พจนานุกรมภาษาโคราช

กะตรา้ งวง - กะถุ่ง รปู ต่าง ๆ บางชนดิ ไมม่ หี ู ชนดิ กะตบิ๊ กะต้วด ดู กะต้กี ะตว้ ด. มหี เู รยี ก กะตรา้ งวง. กะต้ีกะต้วด ว. เข้มงวดกวดขนั , จ�้ำจ้ี กะตรา้ งวง ดู กะตร้า. ก กะตร้าเหลว น. ตะกรา้ ขนาด จำ้� ไช, กะติบกะตว้ ด กว็ า่ . ข ใหญ่, ตะเหลว ก็ว่า. กะตดุ [กะ-ตดุ๊ ] น. ตะกรดุ , เครอ่ื งราง ค ฆ กะต้องกะแต้ง ก. กระตุ้งกระติ้ง, ท�ำด้วยโลหะลงคาถาอาคม ง กริ ยิ าทา่ ทางกระชดกระช้อย. แลว้ มว้ น. จ กะตุ้มห้มุ ห่อ [กะ-ตุม้ -หุ่ม-ห่อ] ก. รัก ฉ กะต้อด ก. กระเถิบ, เขยิบก้นไปจากท,่ี ใคร่, ปรองดอง, ช่วยเหลอื , ช เขยบิ ไปทีล่ ะนอ้ ย. เกื้อกูล. ซ กะต้อน น. ท่อน, อัน, ส่วนท่ีตัดหรือ กะเตง ก.อาการท่อี ุ้มเดก็ เขา้ สะเอวใน ฐ ลกั ษณะครงึ่ อุ้มครงึ่ หิ้ว, อมุ้ ไม่ ฒ ทอนออกเป็นตอนล�ำเล็ก ๆ ถนดั . ด เช่น ออ้ ย ๓ กะตอ้ น (อ้อย ๓ กะเต้ด ก. สะบดั , สลดั , สะดงุ้ โหยง. ต ท่อน). กะเต้ดแพ็ด ๆ [กะ-เต้ด- ถ กะตอ้ นม่อนแม่น ว. ชิ้นเลก็ แพด็ -แพ็ด] ก. สะบดั ถ่ี ๆ, ท ชิ้นนอ้ ย. สลัดถี่ ๆ เชน่ การเดนิ ส่าย สะบัดสะโพกของผู้หญิง. ธ กะเตด้ ฮาด ก. สะดงุ้ โหยง, น กะตอย น. ต่ิง, เนื้องอกเล็ก ๆ, อาการที่กระโดดโดยฉับไว, บ กะต๋อย ก็ว่า. กะเตด้ แฮด ก็ว่า. ป กะเตด้ แฮด ดู กะเตด็ ฮาด. ผ กะตอ๋ ย ดู กะตอย. กะเต้น ดู กระเตน้ . ฝ กะตะกะเตงิ้ [กะ-ตะ๊ -กะ-เติ้ง] ว. ยัง กะเต้อะ ว. แหลก, ละเอียด, แหลก พ ไม่คล่อง, ยงั ไมจ่ ัดเจน, ยงั ไม่ ไมม่ ีชน้ิ ด.ี ฟ ช�ำนาญ เชน่ พดู โคราชกะต๊ะ กะเติ่ง ๑. ก. เขย่งเท้าไปข้างเดยี ว ภ กะเตง้ิ . เช่น กะเติ่งรถ่ จก๊ั รยาน, กะเติ่ง ม กะตอ้ ย ก็วา่ . ย กะตัก [กะ-ตั๊ก] น. ปฏกั . ๒. น. ทา่ หนง่ึ ของการเลน่ สะบา้ , ร กะตั้ก ว. มากมาย เช่น เงินเปน็ กะต้ัก. (ดู สบี า้ สรี อย ประกอบ). ฤ กะต�ำ่ [ก๊ะ-ต�่ำ] ว. ใต้ถุน, ขา้ งลา่ ง, ล ว อยทู่ ี่พ้ืน. ศ กะติ๊ก ว. คอด, กิว่ . ส กะติก๊ กะเตยี ว ว. คล่องแคล่ว, ปราด ห อ เปรยี ว, กระฉบั กระเฉง. ฮ 16

พจนานุกรม ภาษาโคราช กะเติง่ กะต้อย ๑. ดู กะเตงิ่ ๑. เม่ือตกใจหรอื ร้องหารงั ไข.่ ก กะเตง่ิ กะต้อย ๒. น. การเลน่ กะเตย่ี ว ๑. น. เต่ียว, ใบตองหรือ ข ค อย่างหนง่ึ เลน่ ได้ ๒ วธิ ี คือ ใบมะพร้าวส�ำหรับคาดกลัด ฆ ๑) ทกุ คนยนื ขาเดียวจับมือกันเปน็ หอ่ ขนม. ง ๒. ก. หยกั รั้ง, รวบผ้าถุงหรอื จ วงกลมเรยี กวา่ “คอก” กระโดด โสร่งข้างสะโพกมาเหน็บไว้ที่ ฉ พร้อมกันเวียนไปเป็นวงกลม เอวทั้ง ๒ ข้าง; การเหน็บ ช พรอ้ มกบั รอ้ งวา่ “กะเตง่ิ กะตอ้ ย กะเต่ียวก็เพ่ือความคล่องตัว, ซ พวกเด๊กน่อยเห็นงัวกินอ้อยอยู่ เหน็บกะเตยี่ ว ก็วา่ . ฐ ทางนเ่ี บง้ิ มยั้ ” คนทปี่ ลอ่ ยใหเ้ ทา้ กะเตยี๋ ว น. กว๋ ยเตย๋ี ว, กว้ ยเตยี๋ ว กว็ า่ . ฒ ที่ยกไว้ตกลงถึงดินหรือล้มลง กะแตง น. ตะแกรง เชน่ กะแตงร่อน ด ก่อนต้องไปยืนเป็นวัวอยู่ใน เข่า กระด้งน่อยฝั้ดเข่าอ่อน ต วงกลม ทำ� ไปจนเหลอื ผชู้ นะ. (เพลงกลอ่ มเด็ก). ถ ๒) ยนื จับมอื กนั เป็นวงกลม ให้ผู้ กะแตชน่ั น. สถานี (อ. Station). ท เลน่ ๓-๔ คน เป็นวัวอยใู่ น กะแตเวียน ก. อาการไก่ชักกระตุก ธ วงกลม และใหค้ นหนงึ่ เป็นเสอื คอเอียง แล้วเดินวนอยู่กับท่ี, น อยู่ข้างนอก กระโดดขาเดียว ตะแกเวียน ก็ว่า. บ ไล่จับวัวพร้อมกับร้องเช่นเดียว กะแตะ๊ ๑. ก. บด, ทำ� ใหแ้ หลก. ป กับ ขอ้ ๑) พอถงึ ตรงทีม่ ือจับ ๒. น. ไมส้ ำ� หรบั หนบี ปลาปง้ิ ไฟ. ผ เรียกว่า ประตูก็จะถามว่า ๓. น. ภาชนะสานดว้ ยไมไ้ ผค่ ลา้ ย ฝ “ประตอู ะไร ?” (เหล็กหรือ กระจาด. พ ทองหรือไม้ผุ) ถ้าคนจบั มือ กะโตกกะตาก ก. เอะอะ, โวยวาย, ฟ ม่ันใจว่าเสือไม่สามารถดึงออก ส่งเสยี งให้คนอ่ืนรู้. ภ ได้ กจ็ ะตอบว่าประตเู หล็กหรือ กะโตวา น. สนั ตะวา, พืชชนิดหนึ่งตน้ ม ทอง สว่ นประตูท่เี หน็ ว่าสู้ไม่ได้ เลก็ ๆ อยใู่ ตน้ �ำ้ . ย กจ็ ะตอบวา่ ประตไู มผ้ ุ เสือจะ กะไตร น. ตะไกร, กรรไกร. ร ดึงมือออกแล้วเข้าไปไล่จับวัว กะถัด [กะ-ทัด] ก. อาการทีใ่ ช้ก้น ฤ ถ้าจับได้เสือเปลี่ยนเป็นวัว กระเถบิ . ล หรือสลับกนั เลน่ . กะถุง่ น. กระพุง้ , ส่วนในทีป่ ่องหรอื นูน ว กะเตดิ ก. กะต๊าก, เสยี งไกต่ ัวเมียรอ้ ง ศ ส ห อ ฮ 17

กะถนุ - กะพอก ออก เช่น กระถุ่งแกม้ (กระพงุ้ ใดอยา่ งหน่งึ เช่น กะเทินทำ� ก็ แก้ม), กะโผ่ง ก็วา่ . ทำ� ใหต่ ลอด (ไหน ๆ ทำ� แลว้ ก็ กะถุน ว. ใต้ถนุ . ทำ� ใหต้ ลอด), กะทกั กะเทนิ , สะเทนิ ก กะเถ็วเว็ว ว. ไมเ่ ตม็ บาท, วกิ ลจริต. กว็ า่ , กระเทนิ กเ็ ขยี น เชน่ อยา่ ข กะโถก ก. รวบชายผา้ มัดเปน็ ถงุ ใส่ ใหก้ ระเทนิ เอน็ ดพู ร่ี า, เลอื กเอา ค พอสะเทิน จะด�ำเนินน่าเชยชม ฆ สงิ่ ของหรอื พนั ไวร้ อบเอว. (นิ.รูปทอง). ง กะโถ่ง ว. ไม่เรยี บรอ้ ย. กะเทนิ น้ำ� กระเทินบก [กะ-เทนิ -น่าม- จ กะทก [กะ-ท่ก] ก. กระตุก, กระชาก, กะ-เทนิ -บ๊ก] ว. ซ่งึ อยู่ไดห้ รอื ฉ ใช้งานได้ทั้งในน�้ำและบนบก ช ฉดุ ในการทอผ้า. เช่น ร่ถกะเทนิ นำ�่ กะเทนิ บก๊ . ซ กะทอ น. กระสอบทที่ อดว้ ยปา่ นหรอื กะแทะ [กะ-แท่ะ] ก. แทะ, เอาฟัน ฐ หน้ากัดใหห้ ลุดออกทีละน้อย. ฒ ปอ, ภาชนะสานดว้ ยไมไ้ ผอ่ ยา่ ง กะบอ่ ง น. แอ่งน�ำ้ เลก็ ๆ บนพ้นื เชน่ ด ชะลอม รปู รา่ งทรงกระบอกใช้ ถนน พื้นดนิ . ต ใสเ่ กลอื , กะทกั่ กว็ า่ . กะบุก [กะ-บุ๊ก] ๑. น. บกุ ; ไมล้ ม้ ลุก ถ กะทะระราย [กะ-ท่ะ-ล่ะ-ลาย] ว. ประเภทหัวอย่ใู ต้ดินกินได.้ ท ๒. น. บกุ ประเภทต้น มีล�ำตน้ ธ สรุ ุ่ยสรุ ่าย, ใจกว้าง, เอ้อื เฟ้ือ กลมเล็กกนิ ไดม้ ีหลายชนิด เชน่ น เผื่อแผ่ในลักษณะท่ีเห็นใคร กะบุกคันหอก, กะบุกนกแก้ว, บ ทกุ ข์ร้อนกช็ ่วยเหลอื . กะบกุ ลายตก๊ แก, กะบกุ หางงวั . ป กะทก่ั ดู กะทอ. กะบุกคันหอก [กะ-บุ๊ก-คัน- ผ หอก] น. บุกชนดิ หนึ่งล�ำต้น ฝ กะทก่ั กะเทนิ ดู กะเทิน. กลมเล็กกินได้ ออกดอกโผล่ พ กะทือดง น. ชอ่ื ไมล้ ม้ ลกุ ประเภทกะทือ จากดินแล้วใบลัดข้ึนทีหลัง ฟ ลำ� ตน้ สูงยาว ปลายยอดมีดอก ภ ชนิด Zingiberzerumbet (L.) ตูม ๆ คลา้ ยหวั หอก, (ดู กะบุก ม Smith ในวงศ์ Zingibera ประกอบ). ย ceae ดอกสเี หลือง ผลกลม กะบกุ นกแกว้ [กะ-บกุ๊ -น่ก- ร สีแดง เหง้าสีเหลืองออ่ น กล่นิ ฤ หอม ชอ่ ออ่ นใช้รบั ประทานได้. ล ว กะทุก [กะ-ทกุ่ ] ก. บรรทกุ . ศ กะเทิน ก. สะเทนิ , ครง่ึ ๆ กลาง ๆ, ก้�ำ ส ห กง่ึ , ลกั ษณะทก่ี ระทำ� อยา่ งครงึ่ ๆ อ กลาง ๆ, ถลำ� ไปในการทำ� อย่าง ฮ 18

พจนานุกรม ภาษาโคราช แกว้ ] น. บกุ ชนิดหนงึ่ ล�ำต้น ปอ่ งออก. ก ล ม เ ล็ ก ด อ ก เ ห มื อ น ป า ก กะปิ [กะ-ปิ]๊ น. ซีก, (ดู โบก ประกอบ). นกแก้วกนิ ได้. กะปุ้ม น. สมกุ , ภาชนะใสย่ าเส้นสาน กะบุกลายตุ๊กแก [กะ-บุ๊ก- ด้วยไม้ไผ่โตกว่ากะป้อย, (ดู ก ลาย-ต๊ก-แก] น. บุกชนดิ หนึ่ง กะปอ้ ย ประกอบ). ข ลำ� ตน้ กลมเล็กใบลายกนิ ได้. กะแปว๋ น. ภาชนะตวงข้าวสารขนาด ค กะบุกหางวัว [กะ-บุ๊ก-หาง- เลก็ กว่ากะป้อย, (ดู กะป้อย ฆ งัว] น. บกุ ชนดิ หน่งึ ลำ� ตน้ กลม ประกอบ). ง เล็กมีแตใ่ บไมม่ ีดอก. กะแปะ [กะ-แป๊ะ] ก. แปะ, ตดิ , ทาบ จ กะเบ่ง ว. พอง, ขยายตัว, เบ่ง ; เขา้ ไป เชน่ น่ังกะแป๊ะพ่นื (น่ัง ฉ พยายามขับ ดัน ส่ง เช่น ให้ก้นแนบตดิ กบั พน้ื ). ช อุจจาระ, ปัสสาวะ เปน็ ตน้ ให้ กะโป ก. ควา้ , ย่ืนมือไปจับหรือฉวย ซ ออกมา, ตะเบง่ ก็ว่า. โดยเร็ว, ตะโป กว็ ่า. ฐ กะเบนเหน็บ [กะ-เบน-เน็บ] น. เอว, กะโปกทอก น. อวัยวะเพศชายที่มี ฒ เขมรเหน็บ กว็ ่า. อัณฑะลกู เดยี ว. ด กะเบะกะบะ [กะ-เบะ้ -กะ-บะ้ ] ก. เบ้ กะโปเล น. กระทงทำ� ดว้ ยกาบมะพรา้ ว, ต ปากรอ้ งไห,้ ระเบะระบะ กว็ า่ . กาบหมาก, กาบไมไ้ ผ.่ ถ กะเบา้ น. เบ้า เช่น กะเบ้าตา, หลมุ กะโผง่ ดู กะถุ่ง. ท ส�ำหรับหลอมโลหะหรอื ส่งิ อืน่ . กะโผง่ แกม้ น. กระพ้งุ แกม้ . ธ กะปก้ ล่ก ก. ลมื ตาโต. กะพวม ดู ก�ำพวม. น กะปอ๊ กกะแปก๊ ว. กระจกุ กระจกิ , เลก็ ๆ กะพอก น. ภาชนะตกั หรอื ตวงของ บ นอ้ ย ๆ. เหลว เช่น ป กะปอง น. ภาชนะเก็บข้าวเปลือก น�้ำปลาจาก ผ สานด้วยไม้ไผ่ขนาดใหญ่กว่า ไห, นำ�้ มนั กา๊ ด ฝ กะป้อย, (ดู กะป้อย ประกอบ). จากป๊บี ท�ำ พ กะปอม น. กงิ้ กา่ , กะปอ๋ ม, ปอมกา่ กว็ า่ . ดว้ ยกระบอก ฟ กะปอ๋ ม ดู กะปอม. ไม้ไผ่ หรือ ภ กะปอ้ ย น. ภาชนะตวงข้าว สานดว้ ย สังกะสี มี กะพอก ม ไมไ้ ผ่ ปากกบั กน้ จะแคบตรงกลาง ย ดา้ มยาวส�ำหรบั จบั . ร ฤ ล ว ศ ส ห อ ฮ 19

