คู่มือธรรมศึกษาชั้นเอกปี2561

172 ¤‹ÁÙ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªÑé¹àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก กลับจากบิณฑบาตแลวจึงเขาไปใกลพูดจาปราศรัยแลว ถามวา ผูมีอายุ อินทรียของ ทานผองใสย่ิงนัก สีผิวของทานหมดจดผองใส ทานบวชจําเพาะใคร ใครเปนศาสดา ผสู อนของทา น ทา นชอบใจธรรมของใคร ทา นพระอสั สชติ อบวา ผมู อี ายุ เราบวชจาํ เพาะ พระมหาสมณะ ซึ่งเปนโอรสศากยราชออกผนวชจากศากยตระกูล ทานน้ันแล เปนศาสดาของเรา เราชอบใจธรรมของทาน อุปติสสะถามวา พระศาสดาของทาน สั่งสอนอยางไร ทา นตอบวา ผูมีอายุ เราเปน คนใหม บวชยงั ไมน านในพระธรรมวินยั นี้ ไมอ าจแสดงธรรมแกท า นโดยกวา งขวาง เราจกั กลา วแกท า นแตโ ดยยอ พอรคู วาม อปุ ตสิ สะ กลาววา ผูมีอายุ ชางเถิด ทานจะกลาวนอยก็ตาม มากก็ตาม กลาวแตความเถิด เราตองการความ ทานจะกลาวคําใหมากประโยชนอะไร พระอัสสชิแสดงธรรมแก อุปติสสปริพาชกพอใจความวา ธรรมใดเกิดแตเหตุ พระศาสดาทรงแสดงเหตุของ ธรรมน้ันและความดบั แหงธรรมนนั้ พระศาสดาทรงสงั่ สอนอยางน้ี อุปติสสปริพาชกไดฟงก็ทราบวา ในศาสนาน้ีแสดงวา ธรรมทั้งปวงเกิด เพราะเหตุและจะสงบระงับไปเพราะดับเหตุกอน พระศาสดาทรงส่ังสอนใหปฏิบัติ เพ่ือสงบระงับเหตุแหงธรรมเปนเคร่ืองกอใหเกิดทุกข ไดดวงตาเห็นธรรมวา ส่ิงใด สง่ิ หนงึ่ มคี วามเกดิ ขน้ึ เปน ธรรมดา สงิ่ นน้ั ทง้ั หมด ตอ งมคี วามดบั เปน ธรรมดา แลว ถามวา พระศาสดาของเราเสด็จอยูที่ไหน ผูมีอายุ เสด็จอยูท่ีเวฬุวัน ถาอยางน้ัน พระผูเปน เจา ไปกอ นเถดิ ขา พเจา กลบั ไปบอกสหายแลว จะพากนั ไปเฝา พระศาสดา ครน้ั พระเถระ ไปแลว กก็ ลบั มาทอี่ ยขู องปรพิ าชกบอกขา วทไี่ ดไ ปพบพระอสั สชใิ หโ กลติ ปรพิ าชกทราบ แลว แสดงธรรมนนั้ ใหฟง โกลิตปรพิ าชกกไ็ ดดวงตาเหน็ ธรรมเหมือนอุปตสิ สะแลว ชวน กันจะไปเฝาศาสดา จึงไปลาสัญชัยผูอาจารยสัญชัยหามไวออนวอนใหอยูหลายคร้ัง กไ็ มส นใจ พาบรวิ ารไปเวฬวุ นั เฝา พระศาสดาทลู ขออปุ สมบท พระองคก ท็ รงอนญุ าตให เปน ภกิ ษดุ ว ยกนั ทงั้ สน้ิ สองสหายนนั้ ครนั้ บวชแลว เรยี กกนั วา สารบี ตุ รและโมคคลั ลานะ สวนภกิ ษเุ ปน บริวาร ไดฟงธรรมเทศนา แลวบําเพญ็ เพียรไดสําเรจ็ พระอรหัตกอ น พระสารีบตุ รเถระ เม่ือพระสารีบุตร บวชแลวได ๑๕ วัน พระศาสดาเสด็จอยูที่ถํ้าสุกรขาตา เขาคิชฌกูฏแขวงเมืองราชคฤห ปริพาชกผูหน่ึง ช่ือทีฆนขะ อัคคิเวสสนโคตร เขาไป 172

ÇÔªÒ¾·Ø ¸Ò¹Ø¾·Ø ¸»ÃÐÇÑμÔ 173 เฝาพระศาสดากลาวปราศรัยแลวยืน ณ ท่ีควรขางหน่ึง ทูลแสดงทิฏฐิของตนวา พระโคตมะ ขาพเจามีความเห็นวาส่ิงท้ังปวงไมควรแกขาพเจา ขาพเจาไมชอบใจหมด พระศาสดาตอบวา อัคคิเวสสนะ ถาอยางน้ัน ความเห็นอยางนั้นก็ตอง ไมควรแกทาน ทานก็ตองไมชอบความเห็นอยางน่ัน ตรัสตอบอยางน้ีแลว ทรงแสดง สมณพราหมณมีทิฏฐิ ๓ จําพวกวา อัคคิเวสสนะ สมณพราหมณพวกหนึ่งมีทิฏฐิวา สง่ิ ท้งั ปวงควรแกเรา เราชอบใจหมด พวกหนงึ่ มีทิฏฐวิ า สิ่งท้ังปวงไมค วรแกเ รา เราไม ชอบใจหมด พวกหน่งึ มที ฏิ ฐวิ า บางสิง่ ควรแกเรา เราชอบใจ บางส่ิงไมค วรแกเรา เราไม ชอบใจ ทิฏฐิของสมณพราหมณพวกตน ใกลค วามกาํ หนัดรกั ใคร ยินดีในสิ่งน้ัน ๆ ทิฏฐิ ของสมณพราหมณ พวกที่ ๒ ใกลข า งความเกลียดชังส่งิ น้ัน ๆ ทฏิ ฐขิ องสมณพราหมณ พวกท่ี ๓ ใกลขา งความกําหนัดรักใครในของบางส่ิง ใกลข างความเกลียดชงั ของบางสง่ิ ผูรู พิจารณาเห็นวา ถาเราจักถือม่ันทิฏฐิน้ันอยางหนึ่งอยางใด กลาววา ส่ิงน้ีแลจริง สง่ิ อา นเปลา หาจรงิ ไม กต็ อ งถอื ผดิ จากคนสองพวกทม่ี ที ฏิ ฐไิ มเ หมอื นกบั ตน ครน้ั ความ ถือผิดกันมีข้ึน ความวิวาทเถียงกันก็มีข้ึน คร้ันความวิวาทมีข้ึนความพิฆาตหมายม่ัน กม็ ขี นึ้ ครนั้ ความพฆิ าตมขี นึ้ ความเบยี ดเบยี นกม็ ขี น้ึ ผรู เู หน็ อยา งนแี้ ลว ยอ มละทฏิ ฐนิ น้ั เสยี ดว ย ไมท าํ ทฏิ ฐิอื่นใหเกิดข้ึนดว ย การละทิฏฐิ ๓ อยางน้ัน ยอมมดี วยอุบายอยา งนี้ ครั้งทรงแสดงโทษแหงความถือม่ันดวยทิฏฐิ ๓ อยางน้ันแลว ทรงแสดงอุบายเครื่อง ไมถ ือม่ันตอ ไปวา อคั คเิ วสสนะ กายคอื รูป ประชุมมหาภูตท้ัง ๔ (ดิน, นา้ํ , ไฟ, ลม) มี มารดาบิดาเปนแดนเกดิ เจริญขน้ึ เพราะขาวสกุ และขนมสดนี้ ตองอบรมกันกลิ่นเหมน็ และขัดสมี ลทนิ เปนนิตย มีความแตกกระจดั กระจายไปเปน ธรรมดา ควรพจิ ารณาเหน็ โดยความเปนของไมเทยี่ ง เปนทุกข อดทนไดย าก เปนโรค เปน ดังหวั ฝ เปน ดงั ลกู ศร โดยความยากลาํ บากชาํ รดุ ทรดุ โทรม เปน ของวา งเปลา ไมใ ชต น เมอื่ พจิ ารณาเหน็ อยา งนี้ ยอ มละความพอใจรกั ใครก ระวนกระวายในกามเสยี ได อนงึ่ เวทนาเปน ๓ อยา ง คอื สขุ ทุกข อุเบกขา คือไมใ ชทกุ ข ไมใ ชสุข ในสมยั ใดเสวยสุข ในสมยั น้นั ไมไ ดเ สวยทกุ ขและ อุเบกขา ในสมยั ใดเสวยทุกข ในสมยั น้นั ไมไ ดเ สวยสขุ และอุเบกขา สขุ ทุกข อเุ บกขา ท้ัง ๓ อยางนี้ไมเ ท่ยี ง ปจ จัยประชุมทํา อาศัยปจจัยเกิดขึน้ แลว มคี วามสิ้นไป เส่ือมไป คลายไป ดบั ไปเปน ธรรมดา อรยิ สาวกผไู ดฟ ง แลว เมอื่ เหน็ อยา งนี้ ยอ มเบอ่ื หนา ยทงั้ ใน สขุ ทกุ ข อเุ บกขา เม่อื เบื่อหนายกป็ ราศจากกําหนด เพราะปราศจากกาํ หนัด จิตกพ็ น คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 173

174 ¤ÁÙ‹ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹éÑ àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก จากความถือม่ัน เมอ่ื จิตพนแลว กเ็ กิดญาณรวู า พนแลว อริยสาวกนั้นรูช ดั วา ชาติส้ิน แลว พรหมจรรยไ ดอ ยจู บแลว กจิ ทจี่ าํ จะตอ งทาํ ไดท าํ เสรจ็ แลว กจิ อน่ื อกี เพอ่ื ความเปน อยา งนี้มิไดมี ภิกษผุ ูพ น แลวอยางนี้ไมววิ าททุม เถียงกบั ผูใดดวยทิฏฐิของตน โวหารใด เขาพูดกนั อยใู นโลก กพ็ ูดตามโวหารนัน้ แตไมถ ือมั่นดว ยทิฏฐิ เวลานน้ั พระสารบี ตุ ร นงั่ ถวายงานพดั อยเู บอ้ื งพระปฤษฎางคแ หง พระศาสดา ไดฟง ธรรมเทศนาท่ีตรัสแกท ฆี นขปรพิ าชก จึงดํารวิ า พระศาสดาตรสั สอนใหละการถือ มนั่ ธรรมเหลา น้นั ดวยปญญาอันรยู ง่ิ เมื่อทา นพิจารณาอยอู ยา งนน้ั จิตกพ็ นจากอาสวะ ไมถือม่ันดวยอุปาทาน สวนทีฆนขปริพาชกนั้นเปนแตไดดวงตาเห็นธรรม ส้ินความ เคลือบแคลงสงสัยในพระพุทธศาสนา ทูลสรรเสริญธรรมเทศนาและแสดงตนเปน อบุ าสกวา พระองค ภาษิตที่ตรัสน้ีเพราะนกั ๆ พระองคท รงประกาศธรรมใหขาพเจา ทราบชดั โดยวธิ เี ปน อนั มาก ไมใ ชแ ตอ ยา งเดยี ว ดจุ บคุ คลหงายของทคี่ วา่ํ เปด ของทปี่ ด บอกทางแกค นหลงในทาง สอ งไฟในทม่ี อื ดว ยประสงคว า คนมดี วงตาจกั เหน็ รปู ฉะนนั้ ขา พระองค ถึงพระองคกบั ท้งั พระธรรมพระสงฆว าเปน ทรี่ ะลกึ ขอพระองคจงทรงจาํ ขา พระองคว า เปน อบุ าสก ถงึ พระรตั นตรยั เปน ทรี่ ะลกึ ตลอดชวี ติ จาํ เดมิ แตว นั นเ้ี ปน ตน ไป เมอ่ื พระสารบี ุตรและพระโมคคลั ลานะ สาํ เรจ็ พระอรหัตอยางนแี้ ลว ทานได ดาํ รงอยูใ นตําแหนงเปน สาวกเลิศในพระศาสนา โดยคณุ ธรรมทม่ี ีในตนและอนุเคราะห สพรหมจารีเพื่อบรรพชิตดว ยกนั ในการีใหโ อวาทสัง่ สอน พระศาสดาทรงสรรเสรญิ โดยบรรยายหลายปราํ การ ดงั ตรสั แกภ กิ ษทุ ง้ั หลาย วาภิกษุท้ังหลาย ทานทั้งหลาย คบกับสารีบุตรและโมคคัลลานะเถิด ๆ เธอเปนคนมี ปญ ญาอนเุ คราะหส พรหมจารเี พอื่ นบรรพชติ ทง้ั หลาย สารบี ตุ รเปรยี บเหมอื นมารดาผใู ห เกดิ โมคคัลลานะ เปรยี บเหมือนนางนมผเู ลยี้ งทารกที่เกดิ แลว นั้น สารบี ุตรยอมแนะนํา ใหตัง้ อยใู นโสดาปตตผิ ล โมคคัลลานะแนะนาํ ใหตง้ั อยใู นคุณเบือ้ งบนที่สงู สุดกวานั้น เมื่อพระอัครสาวกทั้ง ๒ มาบวชแลว กุลบุตรในเมืองราชคฤหที่ไดความ เล่อื มใสมาบวชอีกเปนอันมาก ฝา ยผไู มเลอ่ื มใสก็พดู ติเตียนวา พระสมณโคดมปฏิบัติ เพ่อื ทาํ ชายไมใ หม ีบุตร ทําหญิงใหเปน หมา ย เขา ไปตดั ตระกูลเสยี ดังน้ี วันหน่ึง พระสารีบุตรเถระถวายวัตรแกพระบรมศาสดาแลว ถวายบังคม ลากลับท่ีพักข้ึนบัลลังกสมาธิ เขาสมาบัตินั้นแลวพิจารณาดูอายุสังขารแหงตนก็ทราบ 174

ÇԪҾط¸Ò¹Ø¾Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 175 ชัดวาจะดํารงอยูไดอีก ๗ วันเทานั้น จึงดําริตอไปวา เราจะมานิพพานในสถานท่ีใด พระราหลุ เถระกไ็ ปนพิ พานทปี่ ณ ฑกุ มั พลศลิ าอาสน พระอญั ญาโกณฑญั ญะกไ็ ปนพิ พาน ท่ีฉัททันตสระในหมิ วันตประเทศ ตอ นน้ั จึงปรารภถงึ มารดาวา มารดาของเราน้ี ไดเปน มารดาพระอรหันตถ ึง ๗ องค ถงึ อยางนน้ั กย็ ังไมเ ลอ่ื มใสในพระรัตนตรยั อปุ นสิ ยั ใน มรรคผลจะพึงมีแกมารดาเราบางหรือไมห นอ ครนั้ พจิ ารณาไปก็ทราบชัดวา มารดาน้ัน มีอุปนิสัยแหงพระโสดาบัน ควรที่เราจะไปนิพพานท่ีเรือนมารดาเถิด จึงไปบอกภิกษุ ทัง้ ๕๐๐ วา เรามีความประสงคจ ะไปนาลันทา พระจุนทเถระรับเถรบัญชาออกไปแจง แกพระสงฆท ้ังปวง เมื่อพระสงฆท้ังหลายมาพรอมกันแลวพระสารีบุตรก็พาพระสงฆเหลาน้ันไป เฝา พระบรมศาสดากราบทูลวา ขา แตพระผมู ีพระภาค บัดน้ี ชีวิตของขา พระองคเ หลือ ๗ วันเทาน้ัน ขาพระองคถวายบังคมลานิพพาน พระพุทธองคตรัสถามวา สารีบุตร เธอจะไปนิพพานท่ีไหน พระเถระกราบทูลวา ขาพระองคจะไปนิพพาน ณ หองท่ี ขาพระองคเกิดในเรือนมารดาพระเจาขา สารีบุตรเธอจงกําหนดเองเถิด บรรดาภิกษุ ทง้ั หลายชนั้ นอ งๆ ของเธอจะเหน็ พอี่ ยา งเธอหาไดย าก ฉะนนั้ เธอจงแสดงธรรมแกน อ งๆ ของเธอเพื่อเปนทีต่ ้งั แหง ความระลึกถงึ สําหรับคร้งั นกี้ อ นเถิด พระเถระไดร บั ประทานโอกาสเชน นน้ั จงึ แสดงปาฏหิ ารยิ เ หาะขนึ้ ไปในอากาศ แสดงธรรมแกภกิ ษุท้ังหลายแลว ลงจากอากาศถวายบงั คมลาออกจากพระคันธกุฎี ขณะน้ัน พระผูมีพระภาคทรงพระกรุณาธิคุณ เสด็จลุกออกมาสงถึงหนา พระคนั ธกฎุ ี พระธรรมเสนาบดี กระทาํ ประทกั ษณิ เวยี นรอบ ประคองอญั ชลกี ราบทลู วา ในทส่ี ดุ อสงไขยแสนกลั ปล ว งมาแลว ขา พระองคไ ดห มอบลงแทบบาททลู พระอโนมทสั สี สมั มาสมั พทุ ธเจา ตง้ั ปณธิ านปรารภพบพระองคแ ละแลว มโนรถของขา พระองค กส็ าํ เรจ็ สมประสงค ตง้ั แตไดเห็นพระองคเ ปน ปฐมทัศนะ บดั นี้ เปนปจ ฉมิ ทสั สนะแหง การได เห็นพระองคผูเปนนาถะของขาพระพุทธเจา ทูลเพียงเทานี้แลวถวายบังคมลาออกไป พอควร กก็ ราบนมสั การลงทพี่ น้ื พสธุ า บา ยหนา ออกไปจากเชตวนาราม พรอ มดว ยภกิ ษุ บรวิ าร ๕๐๐ องค พระเถระเดนิ ทางไป ๗ วนั ก็ถึงบา นนาลันทา มารดาพอไดทราบขาว ก็ดีใจ จึงส่ังใหคนใชรีบจัดแจงหองพักสําหรับพระเถระและพระภิกษุสงฆนั้นให อปุ เรวตมาณหลานชายไปนมิ นตใ หเ ขา มาในบา นพระเถระจงึ พาภกิ ษสุ งฆข น้ึ เรอื นมารดา คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 175

176 ¤ÁÙ‹ Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªé¹Ñ àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก แลว จัดใหพักภายนอก สว นตนเองเขา มาพกั หอ งท่ตี นเกดิ พอเวลาคา่ํ โรคาพาธกลา ได เกดิ แกมหาเถระ ถงึ อาเจียนเปน โลหิต มารดาเกิดทุกขใ จเปน อยางมาก ในคํ่าคืนนั้น เทวดาท้ังหลายไดพากันมาเยี่ยมพระเถระเปนอันมาก เร่ิมตน ต้ังแตทาวจาตุมหาราช ทาวโกสีย ทาวสุยาม ทาวสันดุสิต ตลอดทั้งทาวมหาพรหม มารดาไดเ ห็นเขาเกิดความสงสยั เมือ่ เห็นวางแลว จงึ เขา ไปไตถาม พระเถระกบ็ อกโดย ละเอยี ดและกลา ววา ทา วมหาพรหมองคน แี้ หละแม ในวนั ทพ่ี ระบรมครขู องลกู ประสตู ไิ ด เอาตาขายมารองรบั ถวายการบาํ รุงรักษาอยเู ปนนิตย ในวนั ท่เี สดจ็ ลงจากเทวโลกยังกน้ั ฉตั รถวาย นางสารผี มู ารดาไดฟ ง เหน็ คณุ อนั มหาศาล อานภุ าพของบตุ รเรายงั ปรากฏถงึ เพยี งน้ี อานภุ าพของพระสมั มาสมั พุทธเจาผเู ปน ครูของบุตรเรา คงจะสูงกวา น้เี ปนแนก็ เกดิ ปติเบิกบานใจ พระเถระทลู ลานิพพาน พระมหาเถระแสดงธรรมโปรดมารดา โดยพรรณนาพระพุทธคุณแกนางสารี พราหมณีใหดํารงอยูในโสดาปตติผล เปนพระอริยบุคคลในพุทธศาสนา สมดังความ ปรารถนาท่ีอุตสาหะมาสนองพระคุณมารดาแลวก็เชิญมารดาออกไปพัก เม่ือมารดา ออกไปพักแลวพระเถระจึงถามพระจุนทเถระวา เวลาเทาใด เม่ือรับคําตอบวา ใกลรุง จึงส่ังใหพระสงฆท้ังหลายเขามาประชุมพรอมกัน ใหพระจุนทะ ขึ้นน่ังแลวกลาววา อาวุโส ตลอดเวลา ๔๔ พรรษาท่ีทานท้ังหลายติดตามมากรรมอันใดท่ีมิชอบใจทาน ท้ังหลายจะพึงมี ทานท้ังหลายจงอดโทษแกขาพเจาดวยเถิด ภิกษุทั้งหลายมี ความประมาทสงิ่ หนงึ่ สง่ิ ใดในพระมหาเถระ โปรดกรณุ าอดโทษแกพ วกพระผมดว ยเถดิ พอเวลาอรณุ ปรากฏ พระธรรมเสนาบดีกด็ ับขนั ธนิพพานในวัน ปรุ ณมแี หง กตั ติกามาส เพ็ญเดือน ๑๒ พอวันรุงขึ้นพระจุนทะก็ไดจัดแจงฌาปนกิจศพของพระมหาเถระแลว หอเอาอัฐินําไปถวายพระพุทธองค พระองคตรัสใหสรางเจดียแลวบรรจุอัฐิธาตุ พระเถระไวท ่ซี ุม ประตูพระเชตวันเมอื งสาวัตถี พระมหาโมคคัลลานะ พระโมคคัลลานะนับแตอุปสมบทแลวได ๗ วัน ทานไปทําความเพียรอยู ที่บานกัลลวาลมุตตคาม แขวงมคธ ออนใจนั่งโงกงวงอยู พระศาสดาเสด็จไปที่นั้น 176

ÇªÔ Ò¾·Ø ¸Ò¹¾Ø Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 177 ทรงแสดงอุบายสาํ หรบั ระงับความโงกงว งส่งั สอนเธอวา โมคคัลลานะ เม่ือเธอมสี ญั ญาอยางไร ความงว งนัน้ ยอ มครอบงาํ ได ควรทาํ ในใจถงึ สัญญานัน้ ใหม าก ขอน้ีจะเปน เหตุที่ใหเธอละความงวงน้นั ได ถายังละไมไดแตน้ันเธอควรตรึกตรองพิจารณาถึงธรรมที่ไดฟงและไดเรียน แลวอยา งไรดว ยนา้ํ ใจของตน ขอ นจี้ ะเปน เหตุทใี่ หเ ธอละความงว งนน้ั ได ถายังละไมได เธอควรสาธยายธรรมที่ตัวไดฟงแลวและไดเรียนแลวอยางไร โดยพสิ ดาร ขอ นจี้ ะเปนเหตทุ ่ีใหเ ธอและความงวงนั้นได ถายังละไมได แตนั้นเธอควรยอนชองหูทั้งสองขางและลูบตัวดวยฝามือ ขอ นจี้ ะเปน เหตทุ ี่ใหเธอละความงวงนนั้ ได ถายังละไมได แตนั้นเธอควรลุกข้ึนยืนแลวลูบนัยนตาดวยนํ้า เหลียวดูทิศ ทง้ั หลายแหงนดูดาวนกั ษตั รฤกษ ขอ นจี้ ะเปน เหตทุ ่ใี หเ ธอละความงว งนั้นได ถายังละไมได แตน้ันเธอควรทําในถึงอาโลกสัญญา คือ ความสําคัญใน แสงสวางต้ังความสําคัญวากลางวันไวในจิตใหเหมือนกันท้ังกลางวันกลางคืน มีใจ เปดเผยฉะนี้ ไมมีอะไรหุมหอทําจิตอันมีแสงสวางใหเกิด ขอนี้จะเปนเหตุท่ีใหเธอละ ความงวงน้นั ได ถายังละไมได แตนั้นเธอควรอธิษฐานจงกรมกําหนดหมายเดินทางกลับไป กลบั มาสาํ รวมอนิ ทรยี ม จี ติ ไมค ดิ ไปภายนอก ขอ นจ้ี ะเปน เหตทุ ใี่ หเ ธอละความงว งนน้ั ได ถา ยงั ละไมไ ด แตน นั้ เธอควรสาํ เรจ็ สหี ไสยา คอื นอนตะแคงขา งขวา ซอ นเทา เหลอ่ื มเทา มสี ติสัมปชัญญะ ทําความหมายในอันจะลุกขึ้นไวใ นใจ พอทา นต่ืนแลว รีบ ลกุ ขนึ้ ดว ยความต้งั ใจวา เราจกั ไมป ระกอบสุขในการเคลม้ิ หลับ โมคคลั ลานะ เธอควร สําเหนยี กใจอยางนแี้ ล (เอนหลงั ) อน่งึ โมคคัลลานะ เธอควรสําเหนยี กใจอยา งน้ีวา เราจักไมชงู วง (คอื ถอื ตัว) เขาไปสูตระกูล เพราะวา ถาภิกษุชูงวงเขาไปสูตระกูล ถากิจการในตระกูลน้ันมีอยู ซึ่งเปนเหตุท่ีมนุษยจะไมนึกถึงภิกษุผูมาแลว ภิกษุก็จะคิดเห็นวาเดี๋ยวน้ีใครหนอ ยุยงใหเราแตกจากตระกูลน้ี เดี๋ยวนี้ดูมนุษยพวกนี้มีอาการอิดหนาระอาใจในเรา เพราะไมไ ดอ ะไร เธอกจ็ ะมคี วามเกอ ครนั้ เกอ กจ็ ะเกดิ ความคดิ ฟงุ ซา น ครน้ั คดิ ฟงุ ซา นแลว ก็จะเกิดความไมส าํ รวม ครั้นไมสํารวมแลวจิตกจ็ ะหา งจากสมาธิ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 177

178 ¤Á‹Ù Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก อนงึ่ เธอควรสาํ เหนยี กใจอยา งนว้ี า เราจกั ไมพ ดู คาํ ซง่ึ เปน เหตเุ ถยี งกนั ถอื ผดิ ตอ กนั ดงั น้ี เพราะวา เมอื่ คาํ ซงึ่ เปน เหตเุ ถยี งกนั ถอื ผดิ ตอ กนั มขี น้ึ กจ็ าํ จะตอ งหวงั การพดู มาก เมื่อการพูดมากมีขึ้น ก็จะเกิดความคิดฟุงซาน คร้ันคิดฟุงซานแลวก็จะเกิดความไม สํารวมคร้ันไมส าํ รวมแลว จิตก็จะหา งจากสมาธิ อน่ึง โมคคัลลานะ เราสรรเสริญความไมคลุกคลี ดวยประการท้ังปวง แต มิใชวาจะไมสรรเสริญความคลุกคลีดวยประการท้ังปวง (เม่ือไร) คือเราไมสรรเสริญ ความคลุกคลีดวยหมูชนท้ังคฤหัสถบรรพชิต ก็แตวาเสนาสนะท่ีนอนที่น่ังอันใด เงียบเสียงที่จะอ้ืออึงปราศจากลมและคนเดินเขาออก ควรเปนที่ประกอบกิจของ ผตู อ งการทสี่ งดั ควรเปน ทหี่ ลกี เรน ออกและอยตู ามสมณวสิ ยั เราสรรเสรญิ ความคลกุ คลี ดวยเสนาสนะเห็นปานน้นั เม่ือพระศาสดาตรัสสอนอยางน้ีแลว พระโมคคัลลานะกราบทูลถามวา วาโดยยอดวยขอปฏิบัติเพียงเทาไร ภิกษุชื่อวานอมไปแลวธรรมเปนท่ีส้ินตัณหา มคี วามสาํ เรจ็ ลว งสว นเกษมจากโยคธรรมลว งสว น เปน พรหมจารบี คุ คลลว งสว น มที สี่ ดุ ลว งสว น ประเสรฐิ สดุ กวา เทวดาและมนษุ ยท ง้ั หลาย พระศาสดาตรสั ตอบวา โมคคลั ลานะ ภกิ ษใุ นธรรมวนิ ยั น้ี ไดส ดบั วา บรรดาธรรมทง้ั ปวง ไมค วรยดึ มน่ั ครน้ั ไดส ดบั ดงั นนั้ แลว เธอทราบธรรมทั้งปวงชัดดวยปญญาอันย่ิง คร้ันทราบธรรมทั้งปวงดวยปญญาอันย่ิง ดงั นนั้ แลว ยอ มกาํ หนดรธู รรมทงั้ ปวงครนั้ กาํ หนดรธู รรมทงั้ ปวงดงั นน้ั แลว เธอได เสวย เวทนาอยางใดอยา งหน่ึง เปน สุขก็ดี ทุกขก็ดี มใิ ชทกุ ข มใิ ชสุขกด็ ี เธอพิจารณาเหน็ วา ไมเ ทย่ี ง พจิ ารณาเหน็ ดว ยปญ ญาเปน เครอื่ งหนา ยพจิ ารณาเหน็ วา ไมเ ทยี่ ง พจิ ารณาเหน็ ดวยปญญาเปนเครื่องหนาย พจิ ารณาเห็นดว ยปญญาเปนเคร่ืองดบั พิจารณาเหน็ ดว ย ปญญาเปนเคร่อื งสละคืนในเวทนาทัง้ หลายนั้น เมอ่ื พจิ ารณาเห็นดงั นนั้ ยอมไมย ึดมั่น อะไรๆ ในโลก เมอื่ ไมย ึดมัน่ ยอมไมสะดุงหวาดหว่ัน เม่ือไมสะดงุ หวาดหวนั่ ยอ มดบั กเิ ลสใหส งบไดจําเพาะตวั และทราบชดั วา ชาตสิ ิ้นแลว พรหมจรรยไดอยูจบแลว กิจที่ จาํ จะตอ งทาํ ไดท าํ เสรจ็ แลว กจิ อน่ื ทจ่ี ะตอ งทาํ อยา งนอ้ี กี มไิ ดม ี วา โดยยอ ดว ยขอ ปฏบิ ตั ิ เพยี งเทา นแี้ ล ภกิ ษชุ อ่ื วา นอ มไปแลว ในธรรมเปน ทส่ี น้ิ ตณั หา มคี วามสาํ เรจ็ ลว งสว นเกษม จากโยคธรรมลว งสว น เปนพรหมจารบี ุคคลลวงสวน มที สี่ ุดลวงสวน ประเสรฐิ สุดกวา เทวดาและมนุษยทั้งหลาย พระมหาโมคคัลลานะ ปฏิบัติตามโอวาทท่ีพระศาสดาทรง ส่ังสอนก็ไดสําเร็จพระอรหตั ในวนั นั้น 178

ÇªÔ Ò¾·Ø ¸Ò¹Ø¾Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 179 ในกาลที่พระมหาโมคคัลลานะ พักอาศัยอยูท่ีกาฬศิลาในมคธชนบท หมเู ดยี รถียเหน็ รวมกนั วา พระมหาโมคคัลลานะ มีอานุภาพมาก สามารถไปสวรรคได ไปนรกได ไปแลว กน็ าํ เอาขา วสารจากสวรรคจ ากนรกมาบอกแกญ าตมิ ติ รในเมอื งมนษุ ย มนุษยทั้งหลายก็เล่ือมใสในพระพุทธศาสนา พวกเราตองเสื่อมคลายความนับถือ จากมหาชน ดงั นน้ั เราควรฆา พระเถระเสยี เถดิ ครนั้ แลว จงึ เรย่ี ไรทรพั ยจ ากอปุ ฏ ฐาก จา ง โจรใหฆ า พระเถระ พวกโจรพากันไปลอ มจบั พระเถระ พระเถระก็ทาํ ปาฏหิ าริยหนไี ปได ทกุ คร้ัง พอโจรพยายามลอมจบั อยู ๒ เดือน เม่อื ครน้ั เมือ่ เดือนที่ ๓ พระเถระพจิ ารณา เห็นกรรมท่ีทานทําไวในชาติกอนติดตามมาเห็นควรระงับกรรม จึงยอมใหโจรจับได จึงถูกพวกโจรทุบตจี นกระดูกแตกแหลก และนาํ เอารา งของทานไปท้ิงไวใ นปา พระเถระทูลลานพิ พาน พระมหาเถระดําริวา เราควรจะไปทูลลาพระศาสดาเสียกอนจึงนิพพาน จึงรักษากายโดยประสานกายใหม่ันดวยกําลังฌาน เหาะมาเฝาพระผูมีพระภาค พระพทุ ธเจา ตรสั ถามวา โมคคลั ลานะ เธอจะนพิ พานเมอ่ื ไร ทไ่ี หน ขา พระองคจ ะนพิ พาน วนั น้ีทีก่ าฬศิลา พระเจาขา ถาเชนนั้น เธอจงแสดงธรรมแกต ถาคตกอน เพราะการเหน็ สาวกเชนเธอจะไมม อี กี ตอไปแลว พระมหาโมคคัลลานะ ไดทําปาฏิหาริยเหาะข้ึนไปในอากาศแสดงธรรมจบ ก็ลงจากอากาศ แลวถวายอภิวาททูลลาไปยังกาฬศิลาประเทศและนิพพาน ในวันสิ้น เดือน ๑๒ หลังจากพระสารีบุตร ๑๕ วัน พระมหาโมคคัลลานะเปนผูท่ีพระศาสดา ทรงสรรเสรญิ วา มฤี ทธส์ิ ามารถใหส งิ่ ทป่ี ระสงคส าํ เรจ็ ได และฉลาดในการแนะนาํ ตระกลู ท่ีไมเล่ือมใสใหเลื่อมใส ไมทําศรัทธาและโภคทรัพยของเขาใหเสีย ประหนึ่งแมลงผ้ึง อันเทยี่ วไปในสวนดอกไม ไมทําสแี ละกลน่ิ ของดอกไมใ หช าํ้ ถือเอาแตร สบนิ ไปฉะน้ัน โดยตรัสสอนใหภิกษุถอื เอาเปน เยยี่ งอยา งประพฤติตาม พระผมู พี ระภาคเสดจ็ พรอ มภกิ ษทุ งั้ หลาย ทรงจดุ เพลงิ ทาํ ฌาปนกจิ ขณะนนั้ ฝนดอกไมท พิ ยต กลงมาประมาณโยชนห นง่ึ โดยรอบ มหาชนถวายสกั การะอฐั ธิ าตตุ ลอด ๗ วัน พระพทุ ธองคโ ปรดใหส รางเจดียบรรจุอัฐไิ ว ณ ที่ใกลซมุ ประตเู วฬวุ นั มหาวิหาร เมืองราชคฤห คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 179

180 ¤ÙÁ‹ Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªéѹàÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก »ÃÔà©··Õè ö ÈÔɏ¾ÃÒËÁ³¾ÒÇÃÕ ñö ¤¹ ทรงแกปญหามาณพ พราหมณพาวรีพากันออกบวชประพฤติพรตตามลัทธิของพราหมณ ตั้งอาศรมอยูที่ฝงแมนํ้าโคธาวารี ในที่พรมแดนแหงเมืองอัสสกะและเมืองอาฬกะ เปนอาจารยใหญบอกไตรเพทแกห มศู ษิ ย ไดท ราบวาพระโอรสของศากยราชเสด็จออก บรรพชาปฏิญญาพระองควา เปนผูตรัสรูเองโดยชอบ แสดงธรรมสั่งสอนประชาชน มคี นเชอื่ และเลอื่ มใส ยอมตนเปน สาวกปฏบิ ตั ติ ามคาํ สง่ั สอนเปน อนั มาก พาวรพี ราหมณ คดิ หลากใจใครจ ะสืบสวนใหไดค วาม จึงเรียกมาณพผเู ปนศษิ ย ๑๖ คน มอี ชิตมาณพ เปน หวั หนา ผกู ปญหาคนละหมวดๆ ใหไ ปทลู ถามมาณพทั้ง ๑๖ คนลาอาจารยแลวพา มาณพทเี่ ปน บรวิ ารไปเฝา พระศาสดาทป่ี าสาณเจดยี แ ควน มคธ ทลู ขอโอกาสถามปญ หา คนละหมวดๆ ครัน้ พระศาสดาทรงอนญุ าตแลว อชิตมาณพทูลถามปญหาเปนคนแรก ๔ ขอ ดังน้ี ปญหาอชิตมาณพ โลกคือหมูส ัตว อนั อะไรปดบงั ไว จึงหลงดจุ อยใู นท่มี ดื เพราะอะไรเปนเหตุ จงึ ไมม ีปญ ญาเห็นปรากฏ พระองคตรสั วา อะไรเปนเคร่ืองฉาบไลสตั วโ ลกนั้นใหติดอยู และตรัสวาอะไรเปนภัยใหญข องสัตวโ ลกนนั้ พระศาสดาตรัสตอบวา โลกคอื หมูสัตว อนั อวชิ ชาคือความไมร ูแ จงปด บังไว แลวจงึ หลงดุจอยใู นท่มี ืด เพราะความอยากมีประการตา งๆ และความประมาทเลินเลอ จึงไมมีปญญาเห็นปรากฏ เรากลาววา ความอยากเปนเคร่ืองฉาบไลสัตวโลกใหติดอยู และเรากลาววา ทกุ ขเ ปน ภัยใหญข องสตั วโลกน้ัน อชตมิ าณพ : อะไรเปน เครอ่ื งหา ม เปน เครอ่ื งกนั ความอยากซงึ่ เปน ดจุ กระแส นํา้ หล่ังไหลไปในอารมณท้ังปวง ความอยากนน้ั จะละได เพราะธรรมอะไร พระศาสดา : เรากลา ววา สตเิ ปน เครอ่ื งหา ม เปน เครอื่ งกนั ความอยากนนั้ และ ความอยากนัน้ จะละไดเ พราะปญญา 180

ÇªÔ Ò¾Ø·¸Ò¹¾Ø Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 181 อชตมิ าณพ : ปญ ญา สติ กบั นามรปู นน้ั จะดบั ไป ณ ทไ่ี หน ขา พเจา ทลู ถามแลว ขอพระองคต รสั บอกความขอน้แี กข า พเจา พระศาสดา : เราจะแกป ญ หาทท่ี า นถามถงึ ทดี่ บั นามรปู สน้ิ เชงิ ไมม เี หลอื แกท า น เพราะวิญญาณดบั ไปกอ น นามรปู จึงดบั ไป ณ ทีน่ น้ั เอง อชติมาณพ : ชนผูมีธรรมไดพิจารณาเห็นแลว และชนผูยังตองศึกษา อยูสองพวกนี้มีอยูในโลกเปนอันมาก ขาพเจาขอทูลถามถึงความประพฤติของชน สองพวกนน้ั พระองคมีพระปญ ญาแกก ลา ขอจงตรสั บอกแกขาพเจา พระศาสดา : ภิกษุผูมีธรรมไดพิจารณาเห็นแลว และชนผูยังตองศึกษาอยู ตองเปนผูไมกําหนัดในกามทั้งหลาย มีใจไมขุนมัว ฉลาดในธรรมท้ังปวง มีสติอยูทุก อิรยิ าบถ ปญหาติสสเมตเตยยมาณพ ตสิ สเมตเตยยมาณพ ทูลถามปญ หาเปน คนท่ี ๒ วา ใคร ชอ่ื วา เปน ผูสนั โดษ คอื เตม็ ความประสงคใ นโลกน้ี ความอยากเปน เหตทุ ะเยอทะยานดน้ิ รนของใครไมม ใี คร รสู ว นขา งปลายทงั้ สอง (คอื อดตี กบั อนาคต) ดว ยปญ ญาแลว ไมต ดิ อยใู นสว นทา มกลาง (คอื ปจจุบัน) พระองคต รัสวา ใครเปน มหาบุรุษ ใครลว งพนความอยากอนั ผกู ใจสัตวไ ว ในโลกนี้ดุจดา ยเปน เครื่องเย็บผา ใหต ดิ กนั ไปได พระศาสดาตรัสตอบวา ภิกษุผูประพฤติพรหมจรรย สํารวมในกาม ทั้งหลายปราศจากความอยากแลว มีสติระลึกไดทุกเมื่อ พิจารณาเห็นโดยชอบแลว ดับเคร่ืองรอนกระวนกระวายเสียไดแลว ชื่อวาเปนผูสันโดษ คือ เต็มความประสงค ในโลกน้ี ความอยากซึ่งเปนเหตุทะเยอทะยานดน้ิ รนของภิกษนุ ั้นแลไมม ี ภกิ ษนุ ้นั แลรู สว นขา งปลายทั้งสองดวยปญ ญาแลว ไมต ิดอยูในสวนทา มกลาง เรากลา ววา ภิกษนุ ั้น เปนมหาบุรุษ ภิกษุนั้นแลลวงความอยากอันผูกใจสัตวไวในโลกน้ี ดุจดายเปนเคร่ือง เยบ็ ผาใหต ิดกันไปได คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 181

182 ¤‹ÙÁ×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªÑé¹àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก ปญ หาปุณณกมาณพ ปุณณกมาณพทูลถามปญหาเปนคนท่ี ๓ วา บัดน้ี มีปญหามาถึง พระองคผูหาความหวาดหว่ันมิได รูเหตุท่ีเปนรากเหงาของสิ่งท้ังปวง ขาพเจา ขอทูลถาม หมูมนุษยในโลกนี้ คือ ฤษี กษัตริย พราหมณ เปนอันมาก อาศัยอะไร จงึ บชู ายัญบวงสรวงเทวดา ขอพระองคจ งตรัสบอกความขอน้นั แกขาพเจา พระศาสดาตรัสตอบวา หมูมนุษยเหลาน้ัน อยากไดของที่ตนปรารถนา อาศยั ของท่มี ชี ราทรุดโทรม จงึ บชู ายญั บวงสรวงเทวดา ปณุ ณกมาณพ : หมูมนษุ ยเ หลา น้นั ถาไมประมาทในยัญของตน จะขามพน ชาตชิ ราไดบ า งหรอื ไม พระศาสดา : หมมู นษุ ยเ หลา นนั้ มงุ ลาภทต่ี นหวงั จงึ พดู สรรเสรญิ การบชู ายญั รําพันส่ิงท่ีตัวใคร ก็เพราะอาศัยลาภ เรากลาววา ผูบูชายัญเหลาน้ันยังเปนคนกําหนัด ยินดีในภพ ไมขา มภพชาติชราไปได ปณุ ณกมาณพ : ถา ผบู ชู ายญั เหลา นนั้ ขา มพน ชาตชิ รา เพราะยญั ของตนไมไ ด เมือ่ เปน เชนน้นั ใครเ ลา ในเทวโลก หรอื ในมนุษยโลก ขามพน ชาติชรานัน้ ไดแลว พระศาสดา : ความอยากซงึ่ เปน เหตทุ ะเยอทะยานดน้ิ รนในโลกไหนๆ ของผใู ด ไมม ี เพราะไดพ จิ ารณาเหน็ ธรรมทยี่ งิ่ และหยอ นในโลก เรากลา ววา ผนู นั้ ซงึ่ สงบระงบั ได ไมมีทุจริตความประพฤติชั่วอันจะทําใหมัวหมอง ดุจควันไฟอันจับเปนเขมาไมมีกิเลส อนั จะกระทบจติ หาความอยากทะเยอทะยานมิได ขามพนชาติชราไปไดแลว ปญ หาเมตตคูมาณพ เมตตคมู าณพทูลถามปญหาเปน คนที่ ๔ วา ขาพเจา ขอทูลถาม ขอพระองค จงตรัสขอ ความทจี่ ะทลู ถามนัน้ แกข าพเจา ขาพเจา ทราบวา พระองคถ งึ ที่สดุ จบไตรเพท มจี ิตอันไดอบรมดีแลว ทกุ ขใ นโลกหลายประการ ไมใ ชอ ยา งเดียวน้ี มีมาแลว แตอะไร พระศาสดาตรัสตอบวา ทานถามเราถึงเหตุเปนแดนเกิดแหงทุกข เราจัก บอกแกทานตามรูตามเห็นทุกขในโลกน้ีมีอุปธิคือกรรมและกิเลสเปนเหตุ ลวนเกิดมา แตอุปธิ ผูใดเปนคนเขลาไมรูแลวกระทําอุปธิน้ันใหเกิดข้ึน ผูนั้นยอมถึงทุกขเน่ืองๆ เหตุนัน้ เมือ่ รูเ ห็นวา อุปธเิ ปน แดนเกดิ แหง ทุกข อยา กระทําใหเ กดิ มี 182

ÇªÔ Ò¾·Ø ¸Ò¹¾Ø Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 183 เมตตคมู าณพ : ขา พเจา ทลู ถามขอ ใด กท็ รงแกข อ นน้ั ประทานแกข า พเจา แลว ขาพเจาขอทูลถามขออ่ืนอีก ขอเชิญพระองคทรงแกอยางไรผูมีปญญาจึงขามพนหวง ทะเลใหญ คือชาติชราและโศกพิไรรําพันเสียได ขอพระองคจงทรงแกขอน้ันประทาน แกข าพเจา เพราะวาธรรมน้ัน พระองคท รงทราบแลว พระศาสดา : เราจักแสดงธรรมที่จะพึงเห็นแจงดวยตนเองในอัตภาพนี้ ไมต องพศิ วงตามคาํ ของผอู ่นื คอื อยางน้ีๆ ทบี่ ุคคลไดทราบแลวจะเปน ผูมีสติ ดําเนิน ขา มความอยากอันใหติดอยูใ นโลกเสยี ได เมตตคูมาณพ : ขา พเจายนิ ดีธรรมท่สี ูงสุดน้นั เปนอยา งยิ่ง พระศาสดา:ทา นรอู ยา งใดอยา งหนงึ่ ในสว นเบอื้ งบน(คอื อนาคต)ในสว นเบอ้ื งตา่ํ (คืออดีต) ในสวนทามกลาง (คือปจจุบัน) จงบรรเทาความเพลิดเพลินความยึดมั่น ในสวนเหลาน้ันเสีย วิญญาณของทานจะไมตั้งอยูในภพ ภิกษุผูมีธรรมเปนเคร่ืองอยู อยา งน้ี มีสติ ไมเ ลินเลอ ไดท ราบแลว ละความถอื มัน่ วา ของเราเสยี ไดแลว จะละทกุ ข คือชาติชราและโศกพไิ รราํ พันในโลกน้ีได เมตตคูมาณพ : ขาพเจา ชอบใจพระวาจาของพระองคเ ปน อยา งย่ิง ธรรมอัน ไมมอี ปุ ธิ พระองคทรงแสดงชอบแลว พระองคคงละทกุ ขไ ดแ นแลว เพราะวาพระองค ไดทรงทราบธรรมน้ีแลว แมทานผูรูที่พระองคทรงส่ังสอนอยูเปนนิตย ไมหยุดหยอน คงละทุกขนั้นไดดวยเปนแน เหตุนั้น ขาพเจาจึงไดมาถวายบังคมพระองค ดวยต้ังใจ จะใหทรงสั่งสอนขา พเจาเปน นิตย ไมห ยดุ หยอ นเหมือนอยางน้ันบา ง พระศาสดา : ทา นรวู าผใู ดเปนพราหมณถึงทส่ี ดุ จบไตรเพท ไมม กี ิเลสเคร่อื ง กังวล ไมติดของอยูในกามภพ ผูน้ันแลขามลวงเหตุแหงทุกข ดุจทะเลใหญน้ีไดแลว คร้ันขามถงึ ฝงแลว เปนคนไมม กี เิ ลสอันตรงึ จิต สิ้นความสงสัย ผนู น้ั ครั้นรแู ลว ถึงทสี่ ดุ จบไตรเพทในศาสนาน้ี สิ้นความสงสัย ละธรรมที่เปนเหตุติดของอยูในภพนอยใหญ เสียไดแลว เปนคนมีความอยากสิ้นแลว ไมมีกิเลสอันจะกระทบจิต หาความอยาก ทะเยอทะยานมไิ ด เรากลา ววาผูน ้นั แลขา มพน ชาติชราไดแลว คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 183

