม้นิ ออ ย ไพล กระชาย ขาแหง สง่ิ ละ ๒ สว น ผวิ มะกรูด วา นน้ำ สง่ิ ละ ๓ สว น พรกิ ไทย ดีปลี ส่งิ ละ ๔ สวน ทำเปนจณุ บดทำ แทง ไวละลายน้ำรอ นกนิ แกอ ทุ รโรคคือมานหินอันบงั เกิดแตก องโกฏฐาสยาวาต- กองอัณฑพฤกษ กองรัตตฆาต ซ่ึงระคน กันนน้ั หายดนี กั ฯ อนง่ึ เอาตรีกฏก ไพล ขา หลวง กระชาย มหาหงิ คุ การบรู เปลือกมะรุม วานนำ้ วานเปราะ ผลพลิ งั กาสา สง่ิ ละสว น ผิวมะกรดู พริกไทย ขิงแหง ส่ิงละ ๒ สว น ใบสมอทะเลนึง่ ๒๐ สวน ทำเปน จุณละลายน้ำผงึ้ ใหกิน หนกั ๑ สลงึ แกมานหินอนั บงั เกิดแตกองโกฏฐาสยาวาต กองอัณฑพฤกษ- กองรตั ตฆาต ระคนกนั นน้ั หายวิเศษนกั ฯ 227

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ มานหิน คำรบ ๔ (เสา ศาลาวมิ ังสา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับนี้จะกลาวดวยนัยอันหน่ึงใหม วาดวยลักษณะอุทรโรคคือมานหิน อันบังเกิด แตกองโกฏฐาสยาวาต อัณฑพฤกษ รัตตฆาต ซึ่งระคนกันนั้นเปนคำรบ ๔ คือ โกฏฐาสยาวาตพัดในลำไสนั้นกลา ยิ่งนัก ใหลำไสนั้นพองขึ้นทับอัณฑพฤกษ รัตตฆาตนั้นจึงจมไปแขวนติดกระดูกสันหลังอยู ยันลงมาเอาทองนอย ใหตึงหัวเหนาเปนกำลังแลวตั้งเปนกอนแข็งใหญข้ึน มีอาการแตใหถวงทองนอยและใหยอกสันหลัง หนาตะโพก อันวามานหินทั้ง ๔ ประการ ซ่ึงกลาวมานี้ โทษจะไดเหมือนมานน้ำ มานลมนั้นหามิได เปนแตนาภีน้ันใหญ ดจุ หญงิ ทรงครรภ ดว ยเปนชาติโรคใหบังเกิด ดุจอาจารยกลาวไวดังน้ี ฯ ถาจะแก เอาใบยางทราย ใบมะตูม เปลือกโมกมัน เปลือกโมกหลวง ตนขัดมอน ตรีผลา ตรีกฏก ขาแหง แหวหมู ส่ิงละสวน การบูร ผลมะตูมออน กานพลู วานน้ำ สิ่งละ ๒ สวน ขม้ินออย ไพล สิ่งละ ๓ สวน ใบสลอด นึ่งใหสุก ๒๗ สวน ทำเปนจุณบดละลายน้ำผ้ึงใหกินหนัก ๑ สลึง แกอุทรโรคคือมานหินอันบังเกิดแตกองโกฏฐา สยาวาต อณั ฑพฤกษ รตั ตฆาต ซึง่ ระคนกันนนั้ หายดนี ัก ฯ อน่ึง เอาโกฐท้ัง ๕ เทียนดำ เทียนขาว เทียนตาต๊ักแตน กระวาน กานพลู ใบกระวาน อบเชย สมุลแวง เปลือกกักกรา ขิงแหง เจตมูลเพลิง ผลสลอดสุทธิ สิ่งละสวน ขมิ้นออย ไพล กระชาย ขาแหง ส่ิงละ ๒ สวน ผิวมะกรูด วานน้ำ สง่ิ ละ ๓ สวน พริกไทย ดีปลี ส่ิงละ ๔ สวน ทำเปนจุณบดทำแทงไวละลายนำ้ รอนกนิ แกอุทรโรค คอื มานหนิ อันบงั เกดิ แตก องโกฏฐาสยาวาต กองอัณฑพฤกษ กองรตั ตฆาต ซ่ึงระคนกนั นัน้ หายดีนกั ฯ อนึ่ง เอาตรกี ฏก ไพล ขา หลวง กระชาย มหาหงิ คุ การบูร เปลือกมะรุม วานน้ำ วานเปราะ ผลพลิ งั กาสา สิ่งละสว น ผวิ มะกรูด พรกิ ไทย ขิงแหง สิง่ ละ ๒ สวน ใบสมอทะเลนึ่ง ๒๐ สว น ทำเปนจุณละลายนำ้ ผึง้ ใหก ินหนกั ๑ สลึง แกม านหินอันบงั เกิดแตกองโกฏฐาสยาวาต กองอัณฑพฤกษ กองรัตตฆาต ระคนกนั น้นั หายวิเศษนกั ฯ 228

ตำราการแพทยแ ผนไทย ในศิลาจารึกวดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม (วดั โพธ)ิ์ เลม 3 ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย มานโลหิต คำรบ ๓ 229

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ มานโลหติ คำรบ ๓ (ศาลาสิริวฒั นภกั ด)ี ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับนจี้ ะกลา วดวย นยั อันหนง่ึ ใหม วา ดว ยลกั ษณะอุทรโรคคือมานโลหิต อันบัง เกิดเพ่ือโลหติ เนาเปนคำรบ ๓ ระคนดวยโลหิตระดูราง โลหติ คลอดบุตร- โลหิตตองพฆิ าต แล โลหติ ตกหมกน้นั เจอื มาเนาอยู จงึ กระทำใหเปน ไปตา งๆ ลกั ษณะดงั นีอ้ า จารยก ลาวไวใ นคัมภีรม หาโชตรตั โนน เสรจ็ แลว ในทีน่ ้ีจะวา แตประเภทมานสิ่ง เดียว เมือ่ แรกจะบงั เกดิ ตั้งขน้ึ นั้น กระทำใหรากกอน แลว ใหเสโททหี่ นา ตกเปนกำลงั ดจุ เมด็ ฝนหยดชายคา แลใหค ล่ืนเหียนอาเจยี นนำ้ เขฬะออกมามีรสอันขม ใหม ืดหนา มวั ตา สวงิ สวาย แลว กระทำใหฟ กขึ้นทีห่ นา ตะโพก บางทฟี กขึน้ ทหี่ ัวเหนา บางทฟี กขนึ้ ที่สะดือ บางทฟี กขึ้นที่ทองนอย แลว จงึ บวมไปท้ังตัว ใหแ นน หนาอกเปนกำลงั ใหน าภนี ้ันตงึ ใหญขึน้ จะหายใจก็ใหเ หนอ่ื ย จะนอนกม็ ิหลบั จะบริโภคอาหารกม็ ไิ ด ตามอาจารยก ลา วดงั นี้ ฯ ถา จะแก เอานำ้ มะนาว นำ้ มะงัว่ น้ำสมซา นำ้ มะกรดู นำ้ ผักเปดแดง นำ้ สมสายชู น้ำดาง ขี้เหล็ก น้ำดางฝกสำโรง น้ำดางผกั โหมหนาม เอาสง่ิ ละทะนาน สารสม ๑ ตำลงึ ๑ บาท ดนิ ประสวิ - ขาว ๒ ตำลึง ๒ บาท เกลือสินเธาว ๔ ตำลึง ใสหมอ ใหมส มุ ไฟแกลบกลน่ั ใหก ินตามกำลงั แกมานโลหิตอันบังเกิดแต โลหิตเนา ซง่ึ กระทำใหฟกบวมนัน้ หายดนี ัก ฯ ขนานหนงึ่ เอาสารสม เกลือสนิ เธาว ส่ิงละ ๒ สวน สมอท้งั สาม ผลจันทน ดอกจันทน