กะพ้นั - กะห�ำแพะ กะพัน้ [กะ-พัน่ ] น. ตะพัน้ , โรคชนิด Craib ในวงศ์ Leguminosae หนึ่งมักเกิดแก่เด็กอ่อนหรือ ใชท้ ำ� เครื่องเรือน เพลาเกวียน เด็กเล็กตามต�ำราแพทย์แผน และดา้ มเครอ่ื งมอื ตา่ ง ๆ; กล่มุ ก โบราณว่า มีอาการชกั มือเทา้ ไมป้ ระเภทน้ี เช่น กระพเ้ี ขา ข ก�ำ, ตัวเขียว เช่ือว่าเป็น ควาย, กระพ้ีนางนวล. ค บาดทะยกั มหี ลายชนดิ ได้แก่ กะพดื ก. ฟาดฟนั , ตอ่ ส้,ู นอ็ ค. ฆ กะพัน้ กล่อมรงั นอน, กะพั้นไฟ, กะพุง่ ก. พ่งุ . ง กะพนั้ ลกู นก, กะพนั้ หนิ , กะพา่ น กะฟ่ี น. ทอฟฟ่,ี กอ๊ ฟฟ่ี กว็ ่า. จ กว็ า่ . กะใภ้ [กะ-ไพ]่ น. สะใภ,้ ตะใภ้ ก็ว่า. ฉ กะพั้นกลอ่ มรงั นอน [กะ-พั่น- กะมะ [กะ่ -ม่ะ] ว. ประจวบกนั , เจอะ ช ก่อม-ลัง-นอน] น. โรคตะพ้ัน กนั , คะมะ, จะมะ, ชะมะ กว็ ่า. ซ ชนิดหน่ึง เด็กที่เป็นจะไม่ร้อง กะยอ็ กกะแย็ก ว. กระย่องกระแยง่ , ฐ งอแง เอาแต่นอนและไม่กิน ไมถ่ นัด. ฒ อาหาร. กะร็อกกะหรอ็ ย [กะ-ลอ็ ก-กะ-หลอ็ ย] ด กะพน้ั ไฟ [กะ-พัน่ -ไฟ] น. โรค ว. เปน็ หย่อม ๆ, นิดหน่อย. ต ตะพน้ั ชนิดหนงึ่ เด็กจะตวั แดง กะระกะราย [กะ-ละ่ -กะ-ลาย] ว. ถ ชกั แขง้ ขาเหยยี ด. แยกเปน็ ราย ๆ, เป็นสว่ นเรียง ท กะพัน้ ลกู นก [กะ-พนั่ -ลกู -นก่ ] ราย, เป็นหย่อม ๆ, เล็กนอ้ ย ธ บางตา, ไม่สมำ่� เสมอ. น กะลอ น. เกราะ, เคร่อื งสัญญาณท�ำ บ ดว้ ยไมไ้ ผใ่ ชต้ หี รอื สั่นให้ดัง. ป กะลอน น. แกลลอน (อ. gallon). ผ กะลัง ๑. น. ลงั , กล่องสี่เหลย่ี ม. ฝ น. โรคตะพ้ันชนิดหน่ึง เดก็ จะ ๒. ว. กำ� ลงั เช่น กะลงั กิน พ ตวั สนั่ ริก ๆ สั่นไปทัง้ ตัว. (กำ� ลังกิน), พบฝูงควายกะลัง ฟ กะพั้นหิน [กะ-พน่ั -หนิ ] น. โรค กินอยูต่ ีนโคก (นิ.พระปาจิต). ภ ตะพ้ันชนิดหน่ึง เด็กจะตัวด�ำ กะลำ� พกั [กะ-ล�ำ-พั่ก] น. สลดั ไดปา่ ม ชักตัวแข็ง. ; ช่ือไม้พุ่มยืนต้นในกลุ่มต้น ย กะพ่าน ดู กะพั้น. “สลดั ได” ชนดิ Euphorbigan ร กะพาย ก. สะพาย, แขวนสง่ิ ของบนบา่ . ฤ ล ว กะพี้หยวก [กะ-พ่ี-หยวก] น. ช่อื ไม้ ศ ตน้ ขนาดกลางถึงใหญ่ ชนดิ ส Dalbergialakhonensis ห อ Gagnep. ver. apendiculata ฮ 20

พจนานุกรม ภาษาโคราช tiguorum Linn ในวงศ์ หรือเรยี่ พ้นื . Euphorbiaceae ใช้ท�ำยาได.้ ๒. น. การเลน่ ของเดก็ อย่าง กะลิกกะเหลิม [กะ-ลกิ -กะ-เหลฺ มิ ] ว. หน่งึ คลา้ ยตากระโดด, กะลิม้ กะเหลย่ี , แสดงอาการให้ ๓. น. ท่าหนึ่งของการเล่น ก ร้วู า่ อยากได.้ สะบ้า, กะฉยุ่ กว็ า่ . ข กะลึน ดู กำ� ลึน. กะสูด ก. สูด, หายใจเขา้ โดยแรง. ค กะลนึ กะลอก ว. ลกั ษณะของวตั ถทุ ผี่ วิ กะเสด น. ผักกระเฉด. ฆ ลอกหลดุ ออกเปน็ แผน่ ๆ หรอื ขยุ . กะโสบ ก. ขยอกกนิ อยา่ งเรว็ , กระเดอื ก ง กะโล่ น. ภาชนะกลมคลา้ ยกระด้งแต่ เขา้ ไปอยา่ งเรว็ (มกั ใชแ้ กก่ าร จ เล็กกว่า สานด้วยไม้ไผ่ด้วย กนิ ของหม)ู , ขะโหยบ กว็ า่ . ฉ ลาย ๓ ขม่ ๓ ใชส้ �ำหรบั ใส่ กะหมวด ก. ขมวด, บดิ ม้วนแล้วขอด ช ส่ิงของไม่นิยมใช้ฝัดข้าวเพราะ ใหเ้ ป็นปม. ซ ไม่สามารถฝัดแยกสิ่งที่ปนมา กะหมบั [กะ-มับ] น. ขมับ. ฐ ออกจากขา้ วสารได.้ กะหยำ� กะแยะ ว. เฉอะฉะ. ฒ กะโลง น. โลง, ลัง, กล่องสี่เหลี่ยม, กะหยูด ว. ย่น, หด, รน่ เขา้ , ขยดู ด กะโหลง่ กว็ ่า. ก็วา่ . ต กะโลงตะเกียง กะหร่อง ว. ผอมมาก, ผอมโซ, ถ น. ตะเกียงที่ กะหรอ่ งก่อง กว็ ่า. ท มีแผ่นสังกะสี กะหรอ่ งกอ่ ง ดู กะหรอ่ ง. ธ หรอื วัสดุอนื่ ๆ กะหรอ็ มกะแหรม็ ว. หรอ็ มแหรม็ , เปน็ น งอเป็นรูปโค้ง หยอ่ ม, มเี ลก็ นอ้ ย, มหี า่ ง ๆ, ไม่ บ ค ร อ บ บั ง ล ม กะโลงตะเกียง เปน็ พวกเปน็ หม.ู่ ป กะหล่อม น. ยุ้งข้าวสานด้วยไม้ไผ่ ผ ดา้ นบนมหี หู วิ้ , กง่ ตะเกยี ง, โกง่ ยาด้วยมูลควาย. ฝ ตะเกยี ง, โพรงตะเกยี ง กว็ า่ . กะหลนึ [กะ-หฺลนึ ] ดู ก�ำลึน. พ กะวา่ [ก๊ะ-วา่ ] ก. คิดว่า. กะหวด น. ขวด. ฟ กะเวา้ กะแหว่ง [กะ-เวา่ -กะ-แหวฺ ง่ ] กะหวาด ก. ตวาด. ภ ว. เวา้ ๆ แหว่ง ๆ. กะห�ำแพะ น. มะเขือพันธุ์หน่ึง ม กะสิว น. สิว. ผลสีม่วง คล้ายอัณฑะแพะ. ย กะสยุ่ ๑. ก. ใช้เทา้ ทอยส่งิ ของใหเ้ รียด ร ฤ ล ว ศ ส ห อ ฮ 21

กะเหม่น - การรบเปน็ งานผชู้ ายการเรือนเป็นงานผู้หญิง กะเหมน่ ๑. ก. เขม่น, อาการกลา้ ม กะฮกู น. นกฮกู , กูฮ่ ูก กว็ ่า, ถน่ิ อสี าน เนือ้ กระตกุ เต้นเบา ๆ เชอื่ กนั เรียก กู้หูก. ว่าจะเกิดเร่ืองไม่ดีข้ึนในเวลา ก ขา้ งหนา้ ; กักระบัง [ก๊ัก-ล่ะ-บัง] น. กะบัง; ข ๒. ว. รู้สึกไม่ชอบหนา้ หรือไม่ เครื่องมือจับสัตว์น้�ำชนิดหน่ึง, ค ระบัง ก็ว่า. ฆ พอใจ. ง กะเหมา่ [กะ-เหฺม่า] น. เขม่า, ละออง กัดกันยังกะหมา [ก๊ัด-กัน-ยัง-ก๊ะ- จ หมา] (ส�ำ) ก. ทะเลาะกัน, ฉ ดำ� ๆ ทเี่ กดิ จากควนั ไฟ, ดนิ ปนื . ทะเลาะเบาะแว้ง. ช กะเหวา [กะ-เหวฺ า] ๑. ก. ขว่ นดว้ ย ซ เลบ็ , ขดู ดว้ ยเลบ็ , ขะเหวา กว็ า่ . กัดกรว้ ม [กดั๊ -กว้ ม] ก. กัดกนิ สงิ่ ของ ฐ เช่น ผลไมด้ ว้ ยความเรว็ ไว. ฒ ๒. น. นกดุเหว่า. ด กะเหลือม [กะ-เหฺลือม] ก. จั๊กจี้, กัดฟนั ขยมุ้ ตดู [กดั๊ -ฟนั -ขะ-ยุ่ม-ตดู ] ต จ๊ักเดียม, จักกะเหลียม, จัก ก. เกร็ง; (สำ� ) ออกแรงสดุ ถ กะเหลือม, จักกะหลี ก็ว่า. ก�ำลงั , บากบ่นั หมัน่ เพียร. ท กะเหลาะกะแหละ [กะ-เลาะ-กะ-และ] ธ กดั ปูด [กดั๊ -ปูด] ดู กดปดู . น ก. ตกปรอย ๆ (ใชแ้ กฝ่ น). กนั ๑. สรรพนามบุรุษท่ี ๑ แทนชื่อ บ กะแหบ ก. แขม่ว, กระแหมว่ ; ทำ� ให้ ผพู้ ดู เช่น ผม, ฉนั ใชแ้ กผ่ ู้ ป ผ ท้องยุบโดยการผ่อนลมหายใจ, เสมอกนั หรือผู้นอ้ ย. ฝ เช่น กะแหบท่อง (กระแหม่ว ๒. น. พรรค,์ ชนิด เชน่ อยา่ ง พ ท้อง). ฟ กะแหยง [กะ-แหยฺ ง] น. ปลาแขยง. กนั นัน่ (อย่างพรรค์นัน้ ). ภ กะโหลกกะลา น. การเลน่ หม้อขา้ ว ๓. ว. แค่, เพยี ง, เท่า เชน่ อยู่ ม หม้อแกงของเด็กโดยใช้กะลา ย มะพร้าวเป็นอปุ กรณ.์ กนั นี่ (อยู่แคน่ )้ี . ร กะโหลง่ ดู กะโลง. กั่นปูด ดู กดปดู . ฤ กัลปา [กนั -ละ-ปา] น. กัลปาวสาน, ล ว กะไหล่ น. ไมส้ ำ� หรบั เขยี่ ขา้ วเมา่ ในขณะ ท่ีสุดแห่งระยะเวลากัลป์หนึ่ง ศ ตำ� เพอื่ คนใหท้ ว่ั , จก๊ั กะไหล่ กว็ า่ . คอื ๔,๓๒๐,๐๐๐,๐๐๐ ปีมนุษย์ ส เชน่ ตายเพ่อื ปกป้องบา้ นเมอื ง ห กะฮกุ น. หลมุ เล็ก ๆ, ตะฮกุ , ตะหลกุ ญาตพิ น่ี ้อง เชน่ น้ี ชือ่ เสยี งก็จะ อ ก็ว่า. อยู่ทว่ั โลกกลั ปา (ทา้ ว ฯ). ฮ กา น. ตรา, ย่หี อ้ . 22