184 ¤‹ÁÙ Í× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹Ñé àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก ปญหาโธตกมาณพ โธตกมาณพทูลถามปญหาเปนคนที่ ๕ วา ขาพเจาทูลถามพระองค ขอจง ตรสั บอกแกขา พเจา ๆ อยากจะฟง พระวาจาของพระองค พระศาสดาทรงตรสั ตอบวา ถา อยา งน้นั ทานจงเปนคนมปี ญญา มสี ติ ทําความเพียรในศาสนาน้ีเถิด โธตกมาณพ : ขา พเจา ไดเ หน็ พระองคผ เู ปน พราหมณ หากงั วลมไิ ดเ ทยี่ วไปใน เทวโลกและมนุษยโลก เหตนุ นั้ ขาพเจาขอถวายบงั คมพระองค ขอพระองคทรงเปลื้อง ขาพเจา เสียจากความสงสยั เสียดเถิด พระศาสดา : เราเปลอื้ งใครๆ ในโลก ผูยงั มคี วามสงสยั อยไู มได เมือ่ ทา นรู ธรรมอันประเสรฐิ กจ็ ะขามหว งทะเลใหญ คอื กเิ ลสอนั น้ีเสียไดเอง โธตกมาณพ : ขอพระองคจงทรงพระกรุณาแสดงธรรมอันสงัดจากกิเลส ที่ขาพเจาควรจะรูสั่งสอนใหเปนคนโปรง ไมขัดของ ดุจอากาศสงบระงับกิเลสเสียได ไมอ าศัยส่ิงหนงึ่ สงิ่ ใดเทีย่ วอยูใ นโลกนี้ พระศาสดา : เราจะบอกอุบายเครื่องสงบระงบั กิเลส ซึ่งจะเห็นเองไมต องเชื่อ ตามตื่นขาวท่ีบุคคลไดทราบแลว จะมีสติขามความอยากที่ตรงึ ใจไวในโลกไดแ กท า น โธตกมาณพ : ขาพเจาชอบใจอุบายเคร่ืองสงบระงับกิเลสอันสูงสุดน้ันเปน อยางยิ่ง พระศาสดา : ถา ทา นรูว า ความทะยานอยากทงั้ เบอื้ งบน เบอ้ื งตํา่ ทามกลาง เปนเหตใุ หตดิ ของอยูในโลก ทา นอยา ทาํ ความทะยานอยาก เพอ่ื จะเกดิ ในภพนอยใหญ ปญหาอุปสวี มาณพ อุปสีมาณพทูลถามปญหาเปนคนที่ ๖ วา ลําพังขาพเจาผูเดียว ไมไดอาศัย อะไรแลว ไมอาจขามหวงทะเลใหญ คือ กิเลสได ขอพระองคตรัสบอกอารมณที่ หนวงเหนยี่ วซึง่ ขาพเจา จะควรอาศัยขามหวงนี้แกข า พเจาเถดิ พระศาสดาตรัสตอบวา ทานจงเปนผูมีสติเพงอกิญจัญญายตนฌาน อาศัยอารมณไ มม ๆี ดงั น้ี ขามหว งเสียเถดิ ทานจงละกามท้ังหลายเสยี เปน คนเวน จาก ความสงสัยเห็นธรรมที่ส้ินไปแหงความทะเยอทะยานอยากใหปรากฏชัดท้ังกลางวัน กลางคืนเถิด 184

ÇÔªÒ¾·Ø ¸Ò¹Ø¾Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 185 อปุ สวี มาณพ : ผใู ดปราศจากความกําหนดั ในกามทงั้ ปวงแลวลว งฌานอ่นื ได แลว อาศยั อากญิ จญั ญายตนฌาน (คอื ความเพง ใจวา ไมม อี ะไรเปน อารมณ) นอ มใจแลว ในอากิญจัญญายตนะซึ่งเปน ธรรมท่เี ปลือ้ งสญั ญาอยา งประเสริฐสุด ผูนน้ั จะตงั้ อยูใน อากญิ จัญญายตนฌานน้นั ไมมีเส่ือมบางหรอื พระศาสดา : ผนู ้ันจะต้งั อยูในอากญิ จัญญายตนฌานน้นั ไมม เี สื่อม อปุ สวี มาณพ : ถา ผนู น้ั จะตง้ั อยใู นอากญิ จญั ญายตนฌานนนั้ ไมม คี วามเสอื่ ม สิ้นไปเปน อันมาก เขาจะเปน คนย่งั ยนื อยใู นอากญิ จัญญายตนฌานน้นั หรือจะดบั ขนั ธ ปรนิ พิ พาน วิญญาณของคนเชน น้นั เปน ฉนั ใด พระศาสดา : เปลวไฟอันกําลงั ลมเปาแลว ดบั ไป ไมถ ึงความนับวาไดไ ปแลว ในทศิ ไหน ฉนั ใด ทา นผรู พู น ไปแลว จากกองนามรปู ยอ มดบั ไมม เี ชอ้ื เหลอื (คอื ดบั พรอ ม ทงั้ กเิ ลสทั้งขนั ธ) ไมถ ึงความนบั วา ไปเกิดเปนอะไร ฉนั น้นั อุปสีวมาณพ : ทานผูน้ันดับไปแลว หรือวาเปนแตไมมีตัวตน หรือจะเปน ผูต้ังอยูยั่งยืนหาอันตรายมิได ขอพระองคทรงพยากรณความขอน้ันแกขาพเจา เพราะวาธรรมนนั้ พระองคไ ดท รงทราบแลว พระศาสดา : ประมาณแหง เบญจขันธของผูทด่ี ับปรนิ พิ พานแลว มไิ ดมี กเิ ลส ซ่ึงเปนเหตุกลาวผูนั้นวาไปเกิดเปนอะไรของผูนั้นก็ไมมี เมื่อธรรมท้ังหลาย (มีขันธเปนตน) อันผูนั้นขจัดไดหมดแลว ก็ตัดทางแหงถอยคําที่จะพูดถึงผูนั้นวาเปน อะไรเสียท้งั หมด ปญหานนั ทมาณพ นนั ทมาณพทลู ถามปญ หาเปน คนท่ี ๗ วา ชนทงั้ หลายกลา ววา มนุ มี อี ยใู นโลกนี้ ขอน้ีเปนอยางไร เขาเรียกคนถึงพรอมดวยญาณ หรือถึงพรอมดวยการเล้ียงชีวิต วาเปน มนุ ี พระศาสดาตรัสตอบวา ผูฉลาดในโลกน้ี ไมกลาวเรียกคนวาเปนมุนี เพียงดว ยความเห็นดว ยการฟง หรอื ดว ยความรู เรากลาววา คนใดทําตนใหปราศจาก กองกิเลส เปนคนหากิเลสมิได ไมมีความหวังทะยานอยากเที่ยวอยู คนผูนั้นแล ชื่อวามนุ ี คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 185

186 ¤Á‹Ù ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªéѹàÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก นนั ทมาณพ : สมณพราหมณเ หลา ใดเหลา หนง่ึ กลา วความบรสิ ทุ ธด์ิ ว ยความเหน็ ดว ยการฟง ดว ยศลี และพรต และดว ยวธิ เี ปน อนั มาก สมณพราหมณเ หลา นนั้ ประพฤติ ในวิธีเหลาน้ันตามที่ตนเห็นวาเปนเครื่องบริสุทธิ์ ขามพนชาติชราไดแลวบางหรือหาไม ขา พเจาทลู ถาม ขอพระองคตรสั บอกขอ นนั้ แกขา พเจาเถิด พระศาสดา : สมณพราหมณเหลาน้ัน แมถึงประพฤติอยางน้ัน เรากลาว พนชาตชิ ราไมไ ดเ ลย นันทมาณพ : ถา พระองคตรัสวา สมณพราหมณเหลานน้ั ขามหว งไมไ ดเ ลย เม่ือเปน เชน นนั้ ใครเลา ในเทวโลกหรอื มนษุ ยโลกจะขา มพนชาติชราได พระศาสดา : เราไดกลาววา สมณพราหมณ อันชาติชราครอบงําแลวหมด ทกุ คน ตาเรากลา ววา สมณพราหมณเ หลา ใดในโลกนล้ี ะอารมณท ตี่ นไดเ หน็ ไดฟ ง ไดร ู และศีลพรตกับวิธีเปนอันมากเสียท้ังหมด กําหนดรูตัณหาวาเปนโทษควรละแลว เปน ผหู าอาสวะมไิ ด สมณพราหมณเหลา นั้นแล ขามหว งไดแ ลว นนั ทมาณพ : ขา พเจา ชอบใจพระวาจาของพระองคเ ปน อยา งยงิ่ พระองคท รง แสดงธรรมอนั ไมม อี ุปธิ (กิเลส) ชอบแลว แมขา พเจาก็เรียกสมณพราหมณเ หลาน้ันวา ผูข ามหวงไดแ ลว เหมือนพระองคตรสั ปญหาเหมกมาณพ เหมกมาณพทลู ถามปญ หาเปน คนที่ ๘ วา ในปางกอ นแตศ าสนาของพระองค อาจารยท้ังหลายไดยืนยันวา อยางน้ันไดเคยมีมาแลว อยางน้ีจักมีตอไปขางหนา คาํ นลี้ ว นเปน แตว า อยา งนๆ้ี มแี ตจ ะทาํ ความตรกึ ใหฟ งุ มากขน้ึ ขา พเจา ไมพ อใจในคาํ นน้ั เลย ขอพระองคต รสั บอกธรรมเปน เหตถุ อนตณั หาทขี่ า พเจา ทราบแลว จะพงึ เปน คนมสี ติ ขา มพนตัณหาอนั ใหตดิ อยูในโลกแกขา พเจาเถิด พระศาสดาตรสั ตอบวา ชนเหลา ใด ไดร วู า นพิ พานเปน ทบี่ รรเทาความกาํ หนดั พอใจในอารมณท ่ีรกั ซึ่งไดเห็นแลว ไดฟง แลว ไดด มแลว ไดช มิ แลว เปนคนมีสติ มี ธรรมอนั เห็นแลว ดับกิเลสไดแลว ชนผูสงบระงับกเิ ลสไดแลว นน้ั ขามพน ตณั หาอนั ให ติดอยใู นโลกไดแลว 186

ÇԪҾط¸Ò¹¾Ø ·Ø ¸»ÃÐÇÑμÔ 187 ปญ หาโตเทยยมาณพ โตเทยยมาณพจงึ ทูลถามปญ หาเปนท่ี ๙ วา กามทั้งหลาย ไมต้ังอยใู นผูใด ตัณหาของผูใ ดไมม ี และผใู ดขามลวงความสงสยั เสียได ความพนของผนู น้ั เปนเชนไร พระศาสดาตรัสตอบวา ความพนของผูน้ัน ท่ีจะเปนอยางอื่นอีกมิไดมี (อธิบายวา ผูน้ันพนจากกาม จากตัณหา จากความสงสัยแลว กามก็ดี ตัณหาก็ดี ความสงสัยก็ดี จะเกิดขึ้น ผูน้ันจะตองเพียรพยายามเพื่อจะทําตนใหพนไปอีกหามีไม ความพน ของผูน น้ั เปนอนั คงทไี่ มแ ปรผนั เปน อยางอนื่ ) โตเทยยมาณพ : ผูนั้นเปนคนมีความหวังทะเยอทะยานหรือไมมี เปนคน มีปญหาแท หรือเปนแตกอตัณหาและทิฏฐิใหเกิดขึ้นดวยปญญา ขาพเจาจะรูจักทาน ผมู นุ ีนนั้ ไดดว ยอยา งไร ขอพระองคตรสั บอก แกข าพเจา เถิด พระศาสดา : ผนู นั้ เปน คนไมม คี วามหวงั ทะเยอทะยาน จะเปน คนมคี วามหวงั ทะเยอทะยานกห็ าไม เปน คนมีปญญาแท จะเปน แตคนกอ ตณั หาและทฏิ ฐิใหเกดิ ดวย ปญญากห็ าไม ทา นจงรจู ักมนุ วี า คนไมมีกังวล ไมต ิดอยใู นกามภพ อยา งนีเ้ ถดิ ปญหากัปปมาณพ กัปปมาณพทูลถามปญหาเปนคนที่ ๑๐ วา ขอพระองคตรัสบอกธรรม ซ่ึงจะเปนท่ีพึ่งพํานักของชนอันชราและมรณะมาถึงรอบขาง ดุจเกาะอันเปนท่ี พํานักอาศัยของชนผูต้ังอยูในทามกลางสาคร เม่ือเกิดคล่ืนที่นากลัวใหญแกขาพเจา อยา ใหท ุกขน้มี ีไดอีก พระศาสดาตรัสตอบวา เรากลาวนิพพานอันไมมีกิเลสเครื่องกังวล ไมมี ตัณหาเคร่ืองถือม่ัน เปนท่ีสิ้นแหงชราและมรณะนี้แล เปนดุจเกาะ หาใชธรรมอื่นไม ชนเหลา ใดรนู พิ พานนนั้ แลว เปน คนมสี ติ มธี รรมอนั เหน็ แลว ดบั กเิ ลสไดแ ลว ชนเหลา นน้ั ไมตองตกอยใู นอํานาจของมาร ไมต องเดินไปในทางของมารเลย ปญ หาชตุกัณณีมาณพ ชตกุ ณั ณีมาณพทูลถามปญหาเปน คนที่ ๑๑ วา ขา พเจาไดท ราบวา พระองค ไมใ ชผ ใู ครก าม ขา มลว งหว งกเิ ลสเสยี ไดแ ลว จงึ มาเฝา เพอ่ื จะทลู ถามพระองคผ หู ากเิ ลส คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 187

188 ¤‹ÁÙ ×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªé¹Ñ àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก มิได ขอพระผมู ีพระภาค ผูมีพระปญ ญาดจุ ดวงตาเกิดพรอ มกบั ตรัสรู จงแสดงธรรม อันระงบั แกขา พเจาโดยแท เหตวุ า พระองคท รงผจญกิเลสใหแหง หายไดดุจดวงอาทติ ย อันสองแผนดินใหแหงดวยรัศมี ขอพระองคผูมีพระปญญากวางใหญราวกับแผนดิน ตรัสบอกธรรมเปนเครื่องละชาติชราในอัตภาพนี้ท่ีขาพเจาควรจะทราบแกขาพเจาผูมี ปญ ญานอ ยเถิด พระศาสดาตรัสตอบวา ทานจงกําจัดความกําหนัดในกามเสียใหส้ิน เห็นความออกไปจากกามโดยเปนความเกษมเถิด กิเลสเคร่ืองกังวลท่ีทานยึดไวดวย ตณั หาและทฏิ ฐซิ ง่ึ ควรจะสละเสยี อยา เสยี ดแทงใจของทา นได กงั วลไดม แี ลว ในปางกอ น ทานจงใหความกังวลน้ันเหือดแหงเสีย กังวลในภายหลังอยาไดมีแกทาน ถาทานจัก ไมถ อื เอากงั วลในทา มกลาง ทา นจกั เปน คนสงบระงบั กงั วลไดเ ทย่ี วอยใู นอาสวะ (กเิ ลส) ปญ หาภทั ราวุธมาณพ ภทั ราวธุ มาณพทลู ถามปญ หาเปน คนท่ี ๑๒ วา ขา พเจา ทลู ขออาราธนาพระองค ผทู รงละอาลยั ตดั ตณั หาเสยี ไดไ มห วน่ั ไหว (เพราะโลกธรรม) ละความเพลดิ เพลนิ เสยี ได ขา มหว งกเิ ลสพน ไปไดแ ลว ละธรรมเปน เครอ่ื งใหด าํ ริ (ไปตา งๆ) คอื ตณั หาและทฏิ ฐไิ ดแ ลว มพี ระปรชี าญาณอนั ดี ชนทอี่ ยชู นบทตา งๆ อยากจะฟง พระวาจาของพระองค มาพรอ มกนั แลวจากชนบทน้ันๆ ไดฟงพระวาจาของพระองคแลวจักกลับไปจากที่นี้ ขอพระองค จงทรงแกป ญหาเพอื่ ชนเหลานนั้ เพราะวา ธรรมนัน้ พระองคไ ดทราบแลว พระศาสดาตรัสตอบวา หมูชนน้ันควรจะกําจัดตัณหาท่ีเปนเหตุถือม่ัน ในสวนเบอื้ งตน เบื้องตํา่ เบ้อื งขวา คือ ทามกลางทั้งหมดใหส น้ิ เชงิ เพราะเขาถือส่งิ ใดๆ ในโลก มารยอ มตดิ ตามเขาไดโดยส่งิ นั้น ๆ เหตนุ น้ั เม่อื ภิกษรุ ูอ ยู เห็นหมสู ัตวผ ูตดิ อยู ในวัฏฏะ เปน ทีต่ ้ังแหงมารนว้ี า ติดอยเู พราะความถือมัน่ ดงั นี้ พงึ เปน คนมสี ติ ไมถ อื มน่ั กงั วลในโลกทั้งปวง ปญ หาอุทยมาณพ อุทยมาณพทูลถามปญหาเปนคนท่ี ๑๓ วา ขาพเจามีความประสงคจะทูล ถามปญหาจึงมาเฝาพระองคผูทรงนั่งบําเพ็ญฌาน มีพระสันดานปราศจากกิเลสธุลี 188

ÇªÔ Ò¾·Ø ¸Ò¹¾Ø ·Ø ¸»ÃÐÇμÑ Ô 189 หาอาสวะมิได ไดทรงทํากิจท่ีจําจะตองทําเสร็จแลวบรรลุถึงฝงแหงธรรมท้ังปวง ขอพระองค จงทรงแสดงธรรมเปน เครอ่ื งพน จากกเิ ลสทคี่ วรรทู วั่ ถงึ ซง่ึ เปน เครอื่ งทาํ ลาย อวชิ ชา ความเขลาไมร ูแจงเสยี พระศาสดาตรัสตอบวา เรากลาวธรรมเปนเครื่องละความพอใจในกามและ โทมนัสเสียทั้งสองอยาง เปนเคร่ืองบรรเทาความงวง เปนเคร่ืองหามความรําคาญ มีอุเบกขากับสติเปนธรรมบริสุทธ์ิ มีความตรึกอันประกอบดวยธรรมเปนเบื้องหนา วา เปนธรรมเคร่ืองพนจากกิเลส ทีค่ วรรทู วั่ ถึงซงึ่ เปนเครื่องทําลายอวิชชา อุทยมาณพ : โลกมอี ะไรผูกพนั ไว อะไร เปน เครื่องสัญจรของโลกนัน้ ทา น กลาวกันวา นพิ พานๆ ดังนน้ั เพราะละอะไรได พระศาสดา : โลกมีความเพลิดเพลินผูกพันไว ความตรึกเปนเคร่ืองสัญจร ของโลกนั้น ทา นกลา วกนั วา นิพพาน ๆ ดงั น้ี เพราะละตัณหาเสยี ได อุทยมาณพ : เม่ือบุคคลมีสติระลึกอยางไรอยู วิญญาณจึงจะดับ ขาพเจา ท้งั หลายมาเฝา แลว เพื่อทลู ถามพระองค ขอใหไ ดฟ ง พระวาจาของพระองคเถิด พระศาสดา : เม่ือบุคคลไมเ พลิดเพลิน เวทนาทงั้ ภายในภายนอก มสี ติระลกึ อยา งนี้ วญิ ญาณจงึ จะดับ ปญหาโปสาลมาณพ โปสาลมาณพทูลถามปญหาเปนคน ที่ ๑๔ วา ขาพเจามีความประสงค จะทูลถามปญหา จึงไดมาเฝาพระองค ผูทรงสําแดงพระปรีชาญาณในกาลเปนอดีต ไมทรงหว่ันไหว (เหตุสุขทุกข) มีความสงสัยอันตัดเสียไดแลว บรรลุถึงฝงแหงธรรม ทั้งปวง ขาพเจาขอทูลถามถึงญาณของบุคคล ผูมีความกําหนดหมายในรูปแจงชัด (คือไดบรรลุรูปฌานแลว) ละรูปารมณท้ังหมดไดแลว (คือลวงรูปฌานขึ้นไปแลว) เห็นอยูทั้งภายในภายนอกวา ไมมีอะไรสักนอยหนึ่ง (คือบรรลุอรูปฌาน ที่เรียกวา อากญิ จญั ญายตนะ) บุคคลเชนน้นั จะควรแนะนาํ ส่งั สอนใหทาํ อยา งไรตอไป พระศาสดาตรัสตอบวา ตถาคต ทราบภูมิเปนท่ีตั้งแหงวิญญาณท้ังหมด จงึ ทราบบคุ คลผเู ชน นน้ั แมย งั ตง้ั อยใู นโลกนวี้ า มอี ธั ยาศยั นอ มไปในอากญิ จญั ญายตนภพ มีอากิญจัญญายตนภพเปนที่ไปในเบ้ืองหนา บุคคลเชนนั้นรูวากรรมอันเปนเหตุให คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 189