ผลกระวาน ใบกระวาน รากสม กงุ สิ่งละ ๔ สวน กานพลู ๕ สวน ดินประสวิ ขาว ๖ สว น วา นนำ้ สะคา น ส่งิ ละ ๑๖ สว น ขิงแหง พริกลอ น เจต มลู เพลิง หศั คุณเทศ มหาหงิ คุ สิง่ ละ ๒๐ สวน ดีปลี ๓๒ สวน ทำเปนจุณบดละลาย น้ำกระสายอนั ควรแกโรคใหกนิ หนัก ๑ สลึง แกม านโลหติ อนั บงั เกิดแตโ ลหิต เนา ซง่ึ กระทำใหอ าเจยี นแลใหเ สโททห่ี นานนั้ ตก แลแกทัง้ กระ ษัยโรค ๒๖ จำพวกก็ได แลแกสรรพมานทัง้ ปวง ตามอาจารยกลาวไวว า ประเสริฐยิง่ นกั ฯ 230

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแ ผนไทย ในศลิ าจารกึ วดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม (วดั โพธ)์ิ เลม 3 มานโลหิต คำรบ ๓ (ศาลาสริ ิวฒั นภกั ดี) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดับน้ีจะกลาวดวยนัยอันหนึ่งใหม วาดวยลักษณะอุทรโรคคือมานโลหิต อันบังเกิดเพ่ือ โลหติ เนา เปนคำรบ ๓ ระคนดวยโลหิตระดูรา ง โลหติ คลอดบตุ ร โลหติ ตองพิฆาต แลโลหติ ตกหมกนัน้ เจอื มาเนาอยู จึงกระทำใหเปนไปตางๆ ลักษณะดังน้ีอาจารยกลาวไวในคัมภีรมหาโชตรัตโนนเสร็จแลว ในท่ีนี้จะวาแตประเภท มานสิ่งเดียว เม่ือแรกจะบังเกิดตั้งข้ึนน้ัน กระทำใหรากกอน แลวใหเสโทที่หนาตกเปนกำลังดุจเม็ดฝนหยดชายคา แลใหคล่ืนเหียนอาเจียนน้ำเขฬะออกมามีรสอันขม ใหมืดหนามัวตา สวิงสวาย แลวกระทำใหฟกข้ึนที่หนาตะโพก บางทีฟกข้ึนท่ีหัวเหนา บางทีฟกข้ึนท่ีสะดือ บางทีฟกข้ึนท่ีทองนอย แลวจึงบวมไปทั้งตัว ใหแนนหนาอกเปนกำลัง ใหน าภีนัน้ ตึงใหญข น้ึ จะหายใจก็ใหเหนือ่ ย จะนอนกม็ หิ ลับ จะบริโภคอาหารก็มไิ ด ตามอาจารยกลา วดังนี้ ฯ ถาจะแก เอาน้ำมะนาว น้ำมะงั่ว น้ำสมซา น้ำมะกรูด น้ำผักเปดแดง น้ำสมสายชู น้ำดางข้ีเหล็ก น้ำดาง ฝกสำโรง น้ำดางผักโหมหนาม เอาส่ิงละทะนาน สารสม ๑ ตำลึง ๑ บาท ดินประสิวขาว ๒ ตำลึง ๒ บาท เกลือสินเธาว ๔ ตำลึง ใสหมอใหมสุมไฟแกลบกลั่นใหกินตามกำลัง แกมานโลหิตอันบังเกิดแตโลหิตเนา ซ่ึงกระทำ ใหฟ กบวมนัน้ หายดีนัก ฯ ขนานหน่ึง เอาสารสม เกลือสินเธาว สิ่งละ ๒ สวน สมอท้ังสาม ผลจันทน ดอกจันทน ผลกระวาน ใบกระวาน รากสมกุง สิ่งละ ๔ สวน กานพลู ๕ สวน ดินประสิวขาว ๖ สวน วานน้ำ สะคาน ส่ิงละ ๑๖ สวน ขิงแหง