พจนานุกรม ภาษาโคราช กากน�้ำ [กาก-น่าม] น. ปลาท่ีหลง ผา่ -ขาว-คาด-พุง] (ปรศิ ) น. ก เหลือหลังจากที่เจ้าของจับ ผักกระเฉด. ข แล้ว หลังจากนั้นคนอ่ืน ๆ ก็ กาฝากไม้โพธิ์ไทร [กา-ฝาก-ม่าย- ค ลงจับ. โพ-ไซ] น. ชอื่ พืชกาฝากชนดิ ฆ หนึ่ง เป็นไม้พมุ่ ชนิด Taxillus ง กากหมู น. หนงั หมมู มี นั ตดิ ทอดใหก้ รอบ. chinensis Dans ในวงศ์ Lor จ กางเกงสายรูด น. กางเกงขาส้ันมี anthaceae. ฉ กาใฝเ่ ปน็ หงส์ (สำ� ) คนชนั้ ต่�ำอยาก ช เชือกรอบเอวเพ่ือรูดมัดให้ หรือหวังเปน็ คนชนั้ สงู ; เปน็ ซ กระชับแทนขอหรือกระดุม, ค�ำพูดที่ดูแคลนหรือเชิงเหยียด ฐ กางเกงหูรูด ก็ว่า. หยาม เช่น คนไพร่สารเลว ฒ กางเกงหรู ูด ดู กางเกงสายรดู . อยากเป็นมุลนาย แม้กาซึ่งมี ด กางเกงเอว น. กางเกงขากว๊ ย ขายาว ข น ด� ำ ก็ มี ค ว า ม ห ยิ่ ง ย ะ โ ส ท่ี ต เลยหวั เข่านดิ ๆ. อยากจะเปน็ หงส์ (ท้าว ฯ). ถ กาด ก. ฝาน, หัน่ , ท�ำเป็นชน้ิ บาง ๆ. กาฟกั ไข่ [กา-ฟก่ั -ไข]่ น. การเลน่ อยา่ ง ท กา้ นของ น. ไมยราบ, หญา้ ปนั ยอด; หน่ึงโดยให้คนหน่ึงหมอบเป็น ธ ไมล้ ม้ ลกุ ชนดิ Mimosapudica กากกไข่ ซง่ึ ทำ� ดว้ ยผา้ มดั กลม ๆ น L. วงศ์ Leguminosae หรือ หรือลูกบอลคนที่เหลือจะคอย บ Mimoseae ใบคลา้ ยใบกระเฉด แยง่ ไข่ ถา้ แยง่ ไดก้ ากจ็ ะถกู ทำ� โทษ ป หรอื กระถนิ เมอื่ ถกู หรอื กระเทอื น ตามแตจ่ ะตกลง เชน่ ตกี น้ เปน็ ตน้ ผ กห็ บุ ราบไป, กะทยิ อบ กว็ า่ , (ดู ถา้ คนแยง่ ถกู กาเอามอื ปดั ถกู หรอื ฝ กะทยิ อบ ประกอบ). ถกู ขาปา่ ยหรอื ถกู ขาเหวย่ี งพาด พ คน ๆ นนั้ จะตอ้ งมาเปน็ กาแทน. ฟ กา้ นของ การรบเป็นงานผู้ชายการเรือนเป็น ภ งานผู้หญิง น. บ่งบอกถึง ม ก้านเขียว ๆ ยาว ๆ ผา้ ขาวคาดพุง หน้าท่ี เช่น แต่เมื่อคิดถึง ย [ก้าน-เขียว-เขียว-ยาว-ยาว- ว่าการรบเป็นงานของผู้ชาย ร เหมือนการเรือนเป็นงานของ ฤ ผหู้ ญงิ (ทา้ ว ฯ). ล ว ศ ส ห อ ฮ 23

กาลงส�ำนกั - กินข้าววัดนอนศาลา กาลงสำ� นัก [กา-ลง-สำ� -น่ัก] (ส�ำ) แสลงถ้าไม่ปฏิบัติตามจะมีผล กลับท่พี ักทอ่ี าศยั . เสียมาสู่ผู้นั้น เช่น ผู้ท่ีมี กาละเปา น. ซาลาเปา, ขนมชนิดหน่ึง เครื่องรางของขลังเช่ือถือว่าจะ ก ของจนี ท�ำด้วยแปง้ มีไส้ต่าง ๆ ลอดราวตากผ้าไม่ได้ เรยี กผู้ ข เช่น หวาน เค็ม เผือก. นน้ั วา่ “ก�ำของ” หรือผูท้ ก่ี ิน ค เห็ดแล้วแสลงผู้นั้นก็จะไม่กิน ฆ กาละมัง น. กะละมงั , ชามอ่างทำ� ด้วย เรยี กว่าก�ำเห็ด, ถ่นิ อีสานใช้ว่า ง โลหะเคลอื บ. กะลำ� , คะลำ� . จ กำ้� กลาง ว. กึ่งกลาง, ก�้ำก่งึ , ครึ่ง ๆ ฉ กาละแม น. กะละแม, ขนมเหนยี วสดี ำ� . กลาง ๆ, ก�ำ้ ก่า ก็วา่ . ช กาลังกาสาตวั ผู้ [กา-ลงั -กา-สา-ตวั - ก�ำกบั [กำ� -กบ๊ั ] น. ปลากระตรับ, ปลา ซ ผ]ู่ น. ช่ือไม้พ่มุ ชนิด Ardisia หมอช้างเหยยี บ. ฐ egiandulosa Fletch ในวงศ์ ก�้ำก่า ดู กำ�้ กลาง. ฒ ก�ำข้ีไมท่ นั ควาย [กำ� -ข่ี-ไม-่ ทนั -ควย] ด Mursinaceae. (ส�ำ) ก. จับไม่ไดใ้ นทันทีทันใด, ต ก้าม ว. หมาด, เกอื บแหง้ เช่น ดิน จบั ไม่ได้ทนั ควัน. ถ กา้ ม (ดินหมาด ๆ). ก�ำจอด ก. ก�ำกำ� ปั้นแนน่ , ก�ำมือแน่น. ท กำ� ด้นก้นเตา่ น. ทา้ ยทอย. ธ กาว น. ขัน้ ตอนหน่ึงของการย้อมเส้น ก�ำดงึ ว. คดิ ถงึ , อาลยั เชน่ ตากเ็ ห็น น ไหม โดยเอาเส้นไหมทต่ี ม้ ดว้ ย ท้งั ดวงจิตมาคิดถงึ เสียดายท่ี บ ผงขาว (โซเดยี มไฮโดรซลั ไฟต)์ พระกฏุ คิ ดิ กำ� ดงึ (น.ิ พระปาจติ ), ป ไปลงแป้ง. เ ป ็ น ไ ฉ น ไ ม ่ ก� ำ ดึ ง ซ่ึ ง ภ า ร า , ผ ใ ห ้ ก� ำ ดึ ง เ พ่ื อ น ย า ก เ ส น ่ ห า ฝ กาหล ว. โกลาหล, ความชลุ มนุ วนุ่ วาย, (สุภมติ ฯ). พ เสยี งออ้ื องึ , กาหลอลหมา่ น กว็ า่ กำ� ทวด น. มะขามปอ้ ม; ไมย้ นื ตน้ ขนาด ฟ เช่น ข่าวศกึ เรื่องเจา้ อนุเข้ามา กลางชนิด Phyllan thus ภ กวาดต้อนผู้คนนครราชสิมา emblica L. ในวงศ์ Phyl ม กลบั ไปสนู่ ครเวยี งจนั ทนน์ น้ั ยอ่ ม lanthaceae ใบย่อยเรียงกัน ย นำ� มาซงึ่ ความกาหลอลหมา่ นให้ เป็น ๒ แถว คลา้ ยใบกระถนิ ร แกท่ วยนาครชาวเมอื งหลวงยงิ่ ฤ ล ว นกั (ทา้ ว ฯ). ศ กาหลอลหมา่ น [กา-หน-อน-ละ-หมา่ น] ส ห ดู กาหล. อ ก�ำ น. ข้อหา้ ม, สิ่งต้องหา้ ม, ของ ฮ 24

พจนานุกรม ภาษาโคราช ผลกลมเกลี้ยงเขียวอมเหลือง เนื้อถ้อยกระทงความติดต่อ ก มรี สเปรย้ี วฝาด ผลกนิ แกก้ ระหาย กนั แลว้ กร็ ไู้ ดว้ า่ เจา้ อนกุ อ่ การ ข น�้ำแกไ้ อละลายเสมหะ. ก�ำเริบเอิบโสเป็นเที่ยงแท้ ค ก�ำปื้ด น. กำ� พดื , เทอื กเถา, เผา่ พนั ธุ,์ (ทา้ ว ฯ). ฆ พ้ืนเพ, ข้กี �ำป้ดื ก็ว่า. ก�ำลังหมูเถ่ือน น. ช่ือไม้เถาชนิด ง กำ� เปอื ก น. ฟองนำ�้ ลายแตกตดิ ขา้ ง Argyreia brachypoda Oo จ ปาก, ฟองนำ้� ทผี่ ดุ ขน้ึ , ฟองทเี่ กดิ ststr. ในวงศ์ Convolvulaceae. ฉ จากนำ้� เดอื ด เชน่ ฟองนำ้� แกง. กำ� ลึง ก. เกรง็ จนเน้ือตัวสัน่ . ช กำ� พวม ว. ก�ำลงั (ทำ� อย่ใู นขณะนนั้ ), ก�ำลึน ว. สยวิ , รู้สกึ เสยี วซ่าน, กะลึน, ซ ก�ำลงั จะ, กะพวม กว็ ่า เช่น กะหลึน ก็วา่ . ฐ กะพวมรักใคร่ มาพรากผวั เมีย ก�ำสบั ก�ำสา่ ย [ก�ำ-ซบั -กำ� -ส่าย] ก. ฒ (น.ิ รปู ทอง), เขยี นเปน็ กระพวม กระสบั กระสา่ ย. ด กม็ ี เชน่ แตล่ ำ� พงั จะกระพวม กำ� หนดเมน [กำ� -นด-เมน] น. การ ต ไมห่ วงหงึ (น.ิ พระปาจติ ), พวม ตกลงก�ำหนดเส้นหรือจุดก่อน ถ ก็วา่ เชน่ เลือกหาที่เครง่ ครัด เลน่ สะบ้า ซ่ึงจะมีอยู่ ๓ เมน ท พวมกำ� ดดั เตง่ ตงั้ เตา้ (น.ิรปู ทอง). คือ เมนตัง้ เมนก้ัน และเมน ธ กำ� พัก [ก�ำ-พก่ั ] ดู ตุม้ บก. เล่น, (ดู เมนตั้ง, เมนกัน้ , เมน น กำ� พนั น. ไม้ที่อยู่ในหูกทอผา้ สำ� หรบั เล่น ประกอบ). บ บดิ ผา้ ทที่ อแล้วมว้ น. กิงกบั้ ดู ก้บุ ก้บั . ป กำ� มพฤกษ์ [กำ� -มะ-พก่ึ ] น. กลั ปพฤกษ์ กน้ิ ว. สน้ั เช่น เส่ือแขนกิน้ (เสอ้ื แขน ผ เช่น ว่าต้นงามก�ำมพฤกษ์เรา สั้น). ฝ หักควำ�่ (นิ.พระปาจติ ). กนิ แกก้ ลุ้ม (สำ� ) กนิ แก้เซ็ง, กนิ แก้ พ กำ� รอ ๑. ก. ประคบั ประคอง, ทะนถุ นอม, เบื่อ, กินแกค้ วามร�ำคาญ เช่น ฟ คอยระวงั รกั ษา เชน่ กำ� รอเลย่ี ง เอาขนมจีนมากินแก้กลุ้มซัก ภ ลกู อยา่ งดี (ทะนถุ นอมเลยี้ งลกู ถ่วยที (เอาขนมจีนมากินแก้ ม เปน็ อยา่ งด)ี . เซ็งซกั ถว้ ยทเี ถอะ). ย ๒. ก. ออม, ประหยดั . กินข้าววัดนอนศาลา [กิน-เข่า-วั่ด- ร ก�ำเริบเอิบโส ก. ก�ำเริบเสิบสาน, นอน-สา-ลา] (สำ� ) ก. พเนจร, ฤ เหมิ ใจ, ไดใ้ จ เชน่ ครน้ั มาจบั เร่ร่อน, กินข้าววัดนอนศาลา ล ว ศ ส ห อ ฮ 25

กินข้าววัดนอนศาลาห่มผ้าผี - กู้ ห่มผ้าผี ก็วา่ . กินระกินโรม [กนิ -ละ่ -กนิ -โลม] ก. กนิ กินข้าววัดนอนศาลาห่มผ้าผี [กนิ - พร่�ำเพร่ือ, กินจบุ จบิ . เขา่ -วด่ั -นอน-สา-ลา-หม่ -ผา่ - ก ผ]ี ดู กินขา้ ววัดนอนศาลา. กนิ หมากจดื (ส�ำ) ว. ช่วั เคี้ยวหมาก ข กินจง่ กนิ หยอม (สำ� ) ก. กินอย่าง จืด, เวลาประมาณ ๒๐-๓๐ ค นาท;ี มาจากระยะเวลาในการ ฆ ประหยดั , (ดู หยอม ประกอบ). เคีย้ วหมาก ๑ ค�ำ ตงั้ แตเ่ รม่ิ ง กนิ ดีหมี (ส�ำ) ว. กนิ อะไรมาถงึ ได้ เคี้ยวจนหมากจืดหมดค�ำ จึง จ คายชานหมากทงิ้ เชน่ ประมาณ ฉ อารมณ์เสยี , กนิ ดหี มมี าถงึ ได้ ว่ากินหมากจืดสักสองค�ำ (นิ. ช อารมณเ์ สยี เชน่ สง-สยั ไปกนิ พระปาจติ ). ซ ดีหมีมาถงึ ได้โวยวาย. ฐ กินทางท้องข้ีทางหลัง [กิน-ทาง- กินหอยข้าวยัง กินหนังข้าวหมด ฒ ท่อง-ข-่ี ทาง-หลงั ] (ปริศ) ก. [กิน-หอย-เขา่ -ยัง- กนิ -หนัง- ด เขา่ -เมดิ้ ] (สำ� ) ว. ได้อย่าง ต กบไสไม.้ หนึ่งแต่ต้องสูญเสียอีกอย่าง ถ กนิ ทางนไ้ี ปขฟ้ี ากโนน้ [กนิ -ทาง-น-ี่ ไป หนึ่ง; เปรียบกับแกะหอยกิน ท เพลินจนลืมกินข้าวกับข้าวจึง ธ -ข-ี่ ฟาก-โนน่ ] (ปรศิ ) น. องุ้ พงุ่ หมดก่อนข้าว แต่กินข้าวกับ น วิดนำ�้ , (ดู อุ้งพงุ่ ประกอบ). เน้อื หรือหนังซึ่งเหนียวข้าว บ กินน้�ำร้อนนอนไฟ [กิน-น่าม-ร่อน- ป มกั จะหมดกอ่ นกับ. ผ นอน-ไฟ] (ส�ำ) ก. อยไู่ ฟ ; กว้ิ ๆ ว. ก๋วิ ๆ, กุ๋ย ๆ, เสยี งร้อง ฝ นอนใกล้ไฟหลังคลอดเชื่อว่า พ ความร้อนจะท�ำให้มดลูกเข้าสู่ เยาะเย้ยพรอ้ มกบั กระดิกน้ิวชี้ ฟ ภาวะปกติเรว็ . ไปยงั หนา้ ของผู้ท่ถี กู เยาะเย้ย. ภ กนิ ผัว ว. มผี ัวแล้วผัวตายทกุ คน. กข่ี า้ ว [ก-ี่ เขา่ ] น. กลอ่ งขา้ วอลมู เิ นยี ม. ม กินเมีย ว. มีเมียแลว้ เมียตายทกุ คน. กีดหูกีดตา ว. ขวางหูขวางตา, ย กินไม่รู้บกจกไม่รู้หมด [กิน-ไม่-ลู่- เห็นแล้วท�ำให้เกิดความรู้สึก ร บก๊ -จ๊ก-ไม่-ล-ู่ เม้ิด] (ส�ำ) น. มี รำ� คาญ, ถิน่ อสี านใช้วา่ กดี ตา, ฤ ขีนตา. ล กบี น. จีบ, รอยจบี ผา้ . ว ทรพั ยส์ มบตั มิ ากจนใช้ไม่หมด. กก้ึ ก. ชะงัก, หยุดทนั ที เชน่ วงิ่ มา ศ กินยังกะแมวเล็ม [กิน-ยัง-ก๊ะ-แมว- ส ห เล็ม] (ส�ำ) ก. กินทลี ะน้อย อ ดว้ ยความประหยัด. ฮ 26