190 ¤Á‹Ù Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹éÑ àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก เกิดในอากิญจัญญายตนภพ มีความเพลิดเพลินยินดีเปนเคร่ืองประกอบ ดังน้ีแลว ลําดับนั้น ยอมพิจารณาเห็นสหชาติธรรมในอากิญจัญญายตนฌานนั้น (คือธรรมท่ี เกิดพรอ มกันกบั ญาณนัน้ ) แจง ชดั โดยลักษณะ ๓ (คอื ไมเ ท่ียง เปน ทุกข ไมใ ชตวั ตน) ขอนเ้ี ปน ญาณอันถองแทข องพราหมณเ ชน น้ัน ผมู ีพรหมจรรยไดป ระพฤตจิ บแลว ปญหาโมฆราชมาณพ โมฆราชมาณพกราบทูลวา ขาพเจาไดทูลถามปญหาถึง ๒ ครั้งแลว พระองคไมทรงแกประทานแกขาพเจา ขาพเจาไดยินวา ถาทูลถามถึง ๓ ครั้งแลว พระองคจ ะทรงแก จงึ ไดท ลู ถามปญ หาเปน คนที่ ๑๕ วา โลกนกี้ ด็ ี โลกอนื่ กด็ ี พรหมโลกกบั ทง้ั เทวโลกกด็ ี ยอ มไมท ราบความเหน็ ของพระองค เหตฉุ ะน้ี จงึ มปี ญ หามาถามพระองค ผูมีพระปรีชาเห็นลวงสามัญชนทั้งหลายอยางน้ี ขาพเจาจะพิจารณาเห็นโลกอยางไร มจั จุราช (ความตาย) จงึ จะไมแลเหน็ คือวา จักไมต ามทนั พระศาสดาตรัสตอบวา ทานจงเปนคนมีสติ พิจารณาเห็นโลกโดยความ เปนของวางเปลา ถอนความเห็นวา ตัวของเราเสียได ทานจะขามพนมัจจุราชได ดว ยอุบายอยา งน้ี เม่ือพิจารณาเหน็ โลกอยางน้ี มัจจุราชจงึ จะแลไมเ ห็นทา น ปญ หาปงคิยมาณพ ปง คยิ มาณพทลู ถามปญ หาเปน คนท่ี ๑๖ วา ขา พเจา เปน คนแกแ ลว ไมม กี าํ ลงั มีผวิ พรรณสนิ้ ไปแลว ดวงตาของขาพเจา กเ็ หน็ ไมกระจา ง หูกฟ็ งไมส ะดวก ขอขา พเจา อยา เปน คนหลงฉบิ หายเสยี ในระหวา งเลย ขอพระองคจ งตรสั บอกธรรมทข่ี า พเจา ควรรู เปนเครอ่ื งละชาตชิ ราในอัตภาพน้ี พระศาสดาตรสั ตอบวา ทา นเหน็ วา ชนทงั้ หลายผปู ระมาทแลว ยอ มเดอื ดรอ น เพราะรปู เปน เหตุ เพราะฉะนนั้ ทา นจงเปน คนไมป ระมาทละความพอใจในรปู เสยี จะได ไมเกดิ อีก ปงคิยมาณพ : ทิศใหญ ๔ ทศิ นอ ย ๔ เปน ๑๐ ทัง้ ทศิ เบอื้ งบน เบือ้ งตํ่า ทพ่ี ระองคไมไดเห็นแลว ไมไ ดฟ ง แลว ไมไดทราบแลว ไมไ ดรแู ลว แมนอ ยหนงึ่ มไิ ดม ี ในโลก ขอพระองคจงตรสั บอกธรรมท่ีขาพเจา ควรรู เปน เครอ่ื งละชาติชราในอัตภาพนี้ 190

ÇÔªÒ¾·Ø ¸Ò¹Ø¾Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 191 พระศาสดา : เมอื่ ทา นเหน็ หมมู นษุ ย อนั ตณั หาครอบงาํ แลว มคี วามเดอื ดรอ น เกดิ แลว อนั ชรามาถงึ แลว เหตนุ น้ั ทา นจงเปน คนไมป ระมาทละตณั หาเสยี จะไดไ มเ กดิ อกี เมอ่ื พระศาสดาทรงแกป ญ หาอยนู น้ั ของมาณพ ๑๕ คน (เวน แตป ง คยิ มาณพ) ไดส ง ใจไปตามธรรมเทศนากม็ จี ติ พน จากอาสวะไมถ อื มน่ั ดว ยอปุ าทาน สว นปง คยิ มาณพ เปนแตไดญ าณเหน็ ธรรม ไดยินวา ปงคยิ มาณพนน้ั คดิ ถึงพราหมณพาวรีผเู ปน อาจารย ในระหวางที่นั่งฟงธรรมเทศนาวา ลุงของเราหาไดฟงธรรมเทศนาท่ีไพเราะอยางน้ีไม อาศยั โทษทีฟ่ งุ ซานเพราะความรกั อาจารยน น้ั จงึ ไมอ าจทาํ จติ ใหส้ินอาสวะได มาณพ ๑๖ คน ทลู ขออุปสมบท มาณพ ๑๖ คนกับทั้งบริวารทูลขออุปสมบท พระศาสดาก็ทรงอนุญาตให เปนภิกษุดวยพระวาจาวา “ทานทั้งหลายเปนภิกษุมาเถิด ธรรมอันเรากลาวดีแลว ทา นทง้ั หลายจงประพฤตพิ รหมจรรยเ ถดิ ” ดงั น้ี ฝา ยพระปง คยิ ะ ทลู ลาพระศาสดากลบั ไปแจง ขา วแกพ ราหมณพ าวรผี อู าจารยแ ลว แสดงธรรมเทศนาแกป ญ หา ๑๖ ขอ นน้ั ใหฟ ง ภายหลังทานไดสดับโอวาทท่ีพระศาสดาสั่งสอน จึงทําจิตใหพนจากอาสวะได สว นพราหมณพ าวรีผอู าจารยบรรลธุ รรมาภิสมัยแตเ พียงชนั้ เสขภมู ิ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 191

192 ¤‹ÙÁ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªé¹Ñ àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก »ÃÔà©··èÕ ÷ »Ãзҹ¡ÒúǪ´ŒÇÂÇÔ¸ÕÞμÑ μ¨Ô μμØ ¶¡ÃÃÁÇÒ¨Ò ประวัตพิ ระราธเถระ พระราธเถระ เดมิ ช่อื วา ราธมาณพ บิดาและมารดาเปน คนวรรณะพราหมณ แตไ มป รากฏชอ่ื เกดิ ทบี่ า นพราหมณ ในเมอื งราชคฤห พระราธเถระ ในสมยั เปน ฆราวาส บตุ รและภรรยาไมน บั ถอื ไมเ ลย้ี งดจู งึ เขา วดั ตง้ั ใจวา จะบวชแลว อยรู อวนั ตายไปวนั ๆ หนง่ึ จงึ ไดขอบวชกบั พระเถระทั้งหลาย แตไ มม ใี ครบวชให วันหน่ึง พระผูมีพระภาคเจาดําเนินอยูในวิหาร ทอดพระเนตรเห็น ราธพราหมณ มีรางกายซูบผอม ผิวพรรณเศราหมองไมผองใส จึงตรัสถามวา พราหมณท า นกาํ ลงั ทาํ อะไร เขากราบทลู วา ขา พระองค กาํ ลงั ทาํ วตั รปฏบิ ตั ภิ กิ ษทุ งั้ หลาย อยพู ระเจา ขา ตรสั ถามตอ วา เธอไดร บั การสงเคราะหจ ากภกิ ษเุ หลา นน้ั หรอื เขาทลู วา ได พระเจาขา ไดเ พียงอาหาร แตทา นไมบ วชใหข า พระองค การบวชดว ยวธิ ีญัตตจิ ตตุ ถกรรมวาจาครัง้ แรก พระศาสดารับสั่งใหประชุมภิกษุสงฆ แลวตรัสถามวาใครระลึกถึงอุปการะ ของพราหมณน้ีไดบาง พระสารีบุตรเถระกราบทูลวาทานระลึกไดครั้งหน่ึง เม่ือทานเท่ียวบิณฑบาต ในพระนครราชคฤห พราหมณนี้ไดถวายขาวทานทัพพีหนึ่ง พระศาสดาทรงประทานสาธุการแกพระสารีบุตรวาเปนผูมีความกตัญูกตเวที โดยทรงมอบหมายใหพระสารีบตุ รเปน พระอุปช ฌายบวชใหร าธพราหมณ การบวชใหราธพราหมณนี้ ตรัสใหยกเลิกวิธีอุปสมบทดวยไตรสรณคมน มาเปนการบวชโดยสงฆรับผิดชอบ เรียกวา ญัตติจตุตถกรรมอุปสัมปทา แปลวา การบวชดวยกรรมมีญัตติเปนที่ ๔ หมายความวา มีการต้ังญัตติ คือสวดประกาศ ใหสงฆทราบ ๑ ครั้ง มอี นุสาวนา คือการบอกใหส งฆต รวจสอบวาการบวชน้ันถกู ตอ ง หรือไม ๓ ครงั้ พระราธเถระเปนรปู แรกในพระพุทธศาสนาท่ีบวชดว ยวิธนี ี้ พระราธเถระคร้ันบวชแลว ถึงแมจะเปนพระผูเฒา แตก็เปนผูวางายและ ใครตอการศึกษา ใครแนะนําสั่งสอนอยางไรไมเคยโกรธ ยอมรับฟงและปฏิบัติตาม ดวยความเคารพ แตเพราะทานมีบุญนอย ท้ังอาหารทั้งที่อยูอาศัย จึงมักไมพอแก 192

ÇÔªÒ¾·Ø ¸Ò¹Ø¾Ø·¸»ÃÐÇμÑ Ô 193 การดาํ รงชีวติ จงึ ตกเปนภาระของพระอปุ ชฌาย ตองชวยสงเคราะหตลอดมา วนั หนงึ่ ทานเขา ไปเฝา พระศาสดาทลู ขอใหแ สดงธรรมยอๆ พอใหทา นเกดิ กาํ ลังใจยนิ ดใี นวิเวก ไมป ระมาทและมคี วามเพียร เพ่ือความพนทกุ ข พระศาสดาตรสั วา ราธะ ขนั ธ ๕ คอื รูป เวทนา สัญญา สงั ขาร และวิญญาณ เปน มาร เธอจงละความกาํ หนดั ดว ยอาํ นาจความพอใจรกั ใครใ นขนั ธ ๕ นนั้ เสยี ทา นรบั พทุ ธโอวาทแลว จารกิ ไปกบั พระอปุ ช ฌาย พยายามปฏบิ ตั ติ ามพระโอวาทนน้ั ไมน านกไ็ ด สาํ เร็จพระอรหัตผลพรอมดว ยปฏิสมั ภทิ า ๔ เพราะพระราธเถระ เปน ผูวา งายสอนงาย ใครการศึกษาทําใหพระศาสดาและพระอุปชฌายเปนตน มีแตความเมตตาส่ังสอน ทา นเสมอ จงึ ทําใหท า นมปี ฏภิ าณ คอื ปญ ญาแจมแจงในเทศนา เพราะไดร ับฟง บอย ๆ พระผูมีพระภาคเจา จึงทรงต้ังทานไวในเอตทัคคะวา เปนผูเลิศกวาภิกษุทั้งหลาย ผมู ีปฏภิ าณ คอื ญาณแจมแจง ในธรรมเทศนา พระราธเถระ ไดพ ากเพยี รพยายามจนไดบ รรลพุ ระอรหตั ผลเปน พระอรหนั ต ในพระพุทธศาสนา โดยไดปฏิบัติตนใหเปนทิฏฐานุคติแกชนท้ังหลายท่ีเกิดมาใน ภายหลังแลว สุดทา ยกไ็ ดนิพพานพนจากวัฏสงสารอยางสิ้นเชิง โปรดพระปณุ ณมนั ตานบี ุตรเถระ พระปุณณมันตานีเถระ เดิมช่ือวา ปุณณะ แตเพราะเหตุท่ีเปนบุตรของ นางมันตานี คนทั้งหลายจึงเรียกวา ปุณณมันตานีบุตร นางมันตานี เปนนองสาว ของพระอัญญาโกณฑัญญะ เกิดในวรรณะพราหมณ ณ บานพราหมณชื่อ โทณวัตถุ อยไู มไ กลจากนครกบิลพสั ดุ เมอ่ื พระศาสดาประทบั ทเี่ มอื งราชคฤห พรอ มกบั พระอญั ญาโกณฑญั ญะและ พระมหาสาวกอกี จาํ นวนมาก ปณุ ณมาณพไปเยยี่ มหลวงลงุ ทเ่ี มอื งราชคฤห ดว ยบญุ ใน ชาตปิ างกอ นจงึ ไดอ ปุ สมบทโดยมพี ระอญั ญาโกณฑญั ญะเปน อปุ ช ฌาย แลว กลบั มายงั กรงุ กบลิ พสั ดุ บาํ เพญ็ ภาวนาไมน านก็ไดสาํ เรจ็ เปน อรหันต พระปุณณมันตานีบุตรเถระไดบวชใหกุลบุตรจํานวน ๕๐๐ รูป พรอมทั้ง สอนใหปฏิบตั ิตามคุณธรรม ทีเ่ รยี กวา กถาวตั ถุ ๑๐ จนไดบ รรลุพระอรหตั ผลท้ังหมด กถาวตั ถุ ๑๐ ประการ ไดแก คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 193

194 ¤Ù‹Á×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹Ñé àÍ¡ ๑. เปน ผูมักนอย ๒. เปน ผสู นั โดษ ๓. เปน ผูช อบสงดั ๔. เปน ผูไมชอบเก่ียวของดว ยหมู ๕. ปรารภความเพียร ๖. บรบิ ูรณดวยศลี ๗. บริบรู ณดวยสมาธิ ๘. บริบูรณดว ยปญญา ๙. บริบูรณด วยวมิ ุตติ ๑๐. บริบูรณดวยความรเู หน็ ในวมิ ตุ ติ ครั้งนั้นพระผูมีพระภาคเจาไดเสด็จจากเมืองราชคฤห ไปยังเมืองสาวัตถี พระปณุ ณมนั ตานไี ดไ ปเฝา พระองคจ นถงึ พระคนั ธกฎุ ี พระพทุ ธองคไ ดท รงแสดงธรรม ใหเ กดิ ปราโมทย พระปณุ ณมนั ตานจี งึ ไดก ราบลาไปยงั อนั ธวนั นง่ั พกั กลางวนั สงบกายใจ ณ โคนไมตนหน่งึ พระสารบี ตุ รเถระไดเ ขาไปหา โดยสนทนาไตถามขอความในวิสทุ ธิ ๗ ประการ พระเถระวิสัชนาอุปมาเหมือนรถเจ็ดผลัด จัดรับสงผูปฏิบัติใหมุงตรงตอ พระนิพพาน ท้ังสองรูปตางก็เบิกบานอนุโมทนาคําภาษิตท่ีด่ืมด่ําดวยรสแหงธรรม และเพราะเหตุที่ พระปุณณมันตานีเถระ มีวาทะในการแสดงธรรมลึกลํ้าดวยอุปมา พระผมู พี ระภาคเจา จงึ ทรงตั้งทานในตาํ แหนง เอตทคั คะวา เปน ผูเลศิ กวาภิกษทุ ัง้ หลาย ดา นผูเปนพระธรรมถึก คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก 194

ÇªÔ Ò¾Ø·¸Ò¹Ø¾·Ø ¸»ÃÐÇμÑ Ô 195 »ÃàÔ ©··èÕ ø àÊ´ç¨àÁÍ× §¡ºÔžÑʴ؏ แสดงธรรมโปรดพระพุทธบิดา พระเจาสุทโธทนะ เม่ือทรงทราบขาวการตรัสรูของพระพุทธเจาแลวมี พระประสงคจะสดับพระธรรมเทศนา จงึ ทรงรบั สงั่ ใหอํามาตยและบริวาร ๑,๐๐๐ คน ไปทูลอาราธนาเสด็จมาสูเมืองกบิลพัสดุ ปรากฏวาท้ังหมดไดฟงพระธรรมเทศนาแลว ไดบรรลุพระอรหัตผลและทูลขออุปสมบทโดยมิไดทูลอาราธนาพระพุทธองคใหเสด็จ เมืองกบิลพัสดุ เปนไปลกั ษณะอยางนี้ ๙ ครั้ง จนคร้ังสดุ ทาย จึงทรงรบั ส่งั ใหก าฬุทายี อาํ มาตยไ ปกราบทลู พระพทุ ธองคเ สดจ็ สเู มอื งกบลิ พสั ดุ กาฬทุ ายี จงึ ถอื โอกาสกราบทลู ขอบวชดวย พระเจาสุทโธทนะพระราชาทานอนุญาตตามความประสงค เม่ือกาฬุทายี อํามาตยพรอมดวยบริวารมาไดเขาเฝาพระพุทธเจา ณ เวฬุวันมหาวิหารแลว ก็ไดฟง เทศนาธรรมและไดบ รรลพุ ระอรหตั ผลโดยไดท ลู ขออปุ สมบทในพระพทุ ธศาสนาทง้ั หมด หลงั จากอปุ สมบทแลว จงึ ไดก ราบทลู พระพทุ ธเจา เสดจ็ ไปประกาศพระศาสนา ท่ีเมืองกบิลพัสดุ พระพุทธองคทรงรับคําอาราธนาของ และเสด็จไปยังเมืองกบิลพัสดุ พรอ มดว ยภกิ ษปุ ระมาณสองหมน่ื รูป ประทับ ณ นิโครธารามซ่ึงพระประยูรญาติไดสรางถวาย แตบรรดาเหลา พระประยูรญาติที่มีทิฏฐิมานะแรงกลา ถือวาตนมีอายุพรรษามากกวา ไมถวาย ความเคารพ ดวยถือตัววาอาวุโสกวา พระพุทธองค จึงแสดงอภินิหารจนกระทั่ง เหลาพระประยูรญาติคลายทิฏฐิมานะยอมอภิวาทพระพุทธองคตรัสเทศนาธรรมช่ือ “พุทธวงศเทศนา” โปรดพระเจาสุทโธทนะ และพระประยูรญาติใหทรงเคารพและ ศรทั ธาในพระพทุ ธศาสนา ในบัดนั้นฝนโบกขรพรรษตกลงในทามกลางสมาคมพระประยูรญาติเปน ท่ีนาอัศจรรยใจ ฝนโบกขรพรรษน้ันเปนฝนพิเศษคือมีสีแดง ตกลงมาเปนฝอย ๆ เหมือนหิมะตก ใครประสงคใหเปยกก็เปยก ใครไมประสงคใหเปยกก็ไมเปยก และพอตกถึงพื้นแลวก็จะละลายหายไปกับดิน หลังจากนั้นทรงแสดงเวสสันดรชาดก โปรดพระประยูรญาติ เมื่อจบพระธรรมเทศนา เหลาพระประยูรญาติตางก็เสด็จกลับ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 195

196 ¤ÁÙ‹ Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก โดยไมม ใี ครกราบทลู อาราธนาพระพทุ ธองคใ หเ สดจ็ ไปเสวยภตั ตาหารในพระราชนเิ วศน เลยพอรงุ เชาพระพทุ ธองคจ งึ ไดเสดจ็ บณิ ฑบาตในเมืองกบลิ พัสดุ ฝายพระนางยโสธราสดับวา พระพุทธองคกําลังเสด็จรับอาหารบิณฑบาต จากชาวเมือง จึงทรงพาราหุลกุมารไปยืนดูที่ชองหนาตางเห็นพระพุทธองคทรงมี พระฉัพพรรณรังสีสวางรุงเรือง จึงตรัสสรรเสริญและโปรดใหราชบุรุษไปกราบทูล พระเจาสุทโธทนะทรงทราบ พระเจาสทุ โธทนะเสด็จไปประทบั ยืนเฉพาะพระพักตรข อง พระพทุ ธองคแ ลว ตรสั หา มมใิ หบ ณิ ฑบาตเพราะเปน การเสอื่ มเสยี พระเกยี รตวิ งศต ระกลู พระพุทธเจาตรสั ตอบวา “มหาบพิตร การออกบิณฑบาตเปนประเพณีของพระพุทธเจา ทั้งหลาย” ทรงแสดงธรรมโปรดพระพุทธบิดาดวยพระคาถาวา “ผูใดไมประมาทใน บณิ ฑบาตอนั บุคคลพงึ ลุกขึ้นยืนรบั มอี ุตสาหะประพฤตสิ จุ รติ ธรรม ผนู ัน้ พึงอยูเ ปนสขุ ท้ังในโลกน้ีและโลกหนา” พระเจาสุทโธทนะทรงบรรลุโสดาปตติผลและทรงอาราธนา พระพทุ ธเจาเสวยโภชนาหารในพระราชนิเวศน เชา วนั ทส่ี อง พระพทุ ธองคไ ดเ สดจ็ ไปทาํ ภตั กจิ ในพระราชมณเฑยี รทรงแสดง เทศนาโปรดพระนางปชาบดีโคตมีดวยพระคาถาวา “บุคคลใดประพฤติสุจริตธรรม ไมประกอบทุจรติ บคุ คลนนั้ ยอมอยเู ปน สขุ ทั้งในโลกน้ี และโลกหนา” พระนางปชาบดี โคตมไี ดบ รรลโุ สดาปต ตผิ ล สวนพระเจา สทุ โธทนะไดบรรลุสกทาคามผิ ล พระเจาสทุ โธทนะบรรลุอนาคามิผล ในวนั ท่สี าม ก็เสดจ็ ไปเสวยโภชนาหารในพระราชนเิ วศน พรอมทั้งภกิ ษสุ งฆ พระเจาสุทโธทนะทูลสนทนาวา ขาแตพระองคผูเจริญ เม่ือพระองคกระทําทุกรกิริยา มีเทวดาองคหนึ่งมาบอกวา “พระองคมิไดเสวยพระกระยาหาร บัดนี้ ทําลาย พระชนมชีพแลว ขาพระองคไมเช่ือ” จึงมีพุทธดํารัสวา “มหาบพิตร ในอดีตกาล เม่ือตถาคตเปนโพธิสัตว อาจารยทิศาปาโมกข นําเอากระดูกแพะแสดงแกพระองค และบอกวา บตุ รของทา นตายเสยี แลว พระองคย งั ไมเ ชอื่ ” โดยตรสั เทศนามหาธรรมปาล ชาดกโปรด พอจบเทศนาพระเจาสุทโธทนะกไ็ ดบรรลอุ นาคามิผล 196