พริกลอน เจตมูลเพลิง หัศคุณเทศ มหาหิงคุ สิ่งละ ๒๐ สวน ดีปลี ๓๒ สวน ทำเปนจุณบดละลาย น้ำกระสายอันควรแกโรคใหกินหนัก ๑ สลึง แกมานโลหิตอันบังเกิดแตโลหิตเนา ซ่ึงกระทำใหอาเจียนแลใหเสโท ทห่ี นานั้นตก แลแกทัง้ กระษยั โรค ๒๖ จำพวกกไ็ ด แลแกส รรพมานทง้ั ปวงตามอาจารยกลา วไวว าประเสริฐยง่ิ นกั ฯ 231

ชุดตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ ักษํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย 232 ทักขณิ มาณ

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทย ตำราการแพทยแ ผนไทย ในศิลาจารกึ วดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธ)์ิ เลม 3 ทกั ขณิ มาณ (ผนัง ศาลาวมิ งั สา) ๏ ปุนะจะปะรัง ลำดบั น้ีจะกลาวดว ยนัยอนั หนงึ่ ใหม วาดว ยลกั ษณะอุทรโรค คือมานอันบงั เกิดแตก องดานน้ันมี ๒ ประการ ประการ ๑ ชื่อทักขณิ มาน ประการ ๑ ชอ่ื อุตรามาน แลทกั ขณิ มานนั้นเกิดแตกองดานทักขณิ คุณ กำเนิดตั้งอยฝู ายขวาเปน กำหนด แลอุตรา มานน้ันเกดิ แตกองอุตราคณุ กำเนดิ ตัง้ อยูฝ า ยซา ยเปนกำหนด ดจุ อาจารยก ลา วไว ฯ ในทีน่ ีจ้ ะวา แตอ ุทรโรค อันชือ่ วา ทักขณิ มานนั้นกอ นเปน ปฐม เมือ่ จะบงั เกิดนั้นกระทำ ใหกายแลมอื เทา นัน้ เย็นดจุ ลกู เหบ็ ใหแ สยงขนแลขนชชู นั แลว ใหน าภีนน้ั บวมอยูเปนนิจ จะไปอจุ จาระปส สาวะมไิ ดสะดวกดุจเปนบิด แลว ใหป วดถว งเปน กำลัง บางทีใหจับมีแตห นาวภายใน ใหแนน หนา อก จับบวมแตเ ทา ล่ืนๆ ข้ึนกอ นจงึ บวมนาภี ใหหายใจพกั ใหเหน่อื ยแลใหน อน มิหลบั มิไดน กึ อยากอาหาร ใหแ นนหนา อกเปน กำลัง ตอเม่ือไดอ าเจียนแลถา ยอจุ จาระออก จึงคอย ระงับลงบา ง แลวใหนาภฝี ายขวาน้นั บวมแข็งเปนดานข้นึ มาลักษณะดังกลาวมานี้ ฯ ถา จะแก เอาใบคนทสี อ ขิงแหง ดีปลี ขาวขา มหาหิงคุ การบรู ส่งิ ละสว น กระเทียมทอก ๖ สว น ทำเปนจณุ บดทำแทงไวละลายนำ้ กระสายอันควรแกโรคใหก ิน แกท กั ขิณมาน อนั บงั เกดิ แตดานทักขิณคณุ ซงึ่ กระทำใหมือเทา เย็นนนั้ หายดีนัก ฯ อน่ึง เอาโกฐทง้ั หา เทียน ทงั้ หา สิง่ ละสว น ไพล กระชาย ขาแก กระดาดท้ัง ๒ บกุ รอ กลอย เปลือกกุม ทง้ั สอง แกนแสมทงั้ สอง ผักแพวแดง การบูร มหาหงิ คุ ยาดำ สง่ิ ละ ๒ สวน