พจนานุกรม ภาษาโคราช ยุดกึ้ก (วง่ิ มาแลว้ หยุดทนั ท)ี . กุ้งแหง้ [กุง้ -แหง่ ] ว. ผอมแห้ง, ผอม ก กึ้บ ว. ฉับ, เสยี งดงั เช่นนั้น เชน่ ปิ๊ด มาก, ผอมเหมือนกงุ้ แห้ง กว็ า่ . ข ค ประตกู ึบ้ . กฏุ ิ [กดุ๊ ] น. กฏุ .ิ ฆ กึ๊บ ๑. ก. อาการร่อแรจ่ นขากรรไกร กุฏฤิ าษี [ก๊ดุ -ต๊ิ-ลือ-สี] ดู อโรคยา ง จ แข็งพดู ไมไ่ ด้ อา้ ปากไมไ่ ด้. ศาล. ฉ ๒. ก. ขริบ, เล็มตัดด้วยตะไกร กุด [กุ๊ด] ๑. ก. ตัด เช่น เอานักโทษไป ช เช่น ก๊ึบผม. ซ กืก น. ใบ้. กดุ๊ หัว. ฐ กุก๊ วน [กุ๊-กวน] ก. รบกวน, ก่อกวน, ๒. ก. ดว้ น, ขาด, สน้ั เข้า; ฒ ก่อความร�ำคาญ เช่น มากุ๊ ด มากวน, ก๊กุ กวน ก็วา่ . ว. เรียกสง่ิ ท่มี รี ปู ยาว ๆ ที่ ต กกุ๊ กวน [กุ๊ก-กวน] ดู กกุ๊ วน. ปลายขาดหายไป เชน่ มือกดุ๊ ถ กุกกุฎภณั ฑ์ [กกุ๊ -กุ๊ด-พัน] น. กกุธ (มอื ดว้ น), แขนกดุ๊ (แขนขาด), ท ภัณฑ์, สญั ลกั ษณ์สำ� คญั แห่ง ยอดตาลกดุ๊ (ยอดตาลดว้ น). ธ ความเปน็ พระมหากษัตรยิ ์ มี ๕ ๓. น. ลำ� นำ้� หรอื ลำ� หว้ ยทป่ี ลาย น ส่งิ คอื ๑. พระมหาพิชยั มงกฎุ ขาด, ตะกดุ กว็ า่ . บ ๒. พระแสงขันธช์ ยั ศรี ๓. ธาร กดุ๊ จี่ ดู จุ๊ดจ.่ี ป พระกรชยั พฤกษ์ ๔. วาลวีชนี กดุ สามง่าม [ก๊ดุ -สาม-ง่าม] น. ชื่อไม้ ผ (พดั กับแส)้ ๕. ฉลองพระบาท ใบจ�ำพวกเฟริ น์ ชนดิ หนงึ่ ในวงศ์ ฝ รวมเรียกว่า เบญจราชกกุธ Pteridaceae, กดู สามงา่ ม กว็ า่ . พ ภัณฑ์ เช่น ทั้งเคร่ืองกุกกุฎ กนุ้ ก. ดว้ น, ส้ัน. ฟ ภัณฑ์ พระทรงธรรม์งามเรือง กุ้บก้บั ก. การเลน่ อยา่ งหนง่ึ โดยใช้ ภ รอง (นิ.กุศราช), ถิ่นอีสานใช้ หัวแม่โป้งกับน้ิวชี้เท้าหนีบ ม ว่า กุกกุธ์ห้า. เชือกท่ีร้อยกับกะลา ๒ อัน ย ก่งุ ก. ขี่หลัง, ขี่กงุ่ , ขึ้นกงุ่ , กอดกงุ่ แล้วเดิน, กิงก้บั ก็ว่า, ภาษา ร ก็ว่า. ไทยกรุงเทพใชว้ า่ เดินกะลา. ฤ กงุ เกง น. กางเกง. กุมเหง ก. ขม่ เหง, รังแก. ล กุงเกงหร่งั น. กางเกงขายาว กยุ่ ดู กรุม่ . ว ทรงฝร่ังหรือทรงสมัยใหม่. กหุ ลาบเหลอื งโคราช ดู เอ้ืองกหุ ลาบ ศ โคราช. ส กู้ ก. เกบ็ เกยี่ วพชื ผลจากทไี่ ดว้ า่ นหรอื ห อ ฮ 27

กู๊กกี๊ก - เกือกทองรองพระบาท ลงไว้ เชน่ กูม้ ัน, กพู้ ริ่ก. สนิ เธาว์). ก๊กู กี๊ก ก. สง่ เสียงสัญญาณเร่มิ ต้นใน เกรยี บ ว. มีเมด็ ทรายปะปน. การเลน่ ซอ่ นหา. เกรยี ม ก. เตรียม เช่น ทกุ คนเกรยี ม ก กดู ว. หงกิ เชน่ ยอดกดู (ยอดหงกิ ), ข จอบเสียมส�ำหรับมือ (นิ.พระ ค เข่ารวงกูด (ข้าวรวงหงกิ ). ปาจิต). ฆ กูดสามง่าม ดู กุดสามง่าม. เกรยี ว [เกรย้ี ว] ว. เกรียวกราว, เสียง ง กูแหละมึงแหละ [กู-และ-มึง-และ] เอ็ดอึงพรอ้ ม ๆ กันหลายเสยี ง. จ เกล็ดล้ินใหญ่ [เก๊ด-ลิ่น-ไหย่] น. ฉ ว. เกี่ยง, อาการที่ต่างฝ่าย เกล็ดปลาช่อน, ลิน้ ต้น; ชือ่ ไม้ ช ต่างไม่ยอม เพราะกลัวจะเสีย พุ่มขนาดเล็ก ชนดิ Phyllo ซ เปรียบกัน. dium pulchellum (L.) Desv ฐ กฮู่ กู ดู กะฮกู . ในวงศ์ Legumino sae ขึ้น ฒ เกกมะเหรกเกเร [เกก-มะ-เหฺลก-เก- ตามป่าเบญจพรรณ ดอกเล็ก ด ช่อยาว, ถ่ินเหนือและใตเ้ รียก ต เล] ก. เกเร. หญา้ เกลด็ ล้ิน. ถ เกทับ [เก-ท่บั ] ว. ท้าพนันด้วยการ เกลย้ี งหน่อง ว. หมดเกล้ยี งไมเ่ หลือ ท หลอ, เกล้ยี งจนเนยี น, เกลีย้ ง ธ เสนอเงินเดิมพันสูงกว่า จน ออดหลอด กว็ ่า. น ไม่มีใครกล้าเสนอแขง่ , แสดง เกล้ียงออดหลอด ดู เกลี้ยงหนอ่ ง. บ อาการข่มทับเพื่อให้เห็นว่า เกลือผดุ [เกอื -พดุ ] น. คราบเกลอื ผดุ ป เหนือกวา่ . แห้งเกรอะตามผวิ ดนิ . ผ เกวียนหักกะไหน หญา้ แหลกกะน่นั ฝ เกน่ ดู เจ่น. [เกียน-ฮัก-ก๊ะ-ไหน-หย่า- พ เก็บตะกอ [เกบ๊ -ตะ-กอ] น. ด้าย แหลฺ ก-กะ๊ -น่ัน] (ส�ำ) น. มีงาน ฟ หรือกิจกรรมที่ไหนเจ้าของ ภ จ�ำนวน ๔ ตับ ใช้ส�ำหรับ สถานที่หรือเจ้าภาพต้องรับ ม เหยียบให้เส้นไหมสลับกันใน ภาระหนกั . ย ขณะทอเพื่อให้กระสวยผ่าน เกาเกว ว. กวน, รบกวนท�ำให้เกิด ร สะดวก. ความร�ำคาญ เช่น จะเกาเกว ฤ เกรด็ เกร่ [เก๊ด-เก่] ก. เตร็ดเตร่. ล ว เกร็ดเกรเ่ ซซัง [เก๊ด-เก่-เซ-ซงั ] ก. ศ ระหกระเหิน, เร่รอ่ น. ส ห เกรอะ [เกรอ๊ ะ] น. การกรองนำ�้ เกลือ อ (ข้ันตอนหน่ึงของการท�ำเกลือ ฮ 28

พจนานุกรม ภาษาโคราช กอดก่งุ อย่รู งุ รงั (สุภมิต ฯ). หลัง, เกิดทีหลัง เช่น ท่ีเกิด ก เกา้ อหี้ ัวโลน้ [เก้า-อ้-ี หัว-โล่น] น. ใหม่ใหญ่หลังก็เรียกตาม (นิ. ข พระปาจิต), ถิ่นอีสานใช้ว่า ค เก้าอี้ไมม่ ีพนกั พงิ . เกดิ ใหม่ใหญ่ลนุ . ฆ เกาะ [เกา๊ ะ] ก. จับ, จับกุม, คมุ ตัว เกนิ ว. ใชต้ อ่ ทา้ ยคำ� มคี วามหมาย ง ทำ� นองว่า มาก, หลาย, จริง ๆ จ เช่น ไปเก๊าะตัวมา. เช่น ดำ� เกนิ (ด�ำมาก), เมอื ง ฉ เกา้ ะ ว. คำ� เรียกคนทนี่ า่ สงสาร, น่า อะไรมนั ใหญเ่ กนิ (น.ิ เพลงอิน ช ทปตั ถา). ซ เอ็นดู เช่น สงสารเก้าะ เกนิ วา่ ว. เหลอื เกิน, เกินควร, เตม็ ที. ฐ (สงสารเขา), ตะ เกา้ ะ, ตะเงา่ ะ เกิบ น. เกอื ก, รองเท้า. ฒ กว็ ่า. เกย้ี ไก่ น. งัวชงั ; ชอ่ื ไม้พุ่มชนิด ด เกาะไก่ [เก๊าะ-ไก่] น. ตะครอง, ไมต้ ้น Capparisthorelii Gagnep ต ขนาดเลก็ มหี นาม ผลกลม รส ในวงศ์ Capparaceae ลำ� ตน้ ถ ฝาด. มีหนาม ดอกสีชมพ.ู ท เกาะฉาย [เก๊าะ-ฉาย] น. ไม้ส�ำหรบั เก่ียวคอไก่ น. พุงแก ; ชื่อไมพ้ ุ่มชนิด ธ เกลี่ยหรือสงฟางในเวลานวด Capparis siamensis Kurz น ขา้ ว, ขอฉาย ก็วา่ . ในวงศ์ Capparaceae กิ่ง บ เกิดได้ใหญ่มา (ส�ำ) ก. เกิดมา, ออ่ น สเี ทาหรือน�้ำตาล ใบกลม ป เตบิ โตมา. ปลายแหลม ดอกสีขาวอม ผ เกดิ สรู ย์ ก. เกดิ สรุ ยิ ปุ ราคา, จนั ทรปุ - เขียวเป็นช่อออกตามง่ามใบ ฝ ราคา. ผลคลา้ ยกมุ่ บก กนิ ไดแ้ ละใชท้ ำ� พ ยาแกต้ ระคริว แก้ไข้สันนิบาต ฟ เกดิ สรู ย์ แกเ้ จบ็ คอ รอ้ นใน, นำ้� นอง, พงุ ข,ี้ ภ หนามพงุ แก กว็ า่ . ม เกิดใหมใ่ หญห่ ลงั (สำ� ) น. เดก็ รนุ่ เกอื กทองรองพระบาท (สำ� ) ก. รบั ย ใช,้ เป็นขา้ รับใช้, ยอมตนเปน็ ร ผ้รู ับใช้ เช่น จะขอเป็นเกอื ก ฤ ทอง มารองบาทา ไปกว่ั ชวี า ล ว ศ ส ห อ ฮ 29

แก - แก้วนำ้� จะม้วยวอดวาย จะขอเป็นข้า ประกอบด้วยปลาดุกสับแล้ว ไปก่ัวชีวา จะดับสญู หาย (น.ิ ปน้ั เป็นชิ้นหรือเปน็ ลกู กลม ๆ รูปทอง). ใส่ข้าวค่ัวและหน่อไม้ดอง ก แก น. ชอ่ื ไมต้ น้ ในกลมุ่ ตน้ “สะแก” ชนดิ เป็นต้น. ข แกงเปอะ [แกง-เปอ๊ ะ] น. ต้มเปอะ, ค Combretumprocursum Craib แกงอย่างหนึ่งใช้หัวตาลหรือ ฆ ในวงศ์ Combretaceae นกั หน่อไม้ เป็นตน้ ใส่ใบยา่ นาง ง พฤกษศาสตรเ์ รยี ก สะแกนา. ค้นั ใสข่ า้ วค่วั กับปลาร้าผสม จ แก่ ๑. สรรพนามบุรษุ ท่ี ๒ ใช้แทนผู้ท่ี แต่ไมใ่ สก่ ะท.ิ ฉ แกงมังสัง น. แกงประเภทเนอ้ื เช่น ช เราพดู ดว้ ย (มักใช้กบั ผ้อู าวโุ ส พอ่ ตาขา้ ชมเชย ทา้ วเสวยแกง ซ เทา่ กันหรือสูงกวา่ ) เช่น แก, มงั สัง (น.ิ กศุ ราช). ฐ เอ็ง, คณุ เชน่ แก่กินหรือยัง แก้งสนามนาง น. ชอ่ื อ�ำเภอหน่งึ ใน ฒ จังหวัดนครราชสีมา ค�ำว่า ด (แกหรือเอง็ กนิ หรือยงั ). “แกง้ ” คอื แกง่ หินในลำ� น�้ำชี ต ๒. สรรพนามบรุ ุษท่ี ๓ ใชแ้ ทน “แกง่ ” คนท้องถิน่ ออกเสยี ง ถ ผู้ที่เราพูดถึง (มักใช้กับผู้ เป็น แกง้ , ถ่นิ อสี านใช้ว่า แก่ง ท อาวุโสเท่ากันหรือสูงกวา่ ) เชน่ หมายถึง ลาน สนาม ท้องน�้ำ. ธ แกงหวั ตาล น. แกงพนื้ บา้ นโคราช น ทิดทุยแก่กินแล่ว (ทิดทุยแก อยา่ งหนง่ึ ใชส้ ว่ นหวั ตาลออ่ น บ กินแลว้ ). แกน ๆ ว. จ�ำใจท�ำไปอยา่ งนั้นแหละ ป แกก ๆ [แกก๊ -แกก๊ ] ว. เสยี งอยา่ งเสยี ง เช่น กินพอแกน ๆ (จำ� ใจกินไป ผ อย่างนัน้ แหละ). ฝ เกาหวั เชน่ เกาหวั แกก๊ ๆ. แก่นแก้ ว. มาก, จริง ๆ เชน่ บ้านลุง พ แกง น. แจง ; ช่ือไม้ตน้ ขนาดเลก็ ชนิด ทองอยู่ไกลแกน่ แก้ (บา้ นลงุ ฟ ทองอยู่ไกลมาก, ไกลจรงิ ๆ). ภ Maerua siamensis (Kurz) แกน่ เข น. แกแล, แกแลเข; ช่อื ไม้เถา ม Pax ในวงศ์ Cap paraceae ทรงพุ่มเลื้อยพันต้นไม้อื่นชนิด ย ล�ำต้นเกลี้ยงเปลือกสีเทาด�ำ Macluracochinensis (Lour.) ร ยอดเป็นพุ่มทบึ ผลกลมรีเม่ือ ฤ สกุ จะสีแดง. ล ว แกง้ ก้น ก. เช็ดกน้ ดว้ ยไม้. ศ แกงไขน่ ำ�้ [แกง-ไข-่ นา่ ม] น. แกงจืด ส ห ท่ีปรุงใส่ไข่เจยี ว. อ แกงปลาปั้น น. แกงอย่างหนึ่ง ฮ 30