ÇԪҾط¸Ò¹¾Ø Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 197 เสดจ็ ปราสาทพระนางยโสธรา ในชวงท่ีพระพุทธองคเสด็จไปยังพระราชวังของพระเจาสุทโธทนะน้ัน พระนางพิมพาราชเทวีไมไดเขาเฝาดวย พระเจาสุทโธทนะจึงรับส่ังใหไปเชิญพระนาง พิมพา แตพระนางไมเสด็จมา พระเจาสุทโธทนะจึงทูลอาราธนาขอใหพระพุทธองค เสด็จไปเยี่ยมพระนางท่ีตําหนัก พระพุทธองคจึงเสด็จพรอมดวยอัครสาวกทั้งสอง พอไดเห็นพระพุทธองคเทาน้ัน พระนางพิมพาเทวีก็ทรงกันแสงน้ําพระเนตรทวม พระพกั ตร กมซบพระบาทของพระพทุ ธองค พระเจาสทุ โธทนะจงึ ทูลวา “ขา แตพ ระผูม ี พระภาคเจา จะหาสตรใี ดทเ่ี สมอไดยากยงิ่ พระนางมีความจงรักภักดเี ปน ท่สี ุด ต้งั แต พระองคเสด็จออกบรรพชา พระนางมีแตความระทมทุกข แมจะน่ัง นอน ยืน เดิน ก็ไมสําราญพระทัย มีแตความทุกขโศกมิเหือดหาย และแมพระประยูรญาติจะรับ กลับไปบํารุงเล้ียงดู พระนางก็ไมปรารถนา มีความตั้งใจสวามิภักด์ิเฉพาะตอพระองค เทาน้ัน ขอพระองคป ระทานชีวติ แกพ ระนางผูมคี วามจงรักภกั ดดี ว ยเถดิ ” พระพุทธเจา ตรัสวา “มหาบพิตร พระนางพิมพามีจิตเสนหาสวามิภักด์ิซื่อสัตยตอเราตถาคต ในชาตินี้เทาน้ันหามิได แมในอดีตชาติ พระนางก็มีอุปการคุณชวยตถาคตบําเพ็ญ บารมีมาเปนอเนกชาตทิ ีเดยี ว” โดยทรงแสดงจนั ทกินรีชาดก เพื่อบาํ บดั ความเศราโศก ใหเบาบางลง เมื่อจบเทศนาธรรมแลว พระนางไดบรรลโุ สดาปตติผล นันทกุมารออกบวช ในวนั ท่ี ๕ (ตงั้ แตเ สดจ็ ทเี่ มอื งกบลิ พสั ด)ุ พระพทุ ธองคเ สดจ็ ยงั พระราชนเิ วศน เพ่ือบิณฑบาตกาลประจวบกับเปนงานอาวาหมงคลของนันทกุมารผูเปนพุทธอนุชา กบั นางชนบทกลั ยาณหี ลงั จากทรงทาํ ภตั กจิ เสรจ็ แลว พอจะเสดจ็ กลบั ไดป ระทานบาตร โดยนันทกุมารถือเมื่อตรัสมงคลแกเขาจบแลวไมรับเอาบาตรกลับคืนมา เสด็จมุงหนา ไปยังวิหารโดยนันทกุมาร ไดถือบาตรตามไปดวยจิตใจท่ีรอนรนเพราะคิดถึงคน เมอื่ ถงึ สํานักนโิ ครธาราม พระพุทธเจาตรัสถามวา “นันทะ เธอจะบวชหรือ” พระกุมาร ไมอาจปฏิเสธเพราะเหตแุ หง ความเคารพ จงึ ทลู วา “ขาพระองค จะออกบวช พระเจาขา” จงึ ทรงประทานใหอ ปุ สมบทดว ย วิธีมัตติจตุตถกธรรม คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 197

198 ¤Ù‹ÁÍ× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹Ñé àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก หลงั จากบวชแลว พระนนั ทะไดร บั ทกุ ขท รมานจติ ใจเปน อยา งมาก เพราะคดิ ถงึ นางชนบทกัลยานี ทําใหไมสามารถปฏิบัติธรรมได และมีความกระสันอยากจะสึก พระพุทธเจาทรงพาพระนันทะเที่ยวจาริกไปในท่ีตาง ๆ เพื่อใหไดเห็นหญิงที่มีรูป สวยงามกวานางชนบทกัลยาณี ตอมาพระนันทะพิจารณาเห็นวาความสวยงามมาและ ความรักไมมีที่ส้ินสุดก็บรรเทาเสียไดเปนผูไมประมาทบําเพ็ญเพียรก็ไดบรรลุ พระอรหัตผล โดยพระศาสดาตรัสยกยองวามีเอกทัคคะคือ ผูเลิศกวาภิกษุท้ังหลาย ดา นผูสาํ รวมอนิ ทรยี  ราหลุ กมุ ารบรรพชาเปน สามเณร พอถึงวันที่ ๗ (ที่พระพทุ ธเจาเสร็จกรุงบิลพัสดุ) พระนางพิมพาหรอื ยโสธรา ทรงพาราหุลกุมารเขาเฝาพระพุทธเจาซึ่งกําลังเสด็จบิณฑบาตอยู พระนางตรัสวา “สมณะนน้ั เปน บดิ าของลกู ลูกจงทูลขอทรพั ยสมบตั กิ ับพระองค” พระผมู ีพระภาคเจา ทรงดําริวา กุมารนีอ้ ยากไดทรัพยข องบดิ าแตว าทรพั ยน ั้นผูกมัดจติ ใจใหเกดิ ทุกขไ มใ ช ความสุขท่ีแทจริง เราจะใหอันทรัพยประเสริฐย่ิง ๗ ประการ ท่ีเราชนะมารแลวไดมา จงึ ทรงรบั สงั่ ใหท า นพระสารบี ตุ รบรรพชาใหร าหลุ กมุ าร พระเถระจงึ ทลู ถามถงึ วธิ บี รรพชา พระศาสดา จงึ ตรสั ใหพ ระสารบี ตุ รบรรพชาใหร าหลุ กมุ ารดว ย “วธิ ตี สิ รณคมนปู สมั ปทา” โดยการเปลงวาจาถึงพระรัตนตรัย และการบวชดวยวิธีนี้ไดใชกันสืบมาถึงทุกวันนี้ สามเณรราหลุ นบั เปน สามเณรรูปแรกในพระพทุ ธศาสนา ราหุลสามเณรสนใจใฝศึกษาพระธรรมวินัยโดยลุกข้ึนแตเชาเอามือท้ังสอง กอบทรายไดเต็มแลว ตั้งความปรารถนาวา ขอใหตนไดรับโอวาทจากพระศาสดา หรือพระอุปชฌายอาจารย จดจําและเขาใจใหไดจํานวนเทาเม็ดทรายในกอบมือ น้ีครั้นอายุครบ ๒๐ ป จึงอุปสมบทดวยวิธีญัตติจตุตถกรรมวาจา วันหน่ึงทาน อยูในสวนมะมวงแหงหนึ่ง พระศาสดาเสด็จเขาไปหาแลวตรัสจูฬราหุโลวาทสูตร แสดงโทษของการกลา วมสุ า อปุ มาเปรยี บกับนา้ํ ทท่ี รงควา่ํ ขันเททิ้งไปวา ผทู ีก่ ลา วมสุ า ทง้ั ที่รูอ ยูแกใจ ความเปนสมณะของเขาก็ไมต า งอะไรกบั นา้ํ ในขันน้ี แลวทรงช้ีใหเ หน็ วา ไมม บี าปกรรมอะไร ทผี่ หู มดความละอายใจกลา วเทจ็ ทงั้ ๆ ทรี่ จู ะทาํ ไมไ ด (ไมม บี าปกรรม อะไรที่ผูหมดความละอายใจจะทาํ ไมได) 198

ÇªÔ Ò¾·Ø ¸Ò¹Ø¾Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 199 ตอมาไดฟงมหาราหุโลวาทสูตรใจความวา การพิจารณารางกายใหเห็นเปน ธาตุ ๕ ประการ คือ ดนิ น้าํ ลม ไฟ อากาศ นั่นไมใ ชของเรา เราไมไ ดเปนน่นั นนั่ ไมใ ช ตัวตนของเรา ใหอบรมจิตคิดใหเหมอื นกบั ธาตแุ ตละอยา งวา แมจ ะมสี ิ่งทีน่ า ปรารถนา หรอื ไมนาปรารถนา เขา มาถกู ตอง กไ็ มมอี าการพอใจรกั ใคร หรือเบือ่ หนายเกลยี ดชงั สุดทายทรงสอนใหเจริญเมตตาภาวนาเพ่ือละพยาบาท เจริญกรุณาภาวนาเพ่ือ ละวิหิงสา เจริญมุทิตาภาวนา เพื่อละความริษยา เจริญอุเบกขาภาวนา เพ่ือละ ความขดั ใจ เจริญอสภุ ภาวนา เพ่ือละราคะ เจริญอนิจสญั ญาภาวนา เพือ่ ละอัสมมิ านะ ทา นไดพ ยายามฝก ใจไปตามน้นั ในทีส่ ดุ ไดสําเรจ็ พระอรหัตตผล พระราหุลเปนผูใครในการศึกษาจึงไดรับยกยองจากพระศาสดาวา เปนเลิศ กวาภกิ ษุท้งั หลายดา นผใู ครในการศกึ ษา พระเจา สทุ โธทนะทลู ขอพรการบวชกุลบตุ ร ฝายพระเจาสุทโธทนะ เมื่อพระศาสดาและพระนันทะซ่ึงเปนพระโอรสจะ ไดสืบพระวงศทรงผนวชแลวก็โทมัสเปนอันมาก ถึงอยางนั้นก็ยังหวังพระทัยอยูวา ราหุลกุมารจะสืบพระวงศตอไป คร้ันราหุลกุมารบวชแลว ส้ินผูท่ีจะสืบพระวงศ ยิ่งโทมนัสมากข้ึน ทรงปรารภถึงทุกขอันนี้ท่ีจะพึงมีแกมารดาบิดาในตระกูลอ่ืน จึงเสด็จไปเฝาพระศาสดาทูลขอพรวา “ขออยาใหพระภิกษุทั้งหลาย บวชบุตรที่บิดา มารดายังไมอนุญาต” พระศาสดาทรงประทานพรตามท่ีพระเจาสุทโธทนะทรงขอ ทกุ ประการนบั เปนหลกั ปฏบิ ตั เิ ก่ียวกับบรรพชาอปุ สมบทท่ใี ชอยใู นปจ จุบัน พระพุทธบดิ าทรงประชวรและบรรลอุ รหตั ผล คร้ันพรรษาที่ ๕ พระผูมีพระภาค เสด็จจากนครราชคฤหพรอมดวย พระภิกษุสงฆ ๕๐๐ ไปยังเมืองเวสาลี ประทับอยูท่ีกูฏาคารศาลา ปามหาวัน เพอ่ื อนุเคราะหเ วไนยสตั ว พระเจา สทุ โธทนะ ทรงพระประชวรเสวยทกุ ขเวทนาแรงกลา ทรงระลึกถึงองคพระศาสดาโดยปริวิตกวา “ถาวา พระสัมมาสัมพุทธเจาเสด็จมาท่ีน้ี ทรงลูบศีรษะ พระนันทะลูบกายขางซาย พระอานนทลูบกายขางขวา และพระราหุล ลบู กายขางหลัง ทุกขเวทนาโรคาพยาธจิ กั บรรเทาโดยแนแ ท” คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 199

200 ¤ÁÙ‹ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก ในยามใกลรุงแหงราตรีวันนั้น พระบรมศาสดาเขาสูพระมหากรุณาสมาบัติ ออกจากสมาบัติน้ัน ทรงพิจารณาเวไนยสัตวทอดพระเนตรในพระญาณเห็นพุทธบิดา กําลงั ประชวรหนกั ทรงดาํ รวิ า พระบดิ าแหงตถาคตมโี รคาพาธอยา งแรงกลา ปรารถนา จะเห็นตถาคตในวันนี้ กาลน้ีควรที่ตถาคตจะไปเยี่ยม ตรัสชวนพระอานนทและ ใหบอกภิกษุท้ังหลายที่เปนพระขีณาสพ เมื่อพระขีณาสพทั้งหลายมีอัครสาวก เปนตนมาประชุมพรอมกันแลว จึงตรัสวา เธอท้ังหลาย จงไปทัศนาพุทธบิดากับ ตถาคต อันเปนปจฉิมทัศนา พรอมดวยพระภิกษุสงฆ ๕๐๐ ไปสูกรุงกบิลพัสดุ ทางอากาศ ครน้ั ถงึ กล็ งทพี่ ระราชมณเฑยี รประทบั เหนอื พระยภี่ ู ทรงทศั นาพระบดิ าแลว ตรัสวา ทุกขเวทนาพอท่ีจะอดทนหรือพนพระกําลังประการใด พระเจาสุทโธทนะทรง สดับก็สะทอนพระทัยพระชลนัยนหล่ังไหล ทูลวา ทุกขเวทนานี้เหลือกําลังท่ีจะอดทน พนที่จะดํารงชีวิตอยูได จึงตรัสวา “มหาบพิตร พระองคอยาทรงพระปริวิตกนักแลว ทรงเหยียดพระหัตถขวากระทําสัตยาธิษฐานและลูบที่ พระเศียรของพระบิดา ขณะ นัน้ พระอานนทเ ถระก็ลบู พระกรขางขวา พระนนั ทะกล็ ูบพระพาหาซา ย พระราหุลก็ลบู พระปฤษฎางค ทุกขเวทนาอันแรงกลาก็เหือดหายระงับไป พระเจาสุทโธทนะเสด็จลุก จากพระแทนบรรทม ถวายบังคมพระศาสดา พระพุทธองคทรงพิจารณาพระชนมายุ สงั ขารวา มีประมาณนอยนกั จะดํารงอยไู ดเ พยี ง ๗ วนั เทานั้น และทรงทราบอุปนิสัย แหงพระอรหัตผล จึงเทศนาธรรมโปรดท้ังกลางวันกลางคืนดวยอนิจจาทิปฏิสังยุต และอริยสจั ในวนั ที่ ๗ ถวายพระเพลงิ พระบรมศพพระเจา สทุ โธทนะ พระเจา สทุ โธทนะทลู วา ขา แตพ ระศาสดา ขา พระองคน พ้ี น จากบว งแหง สงสาร เห็นนิพพานสัจโดยประจักษจิต อน่ึง ชีวิตยังเหลืออยูนอยนักจักขอทูลลานิพพาน สิ่งอื่นใดท่ีขาพระองคประมาทดวยกายวาจาจิตในพระองค ขอจงทรงพระกรุณา อดโทษานุโทษทั้งปวงแกขาพระองค ขอจงทรงอนุญาตแกขาพระองคเพื่อทูลลาเขา สูนิพพาน ณ กาลบัดน้ี แลวเอนองคลงเหนือพระยี่ภูนั้นเขาสูนิพพาน ในขณะน้ัน พระนางปชาบดี พระนางโสธรา หมสู นมนางในกบั ทง้ั เหลา ศากยวงศก ท็ รงโศกาพไิ รราํ พนั พระพทุ ธองคก ท็ รงระงับเสียดวยอนิจจตาปฏสิ ังยตุ แลวตรสั ใหพระมหากัสสปเถระไป 200

ÇªÔ Ò¾·Ø ¸Ò¹Ø¾Ø·¸»ÃÐÇμÑ Ô 201 ดูสถานท่ีจะทําฌาปนกิจ เม่ือพระมหากัสสปเถระกระทําสถานท่ีฌาปนกิจเสร็จก็กลับ มากราบทลู พระพทุ ธองคท รงยกพระเศยี รพทุ ธบดิ า ทรงสรงพระบรมศพดว ยสคุ นธวารี ทรงลูบพระเศียรและตรัสกับพระธรรมเสนาบดีวา บุคคลใดประพฤติกุศลธรรมสุจริต และมีจิตปรารถนาโพธิภูมิบารมีญาณใดๆ ผูน้ันจงอุตสาหอภิบาลบํารุงเล้ียงบิดา มารดา จะสําเร็จตามปรารถนาทุกประการ แลวทรงยกพระศพใสหีบแกวอัญเชิญไปสู ฌาปนสถาน ยกข้ึนสูเชิงตะกอนทรงจุดพระเพลิงกระทําฌาปนกิจพระบรมศพพรอม ทง้ั เชงิ ตะกอน แลวเสดจ็ กลบั ไปประทบั ทนี่ ิโครธาราม อนาถปณ ฑกิ ะสรา งวัดถวาย ในกาลน้ัน อนาถปณ ฑกิ เศรษฐี มายังเมอื งราชคฤห ไดสดบั พระธรรมเทศนา ก็บรรลุโสดาปตติผลแลวกราบทูลนิมนตใหเสด็จพระนครสาวัตถี ตนเองรีบกลับไป กอ นจดั แจงสรา งพระเชตวนั มหาวหิ ารไวถ วาย เมอ่ื พระศาสดาเสดจ็ ถงึ เมอื งสาวตั ถกี ไ็ ด ประทบั อยูท่ีพระเชตวนั มหาวหิ าร คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 201

202 ¤ÙÁ‹ Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก »ÃÔà©··Õè ù ਌ÒÈÒ¡ÂÐÍÍ¡ºÇª เมือ่ พระศาสดาทรงทําการสงเคราะหญ าติ แลว เสด็จจากกบลิ พัสดไุ ปประทบั อยูท่อี นุปย อัมพวัน สมยั นัน้ เจาชายมหานามะ เสด็จเขาไปหาเจาชายอนุรทุ ธะ ตรสั วา “พอ อนรุ ทุ ธะ บดั นี้ ศากยกมุ ารผมู ชี อ่ื เสยี งพากนั บวชตามพระผมู พี ระภาคเจา แตต ระกลู ของเรายงั ไมม ใี ครบวชเลย เธอหรอื พจี่ ะตอ งบวช” ในทสี่ ดุ เจา ชายอนรุ ทุ ธะตดั สนิ พระทยั บวชเองจงึ พรอ มดว ยเจา ชายศากยะ ๔ พระองคค อื ภทั ทยิ ะ อานนั ทะ ภคุ กมิ พลิ ะ และ เจาชายโกลิยะ ๑ พระองคคือ เทวทัต พรอมน้ีไดชักชวนนายอุบาลี ผูเปนชางกัลบก (ชางตัดผม) ประจําราชสํานัก รวมทั้งหมด ๗ คน เดินทางไปเขาเฝาพระพุทธเจาที่ อนปุ ย อมั พวนั เพอ่ื ทลู ขอบรรพชาอปุ สมบท พระพทุ ธองคป ระทานอปุ สมบทใหแ กอ บุ าลี กอ น แลวทรงประทานอุปสมบทใหเจา ชายท้ัง ๖ พระองค มูลเหตุทพี่ ระอนุรทุ ธะออกบวช คร้ังหนึ่ง พระศาสดาเสด็จอยูในอนุปยนิคมของมัลลกษัตริย ในเวลานั้น ศากยกมุ ารซึ่งเปน คนมชี อ่ื เสยี ง คนรจู กั มาก ออกบวชตามพระศาสดาเปนจํานวนมาก วันหน่ึง มหานามศากยะซึ่งเปนโอรสของพระเจาอมิโตทนะ ทรงนึกถึงเร่ืองนี้แลว จึงเขาไปหาเจาอนรุ ุทธะผูเ ปนนองชายวา อนุรุทธะ ไมม ีใครจากตระกลู ของเราออกบวช ตามพระศาสดาเลย ควรทเ่ี จา หรอื พ่ี คนใดคนหนงึ่ จะออกบวชบา ง อนรุ ทุ ธะนน้ั เปน ทร่ี กั ของมารดามาก และไดรบั การทํานบุ ํารงุ ใหเ ปนอยูสุขสบายดวยการเลนและเครือ่ งบํารงุ ตา ง ๆ มปี ราสาทเปน ทอี่ ยใู น ๓ ฤดู ไดต อบวา นอ งไมส ามารถจะบวชได พช่ี ายจงบวชเถดิ มหานามศากยะจงึ กลา ววา ถา อยา งนน้ั เจา จงเรยี นรจู กั การงานหนา ทข่ี องผอู ยคู รองเรอื น คือจะตองทํากสิกรรม และจะตองเรียนเร่ืองการทํานา ตั้งตนแตการไถ การหวาน เมอื่ ถงึ ฤดกู าลทาํ นา ตอ งใหค นไถน ากอ น ครนั้ ไถน าเสรจ็ แลว พงึ ใหห วา นหรอื ใหต กกลา ไว พอไดท แ่ี ลว เอาลงดาํ ครนั้ ใหห วา นหรอื ดาํ แลว ตอ งใหข ดุ ลาํ รางซง่ึ เปน ทางไขนาํ้ เขา ออก เตรยี มไว ถา นาํ้ นอ ยไมม พี อเลย้ี งตน ขา ว ตอ งใหไ ขนา้ํ เขา ถา นาํ้ มากเกนิ ไปจนทว มตน ขา ว ตอ งใหไ ขนาํ้ ออก เมอ่ื ตน ขา วออกรวงตอ งคอยระวงั ใหข บั นกกาทจ่ี ะมากนิ ขา ว ครนั้ รวงขา ว แกไดที่แลวจึงควรใหเก่ียว คร้ันใหเกี่ยวแลว ควรใหเขาขนมารวมทําใหเปนลอมไว 202

ÇԪҾط¸Ò¹Ø¾·Ø ¸»ÃÐÇμÑ Ô 203 ครนั้ ใหทาํ เปน ลอมไวแลว ควรใหทาํ ลานทีน่ วดขา ว แลว เอาขาวนนั้ มานวด ครนั้ ใหนวด แลว พงึ ใหเ กบ็ ฟางออกเสยี ครน้ั ใหเ กบ็ ฟางออกแลว ควรใหโ รยหรอื สาดขา วลบี ไมม เี นอ้ื ออกไปเสีย แลวเลอื กตวงไวแตขาวที่มีเนอ้ื เสรจ็ แลว ใหข นเอามาเก็บไวในฉาง ถึงหนา ฝนอกี ตองทาํ อยางนน้ั ทุกปไ ป มหานามศากยะสอนอนรุ ุทธะผูน อ งถึงหนาท่ขี องผูครองเรอื น เรอ่ื งการทํานา เพราะในสมยั นนั้ การทาํ นาเปน กจิ สาํ คญั ในประเทศนน้ั และนบั ถอื วา ขา วเปน ทรพั ยส าํ คญั กวา ทรพั ยอืน่ พระเจา สหี หนจุ งึ ตัง้ นามพระโอรสลงทา ยวา โอทนะ ๆ วาขา วสกุ ๆ ดังนี้ ทกุ พระองค แมพ ระศาสดาตรสั สอนในประโยชนฆ ราวาส กท็ รงยกขา ววา เปน ทรพั ยใ หญ ภาษิตของคนบางคนวา บรรดาความรักทีจ่ ะเสมอดว ยความรักลกู ไมม ี บรรดาทรพั ยที่ ควรสงวนท่จี ะเสมอดวยโคไมมี บรรดาแสงสวา งทเี่ สมอดว ยแสงอาทติ ยไ มมี บรรดาท่ี ขงั น้าํ มบี ึงหนองเปน ตน มที ะเลเปน อยา งยงิ่ อธิบายความแหงภาษิตนว้ี า ลูกเปน ผูทีจ่ ะ สืบประเพณีวงศตระกูลจะตั้งอยูไดก็เพราะลูก และลูกนั้นเกิดแตตัวและอาศัยตัวเกิด เปนทส่ี นิทไวใ นใจและรว มสุขทุกขไดก วา ผูอ่ืน มารดาบดิ าจงึ ไดร กั มากกวาลูกผูอืน่ จึง ควรกลา วไดว า บรรดาความรกั ทจี่ ะเสมอดว ยความรกั ลกู ไมม ี สว นโคนนั้ เปน ประโยชนท ี่ จะใชเ ปน พาหนะในการทาํ นา และเปน สัตวท่นี ยิ มเปน พาหนะของพระอิศวร ทงั้ มนี ํา้ นม ไดอ าศยั ดมื่ และทาํ เปน เนยบรโิ ภค ซงึ่ นยิ มเปน อาหารวเิ ศษ แมแ ตโ คมยั (มลู โค) กไ็ มเ สยี เปลาสําหรับใชเปนของเจิมหนา หรอื ทาฉาบไลฝ าและพื้นเรือนเปนตน โคเปนประโยชน อยางน้ี จึงควรเรียกวาบรรดาทรัพยท่ีควรสงวนที่จะเสมอดวยโคไมมี สวนแสงของ สิง่ อ่นื ๆ บางส่ิงกต็ อ งอาศยั แสงอาทิตย เชน พระจนั ทรและดาว บางส่งิ แมไมไ ดอ าศัย แสงอาทติ ย เชน ไฟ เปน ตน กไ็ มเ สมอเทา แสงอาทติ ยไ ด จงึ ควรเรยี กวา บรรดาแสงสวา ง ทจี่ ะเสมอดว ยแสงอาทติ ยไ มม ี สว นทะเลเปน ทร่ี วมนา้ํ ใหญก วา ทท่ี งั้ ปวง จงึ ควรเรยี กวา บรรดาทเี่ กบ็ กักนา้ํ มีทะเลใหญท ส่ี ดุ สวนพระศาสดาตรัสภาษิตเทียบตามแบบนี้ แสดงความโดยอยางอื่นวา บรรดาความรกั ทจ่ี ะเสมอดว ยความรกั ตวั ไมม ี บรรดาทรพั ยท ค่ี วรสงวนยง่ิ กวา ขา วไมม ี บรรดาแสงสวางที่จะเสมอดวยปญ ญาไมม ี บรรดาทีเ่ กบ็ ขงั นาํ้ มฝี นเปน อยา งย่งิ อธบิ าย ในพทุ ธภาษติ นวี้ า แมล กู เปน ทร่ี กั มากกวา ผอู นื่ จรงิ ถงึ อยา งนนั้ ชนทง้ั ปวงยอ มปรารภตน เพราะอาศยั สขุ ทกุ ขก อ นกวา ปรารภผอู น่ื มลี กู เปน ตน จงึ ควรกลา ววา บรรดาความรกั ทจี่ ะ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 203