เบญจ กลู วา นนำ้ กระเทยี ม พริกไทย เปลือกกนั เกรา อตุ พดิ สิ่งละ ๔ สวน ดองดงึ มะตมู ออน แหว หมู รากจิงจอ สงิ่ ละ ๖ สว น ใบมะตูม ใบหนาด เปลอื กมะรุม สมอไทย ส่ิงละ ๘ สวน แกน ขเ้ี หล็ก แกน แสมทะเล สิง่ ละ ๑๐ สว น ทำเปน จุณบดละลายน้ำเกลือตม ใหก ินตามกำลงั แกทกั ขิณมานเกิดแตด านทักขิณคุณหายดีนกั ฯ 233

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรักษ ทกั ขิณมาณ (ผนัง ศาลาวิมังสา) ๏ ปุนะจะปะรงั ลำดับน้ีจะกลาวดวยนัยอันหนึง่ ใหม วาดว ยลักษณะอุทรโรค คอื มานอันบังเกดิ แตกองดาน นน้ั มี ๒ ประการ ประการ ๑ ชื่อทกั ขณิ มาน ประการ ๑ ชอ่ื อุตรามาน แลทกั ขิณมานน้นั เกดิ แตก องดานทกั ขิณคณุ กำเนิดต้ังอยูฝายขวาเปนกำหนด แลอุตรามานนั้นเกิดแตกองอุตราคุณ กำเนิดตั้งอยูฝายซายเปนกำหนด ดจุ อาจารยกลาวไว ฯ ในที่น้ีจะวาแตอุทรโรค อันช่ือวาทักขิณมานนั้นกอนเปนปฐม เม่ือจะบังเกิดนั้นกระทำใหกายแลมือเทาน้ัน เย็นดุจลูกเห็บ ใหแสยงขนแลขนชูชัน แลวใหนาภีนั้นบวมอยูเปนนิจ จะไปอุจจาระปสสาวะมิไดสะดวกดุจเปนบิด แลวใหปวดถวงเปนกำลัง บางทีใหจับมีแตหนาวภายในใหแนนหนาอก จับบวมแตเทาล่ืนๆ ข้ึนกอน จึงบวมนาภี ใหหายใจพักใหเหนื่อยแลใหนอนมิหลับ มิไดนึกอยากอาหาร ใหแนนหนาอกเปนกำลัง ตอเมื่อไดอาเจียน แลถา ยอุจจาระออกจงึ คอยระงับลงบาง แลว ใหนาภีฝา ยขวานั้นบวมแข็งเปน ดานข้นึ มาลกั ษณะดังกลาวมาน้ี ฯ ถาจะแกเ อา ใบคนทสี อ ขงิ แหง ดีปลี ขา วขา มหาหงิ คุ การบรู สง่ิ ละสว น กระเทยี มทอก ๖ สวน ทำเปน จุณ บดทำแทงไวละลายน้ำกระสายอันควรแกโรคใหกิน แกทักขิณมาน อันบังเกิดแตดานทักขิณคุณ ซึ่งกระทำให มือเทาเยน็ น้ันหายดีนัก ฯ อน่ึง เอาโกฐทั้งหา เทียนท้ังหา ส่ิงละสวน ไพล กระชาย ขาแก กระดาดท้ัง ๒ บุกรอ กลอย เปลือกกุม ทัง้ สอง แกน แสมทง้ั สอง ผักแพวแดง การบูร มหาหงิ คุ ยาดำ สง่ิ ละ ๒ สวน เบญจกลู วานน้ำ กระเทียม พริกไทย เปลือกกันเกรา อุตพิด สิ่งละ ๔ สวน ดองดึง มะตูมออน แหวหมู รากจิงจอ สิ่งละ ๖ สวน ใบมะตูม ใบหนาด เปลือกมะรุม สมอไทย สิ่งละ ๘ สวน แกนข้ีเหล็ก แกนแสมทะเล ส่ิงละ ๑๐ สวนทำเปนจุณบดละลายน้ำเกลือ ตม ใหกนิ ตามกำลงั แกท ักขิณมานเกิดแตด านทกั ขิณคุณหายดนี กั ฯ 234