พจนานุกรม ภาษาโคราช Corner ในวงศ์ Mora ceae สูงเลยไม่รู้วา่ จะออกอย่างไร มี ก ขนึ้ ในปา่ ดบิ ตน้ มหี นาม แกน่ สี เด็กคนหนึ่งเห็นจึงบอกให้คว่�ำ ข เหลอื ง ใชย้ อ้ มผา้ แกม้ ตุ กดิ ระดู แกร๊ะลงคนแกจ่ งึ ออกได้ เป็น ค ขาว ขับปัสสาวะ บ�ำรุงน้�ำ ที่มาของค�ำว่า “คนเฒ่าสาน ฆ เหลืองให้เป็นปกติ. แกร๊ะ เด๊กน่อยไม่แน่ะต๊ิด ง แก่นหลอ่ น น. แกน่ ไมท้ ีอ่ ยู่ถัดกระพ,้ี แกร๊ะเริมเกริม”, (ดู เริมเกิม จ ไม้ท่ีเหลือแต่แก่นตายยืนต้น, ประกอบ). ฉ ถ่นิ อสี านใช้วา่ แก่นหล้อน. ช แก่ม ก. เบียดเบียน, เกาะคนอ่ืนกิน, แกระ ซ แก่มบาง ก็ว่า เช่น มาแก่ม ฐ มาบาง. แกระกรุ [แกะ๊ -ก]ุ๊ น. แกร๊ะขนาดใหญ่ ฒ แก่มบาง ดู แกม่ . เช่น คร้ันได้หลายแล้วก็ใส่ใน ด แกร น. แตร. แกระกรุ (นิ.พระปาจิต), (ดู ต แกระ ประกอบ). ถ แกระ ท แกว่ ๑. ก. ท้าทาย, ย่วั , ยวนย.ี ธ แกระ [แกะ๊ ] น. ภาชนะสานดว้ ยไมไ้ ผ่ ๒. น. บรเิ วณ, ถิ่น, เขตแดน น ทรงกลมคล้ายเสวียนส�ำหรับ บ เก็บส่ิงของ เชน่ ใบยา ถา้ จะ ของคนหรอื สัตว;์ ถ้าเป็นสตั ว์ ป เก็บข้าวเปลือกจะต้องหาอะไร เช่น นก, หมา เมอ่ื มีตวั อน่ื ลว่ ง ผ กรุกนั รัว่ ไหลเสียกอ่ น มีเร่ือง ล้�ำเข้ามาก็จะแสดงความเป็น ฝ เล่าสบื กนั มาวา่ มีคนแกส่ าน เจา้ ของด้วยการขับไล่. พ แกร๊ะแตต่ วั อยูข่ า้ งใน สานจน แกว้ น้�ำ [แก้ว-น่าม] น. ช่ือไมล้ ม้ ลกุ ฟ ชนิด Hydroceratriolf ra (L.) ภ W. & A. ในวงศ์ Balsa ม minaceae คลา้ ยต้นเทียน, ย เทียนบ้าน นักพฤกษศาสตร์ ร ฤ ล ว ศ ส ห อ ฮ 31

แกแฮ - ไกลหัวใจ เรียก เทียนนา. โกะ๊ น. หลังค่อม, เดก็ ทโ่ี กนศีรษะแลว้ แกแฮ ก. ทำ� ไปโดยเขา้ ใจผดิ เชน่ จะ ไวผ้ มจุกหลงั ศรี ษะ. เขยี นวา่ อำ� เภอขามสะแกแสงแต่ ก แกแฮเขยี นเปน็ ขามสะแกสอ. โก๊ะขน้ึ ไม้ [โกะ๊ -ขนึ่ -ม่าย] น. การเล่น ข โกงเกง น. กางเกง เชน่ นงุ่ โกงเกง อย่างหนึ่ง ไม่จำ� กัดผู้เล่น เริม่ ค เล่นโดยให้ทุกคนจับไม้ส้ัน ฆ ลายวิลาศแล้วคลาดเครื่อง ไมย้ าว โดยปลายไม้ดา้ นบนให้ ง (นิ.พระปาจติ ), กงุ เกง ก็ว่า. เสมอกัน ใครจับไม้ส้ันได้ให้ จ โกงโก๊ะโกงโก้ง ดู กงโกะ๊ . เปน็ “โก๊ะ” ทันทีทร่ี ูว้ ่าใครเป็น ฉ โก๊ะ คนที่ไดไ้ มย้ าวจะรีบไปขึ้น ช โกงโกะ๊ โกงโกย้ ดู กงโกะ๊ . ไมห้ รือกระดานแถวนั้น โกะ๊ ก็ ซ โก่งตะเกยี ง ดู กะโลงตะเกยี ง. จะไม่สามารถท�ำอะไรได้ ถา้ โก๊ะ ฐ โกด น. สัตวท์ ่ียังไมไ่ ด้ตอน, สตั ว์ทตี่ วั เผลอก็ให้ว่ิงมาแตะวงกลมท่ี ฒ ขีดไวใ้ ห้ได้ ถา้ ไม่มีใครออกมา ด โตผิดปกติ เชน่ ววั โกด. แตะโก๊ะก็จะแช่งให้ท้องผูก ต โกม้ เก้ม ก. ลักษณะการเดนิ โยกเยก ทอ้ งร่วง หรอื ให้โดนหมาบา้ กดั ถ อย่างเช่ืองชา้ เช่น การเดนิ ฯลฯ ถา้ ใครพน้ จากกระดาน ท ของป.ู หรอื ไม้ และถูกโกะ๊ แตะไดค้ น ๆ ธ นั้นก็จะมาเป็นโก๊ะแทน. น โกยแน็บ [โกย-แน่บ] ก. ว่งิ แจน้ , วง่ิ บ หนโี ดยเรว็ . ไก่ (ปาก) น. หญงิ ทีอ่ ่อนหัด หรอื มี ป ประสบการณ์น้อยยังไม่รู้ทัน ผ โกรกกราก [โกก-กาก] ก. เร็ว, เ ล ่ ห ์ เ ห ลี่ ย ม ข อ ง ค น มั ก ถู ก ฝ รวดเรว็ , ทนั ทีทันใด, ปุบปับ, ลอ่ ลวงได้โดยงา่ ย. พ วอ่ งไว. ฟ โกรกเกรนิ [โกก-เกิน] ดู ตะโกรก. ไก่หลง (ปาก) น. หญงิ ทหี่ ลง ภ โกรกลากไม้ [โกก-ลาก-ม่าย] ดู ทางมา หรอื มาจากตา่ งถนิ่ ไม่รู้ ม เพลงช้าโกรก. ทันเล่ห์เหลี่ยมของคน มักถูก ย โกรธกรงึ ก. โกรธขึ้ง, โกรธมาก เชน่ ล่อลวงไดง้ ่าย, ไก่ กว็ ่า. ร หัวลา้ นไอค้ นหน่งึ ความโกรธ ฤ ไก่กระทง น. ไก่อายุประมาณ ๒-๓ ล เดอื น, ไกร่ ุน่ หนุ่ม. ว กรงึ มใิ ชช่ ว่ั (น.ิ รปู ทอง). ศ โกโรโกโส ดู หนามเกาะไก.่ ไก่ขาวกระโดดเข้าเล้ากันลุ ๆ [ไก่- ส โกเอีย๊ ะ น. กอเอยี๊ ะ, ขผ้ี ึง้ ปดิ แผลชนดิ ห อ หนึง่ ของจีน. ฮ 32

พจนานุกรม ภาษาโคราช ขาว-กะ-โดด-เข่า-เล่า-กัน- เปน็ โรคชนิดหนงึ่ . ก ลุ่-ลุ่] (ปริศ) น. ข้าวตอก, ไก่ล่วย ก. อาการที่ไกช่ นกม้ หัวออก ข ข้าวโพดท่ีก�ำลังค่ัวแล้วแตก ค เป็นดอกบาน ข้างท�ำทีจะหนีแลว้ หนั มาตใี หม.่ ฆ ไกข่ าวหมอบอยหู่ ลงั ตนี (ปรศิ ) น. เลบ็ . ไก่หยอ็ ง ก. อาการไก่ท่ขี นหยอ็ ง, ขน ง ไกช่ วย ก. ลกั ษณะของไกท่ ช่ี นแลว้ ทำ� ที จ วิ่งหนีแลว้ วิ่งกลับมาชนใหม่. หัวตั้งชนั ตวั ลบี หางตก เป็น ฉ ไก่ชี น. ไก่ท่มี ีขนสขี าวท้งั ตัว, ไกท่ ่ี อาการรสู้ กึ กลัวคตู่ ่อสู.้ ช ใช้ในการ “เข่ากรรม” ของ ไกโ่ อก ๑. น. ไก่โต้ง, ไก่พ่อเล้า, ไก่ที่ ซ หมอเพลงโคราช, (ดู เข้ากรรม โตทส่ี ุดในฝูง. ฐ ประกอบ). ๒. น. เศษแปง้ ขนมจีน หรอื ฒ ไกด่ ำ� ตกนำ�้ ไม่เปยี ก [ไก-่ ดำ� -ตก๊ -นา่ ม แป้งขนมจีนท่ีเหลือไม่พอจะบีบ ด -ไม-่ เปยี ก] (ปริศ) น. บึ้ง; เปน็ เสน้ ได้ ป้ันเป็นกอ้ นลงใน ต แมงมุมขนาดใหญต่ วั สดี �ำ. น�ำ้ เดือด น�ำมาผสมกบั นำ�้ ยา ถ ไก่ดดี ก. ไกช่ นทีต่ ีกนั แลว้ เมื่อเหน็ ว่า แทนเสน้ ขนมจนี นัยว่าอรอ่ ยด.ี ท สูไ้ ม่ได้ก็หนีทันที. ไกร น. ไตร คำ� ย่อจากไตรจีวร เชน่ ธ ไก่ตะเหลว น. ไก่ชนทไี่ ม่มฝี มี อื เพราะ ไกรจีวร. น ซ้ือมาจากท่ีขายตามเข่ง, (ดู ไกรกาสา น. ผา้ ไตรจวี รและผา้ บ ตะเหลว ประกอบ). กาวพสั ตร์ เชน่ นอนแตก่ อ่ นไก่ ป ไกต่ าโม่ ว. อาการท่ีไกต่ าบวมเพราะ ทรงไกรกาสา (น.ิ กศุ ราช). ผ ไกลหวั ใจ (สำ� ) ว.ไมถ่ งึ กบั ตาย, เลก็ นอ้ ย ฝ ไมถ่ งึ กบั ตาย. พ ฟ กุหลาบเหลอื งโคราช ภ 33 ม ย ร ฤ ล ว ศ ส ห อ ฮ

ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ซ ฐ ฒ ด ต ถ ท ธ น บ ป ผ ฝ พ ฟ ภ ม ย พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภมู พิ ลอดุลยเดช รชั กาลท่ี ๙ ร พร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินนี าถ เสดจ็ พระราชดำ� เนินไทรงาม ฤ อำ� เภอพิมาย จังหวัดนครราชสีมา ล ว ศ ส ห อ ฮ 34

ขน น. สิง่ ที่เป็นเสน้ ข้ึนตามผิวหนงั คน ขพจนานุกรม ภาษาโคราช ก และสัตว์. ข้างเคียง ส่วนประกอบอาจ ข แตกตา่ งกนั ไปตามทอ้ งท.ี่ ค ขนแปรง น. ขนคอ่ นข้างแขง็ ขนมใจ น. ขนมชนิดหนง่ึ สอดไสด้ ้วย ฆ ข้ึนบรเิ วณหลังเด็กทารก. ถ่ัวเขียวและมะพร้าวแล้วห่อ ง เช่นเดยี วกับขนมใสไ่ ส.้ จ ขนหยอง ก. อาการกลัวจน ขนมต้มลอย น. ขนมบวั ลอย. ฉ ขนลุกชันตวั ลบี . ขนมนมสาว น. ขนมเทยี น เพราะห่อ ช เป็นรูปสามเหลี่ยมคล้ายนม ซ ขนหมาน น. ขนทีง่ อกออกจาก ผู้หญงิ . ฐ ไฝเส้นยาวกว่าปกติเช่ือว่าเป็น ขนมเปีย น. ขนมเป๊ียะ. ฒ ขนน�ำโชคเพราะน้อยคนท่ีจะมี ขนมแปง้ น. ขนมโก.๋ ด ผูท้ ี่มีมักจะปล่อยไวไ้ มถ่ อนท้งิ . ขนมยอดกลา้ [ขะ-หนม-ยอด-ก้า] น. ต ขา้ วปาดหรอื ขนมเปยี กปนู มสี ว่ น ถ ขนอุย น. ขนอ่อน, ขนเพง่ิ แรก ผสมนำ้� ยอดใบกลา้ (ถนิ่ ปกั ธงชยั ), ท ขึน้ . (ดู ขา้ วปาด ประกอบ). ธ ขนมเส้น [ขะ-หฺนม-เสน่ ] น. ขนมจีน. น ขนมขก้ี ว่ ง [ขะ-หนฺ ม-ขี-่ กว่ ง] น. ขนม ขนมห่อ น. ขนมสอดไส้, ขนมใส่ไส้. บ บัวลอย, ขนมข้กี ว๋ ง ก็ว่า. ขนาด [ขะ-หนฺ าด] ว. ใชป้ ระกอบคำ� ป โดยปรยิ ายหมายถงึ มาก, มาก ผ ขนมข้กี ๋วง ดู ขนมข้กี ่วง. จรงิ ๆ เชน่ ไกลขนาด (ไกล ฝ ขนมข้ีแมว [ขะ-หนฺ ม-ข-ี่ แมว] น. ขนม มาก), แพงขนาดเลย (แพงมาก พ เลย). ฟ อย่างหนึ่งท�ำด้วยมะขามคลุก ขนาบ [ขะ-หนฺ าบ] ก. ต,ี ฟาด, นาบ, ภ เกลือและน้�ำตาลปั้นเป็นแท่ง ปราบ, กิน. ม คลา้ ยขแี้ มว. ขมกเขมา่ [ขะ-มก-ขะ-เมา่ ] ดู ขมกุ ย ขนมจีนกะน้�ำยา [ขะ-หฺนม-จีน-ก๊ะ- เขมา่ . ร นา่ ม-ยา] (ส�ำ) ว. เข้ากันได้ดี. ฤ ขนมจนี เหมอื ด น. ขนมจนี ทป่ี ระกอบ ล ดว้ ยเสน้ ขนมจนี ปลาปน่ หอม ว แดง (ซอย หรอื หน่ั ) หวั ตะไคร้ ศ (ซอยหรอื หน่ั ) ใบมะกรดู (ซอย ส หรอื หนั่ ) พรกิ ปน่ นำ�้ ปลา มีผัก ห อ ฮ 35