204 ¤Ù‹Á×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉҪѹé àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก เสมอดวยความรกั ตวั ไมม ี สว นขา วเปน อาหารสาํ คญั ของมนุษยท วั่ ไปท่ีจะเวนเลยไมไ ด เปนทรัพยท่ีจะตองการแสวงหาไวบริโภคเล้ียงชีวิตย่ิงกวาโค เพราะประโยชนอันใดที่ จะสาํ เรจ็ แตโ ค ประโยชนอ นั นน้ั ยงั มที างทจี่ ะหาไดแ ตส ตั วอ นื่ มกี ระบอื และแพะเปน ตน จึงควรวา บรรดาทรพั ยท ่คี วรสงวนท่ีจะเสมอดวยขาวไมม ี แสงอาทิตยก เ็ ปนแสงสวาง เหน็ ไดงายอยูแลว วา สวา งกวา แสงอ่ืน ถงึ อยา งนั้น แสงอาทิตยยอมสองใหสวา งไดในท่ี ควรจะใหส วา ง ไมส อ งไดใ นทที่ ว่ั ไป เชน ในถา้ํ ทลี่ กึ เกนิ ไปกส็ อ งเขา ไปไมไ ด สว นปญ ญา อาจพาใหค ดิ ได แมส ง่ิ ทเ่ี หลอื คาดคะเนวา จะคดิ ได ดจุ แสงสวา งนาํ เหน็ ในทม่ี ดื จงึ ควรวา บรรดาแสงสวา งทจ่ี ะเสมอดว ยปญ ญาไมม ี สว นทะเลเปน ประเทศมนี า้ํ ใหญก วา ประเทศ ท้ังปวงกป็ รากฏอยูแ ลว อนงึ่ แมแ ตต าํ รา นกั ปราชญก ลา วไวว า บรรดานาํ้ ทง้ั ปวง กลายมาจากนาํ้ ทะเล เปนตนกอน ถงึ อยางนัน้ ก็ตองมีฝนตกลงกอ น ถา ไมอยางนนั้ ก็ไมส ามารถทําทข่ี ังนาํ้ ทั้งปวงใหเต็มได จึงควรเรียกวาบรรดาที่ขังน้ํามีฝนเปนอยางย่ิง ขาวถือวาเปนทรัพย สําคัญของชาวประเทศนั้นในเวลานั้น อยางน้ี มหานามศากยะ จึงยกการทํานาข้ึนมา สอนน้ันเจา อนุรุทธะผนู อ ง อนรุ ทุ ธศากยะ ไมเ คยเรยี นรกู ารงานมวั แตเ ลน สนกุ สนาน ครนั้ ไดฟ ง มหานาม ศากยะ ผพู สี่ อนแลว จงึ ถามวา การงานนเ้ี มอ่ื ไรจะเสรจ็ กนั มหานามศากยะตอบวา ไมม ี เสรจ็ สิน้ ตอ งทาํ ไปเร่ือยๆ พระชนกชนนีและบรรพบุรษุ ก็ทาํ การงานกนั จนสน้ิ พระชนม ไปตามๆ กัน แตวา การงานก็ไมสําเร็จ เพราะฉะนน้ั เรือ่ งของการงานไมม ีจบ อนรุ ุทธะก็ ตอบวา พร่ี เู รอ่ื งของการครองเรอื นดแี ลว ถา อยา งนนั้ นอ งจะบวชเอง ครนั้ วา อยา งนแี้ ลว กพ็ ากนั เขา ไปหามารดาบอกวา “แม ฉนั จะบวช ขอแมจ งอนญุ าตใหฉ นั บวชเถดิ ” มารดา ตอบวา อนุรุทธะ เจา ๒ คน เปน ลูกท่รี กั ทพ่ี อใจ แมเ จาทง้ั ๒ จักตาย ก็ไมอยากจะ พลดั พรากจากเจา ทง้ั ๒ เหตไุ ฉน จกั ยอมใหเ จา ออกบวชเลา อนรุ ทุ ธศากยะจงึ ออ นวอน มารดาหลายครัง้ กไ็ มท รงอนญุ าต คร้ันอนุรุทธศากยะออนวอนบอยๆ มารดาจึงคิดวาพระเจาภัททิยะเปน สหายของอนรุ ทุ ธะลกู ของเรา ทา นคงไมส ามารถออกบวชไดเ ปน แนจ งึ พดู วา พอ อนรุ ทุ ธะ ถา เจาภทั ทยิ ะบวชดว ย เจาจงบวชเถิด อนุรทุ ธะไดฟงอยา งนัน้ แลว ไปเฝา พระเจาภัททิ ยะทลู ตามประสาของผคู ุนเคยกันวา เพือ่ นเอย การบวชของเราเกยี่ วขอ งกบั ตวั ทา น 204

ÇÔªÒ¾·Ø ¸Ò¹Ø¾·Ø ¸»ÃÐÇμÑ Ô 205 ภ. ถาอยางนนั้ อยาเลยเพ่อื น ทานจงบวชตามสบายเถิด อ. ไปดวยกันเถดิ เพือ่ น เราจกั บวชดวยกันทัง้ ๒ คน ภ. เราไมสามารถบวชได มสี ง่ิ อืน่ ที่เราสามารถทําใหทานได เราจะทํา ทา นจง บวชเองเถิด อ. มารดาพดู กะเราวา ถา เจา ภทั ทยิ ะบวชดว ย เจา จงบวชเถิด สมัยนั้น ชนทั้งหลาย เปนคนตองพูดจริง ไดปฏิญญาอยางไรแลว ตองทํา อยา งนั้นจรงิ พระเจา ภัททิยะพลาดทาอยา งนั้นแลว ก็จาํ เปน จะตองบวชดวย จงึ ขอผัด วา เพื่อนรอสัก ๗ ปกอ นเถดิ ครบ ๗ ปแลว จึงคอ ยบวชกนั อ. นานไปเพ่อื น เราไมส ามารถรอไดถ งึ ๗ ป พระเจาภัททิยะก็ขอผัดผอ นลงมา ๆ จนถงึ กง่ึ เดอื น อนุรทุ ธะกไ็ มย อม จนใน ที่สดุ พระเจา ภทั ทิยะ จงึ ตรัสวา เพือ่ น รอสัก ๗ วนั เถิด ขอเรามอบราชสมบตั แิ กล ูกและ พนี่ องกอน ครั้นพระเจาภัททยิ ะยอมจะบวชดวย อนรุ ุทธศากยะชวนศากยะอืน่ ไดอ กี ๓ คือ อานนั ทะ ภคั คุ กิมพิละ โกลิยะ อีกหนึ่งคอื เทวทัต รวมเปน ๗ ทัง้ อุบาลีซ่งึ เปน ภูษามาลา (ชางตัดผมประจําราชสํานัก) พรอมใจกันออกจากเมืองไปเฝาพระศาสดาท่ี อนปุ ยนคิ ม ทลู ขอบวชวา ขา พเจา ทง้ั หลายเปน ศากยะ มมี านะถอื ตวั แรงกลา อุบาลผี ูน ้ี เปนคนรับใชของขาพระองคท้ังหลายมานานแลว ขอพระองคจงใหอุบาลีบวชกอนเถิด ขาพระองคท้ังหลายจักไดทําการไหวกราบ ลุกตอนรับ ประณมมือ และกิจที่สมควร อ่ืนๆ แกอุบาลี เมื่อเปนเชนนั้น ขาพระองคท้ังหลายจักละมานะความถือตัววาเปน ศากยะได พระศาสดากโ็ ปรดบวชให อุบาลีกอ น บวชใหศากยะเหลานนั้ ภายหลัง ในภิกษุที่บวชใหมนั้น พระอุบาลีไดฟงกัมมัฏฐานท่ีพระศาสดาตรัสสอน บําเพ็ญเพียรก็ไดสําเร็จพระอรหันต และทานไดศึกษาจําทรงวินัยปฎกแมนยํา ชํานาญมาก พระศาสดาตรัสสรรเสริญวา เปนยอดของภิกษุผูทรงวินัย ภายหลัง เม่ือพระศาสดาปรินิพพานแลว พระมหากัสสปะทําการสังคายนาพระธรรมวินัย สงฆส มมตใิ หพระอบุ าลเี ปนผูวสิ ัชนาพระวินยั สว นพระภทั ทยิ ะไดบ รรลพุ ระอรหนั ตต ง้ั แตพ รรษาแรกทบี่ วชนนั้ ไปในปา กด็ ี อยูใตร ม ไมกด็ ี อยใู นท่ีวา งจากเรอื นแหงอืน่ ๆ กด็ ี มกั เปลงอุทานวา สขุ หนอ ๆ ดงั นี้ เนอื งๆ ภกิ ษทุ ง้ั หลาย จงึ นาํ ความกราบทลู พระศาสดาวา พระภทั ทยิ ะ เปลง อทุ านอยา งน้ี คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 205

206 ¤Ù‹ÁÍ× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก คงไมยินดีประพฤติพรหมจรรย มัวนึกถึงสุขในราชสมบัติเปนแน ไมตองสงสัย พระศาสดารบั สง่ั ใหห าพระภทั ทยิ ะมาแลว ตรสั ถามวา ภทั ทยิ ะ ไดย นิ วา ทา นเปลง อทุ าน อยา งนจ้ี รงิ หรอื จรงิ พระพทุ ธเจา ขา ทา นเหน็ อาํ นาจประโยชนอ ะไร จงึ เปลง อทุ านอยา งนนั้ เมื่อกอนขาพเจาเปนพระเจาแผนดิน ตองจัดการรักษาปองกัน ท้ังภายในภายนอกวัง ทง้ั ภายในเมอื งนอกเมอื งตลอดจนทว่ั อาณาเขต ขา พระองค แมม คี นรกั ษาตวั อยา งนแี้ ลว ยังตองหวาดกลวั รงั เกียจ สะดงุ อยูเปน นติ ย เดีย๋ วน้ขี าพระองคแ มไปในปา แมอยูใ ต รม ไม แมอ ยูในทีว่ างจากเรอื นแหงอน่ื ๆ ไมก ลัวแลว ไมหวาดกลวั แลว ไมรังเกียจแลว ไมสะดุงแลว ไมตองขวนขวาย มีขนเรียบเปนปกติ ไมลุกชันเพราะความกลัว อาศัย อาหารท่ผี อู น่ื ใหเลยี้ งชีวติ มใี จเปนดจุ มฤคอยู ขาพระองคเหน็ อํานาจประโยชนอยา งน้ี จึงเปลงอุทานอยา งนนั้ พระเทวทัตทาํ อนนั ตริยกรรม ในบรรดาเจา ชายศากยะและโกลยิ ะพรอ มนายอบุ าลที อี่ อกบวชนนั้ พระเทวทตั สาํ เรจ็ เพียงโลกยิ ฌาน ในครง้ั ทีพ่ ระพุทธเจา ประทบั ณ เมอื งโกสมั พที รงไดรบั สกั การะ บชู าจากมหาชนเปนจํานวนมาก พระเทวทัตเกิดความนอ ยใจ คิดวา เราเปนขตั ติยราช เหมอื นกัน ทาํ ไมไมมีใครนับถอื เราเลย พจิ ารณาวา จกั ทาํ ใหพ ระเจาอชาตศัตรูเลอ่ื มใส ใหได แลวเริ่มแผนการโดยข้ันแรกไดเนรมิตเปนกุมารพันกายดวยอสรพิษแสดงแก พระกมุ าร ทําใหพ ระเจา อชาตศัตรตู กพระทยั กลัว จงึ ปลอบโยนใหหายตกพระทยั กลวั แลวแสดงตนเปนพระภกิ ษุ ฝายเจาชายอชาตศัตรูเห็นปาฏิหาริยอันนาอัศจรรยเชนนั้นเกิดความเล่ือมใส นอมถวายลาภสักการะมากมาย ตอมาพระเทวทตั ดาํ ริอีกวา จักปกครองภิกษุสงฆแทน พระศาสดา จงึ เขา ไปเฝา พระพทุ ธเจา ท่ี พระเวฬวุ นั วหิ ารแลว กราบทลู แดพ ระพทุ ธองคว า “ขาแตพระผูม ีพระภาคเจา บดั น้ีพระองคท รงชราภาพแลว จงพระสาํ ราญในทฏิ ฐธรรม สุขวิหารเถิด ขอพระองคทรงมอบภาระแหง (การปกครอง) สงฆแกขาพระองคเถิด” พระพทุ ธเจาไมทรงอนญุ าตจงึ เปน เหตุใหพระเทวทตั ผูกอาฆาตในพระศาสดา โดยไดปรึกษากับเจาชายอชาตศัตรูใหปลงพระชนมพระบิดาแลวสถาปนา เปนกษัตริย สวนตนเองจะรอบปลงพระชนมพระพุทธเจาแลวปกครองคณะสงฆแทน 206

ÇԪҾط¸Ò¹Ø¾Ø·¸»ÃÐÇμÑ Ô 207 พระราชกมุ ารเชอ่ื ตามคาํ ทพ่ี ระเทวทตั ทลู จงึ จดั การปลงพระชนมพ ระเจา พมิ พสิ ารผเู ปน พระราชบิดา แลว สถาปนาตนเองขึ้นเปน กษตั รยิ แทน พระเทวทัตไดสมคบกับเจาชายอชาตศัตรูในการปลงพระชนมพระพุทธเจา ดวยวิธีการตาง ๆ แตก็ไมสําเร็จ ครั้งสุดทายพระเทวทัตปลอยชางนาฬาคีรีซึ่งดุราย เพื่อปลงพระชนมในขณะที่พระองคกําลังเสด็จบิณฑบาต แตพระองคทรงทรมาน ชางนาฬาคีรีจนหมดพยศในที่สุด ต้ังแตนั้นมามหาชนตางโจทกขานถึงพฤติกรรมของ พระเทวทตั พระเจาอชาตศตั รทู รงสดบั ขาวเชนนน้ั แลวละอายพระทัย รบั ส่งั ใหเ ลกิ จดั อาหารถวายพระเทวทตั และไมเ สดจ็ ไปหาพระเทวทตั เหมือนอยา งเคย ทลู ขอวตั ถุ ๕ ประการ พระเทวทัตเมื่อกลับกลายเปนผูเสื่อมลาภสักการะ ท้ังจากพระเจาอชาตศัตรู และชาวเมือง จึงคิดหาวิธีการดํารงชีพดวยการหลอกลวงวาเปนผูเครงครัดเขาไป เฝา พระพทุ ธเจาทลู ขอวตั ถุ ๕ ประการ แลวกลา วอกี วา ถา ภิกษรุ ปู ใดจะถือขอ ใดใหถอื ปฏบิ ตั ขิ อ นนั้ โดยเครง ครดั ตลอดชพี ไมข อ ยกเวน แตพ ระองคไ มท รงอนญุ าตโดยตรสั วา ควรปฏบิ ตั ไิ ดต ามแตศ รทั ธา เพราะทรงดาํ รวิ า เปน การยากแกก ารปฏบิ ตั ิ ควรดาํ เนนิ ทาง สายกลางคอื มัชฌิมาปฏิปทาวัตถุ ๕ ประการ ทพ่ี ระเทวทัตทลู ขอ คือ ๑. ใหอยูปาเปน วตั ร (หามจาํ พรรษาในบาน) ๒. ใหอ ยูโ คนไมเ ปน วัตร (หามอยูในเสนาสนะทเ่ี ขาถวาย) ๓. ใหนงุ หม ผาบังสุกุลเปนวัตร (หามใชผ าทเ่ี ขาถวาย) ๔. ใหบิณฑบาตเปนวัตร (หามรบั กิจนิมนต) ๕. ใหเวนการบรโิ ภคเนอื้ และปลา (ใหฉ ันมังสวริ ตั )ิ ปรารภทาํ สังฆเภท พระเทวทตั เมอื่ เหน็ พระพทุ ธองคท รงปฏเิ สธเชน นนั้ จงึ กลา วยกโทษพระพทุ ธ องคว าคาํ สอนของตนประเสรฐิ กวา ปรากฏวา มีภิกษุประมาณ ๕๐๐ รูปผูมีสติปญ ญา นอ ยหลงเชื่อตามคําของพระเทวทัต ยอมตนเปน สาวกของพระเทวทัตเจา คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 207

208 ¤Á‹Ù Í× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹éÑ àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก พระพุทธองค ตรัสตักเตือนมิใหทําสังฆเภท แมกระน้ัน พระเทวทัตก็ ไมเอื้อเฟอในพระดํารัสของพระพุทธเจา โดยพาบริวารออกไปจนถึงเมืองราชคฤห และไดพบกับพระอานนท จึงกลาววา “จําเดิมแตน้ีไป เราจักเวนจากพระพุทธเจา และภิกษุสงฆทั้งปวง ทําสังฆอุโบสถเฉพาะพวกเราเทานั้น” เม่ือถึงวันทําสังฆอุโบสถ พระเทวทตั พาภกิ ษบุ รวิ ารประชมุ ทาํ สงั ฆกรรมแยกจากพระสงฆท ง้ั มวล จากนนั้ พาพวก ภกิ ษบุ รวิ ารไปคยาสสี ประเทศ พระพทุ ธองคท รงรบั สง่ั ใหพ ระอคั รสาวกพาภกิ ษทุ งั้ หลาย กลับสํานกั พระพทุ ธองคตามเดมิ แผนดินสบู พระเทวทัต พระโกกาลิกะซ่ึงเปนศิษยผูใหญของพระเทวทัตเห็นพฤติการณเชนนั้น จึงเดือดดาลกลาวโทษและทํารายพระเทวทัตจนอาเจียนเปนโลหิตอาพาธหนักถึง ๙ เดือน ตอมาพระเทวทัตคิดวาชีวิตของตนคงไมรอดแลวตองการกราบทูลขอขมา พระพทุ ธเจา จงึ ขอใหศ ษิ ยพ าไปเฝา พระพทุ ธเจา พอถงึ สระโบกขรณพี ระเทวทตั ประสงค จะสรงนํ้า พอเทาหอยแตะพ้ืนดินเทานั้นแผนดินไดแยกเปนชองสูบเอารางพระเทวทัต จมลงจนถึงคอ พระเทวทัตสํานึกไดวา วาระสุดทายของตนมาถึงแลว จึงกลาวคาถาบูชา พระพทุ ธเจา และถวายกระดกู คางเปน เครอ่ื งสกั การะวา “ขา พระองคข อถวายกระดกู คาง และศรีษะน้ีแดพระสัพพัญูเจา และขอถึงพระองคเปนสรณะ” หลังจากน้ันก็ จมหายไปในมหาปฐพีบังเกิดในอเวจีมหานรก พระพุทธองคพรอมดวยพระสาวกและ พุทธบรษิ ทั ไดแตสังเวชสลดใจ แลว ตรสั เทศนาวา “ภิกษทุ ง้ั หลาย บคุ คลผทู ําความช่ัว ยอมเดือดรอนในโลกท้ังสอง คือทั้งในโลกนี้และในโลกหนา คือไปสูทุคติแลวก็ยอม เดือดรอ นย่งิ ขน้ึ ไปดว ยคดิ วา เราทําช่ัวแลวจึงไดเ สวยทุกขเ ชน น้ี” แตดวยอานิสงสแหงการถวายกระดูกคางและศีรษะนี้ จึงนับเปนปจจัยให พระเทวทัตจะไดเ ปน พระปจเจกโพธิ ในอนาคตทสี่ ดุ แสนกปั ป 208

ÇªÔ Ò¾Ø·¸Ò¹¾Ø Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 209 ทรงแสดงพระมหาปรุ สิ วิตก ๘ ขอ ฝา ยพระอนรุ ทุ ธะ ตรกึ ตรองถงึ ธรรมวนิ ยั วา ธรรมนขี้ องผมู คี วามปรารถนานอ ย ไมใชของผูมีความปรารถนาใหญ ของผูสันโดษยินดีดวยของท่ีมีอยู ไมใชของผูไมมี สันโดษ ของผูสงัดแลว ไมใชของผูยินดีในหมู ของผูปรารถนาความเพียร ไมใชของ ผเู กียจครา น ของผมู ีสติตัง้ ม่นั ไมใชของผูมีสตหิ ลง ของผมู ีใจตัง้ มั่น ไมใชข องผูมีใจ ไมต ง้ั มน่ั ของผมู ปี ญ ญา ไมใ ชข องผมู ปี ญ ญาทราม ในสมยั นนั้ พระศาสดาตรสั อนโุ มทนาวา ดแี ลว อนรุ ทุ ธะ ทา นตรกึ ธรรมทพี่ ระมหาบรุ ษุ ตรกึ ชอบแลว ถา อยา งนนั้ ทา นจงตรกึ ธรรม ที่พระมหาบรุ ุษตรกึ เปนลาํ ดบั ท่ี ๘ น้วี า ธรรมนี้ของผยู ินดใี นธรรมที่ไมใ หเนิน่ ชา ไมใ ช ของผูยินดีในธรรมทใี่ หเ นนิ่ ชา เพราะทานตรกึ ธรรม ที่พระมหาบรุ ุษตรึก ๘ ขอ นี้ ทาน จกั บรรลฌุ านที่ ๑ ท่ี ๒ ท่ี ๓ ที่ ๔ ตามทท่ี า นจกั หวงั แตน นั้ บงั สุกุลจวี รจักปรากฏ แกทาน (ผูยินดีอยูดวยความยินดีอันไมมีความสะดุง เปนเคร่ืองอยูสําราญหย่ังลงสู นิพพาน) เหมอื นหบี เกบ็ ผา ที่ยอมแลวตางๆ ของคฤหัสถ หรือบตุ รคฤหบดี โภชนะคือ กอ นขา วทไ่ี ดด ว ยกาํ ลงั ปลแี ขง จกั ปรากฏแกท า น เหมอื นขา วสกุ แหง ขา วสาลที ปี่ ราศจาก มลทนิ มีแกงและกับมากของคฤหบดี หรอื ของบตุ รคฤหบดี เสนาสนะ คอื โคนตน ไม จกั ปรากฏแกท านเหมือนเรือนยอดมีปูนท่ีโบกดีแลวทงั้ ภายในภายนอก มีบานหนาตา ง ท่ีแนบสนิทดีกบั เช็ดหนา ลมเขา ไมไดข องคฤหบดี หรอื ของบุตรคฤหบดี ทีน่ ่ังทนี่ อนท่ี ลาดดวยหญาจักปรากฏแกทานเหมือนบัลลังกท่ีปูดวยเคร่ืองลาดอันวิจิตรของคฤหบดี หรือของบตุ รคฤหบดี ยาดองดว ยน้ํามตู รเนา (ผลสมอดองดวยน้าํ ปสสาวะ) จกั ปรากฏ แกท า นเหมอื นยาตางๆ คือ เนยใส เนยขน น้ํามัน นาํ้ ผึ้ง นํา้ ออ ย ของคฤหบดี หรือของ บตุ รคฤหบดี ฉะน้นั ครั้งตรัสกับพระอนุรุทธะอยางน้ีแลว เสด็จกลับมาท่ีประทับ ทรงแสดง มหาปรุ สิ วติ ก ๘ ขอ แกภ กิ ษทุ งั้ หลาย ในขอ วา ธรรมนขี้ องผมู คี วามปรารถนานอ ย ไมใ ช ของผมู คี วามปรารถนาใหญน นั้ ทรงแสดงลกั ษณะของผมู คี วามปรารถนานอ ยวา ภกิ ษใุ น ธรรมวนิ ยั นี้ เปน คนมคี วามปรารถนานอ ย สนั โดษสงดั มคี วามเพยี รปรารภแลว มสี ตติ ง้ั มนั่ มใี จตั้งมนั่ มปี ญญา ยินดใี นธรรมท่ไี มเ นิ่นชา ไมอ ยากวา ขอชนท้งั หลายจงรูวาเราเปน อยา งนเ้ี ถิด อยางนี้เรียกวา ผมู ีความปรารถนานอย ในขอ วา ธรรมนี้ของผสู นั โดษยนิ ดี ดว ยของอันมีอยู ไมใ ชข องผไู มส นั โดษนัน้ ทรงแสดงลักษณะของผูส นั โดษวา ภกิ ษุใน คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 209

210 ¤Ù‹Á×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªé¹Ñ àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก ธรรมวินัยนี้ ยินดีแลวดวยจีวรบิณฑบาต เสนาสนะและเภสัชยิ่งหรือและหยอนตาม มีตามได อยางน้ีเรยี กวาผสู นั โดษ ในขอ วา ธรรมนข้ี องผูสงดั แลว ไมใ ชของผูย นิ ดีใน หมูน้ัน ทรงแสดงลักษณะของผูสงัดแลววา เม่ือภิกษุในธรรมวินัยน้ีอยูสงัด มีภิกษุ ภกิ ษณุ อี บุ าสกอบุ าสกิ าหรอื พระราชามหาอาํ มาตย ตติ ถยิ ะ (เดยี รถยี ) สาวกของตติ ถยิ ะ ผูใดผูหน่ึงเขาไปหา เธอมีใจนอมไปในวิเวก ตองการดวยวิเวก ยินดีในความหลีก ออก กลาวถอยคําประกอบดวยความสุข อยางน้ีเรียกวาผูสงัด ในขอวา ธรรมนี้ของ ผมู คี วามเพยี รปรารภแลว ไมใ ชข อง ผเู กยี จครา น ทรงแสดงลกั ษณะของผมู คี วามเพยี ร ปรารภแลว วา ผถู งึ พรอ มดว ยกศุ ลธรรม มคี วามเพยี รเปน ดจุ เรยี่ วแรงเครอ่ื งกา วไปสคู ณุ เบื้องหนา อันมั่น ไมท อดธุระในกศุ ลธรรมเสยี อยางนีเ้ รยี กวา มีความเพียรปรารภแลว ในขอวา ธรรมนี้ของผูมีสติต้ังม่ัน ไมใชของผูมีสติหลงนั้น ทรงแสดงลักษณะของผูมี สติตัง้ มั่นวา ภกิ ษุในธรรมวินัยน้ี เปน ผมู สี ติ คอื ประกอบดว ยสติเปน ธรรมอนั รักษาตน เปน อยา งยง่ิ ตามระลกึ ไดซ ง่ึ กจิ ทไี่ ดท าํ แลว และวาจาทไ่ี ดพ ดู แลว อยา งนเี้ รยี กวา ผมู สี ติ ตง้ั ม่นั ในขอวา ธรรมนี้ของผูม ีใจตงั่ มั่น ไมใชของผูไมม ีใจตั้งมัน่ นน้ั ทรงแสดงลักษณะ ของผูมีใจตั้งมั่นวา ภิกษุในธรรมวินัยน้ี สงัดแลวจากกาม สงัดแลวจากอกุศลธรรม ไดบรรลฌุ านท่ี ๑ คือธรรมอนั บณั ฑติ เพง พรอ มดวยวติ ก วจิ าร มีปติและสขุ เกดิ แต วิเวก ไดบรรลุฌานท่ี ๒ มีความผองใสในภายใน มีความที่จิตเปนดวงเดียวเกิดข้ึน ไมมีวิตก วิจาร เพราะระงับวิตก วิจารเสียได มีปติและสุขเกิดแตสมาธิ เพราะคลาย ปติเสีย เธอเปนคนอุเบกขาอยูเฉยๆ มีสติสัมปชัญญะและเสวยสุขดวยนามกาย ไดบ รรลฌุ านท่ี ๓ ทพ่ี ระอรยิ เจา กลา ววา ทา นผไู ดฌ านนน้ั เปน คนอเุ บกขามสี ตอิ ยเู ปน สขุ ไดบรรลฌุ านที่ ๔ มีสตเิ ปน ธรรมทหี่ มดจดเพราะอเุ บกขา ไมมที ุกข ไมม สี ุข เพราะละ สุขทุกขเสียได และโสมนัสและโทมนัส ตกลวงลับไปกอนแลว อยางน้ีเรียกวาผูมีใจ ตง้ั มน่ั ในขอ วา ธรรมนข้ี องผมู ปี ญ ญา ไมใ ชข องผมู ปี ญ ญาทรามนน้ั ทรงแสดงลกั ษณะของ ผูมีปญญาวา ภิกษใุ นธรรมวินยั น้ี เปนผูมปี ญญา คือประกอบดวยปญ ญาเปนเคร่อื งไป จากกเิ ลสดงั ขา ศกึ สามารถจะเจาะขดุ กเิ ลสใหส นิ้ ได ใหถ งึ ความดบั ทกุ ขโ ดยชอบ อยา งน้ี เรียกวา ผูมีปญญา ในขอวา ธรรมน้ีของผูยินดีในธรรมไมใหเนิ่นชาวา จิตของภิกษุ ในธรรมวินัยน้ีแลนไป และเลื่อมใส ตั้งอยู นอมไปในความดับธรรมท่ีใหเนิ่นชา (ตัณหา มานะ ทิฏฐ)ิ อยางนี้ เรยี กวา ผยู นิ ดีในธรรมไมใหเน่ินชา พระศาสดาทรงแสดง มหาปรุ สิ วิตก ๘ ขอ แกภกิ ษทุ ัง้ หลายอยา งนี้ 210

ÇԪҾط¸Ò¹¾Ø Ø·¸»ÃÐÇμÑ Ô 211 พระอนุรทุ ธะสรรเสรญิ สตปิ ฏ ฐาน ๔ พระอนุรุทธะบําเพ็ญเพียรไป ก็ไดบรรลุพระอรหัตผล วันหนึ่ง ภิกษุ ท้ังหลายถามพระอนุรุทธะวา ทานผูมีอายุไดถึงความเปนผูรูย่ิงใหญแลว เพราะเจรญิ ธรรม อะไรทาํ ใหม าก เพราะเราไดเ จรญิ สตปิ ฏ ฐาน ๔ ทาํ ใหม าก คอื พจิ ารณา เห็นในกายเปนแตสักวากาย พิจารณาเห็นในเวทนาเปนแตสักวาเวทนา พิจารณาเห็น จิตเปนแตสักวาจิต พิจารณาเห็นธรรมท่ีเกิดกับจิตเปนแตสักวาธรรม มีความเพียร มีสติสัมปชัญญะ ทานสรรเสริญผูที่เจริญสติปฏฐาน ๔ ใหภิกษุท้ังหลายฟง ดวยขออุปมาวา เปรียบเหมือนแมน้ําคงคาอันไหลไปในทิศจะวันออก มหาชนมาดวย หวังจะทดใหไหลกลับไปขางหลัง ทานทั้งหลายจะสําคัญขอน้ันเปนไฉน จะทําไดอยาง น้ันหรือทําไมไดเลย ทานผูมีอายุ เพราะเหตุอะไรเลา เพราะวาแมน้ําคงคาท่ีไหลไปใน ทิศตะวันออกน้ันจะทําใหไหลกลับไปขางหลังน้ันไมงายเลย มหาชนนั้นจะตอง เหน็ดเหน่อื ยลําบากเปลา เทา นั้น ทา นผมู อี ายุ ขอ นี้แลฉันใด ภกิ ษผุ ูเจริญสติปฏฐาน ๔ ทําใหมากก็ฉันนั้น ถาจะมีพระราชาหรือราชามหาอํามาตยญาติมิตร มาปลอบเลาโลม ดว ยโภคทรพั ยว า พอ เอย เจา จกั นงุ หม ผา ยอ มนา้ํ ฝาด (ผา ยอ มสดี ว ยเปลอื กไม) ไปทาํ ไม เจาจกั โกนผมถือภาชนะ กระเบอ้ื งเทย่ี วขอทานเขาทําไม เจาจงสึกออกมาบริโภคสมบตั ิ และทําบุญเถิด ภิกษุน้ันจะลาสิกขาสึกมาตามคําท่ีวาน้ัน ไมมีเลย เพราะเหตุอะไรเลา เพราะจิตของเธอนอมไปในวิเวกเสียนานแลว พระอนุรุทธะทานไดเจริญสติปฏฐาน ๔ เองแลว สรรเสรญิ ผูเจริญสติปฏฐาน ๔ ดังน้ี พระอานนทท ูลขอพร ๘ ประการ พระอานนทเถระ บวชไดไมนานไดฟงโอวาทจากพระปุณณมันตานีบุตรก็ บรรลุโสดาปตติผล แตไมสามารถจะบรรลุพระอรหัตผลได เพราะทานตองขวนขวาย อุปฏฐากพระพุทธองค ทานไดบรรลุอรหัตผลกอนทําปฐมสังคายนา ๑ คืน หลังจาก พระศาสดาปรนิ ิพพานแลว พระอรรถกถาจารยกลาววา ทานพระอานนทบําเพ็ญเพียรอยางหนัก หวังจักสําเร็จพระอรหันตกอนการสังคายนา แตก็หาสําเร็จไมเพราะจิตใจฟุงซาน จึงหยุดเดินจงกรม นั่งลงบนเตียง เอียงกายลงดวยประสงคจะพักผอนพอยกเทาพน คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 211

212 ¤Á‹Ù ×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªéѹàÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก จากพ้ืน ศีรษะยังไมถึงหมอน ตอนนี้เอง จิตของทานก็วิมุติหลุดพนจากสรรพกิเลส นบั เปน การบรรลุพระอรหันต แปลกจากทา นเหลา อืน่ เพราะไมใชการเดิน ยืน นัง่ นอน พระอานนทเถระไดรับคัดเลือกใหเปนพุทธอุปฏฐากโดยทานไดทูลขอพร ๘ ประการ จากพระผูมพี ระภาคเจา คอื ๑. จะไมป ระทานจวี รอันประณีตท่ีทรงไดแกข าพระองค ๒. จะไมประทานบิณฑบาตอนั ประณตี แกขาพระองค ๓. จะไมประทานใหอยใู นพระคนั ธกฎุ เี ดยี วกนั ๔. จะไมท รงพาไปยังที่นมิ นต ๕. จะเสด็จไปยงั ท่ีนมิ นตท ข่ี าพระองคไดรบั ไว ๖. ขา พระองคจ ะนาํ บคุ คลผมู าจากทอ่ี น่ื เขาเฝาไดท นั ที ๗. เม่ือใดขา พระองคเกิดความสงสยั ขอใหไดเขา เฝาถามไดเ มื่อน้นั ๘. ถา พระองคท รงแสดงธรรมในทข่ี า พระองคไ มไ ดอ ยดู ว ย ขอใหม าแสดงธรรม นั้นแกขาพระองคอ ีกครัง้ พร ๔ ขอขางตน เพื่อจะปองกันการถูกตําหนิวา อุปฏฐากพระศาสดา เพราะเหน็ แกล าภสกั การะและประโยชนส วนตน พร ๔ ขอหลัง เพ่อื จะปอ งกนั คาํ ติเตียนวา แมเพยี งเร่อื งเทา นีก้ ็ไมไดร บั การ อนุเคราะหจ ากพระศาสดา และเพือ่ จะทําขุนคลงั แหง ธรรมใหบ ริบูรณ งานพระศาสนาทส่ี ําคญั ของทา นอีกสว นหนงึ่ คอื ไดร บั คดั เลอื กจากพระสงฆ องคอรหนั ต ๕๐๐ รปู ใหเ ปนผวู สิ ชั นาพระธรรมคือพระสตุ ตันตปฎกและพระอภิธรรม ปฎ ก เมอ่ื คราวทาํ สงั คายนาครงั้ แรก ซงึ่ เปน เหตใุ หพ ระพทุ ธศาสนามคี วามมนั่ คงมาจนถงึ สมยั ดานทกุ วันน้ี พระผูมีพระภาคเจาต้ังทานไวในเอตทัคคะวา เปนผูเลิศกวา ภิกษุท้ังหลาย ผูเปนพหุสูตร มีสติ มีคติ มีธิติ และเปนพุทธอุปฏฐาก สวนพระภัคคุเถระ และ พระกิมพิลเถระ ไดขวนขวายในการบําเพ็ญความเพียร ปฏิบัติกัมมัฏฐาน ไมนาน ก็ไดบรรลุพระอรหัตผล ทานท้ังสองไดเปนกําลังสําคัญในการประกาศพระศาสนาเปน อยางมาก 212

ÇÔªÒ¾·Ø ¸Ò¹¾Ø ·Ø ¸»ÃÐÇμÑ Ô 213 »ÃÔà©··Õè ñð â»Ã´¾Ãоط¸ÁÒÃ´Ò ทรงแสดงยมกปาฏิหาริย สมยั หนงึ่ พระพทุ ธเจา ประทบั อยู ณ วดั เวฬวุ นั เมอื งราชคฤห มเี ศรษฐผี หู นง่ึ ตองการลงเลนนํ้า ในแมนํ้าคงคาจึงสั่งใหลูกนองขึงตาขายทําเปนร้ัวลอมเพ่ือปองกัน อันตราย มีไมจนั ทรแ ดงทอ นหนงึ่ ลอยมาติดตาขาย เศรษฐคี ิดวา ชนทั้งหลายตางกลา ว อวดอา งวา ตนเปน พระอรหนั ต เรามอิ าจรไู ดว า ใครเปน พระอรหนั ตท ค่ี วรเคารพกราบไหว ดังนี้แลวจึงไดใหชางกลึงไมจันทรแดงทําใหเปนบาตร นําแขวนไวท่ีปลายไมไผ ซึ่งตอกันสูงถึง ๑๕ วา แลวกลาววา “หากผูใดเหาะมาเอาบาตรไปได เราจะยอมรับ นับถือผูน้ันวาเปนพระอรหันตเราพรอมทั้งบุตรและภรรยา จะเคารพนับถือผูนั้นเปน สรณะทพี่ ่ึงตลอดชวี ิต” ฝา ยครทู งั้ ๖ คอื ปรู ณกสั สปะ มกั ขลโิ คสาล อชติ เกสกมั พล ปกทุ ธกจั จายนะ สัญชัยเวลัฏฐบุตร และนิครนนาฏบุตร มีความตองการอยากไดบาตรไมจันทรแดง ของเศรษฐี จงึ ไปขอกับเศรษฐตี รง ๆ แตเ ศรษฐไี มยอมให โดยกลาววาถาใครอยากได ก็จงเหาะขนึ้ ไปเอาเถดิ ในวนั ที่ ๖ นคิ รนถน าฏบตุ รใชใ หศ ษิ ยบ อกเศรษฐวี า “บาตรนส้ี มควรแกอ าจารย ของเรา อยาใหทานแสดงอิทธิฤทธิ์เหาะมาเพราะบาตรใบนี้เลย จงมอบใหแกอาจารย ของเราเถิด” เศรษฐีก็ยืนยันเชนเดิม นิครนถนาฏบุตรจึงเดินทางไปดวยตนเองโดย ทําการนัดหมายกับศิษยวา “ถาเราทําทาวาจะเหาะพวกเจาจงจับมือและเทาของเราไว แลว กลา วหา มวา ทาํ ไมทา นอาจารยถ งึ ทาํ อยา งนี้ ทา นอยา ไดแ สดงคณุ ความเปน อรหนั ต ทป่ี กปดไว เพียงเพราะบาตรใบเดยี วเลย” พวกเขาไปขอบาตรกบั เศรษฐีอีก แตเ ศรษฐี กย็ ังกลาวเชนเดิม นิครนถนาฏบตุ รจึงทําทวี า จะเหาะขึ้นไป พวกศษิ ยต างพากนั เขา ไป จบั ไวแลว กลาวหา มตามทตี่ กลงกนั ไว นคิ รนถน าฏบตุ รกลาวกับเศรษฐวี า “เราจะเหาะ ข้ึนไปเอาบาตร แตศิษยก็หามไว ขอทานจงใหบาตรน้ีแกเราเถิด” ถึงกระน้ัน เศรษฐี กย็ ังไมยอมใหบาตรเชนเดิม คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 213

214 ¤Á‹Ù ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªÑé¹àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก บญั ญัตหิ า มสาวกแสดงปาฏหิ ารยิ  รุงเชาในวันที่ ๗ พระมหาโมคคัลลานะและพระปณโฑลภารทวาชะเตรียม ตวั จะเขาไปบณิ ฑบาต ในกรุงราชคฤห ขณะทกี่ ําลังยืนหม จวี รอยไู ดย นิ มหาชนกลา ววา “ครทู ้ัง ๖ ตา งกลา วอวดอางวาตนเปนพระอรหนั ต บดั นยี้ างเขาวนั ที่ ๗ แลว ยังไมม ีใคร เหาะมาเอาบาตรของเศรษฐี สงสัยพระอรหันตคงจะไมมใี นโลกน้แี นน อน” พระมหาโมคคัลลานะไดฟงดังน้ัน จึงปรึกษากับพระปณโฑภารทวาชะวา “ทานภารทวาชะ ทา นไดยินคาํ พดู ที่ดูหมน่ิ เชน น้หี รอื ไม ทา นจงเหาะไปเอาบาตรมาเถิด” พระปณโฑลภารทวาชะจึงเจาจตุตถฌานสมาบัติแสดงอิทธิฤทธ์ิเหาะขึ้นไปในอากาศ พรอ มแผน ศลิ าทย่ี นื อยู เหาะเวยี นรอบกรงุ ราชคฤหแ ลว หยดุ อยทู ห่ี ลงั คาเรอื นของเศรษฐี เศรษฐีเห็นเหตุการณดังนั้น จึงนิมนตใหพระเถระนําบาตรลงมาและบรรจุ ดวยอาหารอันประณีต พระเถระรับแลวกลับยังวดั เวฬุวนั ตามเดิม ฝา ยประชาชนทเ่ี หน็ อทิ ธฤิ ทธิ์ตา งแหแ หนตามขอรอ งใหพระเถระแสดงฤทธอิ์ ีก พระศาสดาทรงทราบจึงทรงตําหนิพระเถระพรอมกับตรัสใหทําลายบาตรนั้น โดยบดทําเปน ยาหยอดตา และทรงบัญญัติหามพระสาวกแสดงอิทธิปาฏิหาริย เดยี รถียแ ขงปาฏิหาริย พวกเดยี รถยี  (นกั บวชนอกพระพทุ ธศาสนา) ไดท ราบวา พระพทุ ธองคบ ญั ญตั ิ ใหพระสาวกแสดงอิทธิปาฏิหาริยก็พากันดีใจ ประกาศวาจักแสดงปาฏิหาริยแขงกับ พระพุทธเจา ฝา ยพระเจา อชาตศตั รูทราบดังน้ันจึงกราบทลู แดพระพทุ ธเจาวา “ทราบวา พระองคทรงบัญญัติหามมิใหพระสาวกแสดงปฏิหาริย บัดนี้พวกเดียรถียจะแสดง ปาฏหิ ารยิ แ ขงกบั พระองค พระองคจ ะทาํ เชนไรหรือ” พระพุทธเจาตรัสตอบวา “มหาบพิตร ตถาคตบัญญัติหามเฉพาะพระสาวก เทาน้นั จะบัญญัติหา มตนเองหามิได” พระราชาทูลถามตออกี วา “พระพุทธองคจ ักทํา ปาฏิหาริยท ไี่ หนและเมื่อใดหรอื ” พระพทุ ธองคต รสั วา “มหาบพติ ร เราจะทําปาฏหิ าริย ตอแตน้ีไปอีก ๕ เดือน ในวันอาสาฬหปุรณมี ที่โคนตนมะมวงใกลเมืองสาวัตถี” พวกเดียรถยี ท ราบขาวจึงสงั่ ใหศษิ ยต ดั ตน มะมว งในบริเวณนน้ั ท้งิ ทัง้ หมด 214

ÇªÔ Ò¾·Ø ¸Ò¹¾Ø ·Ø ¸»ÃÐÇμÑ Ô 215 ทรงแสดงยมกปาฏหิ าริยบ นตนมะมวง พอถึงเชา วนั เพญ็ เดือน ๘ อาสาฬหมาส พระพุทธเจา ไดเสด็จไปกรงุ สาวตั ถี ขณะนนั้ นายคณั ฑะคนเฝา พระราชอทุ ยาน เหน็ มะมว งสกุ ผลหนง่ึ จงึ เกบ็ เพอ่ื นาํ ไปถวาย แดพระราชา แตไ ดพ บพระพุทธเจากอ นจงึ นอมถวายแดพ ระพทุ ธองคพ ระอานนทเถระ รับมะมวงแลวทํานํ้าปานะถวายพระพุทธองค เมื่อพระพุทธองคเสวยแลวทรงรับส่ังให นายคัณฑะนําเมล็ดมะมวงปลูกลงพื้นดิน ทรงอธิษฐานเอาน้ําลางพระหัตถรดลงที่ เมล็ดมะมวงนั้น ดวยพุทธานุภาพเมล็ดมะมวงแตกออกเปนลําตนสูง ๕๐ ศอก แลว แตกก่ิงกานสาขาออกไป ๔ ทิศ เปนตน มะมว งขนาดใหญผลดิ อก ออกผล บานสะพรั่ง มีนามวา “คณั ฑามพฤกษ” พอตะวันบาย พระพุทธองคทรงดําริวา เวลานี้สมควรที่จะทําปาฏิหาริย ไดแลว จึงเสด็จออกจากพระคันธกุฏีประทับหนามุข ขณะนั้นนางฆรณีนันทมารดา เปน พระอนาคามี จุลอนาถปณ ฑกิ คฤหบดี เปน พระอนาคามี จริ สามเณรี อายุ ๗ ขวบ เปน พระอรหนั ต จนุ ทสามเณร อายุ ๗ ขวบ เปน พระอรหนั ต อบุ ลวรรณาเถรี อคั รสาวกิ า เบอื้ งซา ย พระโมคคลั ลานเถระ และพระอสตี มิ หาสาวก ไดเ ขา มารบั อาสาจะทาํ ปาฏหิ ารยิ  แขง กบั พวกเดยี รถยี  พระองคท รงหา มและตรสั วา มใิ ชว สิ ยั ของสาวก แลว พระพทุ ธองค กเ็ ขา สจู ตตุ ถฌานสมาบตั ิ อนั เปน ทตี่ ง้ั แหง อภญิ ญาเหาะขนึ้ ไปในอากาศ เสดจ็ จงกรมไป มาดว ยปฐวกี สณิ บรกิ รรมทรงเนรมติ พระพทุ ธนมิ ติ พระองคเ สดจ็ จงกรมพระพทุ ธนมิ ติ แสดงการไสยาสน พระมุนีนารถตรัสถามปญหา พระพุทธนิมิตวิสัชนาปญหาเปนตน แลวเสด็จลงจากอากาศ ประทับน่ังท่ีรัตนบัลลังกท่ีปรากฏบนยอดมะมวงทามกลาง บริษัททง้ั ๔ ทศิ โปรดประทานพระธรรมเทศนาโดยสมควรแกอัธยาศยั แหง เวไนยสตั ว เม่ือจบพระธรรมเทศนา การบรรลุมรรคผลไดเกิดแกเหลาสัตวประมาณ ๘๔ โกฏิ เวลานนั้ เดียรถียท้ังหลายมีครู ท้งั ๖ กห็ ลีกหนีไปดวยกลวั พุทธานุภาพ เสดจ็ จาํ พรรษาในดาวดึงสโปรดพระพุทธมารดา ลําดับน้ัน พระพุทธเจาทรงดําริวา พระพุทธเจาแตปางกอนหลังจากแสดง ยมกปาฏิหาริยแลวไดเสด็จไป จําพรรษาท่ีใด ทรงทราบดวยพระอตีตังคสัญญา วา พระพุทธเจาปางกอนทุกพระองค เมื่อทํายมกปาฏิหาริยแลวยอมเสด็จข้ึนไป คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 215