ขมวน - ขวานมุ่ย ขมวน [ขะ-หฺมวน] น. แมลงทเ่ี กดิ ใน สายทองพี่เอย มอื ใครล่ืนจิได้ เนอ้ื สัตว์ที่แหง้ เช่น เนอ้ื แหง้ , ไปหา มือใครซาจิได้ไปซุ่ก” ปลาแหง้ . ขณะที่ร้องต่างก็เอามือถูพื้น ก ขม่ัน [ขะ-ม่ัน] ก. ขม้�ำ, เอาปากงับ เพื่อแสดงความอยากไปเป็น ข คนซุกพอสิ้นค�ำว่า “มือใครซา ค (ใช้แกส่ นุ ัขเป็นต้น) เชน่ ระวงั จิได้ไปซกุ่ ” ตรงกบั คนใดคนนัน้ ฆ หมาขมั่นเดอ้ . จะเป็นคนไปซ่อนหรอื ซุก นบั ไป ง ขมนั หมี ว. ขมขี มนั , กุลกี ุจอ, รีบเร่งใน จนได้ ๒ พวกเทา่ ๆ กนั เรม่ิ จ เล่นโดยพวกซ่อนหรือซุกจะไป ฉ ทนั ทที ันใด เชน่ พราหมณ์เฒา่ ซ่อนหรือซุกอย่างมิดชดิ ฝา่ ยที่ ช แจง้ คดี ขมันหมกี ระการ (นิ.รูป หาจะแบ่งกนั ออกไปหา อกี ซ ทอง). ส่วนหนึ่งอยู่เฝ้าวงกลมที่ขีดไว้ ฐ ขมาย [ขะ-มาย] ก. ขโมยหรอื ลักเอา เรยี กวา่ “อยโู่ ยง” เมื่อคนซอ่ น ฒ ถูกจับไดจ้ ะถกู ขย�ำหู เรยี กวา่ ด ส่ิงของจากที่มีผู้ขโมยมาอีกต่อ “หย�ำห”ู แลว้ เปลยี่ นเป็นคน ต หนึ่ง; ผลู้ กั ทรพั ยท์ ่ลี กั ทรัพยอ์ ีก หา ถ้าฝ่ายซอ่ นสามารถเข้า ถ ตอ่ หนงึ่ . โยงได้โดยไม่ถูกจับจะเป็นผู้ชนะ ท ขมกุ เขมา่ [ขะ-มกุ -ขะ-เม่า] น. การ แล้วเร่ิมเล่นใหม่, ขมกเขม่า ธ ก็ว่า. น เล่นอยา่ งหน่ึง เล่นไดห้ ลายวธิ ี ๒. ผเู้ ลน่ ทงั้ หมดน่ังเปน็ วงกลม บ ตามแต่ละท้องถิ่น ไดแ้ ก่ ทุกคนก�ำก�ำปั้นออกมาวางข้าง ป ๑. ทกุ คนน่งั เป็นวงกลมเอามอื หน้า ผู้เล่นคนหนง่ึ นำ� รอ้ งเพลง ผ พร้อมกับใช้มืออีกข้างหนึ่งแตะ ฝ ท้ังสองยื่นไปข้างหน้าวางแนบ มือที่ก�ำของตวั เอง และแตะคน พ กบั พนื้ ใหค้ นหนง่ึ เปน็ ผแู้ บง่ คน ข้าง ๆ ทัง้ ซ้ายขวาสลับกนั ไป ฟ นั่งออกเปน็ ๒ พวกเทา่ ๆ กนั เพลงทน่ี ยิ มใช้ร้อง เชน่ “ขมก ภ ด้วยการนับคนน่ังโดยพูดว่า เขมา่ ช่างเขา่ กอไผ่ งาใย้ใหญ่ ม “ขมกุ เขมา่ มะเขือหางเนา่ ใส่ ช่างมิ่ดช่างหม่ี เดือนสิบส่ี ย ขงิ ใสข่ ่า มะย่า มะยม ขนมกิน ออกลูกในนา กระต่ายท�ำงาน ร เพาะ กระเทา่ ะหนา่ แว่น ควย ฤ ล ว หลงั แอน่ กระโดนตน้ กมุ่ สาว ๆ ศ หนมุ่ ๆ อาบน�ำ่ ทา่ ไหน อาบน�่ำ ส ท่าวั่ด ไดแ้ ป้งไหนพัด ไดก้ ระ ห อ จ๊กไหนส่อง ดูหน่าขาวผ่อง ฮ 36

พจนานุกรม ภาษาโคราช อีล้ักอีหลูด หมาเอยมากิน ขยดู [ขะ-หยฺ ูด] ก. ย่น, หด, ร่นเขา้ , ก หญ่าปล้อง หมเู จ๊บทอ่ งร่องไห่ กะหยดู ก็ว่า. ข ปวดฟัน ขนมทอดมันเส่นผี ค อีนิน เมื่อเพลงจบมือท่ีแตะที่ ข่วน น. ขวั้ ผลไม,้ สว่ นที่ต่อของกา้ น ฆ ก�ำปั้นคนไหนเจ้าของก�ำปั้นจะ ผลไม,้ ก้านดอกไม,้ ก้านใบไม.้ ง เอามอื ไปซ่อนไวข้ า้ งหลัง รอ้ ง จ เพลงไปเร่ือย ๆ จนมอื นำ� ไปไว้ ขว้ น น. เสวยี น, ทรี่ องเครอื่ งพณิ พาทย,์ ฉ ขา้ งหลังหมดกนั ทกุ คน แล้วจึง ท่ีรองหม้อ, มีลักษณะขดเป็น ช เริม่ ต้นเล่นใหม่. วงกลมมกั ท�ำด้วยหญา้ , ฟาง, ซ ขย่มธรณี [ขะ-หยฺ ่ม-ทอ-ละ-นี] ก. หวาย. ฐ อาการที่เดินห่มตัวหรือเดินท้ิง ฒ นำ้� หนักตัว ลง-ขึ้น สลบั กนั ถอื ข้วน ด กันว่าเป็นลักษณะของคนท่ีไม่ ต น่าคบ. ขว่ ย ดู ไขว.้ ถ ขยอน [ขะ-หยฺ อน] ๑. ว. แปลกใจ, ขวญั เดอื น [ข็วน-เดือน] น. การโกน ท ฉงน, ดนั (ทำ� ในสิ่งทไ่ี มน่ ่าจะ ธ ทำ� ได้), ส�ำเรจ็ อยา่ งไม่นา่ เช่ือ ผ ม ไ ฟ ห ลั ง จ า ก เ ด็ ก ค ล อ ด น เช่น ขนาดไม่ได้ดูหนังสือยัง ประมาณ ๑ เดือน. บ ขยอนสอบได้ (ขนาดไม่ได้ดู ขวัญเอยมากู๊ [ขว็ น-เอย-มา-กู]๊ ก. ป หนังสอื ยังดนั สอบได,้ แปลกใจ ค�ำเรียกขวัญให้กลับคืนมาอยู่ ผ ทสี่ อบได)้ . กบั ตวั . ฝ ๒. น. อทุ าหรณ์ เชน่ เรอ่ื ง ขวานโก้งโค้ง [ขวน-โก้ง-โค่ง] ดู พ นิยายนน้ี า่ จำ� เป็นต�ำรา ไปภาย ขวานหวั งก. ฟ หนา้ ชว่ ยขยอนไวส้ อนใจ (น.ิ ขวานตะเบิง [ขวน-ตะ-เบงิ ] น. ขวาน ภ พระปาจิต). ขนาดใหญใ่ ช้ผ่าฟนื . ม ขยาบ [ขะ-ยาบ] ก. ขยำ�้ , เอาปากงับ ขวานโปง [ขวน-โปง] ดู ขวานโยน. ย กดั . ขวานมยุ่ [ขวน-มุ่ย] น. ขวานขนาด ร ขยุม [ขะ-หยฺ ุม] ก. ขย้มุ , เอาปลายนิ้ว ฤ มือท้ังหา้ หยิบรวมข้นึ มา. ล ว ศ ส ห อ ฮ 37

ขวานโยน - ขะน่องยาน เลก็ ใชส้ �ำหรับถาก. รูปร่างเหมือนไม้ค้อน หรือ ตะลุมพุก ที่ท�ำจากเหง้าไม้ไผ่ ก ใชง้ านเช่นเดยี วกับขวานมยุ่ ข ขวานหัวงก [ขวน-หัว-ง่ก] น. ขวาน ค ชนดิ หนึ่งใช้ส�ำหรบั ถาก, ขดุ . ฆ ขวานโยน ขอแกว น. ไม้หรอื เหล็กตรงปลายงอ ใช้ส�ำหรบั ชกั กบในร.ู ง ของ ๑. น. ของขลงั , เครือ่ งราง; โดย จ ปริยายหมายถึงอวยั วะสืบพันธ์ุ ฉ เชน่ ของขึน่ (ของขนึ้ หมายถงึ ช องคชาตแิ ข็งตวั ). ซ ๒. น. ส่งิ ของ, สงิ่ ต่าง ๆ เช่น ฐ เล่ียงของไม่ดูของ ปล่อยให้ ฒ ของกินของ ท�ำให้เสียของ ด เจ้าของไปไหน (เลยี้ งวัวหรือ ต ควายไม่ดวู ัวหรือควาย ปล่อย ถ ขวานหงอน ให้วัวหรือควายกินข้าวของ ท�ำให้ข้าวของเสยี หาย เจา้ ของ ท ไปอย่ไู หน). ธ ของชว่ั อยา่ ให้เห็น ของเหม็น น อยา่ ให้พบ [ของ-ชว่ั -อยา่ -ไห-่ บ เหน็ -ของ-เหมน็ -อยา่ -ไห-่ พบ่ ] ป (ส�ำ) น. ขอใหพ้ บแตส่ ง่ิ ทด่ี งี าม ผ ส่ิงทเ่ี ป็นมงคล. ฝ ของเชิงบาตร ๑. น. ส่งิ ของที่ พ น�ำช่วยเจ้าภาพใช้ประกอบ ฟ อาหารในงานศพ เชน่ ข้าว ภ พรกิ ผกั ฟกั แฟง แตง ฯลฯ. ม ๒. น. สงิ่ ของเครือ่ งใช้ เช่น ย ร ฤ ขวานหัวงก ล ว ขวานโยน [ขวน-โยน] น. ขวานชนดิ ศ ด้ามยาวใชส้ �ำหรบั ยืนถากหรือ ส ห ขุด, ขวนโปง ก็วา่ . อ ขวานหงอน [ขวน-หงฺ อน] น. ขวานทมี่ ี ฮ 38

พจนานุกรม ภาษาโคราช ท่นี อน หมอน มุง้ ฯลฯ เพอ่ื ขอ่ หลอ่ ๒ ประกอบ). ก ประกอบพธิ ฌี าปนกิจศพ. ๒. ว. หลุดลุ่ย, หลุดกระจาย. ข ของเหนยี ว น. ของขลัง, ของ ขอสมางัวควาย [ขอ-สะ-มา-งัว- ค ขลังท่ีท�ำใหห้ นังเหนียว. ฆ ของเอง็ [ของ-เอง๋ ] น. ของเรา. ควย] ก. การขอขมาหรือขอ ง ขอฉาย น. ไม้ส�ำหรับเกล่ียหรือสง อโหสิกรรมวัวควายท่ีเจ้าของ จ ฟางในเวลานวดข้าว. เกาะ ส� ำ นึ ก ใ น สิ่ ง ที่ ก ร ะ ท� ำ ล ง ไ ป ฉ ฉาย ก็ว่า. กล่าวคือเวลาใช้งานถ้าไม่ได้ ช ขอดหลอด ว. สน้ั จู๋ (ใช้แกห่ างสตั ว)์ . ดงั่ ใจกม็ กั จะทุบตีดา่ ทอตา่ ง ๆ ซ ขอน ๑. น. ขา้ งหนึ่งของเครอื่ งใช้เปน็ จนสาแกใ่ จ เมือ่ คิดเห็นว่ามัน ฐ คู่ เชน่ รองเท้า. ท�ำคุณประโยชน์ให้จึงท�ำพิธี ฒ ๒. น. ชอ่ื ไม้ตน้ ในกลุ่ม “ตะโก” ดังกลา่ ว อนง่ึ ก็เพ่อื เรยี กขวัญ ด ชนิด Diospyros castaneae วัวควายให้กลับคืนมาสู่เน้ือ ต Fletcher ในวงศ์ Ebenaceae ส่ตู ัวอีกดว้ ย. ถ ผลคลา้ ยมะพลับ. ขอสมั บดั สัมมา [ขอ-สมั -บดั๊ -สมั -มา] ท ขอนดอก น. ขอนไมท้ ่ผี ุมรี าขน้ึ เปน็ ก. ขอขมา. ธ จดุ ขาว ๆ. ขอสาว ก. สูข่ อหญงิ เพ่อื การสมรส. น ขอบด้ง น. ขอบกระด้ง; ชอื่ เรยี ก ข่อหล่อ ๑. ว. หมดเกลี้ยง, ไม่ บ กระเพาะอาหารกระเพาะแรก เหลือหลอ. ป ของสัตว์เคยี้ วเอือ้ ง เช่น วัว ๒. ก. ลม้ กลงิ้ อยา่ งไมเ่ ป็นทา่ , ผ ควาย มีขนาดใหญ่ที่สุดใน ข่อยหลอ่ ย ก็ว่า. ฝ จำ� นวน ๔ กระเพาะ เยอื่ บุ ข่อหล่อแขแ่ หล่ ๑. ว. ไรส้ าระ, ไมเ่ ปน็ พ ภายในมีสันคล้ายขอบกระด้ง แก่นสาร, ทำ� เลน่ ๆ. ฟ เช่น ตง้ั แทเ้ คา้ กินขอบด้ง จน ๒. ว. ลักษณะเลก็ ๆ ป้อม ๆ, ภ หมดวงขอบตี (กล่อมเด็ก), ไมไ่ ดข้ นาด. ม คะนา กว็ า่ . ขะน่อง น. น่อง. ย ข่อยหลอ่ ย ๑. ใช้ประกอบค�ำว่าล้ม, ขะน่องยาน ก. ทอดน่อง, ร กลง้ิ มีความหมายทำ� นองว่า นวยนาด, อาการทีเ่ ดินชา้ ๆ ฤ ล้มกล้ิงอย่างไม่เป็นท่า, (ดู อย่างสบาย, เดินอยา่ งอืดอาด ล ยดื ยาด. ว ศ ส ห อ ฮ 39

ขะม่ม - ขนั หมากเอก ขะมม่ ก. ขม้�ำ, อ้าปากงับกนิ เร็ว, กิน ขะเหวา [ขะ-เหวฺ า] ก. ข่วนดว้ ยเล็บ, ค�ำโต ๆ อย่างเร็ว, ขะโม่ม, ขดู ดว้ ยเล็บ, กระเหวา กว็ ่า. โมม่ ก็ว่า. ก ขะเมน่ ก. ขะมกั เขม้น เชน่ ขะเม่นมุ่ง ขะเหยาะ [ขะ-เยาะ] ก. เหยาะ, เขย่า ข เบา ๆ เพ่ือใหห้ ยดเตมิ แตน่ ้อย ค ตามทงุ่ ไมว่ างใจ (น.ิ พระปาจติ ), ให้พอตอ้ ง การ, การกระทำ� ฆ กะเหมน่ , ขะเหมน่ , เขมน่ กว็ า่ . เบา ๆ เชน่ ตำ� ขะเยาะ ๆ (ต�ำ ง ขะโมม่ ดู ขะมม่ . เบา ๆ). จ ขะยึก [ขะ-ยกึ่ ] ก. เร่ง, รีบเรง่ , ขยับ ฉ ขะโหยบ [ขะ-โหยฺ บ] ก. ขยอกกนิ อยา่ ง ช ตัว, ไหวตัว. เรว็ , (ดู กระโสบ ประกอบ). ซ ขะยึกขะยือ [ขะ-ยกึ่ -ขะ-ยอื ] ก. ทำ� ยกึ ฐ ขดั ตะหมาด [คัด-ตะ-หมาด] ก. ขดั ฒ ยัก, เป็นอาการที่ท�ำในลักษณะ สมาธิ (ขัดสะหมาด). ด ครง่ึ ๆ กลาง ๆ, ท�ำอะไรไม่ ต ตลอดรอดฝ่ัง. ขดั ตะหา่ ง [คดั -ตะ-หา่ ง] น. เคร่ืองยงิ ถ ขะยอื ก. เขย่งตัวหรอื ปลายเทา้ ใหส้ งู สตั ว์ มีเชอื กขึงไวเ้ มอ่ื สัตว์เดิน ท สะดดุ ลกู ดอกจะล่ันยิง. ธ ขน้ึ , โขย่งหรือพยงุ ตัวให้สงู ขึน้ . น ขะยุบ [ขะ-ยุ่บ] ก. ขมุบ, เม้ม, ขมิบ, ขดั ตาโลก [คัด-ตา-โลก] ว. ขัดแยง้ บ ขยมุ้ . กับความคิดเห็นของคนหมู่ ป มาก, ขัดขวาง, ผิดทำ� นอง ผ ขะร้วั [ขะ-ลวั่ ] น. ร้ัว, เข่าร้ัว ก็ว่า, คลองธรรม. ฝ (ดู คอกรั้ว ประกอบ). พ ขะหงนิ ฟัน ดู หงนิ ฟัน. ขดั ศรเี นื้อตวั [คดั -ส-ี เน่ือ-ตวั ] ก. ฟ ขะหนบี ก. หนีบ, คบี หรือบบี ใหแ้ รงให้ ถูเน้ือตวั ตรงกบั สำ� นวนท่ีวา่ ภ “ขัดศรฉี วีวรรณ” เช่น ขัดศรี ม แน่นด้วยของทเ่ี ป็นง่าม เช่น เน้อื ตัวท่ัวทงั้ กายา (นิ.รปู ทอง), ย กรรไกร เป็นต้น. สีเนอื้ สีตน กว็ ่า เชน่ อาบน�ำ้ ร ขะหมา่ ก. ประหมา่ . เวยี นวนสเี นอ้ื สตี น (น.ิ รปู ทอง). ฤ ขะเหนกิ [ขะ-เหนฺ กิ ] น. คนั นาคอ่ นขา้ ง ล ขัดห้าง [คดั -หา่ ง] น. ห้าง, ทพี่ กั ทำ� ว โต, แนวดินที่พูนข้นึ เพือ่ แสดง ไ ว ้ บ น ต ้ น ไ ม ้ ส� ำ ห รั บ เ ฝ ้ า ดู ศ แนวเขตท่ีนา, ผะเหนิก ก็ว่า. เหตุการณ์หรือล่าสัตว์ เช่น ส ขะเหม่น ดู ขะเม่น. พรานดีใจตัดไม้จะขัดห้าง, ห เท่ียวขัดห้างยิงกวางกินลูกไม้ อ ขะเหยม่ิ [ขะ-เหยฺ ม่ิ ] ก. ขยม่ , เหยมิ่ กว็ า่ . ฮ 40

พจนานุกรม ภาษาโคราช (น.ิพระปาจติ ) . กรนี นั้ เลา่ แล้วให้ยกเอาพาน ก ขดั หขู ดั ตา [คดั -ห-ู คดั -ตา] ว. ขดั ตา, เงินมา (นิ.รูปทอง), (ดู ขัน ข หมากโท ประกอบ). ค เหน็ แลว้ ไมถ่ กู ใจ, ขวางหขู วางตา. ขันหมากจัตวา [ขัน-หมาก-จ๊ัด-ตะ- ฆ ขันคู ก. ขนั เม่อื ประจญั กันด้วยเสียง จู้ วา] น. ขนั หรอื พานใส่หมาก ง พลูและเครือ่ งไหว้อน่ื ๆ ในพธิ ี จ กรู ๆ ๆ (ใช้แกน่ กเขา). หม้ันหรือแต่งงาน ญาติผูใ้ หญ่ ฉ ขนั ตสา [ขนั -ตะ-สา] ก. ขนั อาสา, ท่ีอาวุโสรองจากขนั หมากกรี ช เปน็ ผถู้ อื เชน่ สัง่ เขา้ มิไดช้ ้า ซ เสนอตัวเข้ารับท�ำด้วยความ ขนั จตั วาถัดลงไป (น.ิ รูปทอง), ฐ เตม็ ใจ เชน่ บดั นน้ั รปู ทอง ฉัน (ดู ขันหมากกรี ประกอบ). ฒ ไปปรองดอง วา่ จะขนั ตสา (นิ. ขันหมากโท น. ขันหรือพานทองใส่ ด รปู ทอง). หมากพลูและเคร่ืองไหว้อื่น ๆ ต ขนั ธรรม ดู ขนั หา้ ขนั แปด. ใ น พิ ธี ห มั้ น ห รื อ แ ต ่ ง ง า น ถ ขันบุ [ขัน-บุ๊] น. ขนั นำ้� ขนาดใหญ่. ญาติผู้ใหญ่ท่ีอาวุโสรองจาก ท ขันโยน ก. เสยี งขันตามธรรมชาติของ ขันหมากเอกเป็นผู้ถือ เช่น ธ นกเขา ด้วยเสียง กกุ๊ …กร…ู ขันหมากโทเล่า ใส่พานทอง น กรู. อันรจนา (นิ.รูปทอง), (ดู บ ขันเรียก ก. นกเขาตัวผ้ขู ันเมอื่ เห็น ขันหมากเอก ประกอบ). ป ตวั เมีย หรอื ขันเรียกตวั ผใู้ หม้ า ขนั หมากรอ้ ยหา้ สบิ [ขนั -หมาก-ลอ่ ย- ผ ต่อสู้กันเป็นเหมือนการแสดง ห้า-ซิบ] น. ขันหรือพานใส่ ฝ อ�ำนาจ เป็นช่วงท่ีเรียกว่า อาหารหวานคาวตา่ ง ๆ ในพธิ ี พ “คารม” (ใช้แก่นกเขา), (ดู หมนั้ หรอื แตง่ งาน ญาติ ๆ เปน็ ผู้ ฟ นกเขาคารม ประกอบ). ถอื เชน่ ขนั หมากรอ้ ยหา้ สบิ แต่ ภ ขนั ลงหิน น. ขนั น้ำ� ขนาดใหญห่ ล่อ เครอื่ งทพิ ยน์ า่ เสวย (น.ิ รปู ทอง). ม ดว้ ยเงนิ . ขันหมากเอก น. ขันหรือพานแก้วใส่ ย ขันหมากกรี [ขัน-หมาก-กี] น. หมากพลแู ละเคร่อื งไหวอ้ ่นื ๆ ร ขนั หมากตรี คอื ขันหรอื พาน ในพธิ ีหม้ันหรอื แตง่ งาน ญาติ ฤ เงินใส่หมากพลูและเคร่ืองไหว้ ผู้ใหญ่ท่ีอาวุโสสูงสุดเป็นผู้ถือ ล อนื่ ๆ ในพธิ หี มนั้ หรอื แตง่ งาน ว ญาตผิ ใู้ หญท่ อ่ี าวโุ สรองจากขนั ศ หมากโทเปน็ ผถู้ อื เชน่ ขนั หมาก ส ห อ ฮ 41

ขนั ห้าขนั แปด - ขา้ วตม้ ผดั เช่น ขันหมากเอกคร้ันเสร็จ โพง] (ปรศิ ) น. มะเดอ่ื . แล้ว ใสพ่ านแกว้ อันสุกใส (น.ิ ขาโชงโลง น. ขาหยงั่ ส�ำหรับแขวน รูปทอง). ก ขันหา้ ขันแปด น. ขนั ทีใ่ สด่ อกไม้ธปู เคร่อื งวดิ นำ�้ เช่น กะโซ,่ องุ้ พุง่ , ข (ดู กระโซ,่ องุ้ พุง่ ประกอบ). ค เทียน ๕ ชดุ กบั ๘ ชดุ ใชใ้ น ขาดปัด [ขาด-ปดั้ ] ก. ขาดเสียง ดัง ฆ การท�ำพิธีกรรมอย่างใดอย่าง ป้ัด, ขาดสะบน้ั , ขาดปดุ ก็วา่ . ง หนง่ึ , ขนั ธรรม กว็ า่ , (ดู รำ� ผฟี า้ ขาดปดุ [ขาด-ปุ้ด] ดู ขาดปดั . จ ประกอบ). ขาดพอ่ ถอ่ หัก ขาดแมแ่ พแตก ขาด- ฉ พ่อ-ถ่อ-ฮัก-ขาด-แม่-แพ- ช ขันโอ น. ขนั นำ้� ขนาดใหญ่. แตก] (ส�ำ) ก. แพแตก, ซ ขาเค น. ขาเป๋, ขาเก. ครอบครัวท่ขี าดผ้นู ำ� , ลกั ษณะ ฐ ขาง ก. อัง, ปิ้ง, น�ำไปใกล้ ๆ ไฟเพอื่ ท่ีครอบครัว เป็นต้น แตก ฒ กระจดั กระจาย แยกย้ายกันไป ด ให้ร้อน. เพราะหัวหน้าครอบครัวหรือผู้ ต ข้างนอกขรุขระ ข้างในต๊ะติ๊งโหน่ง ท่ีเป็นหลักประสบวิบัติหรือเสีย ถ [ขา่ ง-นอก-ค-ุ คะ-ขา่ ง-ไน-ตะ๊ - ชีวิต. ท ตง๊ิ -โหนฺ ง่ ] (ปรศิ ) น. น้อยหน่า, ขาโถกเถก ดู โถกเถก. ธ ขา้ พระ [ข่า-พะ] น. เลกวดั , ผทู้ ส่ี ร้าง น นอ้ ยโหน่ง. วัดหรืออุโบสถแล้วถวายตัว บ ขา้ งนอกประตูไม้ ข้างในประตเู หล็ก เป็นขา้ ดูแลรักษาและรบั ใช้วัด. ป ขามทะเลสอ น. ช่ืออ�ำเภอหน่งึ ใน ผ ผ้าผนื เลก็ ตากไม่แหง้ [ขา่ ง- จังหวดั นครราชสีมา เดิมเปน็ ที่ ฝ นอก-ปะ-ตู-ม่าย-ข่าง-ไน-ปะ- ตงั้ ของบ้าน ขามเพราะมี พ ต-ู เล็ก-ผา่ -ผืน-เลก่ -ตาก-ไม-่ ตน้ มะขามมาก ตดิ กับบงึ ทะเล ฟ แหง่ ] (ปริศ) ริมฝีปาก ฟัน สอซึง่ เปน็ บงึ ขนาดใหญร่ อบ ๆ ภ เหงอื ก. บึงมีดินขาว (คล้ายหินสบู่) ม ข้างนอกสดใสข้างในต๊ะติ๊งโหน่ง ชาวบ้านน�ำมาท�ำเป็นดินสอ ย [ข่าง-นอก-ซด-ไส-ข่าง-ไน- เ ขี ย น ก ร ะ ด า น ต ่ อ ม า เ รี ย ก ร ต๊ะ-ตงิ๊ -โหฺนง่ ] (สำ� ) น. หน้าตา หมู่บ้านนี้ว่าบ้านขามทะเลสอ ฤ ล ว สดใสแต่ในใจข่นื ขม, หนา้ ช่นื ศ อกตรม. ส ขา้ งนอกสดใส ขา้ งในเปน็ โพรง [ขา่ ง- ห อ นอก-ซด-ไส-ข่าง-ไน-เป็น- ฮ 42

พจนานุกรม ภาษาโคราช เม่ือยกฐานะเป็นอ�ำเภอจึงใช้ ขายปาก ก. เรยี กคา่ ปรบั หรอื ก นามน้ี. ค่าท�ำขวัญท่ีพูดล่วงเกินหรือ ข ขามสะแกแสง น. ช่อื อ�ำเภอหน่ึงใน หมน่ิ ประมาท, (ดู ขาย ประกอบ). ค จังหวดั นครราชสมี า โดยนำ� ฆ เอาชื่อ ๒ หมู่ บ้านมาตั้งเปน็ ขายหนา้ วนั ละห้าเบี้ย [ขาย- ง ชื่ออ�ำเภอ คือ บา้ นขามกับ หน่า-วัน-ละ-หา้ -เบีย้ ] ก. ขาย จ บา้ นสะแกแสง. หนา้ เชน่ กม็ แี ต่อบั อายขาย ฉ ขาย ๑. ก. เรยี กคา่ ปรบั หรอื คา่ หน้าวันละห้าเบ้ียเป็นแน่แท้ ช ท�ำขวญั ทลี่ ่วงเกนิ หรือหม่ิน (ท้าว ฯ). ซ ประมาท; ค่าปรบั หรือค่าทำ� ฐ ขวญั อาจเปน็ เงิน สิ่งของหรือ ขาลาก ว. อาการท่ีเดนิ เหน่อื ยล้าจน ฒ ทำ� ให้อยใู่ นสภาพเดิม เปน็ ต้น ต้องลากขาเดิน. ด เช่น ผู้ชายไปแตะต้องตัวผู้ ต หญงิ จึงถกู ขาย, สตั ว์เล้ียงไป ขาวกรุ [ขาว-ก]ุ๊ ว. ขาวโพลน. ถ ท�ำลายข้าวของคนอ่ืนเจ้าของ ข้าวขี้หมา [เขา่ -ข่ี-หฺมา] น. ขา้ วเม่าท่ี ท สตั ว์จงึ ถกู ขาย. ธ ๒. ก. เป็นการปรับเม่ือทาย ต�ำติดกันเป็นก้อนมีกากปน น ปริศนาไม่ได้ ก็จะถูก “ขาย” คล้ายข้หี มา. บ โดยคนตั้งค�ำถามจะพูดให้คน ข้าวแขง็ [เขา่ -แข็ง] น. ขา้ วสวย, ป ทายยอมรบั ในเงอื่ นไข ถา้ ยอมรบั ขา้ วเจา้ ทสี่ ุก. ผ จึงจะเฉลย เช่น เมื่อทาย ขา้ วครดู [เข่า-คูด] น. อาหารเดก็ ฝ ปรศิ นาไม่ถูก คนต้ังค�ำถามจะ ทารกโดยน�ำกล้วยมาครูดหรือ พ พูดว่า “งั้นตอ้ งขาย ขายตงั้ แต่ ขูดแล้วบดให้ละเอียดแทนข้าว, ฟ นี่ไปถึงทะเลได้เมียขาเป๋เอา กล้วยครูด ก็ว่า. ภ มย้ั ” ขอ้ ความการขายเปลยี่ นไป ขา้ วค�ำ่ [เขา่ -ค�่ำ] น. อาหารมอ้ื เยน็ . ม ต า ม ที่ ต ้ อ ง ก า ร เ พื่ อ ค ว า ม ขา้ วซอ้ มมอื [เขา่ -ซอ่ ม-มอื ] น. ขา้ วสาร ย สนกุ สนาน. ทต่ี ำ� ดว้ ยครก. ร ขายข้ีเท่อ [ขาย-ขี่-เท่อ] ก. ขา้ วดงั [เขา่ -ดงั ] น. ข้าวตัง, ขา้ วสกุ ฤ แสดงความโงอ่ อกมา (ปลอ่ ยไก)่ . ทตี่ ดิ เปน็ แผน่ เกรยี มอยกู่ น้ หมอ้ ล หรอื ก้นกะทะ. ว ขา้ วตม้ ผดั [เขา่ -ตม้ -พดั ] น. ขา้ วตม้ ศ ปดั , ขนมทำ� จากขา้ วเหนยี วปรงุ ส ดว้ ยกะทิ หอ่ ใบตองทานำ�้ มนั หมู ห อ ฮ 43