216 ¤ÙÁ‹ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªÑé¹àÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก จําพรรษา ณ ดาวดึงสเ ทวโลก เพ่ือแสดงธรรมโปรดพระพุทธมารดาสนองพระคุณดวย กตัญูกตเวทิตาธรรม ทรงดําริวา จักดําเนินตามพุทธประเพณีน้ัน แลวเสด็จลุกข้ึน จากรัตนบัลลังกซึ่งต้ังอยูเหนือยอดคัณฑามพฤกษ เสด็จไปประทับน่ังบนบัณฑุกัมพล ศลิ าอาสนใ ตร ม ไมป ารชิ าตในสวรรคช น้ั ดาวดงึ ส ขณะนนั้ ทา วสกั กะเทวราชทรงทราบวา พระศาสดาเสดจ็ ประทบั ในเทวโลก ทรงปต โิ สมนสั ประนมหตั ถถ วายอภวิ าทพระพทุ ธองค และปา วประกาศใหเ หลาเทพยดาชมุ นมุ กนั เพ่ือสดับเทศนาธรรมจากพระพุทธองค แสดงพระอภิธรรมปฎก พระพุทธเจามีพระประสงคจะแสดงธรรมแกพระพุทธมารดา แตไมทอด พระเนตรเห็นจึงตรัสถามทาวสักกะวา “พระมารดาของตถาคตประทับอยูที่ไหน” ทาวสักกะจึงไปเชิญพระนางสิริมหามายาเทวบุตร (พระพุทธมารดาที่จุติเปนเทพบุตร สถิตอยูในดุสิตเทวโลก) เสด็จเขาไปในสมาคมแลวตรัสประกาศพระคุณมารดาจบ แลวทรงปรารถนาแสดงพระอภิธรรม ๗ คัมภีรซ่ึงประกอบดวยคัมภีรสังคิณี วิภังค ธาตกุ ถา ปคุ คลบญั ญัติ กถาวตั ถุ ยมก และมหาปฏฐาน โปรดพระพทุ ธมารดาตลอด ไตรมาสพรรษา ๓ เดือน เหลาเทพยดาซ่ึงมาประชุมฟงธรรมในสมาคมนั้นไดบรรลุ มรรคผลตามสติปญญาของตน เม่ือทรงแสดงคัมภีรมหาปฏฐานซึ่งเปนคัมภีรที่ ๗ จบแลว พระพทุ ธมารดาไดบรรลุโสดาปต ติผล เสดจ็ ลงจากดาวดึงส เมื่อพระผูมีพระภาคเจาทรงทําปาฏิหาริยแลวเสด็จข้ึนไปจําพรรษาท่ีสวรรค ชั้นดาวดึงส มหาชนตางสงสัย เศราโศกคร่ําครวญวา พระพุทธองคเสด็จไปสูภูเขา คิชฌกูฏไกรลาศหรือคันธมาทนประการใด เราทั้งหลายมิไดเห็นพระองคในกาลบัดน้ี แลวไดเขาไปถามพระมหาโมคคัลลานะวา “ขาแตพระผูเปนเจา พระบรมศาสดาของ เราท้ังหลายเสด็จไปสถิตอยูท่ีไหน” พระมหาเถระจึงกลาววา “พวกทานจงถามทาน อนรุ ทุ ธะเถดิ ” มหาชนไดไ ปถามพระอนรุ ทุ ธะ พระเถระบอกวา พระพทุ ธองคเ สดจ็ ขนึ้ ไป จาํ พรรษาทบ่ี ณั ฑกุ มั พลศลิ าอาสนใ นดาวดงึ สเ ทวโลก เพอ่ื ตรสั พระธรรมเทศนาอภธิ รรม ๗ คัมภีรโปรดพุทธมารดาครั้นตรัสเทศนาพระอภิธรรมปฎกถวนไตรมาสแลว พอถึง วันมหาปวารณาจึงจะเสด็จมายังมนุษยโลกน้ี 216

ÇԪҾط¸Ò¹¾Ø ·Ø ¸»ÃÐÇμÑ Ô 217 มหาชนจงึ กลา วกบั พระมหาโมคคลั ลานะวา “ถา มไิ ดเ หน็ องคส มเดจ็ พระสมั มาสมั พทุ ธเจา ขาพเจาทั้งหลายจะไมไปจากท่ีน้ี” แลวชวนกันพักแรมอาศัยอยูในที่นั้น เมื่อเหลือเวลา อกี ๗ วนั จะออกพรรษา มหาชนเขา ไปหาพระมหาโมคคลั ลานะแลว กลา ววา “พระผเู ปน เจา ควรทจี่ ะรวู นั ทพี่ ระสพั พญั จู ะเสดจ็ ลงจากเทวโลกใหแ นน อน และพวกขา พเจา มไิ ด เหน็ พระบรมศาสดาแลว จะไมไ ปจากทีน่ ”ี่ พระมหาเถระ จงึ แสดงอทิ ธิฤทธิ์เหาะขึ้นไปสู ภพดาวดงึ สป ระคองอญั ชลกี ราบทลู วา “พระพทุ ธองคจ ะเสดจ็ ลงจากเทวโลกในกาลใด” พระพุทธองคมีพระดํารัสวา “โมคคัลลานะ ตอน้ีไปอีก ๗ วัน จะถึงวันมหาปวารณา ตถาคตจะลงจากเทวโลกที่ใกลประตูเมืองสังกัสสนคร ในวันนั้น ถามหาชนใครจะได เหน็ ตถาคต จงไปท่ีน่นั เธอจงไปแจง แกมหาชนตามคําของตถาคตนี”้ เมอื่ ถงึ วนั ปวารณาออกพรรษา พระพทุ ธเจา ตรสั บอกแกท า วอมรนิ ทราธริ าชวา “ดกู อ นเทวราช ตถาคตจะลงไปสมู นษุ ยโลกวนั น”้ี ทา วอมรนิ ทราธริ าชจงึ ไดเ นรมติ บนั ได ทพิ ย ๓ บันได คือ บนั ไดทองอยูเบอ้ื งขวา บนั ไดเงินอยูเบอ้ื งซาย และบันไดแกว อยู ตรงกลาง เชงิ บันไดทงั้ ๓ ต้ังอยบู นพนื้ ปฐพีใกลป ระตเู มอื งสงั กสั สนคร หัวบันไดเบอ้ื ง บนจรดยอดภเู ขาสเิ นรอุ นั เปน ทต่ี ง้ั แหง พภิ พดาวดงึ ส บนั ไดทองเปน ทลี่ งของเหลา เทวดา บันไดเงินเปนท่ีลงของพรหม สวนบันไดแกว เปน ทเ่ี สด็จลงของพระผูมพี ระภาคเจา พระพุทธเจาประทับยืนท่ีฐานหัวบันได ในทามกลางเทพบริษัททั้งปวง คร้นั แลวไดท รงทําโลกววิ รณปาฏหิ ารยิ  บนั ดาลเปดโลกท้ัง ๓ คอื สวรรค มนษุ ย และ นรก ใหม องเหน็ กนั ไมม สี ง่ิ ใดกดี กนั้ เทวดามองเหน็ มนษุ ยแ ละนรกมนษุ ยม องเหน็ เทวดา ในสวรรคและสัตวนรกในนรก และสัตวนรกก็มองเห็นเทวดาและมนุษยเหมือนกัน ตอ จากนนั้ ประทานพระธรรมเทศนา เมอื่ จบพระธรรมเทศนาแลว ภกิ ษุ ๕๐๐ รปู ซงึ่ เปน สทั ธวิ หิ ารกิ ของพระสารบี ตุ รเถระกบ็ รรลพุ ระอรหตั ผล พทุ ธบรษิ ทั ทงั้ ปวงไดด วงตาเหน็ ธรรมบรรลมุ รรคผลเปน จํานวนมาก รบั ผา คขู องพระนางโคตมี สมยั หน่ึง พระบรมศาสดาเสดจ็ สกู รงุ กบิลพสั ดเุ ปน วาระที่ ๒ พระนางมหา- ปชาบดีโคตมี พระนานางทรงจินตนาวา จําเดิมแตพระลูกเจามาสูพระนครน้ี เรามิได ถวายสิ่งใดเลย ฉะน้ัน เราจะถวายจีวรสาฎก แลวจึงทรงเพาะเมล็ดฝายในอางทอง คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 217

218 ¤Ù‹ÁÍ× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªéѹàÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก เม่ือตนฝายออกปอย ทรงเก็บใสลงในผอบทอง ทรงเลือกหีบดีดปนดวยพระหัตถ ของพระองคเอง เสนดายละเอียดยิ่งนักมีสีเหลืองดุจทองใหหาชางหูกฝมือเย่ียม มา เสด็จทอดพระเนตรการทอผาน้ันเปนนิตยทุกวัน เม่ือสําเร็จไดผา ๒ ผืน ผืนละ ๑๔ ศอก โดยความยาว เปนพระภูษาที่คํานวณคามิได จึงพับใสผอบแกวยกขึ้นทูน เหนือเศียรเกลา พรอมกับบริวารนําไปถวายพระพุทธเจาที่นิโคราราม นมัสการแลว ทรงจับผา ท้งั คูนอ มเขา ไปถวายวา ขาแตพระผพู ระภาค ภษู าท้ังคูน ้ี ขา พระองคกระทํา ดวยมือของตนเอง ขอทรงพระมหากรุณานุเคราะหรับผาทั้งคูนี้ เพ่ือประโยชนสุข แกขาพระพุทธเจาส้ินกาลนานเถิด พระพุทธองคตรัสวา โคตรมี ของจงถวายแก พระสงฆเ ถดิ จะมผี ลานสิ งสม าก และไดช อ่ื วา บชู าตถาคตและสงฆท ง้ั ปวง พระนางปชาบดโี คต มีทูลออนวอนถึง ๓ คร้ัง เม่ือพระองคไมรับ ก็เสียพระทัยโทมนัสอาดูร จึงเขาไปหา พระอานนทเลาเร่ืองท้ังหมดใหฟง พระอานนทจึงเขาไปทูลวิงวอนใหพระองคทรงรับ พระองคตรัสเทศนาทักขิณาวิภังคสูตรจําแนกทักษิณาทานที่เปนปาฏิปุคคลิกทาน ๑๔ ประการ สงั ฆทาน ๗ ประการ และทกั ษณิ าทานอนั บรสิ ทุ ธ์ิ ๔ ประการ พระนางโคตมี ไดสดับพระธรรมเทศนาก็บังเกิดปรีดาปราโมทย จึงนอมนําผาเขาไปถวายพระธรรม เสนาบดี (สารีบตุ ร) ทา นกไ็ มร บั จึงถวายแกพ ระมหาโมคคัลลานะ พระอสตี ิมหาสาวก ท้ัง ๘๐ องค พระคณุ เจา ทั้งหมดกม็ ิยอมรบั จนกระทัง่ ถงึ อชติ ภกิ ษุ ซง่ึ เปนภิกษุบวช ใหมน งั่ อยูทายสงฆท ง้ั ปวง ทานรับแลว พระนางทรงโทมนสั จนน้าํ พระเนตรนองพกั ตร ดวยคิดวา ตัวเรานี้บุญนอย อุตสาหทําผาคูน้ีต้ังจิตวาจะถวายพระชินสีห ทั้งพระองค พระอัครสาวกและพระมหาเถระ ก็ไมยินดีรับ บัดน้ี ภิกษุหนุมเปนพระนวกะมารับ ผาของเรา พระพุทธองคทรงเห็นเชนน้ัน ทรงดําริวา ตถาคตจะทําให พระนางโคตร มีบังเกิดโสมนัสในวัตถุทาน จึงตรัสใหพระอานนทไปนําบาตรของพระองคมา แลว ทรงอธิษฐานวา ขอพระสาวกทั้งปวง จงอยาเห็นบาตรน้ี ยกเวนอชิตภิกษุหนุมผูเดียว แลวทรงขวางบาตรไปในอากาศ บาตรน้ันก็ลอยหายลับเขากลีบเมฆไป พระธรรม เสนาบดี (สารบี ตุ ร) กร็ บั กราบทลู วา จะนาํ บาตรกลบั มาถวาย แลว กเ็ หาะขน้ึ ไปในอากาศ เท่ียวคนหาก็มิไดพบ จึงกลับลงกราบทูล พระมหาสาวกทั้งหลายลวนเปนเอตทัคคะ ตา งๆ กม็ สิ ามารถจะคน หาไดพ บ พระพทุ ธองคจ งึ ตรสั สงั่ วา อชติ ะเธอจงไปคน หาบาตร 218

ÇªÔ Ò¾Ø·¸Ò¹¾Ø ·Ø ¸»ÃÐÇÑμÔ 219 ตถาคต พระอชติ ะดําริวา นาอศั จรรยยิ่งนัก ไฉนพระมหาเถระทงั้ หลายมีอานุภาพมาก จึงมิอาจหาบาตรไดพบ สวนเรานี้ยังมีจิตอันกิเลสมลทินครอบงําอยู พระสัพพัญู ตรัสสั่งใหไปหาบาตร คงจะมีเหตุใดเหตุหน่ึงอยางแนนอน ฉะนั้น เราจะเท่ียวหา บาตร บังเกิดปติปราโมทยจึงเขาไปกราบทูลรับอาสา แลวออกมายืนท่ีทายสุด มองดู นภากาศแลวตั้งสัตยาธิษฐานวา เราบรรพชาอุปสมบทดวยปรารถนาปจจัยลาภและ มิอาจจะเลี้ยงชีพในฆราวาสไดก็ไมใช เราต้ังใจประพฤติพรหมจรรยเพ่ือหมายมั่นที่ จะรูธรรมท้ังปวง ผิวาศีลของเรายังบริสุทธ์ิมิดางพรอย ขอใหบาตรของพระศาสดา จงมาปรากฏในมือของเราที่เหยียดออกไป พอเสร็จคําอธิษฐาน บาตรก็ตกลง จากอากาศมาปรากฏอยูบนฝามือของอชิตภิกษุเปนที่นาอัศจรรย พระนางปชา บดีโคตมีไดทอดพระเนตรเห็น ดังนั้น ก็เกิดปติโสมนัสเปนกําลัง เกิดศรัทธา ปสาทะอยางแรงกลาจนนํ้าพระเนตรไหล นมัสการพระศาสดาแลวๆ ก็เสด็จกลับ พระราชนิเวศน สวนพระอชิตภิกษุเห็นวา ประโยชนอันใดของเราดวยผาที่เลิศคูนี้ ดวยจะ ปดกายก็มิสมควร เราจะนาํ ผาคนู ้ีไปกระทาํ บชู าพระบรมศาสดา จะเปนการสมควรยงิ่ เม่ือดําริเชนน้ันก็ถือผาผืนหนึ่งเขาไปดาดเปนเพดานเบื้องบนพระคันธกุฏี อีกผืนหนึ่ง ฉีกเปน ๔ ช้ิน ทําเปนมานหอยลงท้ัง ๔ มุมของเพดาน แลวจึงเปลงวา วัตถุบูชานี้ เจริญจิตย่ิงนัก ดวยอานิสงสของวัตถุนี้ เรามิไดปรารถนาสิ่งอ่ืนนอกเสียจาก พระโพธญิ าณ พระพทุ ธเจา ทรงเหน็ การกระทาํ ของอชติ ภกิ ษแุ ลว ทรงกระทาํ พระอาการ แยมพระโอษฐ พระอานนทกราบทูลถามเหตุผลแหงการแยมใหปรากฏ พระศาสดา จงึ ตรัสวา อานนท อชิตภิกษุนี้จะไดต รัสรูเ ปน พระพทุ ธเจา ทรงพระนามวา เมตไตยใน อนาคตในมหาภทั รกัปน้ี เมอ่ื กาลแหง พระเมตไตยบรมโพธสิ ตั ว ปฏเิ สธในครรภแ หง สพุ รหมวดพี ราหมณี ภรรยาแหงสุพรหมพราหมณ ผูเปนปุโรหิตาจารยแหงพระเจาสังขบรมจักรพรรดิ เมอื่ ครบทศมาสกป็ ระสตู ิ ณ ทป่ี า อสิ ปิ ตนมฤคทาวนั เมอื งเกตมุ วดี ครน้ั จรญิ วยั บรโิ ภค สมบตั อิ ยใู นปราสาททงั้ ๓ หลงั มจี นั ทรมขุ พี ราหมณเี ปน อคั รภรรยา ครอบครองสมบตั ิ อยใู นเพศฆราวาส ๗ หม่นื ป ไดทศั นาเทวทตู ท้ัง ๔ เมอ่ื นางจันทรมุขคี ลอดบตุ รนามวา คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 219

220 ¤Á‹Ù ×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªéѹàÍ¡ คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั เอก พรหมวัฒนกุมารจึงดําริในการจะออกบรรพชา ขณะนั้นปราสาทจะเลื่อนลอยข้ึนบน อากาศ ลงมาประดษิ ฐาน ณ ปฐพใี กลพระศรมี หาโพธิ คือ ตน กากทิง พระโพธิสตั ว จะลงจากปราสาทถือเอาผาทิพยกาสาวพัสตรแลวทรงบรรพชา บุรุษที่เปนบริวารจะ บรรพชาตามทง้ั หมด พระองคจ ะบาํ เพญ็ ทกุ รกริ ยิ า ๗ วนั พอถงึ วนั วสิ าขบรุ ณมจี ะเสวย ขาวมธุปายาสแหงสุนันทาพราหมณี ครั้นเวลาเย็นทรงรับหญาคาจากโสตถิยพราหมณ ๘ กํามอื อธิษฐานเปนรัตนบลั ลังกส งู ๑๕ ศอก สถิตบนบลั ลังก พจิ ารณาปจ จยาการ ก็สาํ เร็จพระสัพพัญุตญาณในเวลาใกลรงุ แหง ราตรนี ้ันแล 220

ÇԪҾط¸Ò¹Ø¾Ø·¸»ÃÐÇÑμÔ 221 »ÃàÔ ©··Õè ññ â»Ã´¾ÃÐÊÒÇ¡ โปรดพระโสณโกฬวสิ ะ พระโสณโกฬวสิ เถระ เปน บตุ รแหง เศรษฐใี นเมอื งจมั ปา แควน องั คะ ไดช อ่ื วา โสณะ เพราะเปนผมู ผี วิ พรรณผดุ ผองใส สว นโกฬวสิ ะเปน ช่ือแหงโคตรเปน คนสุขมุ าล ชาตมิ ีโลมาท่ลี ะเอยี ดออนเกิดทฝี่ า เทา สองขาง โสณะนั้นเปนคนสุขุมาลชาติ (ชาติตระกูลผูดี) มีโลมาที่ละเอียดออนเกิด ที่ฝาเทาทั้งสองขาง พระเจาพิมพิสาร พระเจาแผนดินมคธ มีความประสงคจะทอด พระเนตรโลมาท่ีฝาเทาของนายโสณะนั้น จึงรับสง่ั ใหเ ขาไปเฝาพระพุทธเจา ซ่งึ ประทบั อยทู ่ภี เู ขาคิชฌกูฏใกลก รุงราชคฤห ในสมัยนน้ั โสณโกฬว สิ ะ พรอมกับชาวบานจาํ นวนหน่ึงไดไปเฝา พระพทุ ธเจา ตามรบั สง่ั ไดฟ ง พระธรรมเทศนาอนปุ พุ พกิ ถาและอรยิ สจั ๔ ชาวบา นเกดิ ศรทั ธาเลอ่ื มใสใน พระรัตนตรยั แสดงตนเปน อบุ าสกแลว กลบั ไป เม่ือโสณโกฬวิสะ เขาไปเฝาพระพุทธเจาแลวกราบทูลวา ขาแตพระองค ผูเจริญ ขาพระองคไดฟงธรรมของพระองคแลวเห็นวา พรหมจรรยอันผูครองเรือน จะประพฤตปิ ฏบิ ตั ใิ หบ รสิ ทุ ธแิ์ ละบรบิ รู ณน นั้ ทาํ ยาก ขอพระองค จงโปรดใหข า พระองค บวชเถดิ พระพทุ ธเจาไดบ วชใหเ ขาตามประสงค พระโสณโกฬว สิ ะไปบาํ เพญ็ สมณธรรมในปา สตี ะวนั ใกลเ มอื งราชคฤหป ฏบิ ตั ิ บาํ เพญ็ เพยี รอยา งหนกั โดย เดนิ จงกรมดว ยเทา ดว ยเขา และมอื จนเทา เขา และมอื แตก แตก็ไมบรรลุผลอะไร เพราะความเพียรที่มากเกินไป ทําใหจิตใจฟุงซาน คิดนอยใจ ตัวเองวามีความเพียรมากถึงเพียงนี้ ยังไมไดบรรลุมรรคผลพระพุทธเจาทรงทราบ ความคิดของทานจึงเสด็จไปแสดงธรรมโปรด โดยเปรียบเทียบกับพิณ ๓ สายวา สายพิณที่ขึงตึงเกินไปและหยอนเกินไป จะมีเสียงไมไพเราะ ตองขึงใหไดระดับพอดี เวลาดดี จงึ จะมีเสียงทีไ่ พเราะ ครนั้ ไดร บั คาํ สอนจากพระพทุ ธเจา แลว ทา นปรบั ความเพยี รกบั สมาธใิ หเ สมอ กันบําเพ็ญเพียรแตพอดี ไมตึงนัก ไมห ยอนนกั ไมนานทา นกไ็ ดบรรลอุ รหตั ผล คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นเอก 221