ข้าวตม้ มดั - ข่าววอ เพื่อให้ดูน่ารับประทานแล้วน่ึง กวาดเอามาฝดั แยกดินออก. ใหส้ กุ . ข้าวปา่ [เข่า-ปา่ ] น. ขา้ วที่น�ำไปกิน ขา้ วต้มมดั [เข่า-ต้ม-ม่ดั ] น. ข้าวต้ม ก ๒ อนั มดั ติดกัน. ระหวา่ งพกั ในปา่ ; ขา้ วทีน่ ำ� ไป ข เรยี กวา่ เข่าผอก, (ดู เข่าผอก ค ข้าวต้มสองกลีบ เม็ดลีบอยู่ข้างใน ประกอบ). ฆ [เข่า-ต้ม-สอง-กีบ-เม่ด-ลีบ- ขา้ วปาด [เขา่ -ปาด] น. ขนมชนดิ หนงึ่ ง อยู่-ข่าง-ไน] (ปรศิ ) น. อวยั วะ คลา้ ยขนมเปยี กปนู ทำ� จากแปง้ จ เพศหญงิ . ข้าวเจ้ากวนพอสุกได้ท่ีจึงใส่ ฉ นำ้� ตาล จากนนั้ นำ� มาใสภ่ าชนะ ช ข้าวตอกแตก [เข่า-ตอก-แตก] น. เชน่ ถาด แลว้ ปาดเปน็ ชน้ิ ตาม ซ ขา้ วตอก, ขา้ วทคี่ ว่ั แลว้ แตกออก ตอ้ งการ. ฐ จากขา้ วเปลอื กบานเปน็ ดอก. ขา้ วเปยี ก [เขา่ -เปียก] น. ข้าวตม้ ฒ (ขา้ วทต่ี ้มใส่น้ำ� ให้สกุ ). ด ข้าวเตี๋ยว [เขา่ -เตีย๋ ว] น. ก๋วยเตีย๋ ว. ขา้ วโปง่ [เขา่ -โปง่ ] น. ขา้ วเกรยี บวา่ ว, ต ขา้ วทรามมะขามดก [เขา่ -ซาม-มะ- ถิน่ อีสานใชว้ ่า เข้าเขียบ. ถ ขาม-ดก๊ ] (ส�ำ) ว. บ่งบอกถึง ท ความแห้งแล้งไม่สามารถท�ำ ขา้ วโปง่ ธ น นาได;้ เชอื่ กนั วา่ ปไี หนท่ีท�ำนา ข้าวผอก [เขา่ -ผอก] น. ขา้ วทหี่ อ่ ด้วย บ ไมไ่ ดผ้ ลมะขามมกั จะดก. ใบตอง หรือใส่กระบอกเพื่อนำ� ป ขา้ วนำ้� ชำ่� ปลา [เขา่ -นา่ ม-ชำ่� -ปา] (สำ� ) ไปกนิ ระหวา่ งทาง เชน่ ไดข้ ้าว ผ ผอกในกระบอกแล้วไคลคลา ฝ น. ขา้ วปลาอดุ มสมบรู ณ;์ ทำ� นอง (นิ.พระปาจติ ), ขา้ วพอก ก็ว่า, พ เดยี วกบั ในนำ�้ มปี ลาในนามขี า้ ว, ฟ ขา้ วเหลอื เกลอื อม่ิ เชน่ เงนิ ทอง ภ เสอื้ ผา้ ขา้ วนำ�้ ชำ่� ปลา อาหารสงิ่ ม ใด ยงั คอ่ ยบรบิ รู ณ์ (น.ิกศุ ราช). ย ขา้ วเบอื [เขา่ -เบอื ] น. ขา้ วสารควั่ ตำ� ให้ ร ปน่ ใชป้ ระกอบอาหาร เชน่ ลาบ. ฤ ล ว ข้าวปดั ลาน [เขา่ -ป๊ัด-ลาน] น. ขา้ ว ศ เ ป ลื อ ก ท่ี ต ก ห ล ่ น ห รื อ ห ล ง ส เหลือหลังจากการเก็บเมื่อ ห อ ตีขา้ วหรอื นวดข้าวทลี่ าน โดย ฮ 44

พจนานุกรม ภาษาโคราช (ดู ขา้ วปา่ ประกอบ). ขา้ วเม่าทีเ่ ปน็ ข้าวเหนยี ว. ก ข้าวพอก [เขา่ -พอก] ดู ข้าวผอก. ขาวยังกะหยวกต้มนำ�้ ร้อน [ขาว-ยัง- ข ขา้ วแพะ [เขา่ -แพะ] น. อาหารชนดิ หนงึ่ ค ก๊ะ-หฺยวก-ต้ม-น่าม-ล่อน] ว. ฆ มีลักษณะเป็นข้าวต้มปรุงด้วย ขาวอมด�ำ. ง ฟกั ทอง, ยอดฟกั ทอง, บวบ, ข้าวย่�ำ [เข่า-ย่�ำ] น. ขา้ วสวยท่ีเคย้ี ว จ แตงโมออ่ น, หนอ่ ไม,้ ยอดตำ� ลงึ , ให้แหลกหรือน�ำข้าวมาบดผสม ฉ ใบโหระพา, ขา้ วโพดออ่ น, เนอ้ื กับกล้วยสุกเพ่ือเป็นอาหาร ช หมู เปน็ ตน้ . เด็กแรกเกิดหรอื เด็กอ่อน. ซ ขา้ วโพดแอ้ [เขา่ -โพด-แอ]้ น. ขา้ วโพด ขา้ วเยน็ [เขา่ -เยน็ ] ๑. น. ขา้ วสุกหรือ ฐ ฝกั ออ่ นเลก็ ขนาดเทา่ นวิ้ โปง้ มอื ข้าวสวยที่เหลือข้ามมื้อ ขา้ ม ฒ ใชผ้ ดั หรอื ตม้ จม้ิ . วันแล้วน�ำมารับประทานโดย ด ขา้ วมนั สม้ ตำ� [เขา่ -มนั -สม่ -ตำ� ] น. ไมอ่ ุ่นหรือทำ� ใหร้ อ้ นเสยี กอ่ น. ต อาหารพ้ืนบ้านโคราชมีข้าว ๒. อาหารมอื้ เย็น. ถ สารหุงด้วยกะทิรับประทานกับ ขา้ วรวงกูด [เขา่ -ลวง-กูด] น. ข้าว ท สม้ ตำ� สม้ ตำ� สมยั กอ่ นใสข่ งิ และ รวงหงิกงอ. ธ ปลาฉลาดปน่ . ขา้ วรอ้ นแกงรอ้ น [เขา่ -ลอ่ น-แกง-ลอ่ น] น ข้าวเม็ดละหม้อกอละเกวียน [เข่า- (สำ� ) ก. ทำ� การใดเมอื่ เวลาจวน บ เม่ด-ล่ะ-หม่อ-กอ-ล่ะ-เกียน] ตวั ตอ้ งทำ� อยา่ งรบี รอ้ น. ป (สำ� ) น. ข้าวอุดมสมบรู ณ์ เมด็ ขา้ วเรย่ี [เขา่ -เลยี่ ] น. ขา้ วทตี่ กเรย่ี ราด. ผ โตรวงโต. ขา้ วเรยี งเม็ด [เขา่ -เลียง-เม่ด] ว. ฝ ข้าวเม่าโปร [เข่า-เหฺม่า-โป] น. ช่วงเวลาข้าวหรืออาหารย่อย; พ ข้าวเม่าท่ีท�ำจากข้าวเจ้าที่พ้น ขอเวลาพักเพ่ือให้ข้าวหรือ ฟ จากเป็นข้าวน�้ำนม น�ำมาค่ัว อาหารย่อยเสียก่อนจึงจะท�ำ ภ แล้วใส่ครกต�ำจะมีเสียงแตก ภารกิจ. ม ดังโปร๊ะ จึงเรียกว่า “เข่า ข้าวไร่ [เข่า-ไล่] น. ข้าวที่ปลูกใน ย เหม่าโปร”. พื้นทท่ี ส่ี งู เชน่ โคก. ร ข้าวเม่าสารท [เข่า-เหฺม่า-สาด] น. ขา่ ววอ น. เพลงสรรเสรญิ พระบารมี ฤ กระยาสารท, พะยาสารท ก็ว่า. มาจากเนอื้ เพลงทวี่ า่ “ขา้ วรพทุ ธ ล ข้าวเม่าอ่อน [เข่า-เหฺม่า-อ่อน] น. เจา้ ….” ว ศ ส ห อ ฮ 45

ขาววอ่ ก - ขีต้ ูก่ ลางนา ขาววอ่ ก ว. ขาวมาก, ขาวผอ่ ง. รูปทอง). ขา้ วหนม [เข่า-หฺนม] น. ขนม เชน่ ขวิ ัน [คิ-วนั ] ว. ก่ีวนั , (ดู ขิ ตวั เจา้ เหมอื นขา้ วหนม ทำ� สมมม ก ขโมยมา (น.ิ รปู ทอง). ประกอบ). ข ข้าวหม้อแกงหม้อ [เขา่ -หม่อ-แกง- ขกี้ ระทา [ข่-ี กะ-ทา] น. ข้ี ค ฆ หมอ่ ] น. อาหารทนี่ ำ� มาร่วม กระทาเกลือ, ขีท้ า; คราบเกลอื ง ตามกำ� ลังความสามารถ. ที่ผุดแห้งเกรอะตามผิวดิน, จ ขา้ วหวั หมอ้ [เขา่ -หวั -หมอ่ ] น. ขา้ วปาก กระทาเกลอื กว็ า่ . ฉ ข้กี ลาก [ขี่-กาก] (ปาก) ว. คำ� บริภาษ ช หมอ้ , ขา้ วทหี่ งุ อยสู่ ว่ นบนสดุ . หรือปรามาสท�ำนองว่าไม่มีค่า ซ ข้าวเหนียวหัวหงอก [เข่า-เหฺนียว- ไมม่ ีนำ้� ยาหรือไมม่ รี าคา. ฐ ขกี้ ลาด [ข-ี่ กาด] ก. ขขี้ ลาด, ขลาด, กลวั . ฒ หัว-หฺงอก] น. ขนมชนิดหน่ึง ขกี้ ๋วง [ข่-ี กว๋ ง] น. ขนมบัวลอย. ด ท�ำด้วยข้าวเหนียวโรยหน้า ข้กี องใหญ่ให้เดก็ น้อยเห็น [ขี-่ กอง- ต ด้วยมะพร้าวขูด. ไหย่-ไห่-เดก๊ -นอ่ ย-เห็น] (ส�ำ) ถ ขาหมู่ น. เพื่อน, คู่ขา, (ดู หมู่ ก. ทำ� สง่ิ ทไี่ มส่ มควรใหผ้ ูน้ อ้ ย ท เห็น. ธ ประกอบ). ข้ีกะโลก [ข่-ี กะ-โลก] น. นำ้� คร�ำ, นำ้� น ขาหย่าง ดู โถกเถก. โสโครก, โคลน, ดินเปียก บ ขาหลกี หนาม น. ลักษณะการเดินที่ เหลว, ข้ลี ะโลก ก็วา่ . ป ขีก้ ะเหลด [ขี-่ กะ-เหฺลด] น. เสลด, ผ เข่าทั้งสองชนกันหรือหนีบ เสมหะ, เมือกที่ออกมาจากลำ� ฝ เขา้ หากนั . คอ, ขเ้ี สลด กว็ ่า. พ ขิ [ค]ิ ว. ค�ำประกอบหนา้ ค�ำอ่นื หมาย ขีก้ าลาย [ข-ี่ กา-ลาย] น. กระดอม, ฟ ขีก้ าเหลย่ี ม, ขก้ี าดง ; ชอ่ื ไม้ ภ ความวา่ กี,่ เทา่ ไร เชน่ คิวนั , เถาเนื้ออ่อนชนิด Gymnopet ม คิเดือน, ขี่ ก็วา่ เชน่ สักข่ปี ีเลา่ alumcochinchinense (Lour). ย พอ่ เจา้ เมียเอย สักขวี่ นั เลย Kurz ในวงศ์ Cucurbitaceae ร เราจะพบกัน (นิ.รปู ทอง). เถาเปน็ เหลี่ยม มีมอื เกาะแยก ฤ ขิเดอื น [ค-ิ เดือน] ว. ก่เี ดือน, เปน็ ๓ แฉก ใบใหญ่มน ดอก ล ว (ดู ขิ ประกอบ). ศ ขปิ ขี วิ นั [ค-ิ ป-ี คิ-วัน] ว. ก่ีปีกี่ ส วัน เช่น นับวันนับปี ตั้งแต่วัน ห อ นี้ สักขิปีขิวัน จะได้มาเห็น (นิ. ฮ 46

พจนานุกรม ภาษาโคราช สขี าวอมชมพู ผลกลมขนาด ลา] (ส�ำ) น. คนต�่ำต้อยไดด้ ีมี ก ผลส้ม เมอ่ื สกุ สีแดงเมลด็ เปน็ ฐานะ หรือมยี ศถาบรรดาศักด์ิ ข พิษเบ่อื เมา รากใชท้ �ำยาได้. แลว้ อวดตน. ค ขี้คร้านกระดานใส [ข่-ี ค่าน-กะ-ดาน- ฆ ข้กี าลาย ไส] (สำ� ) ก. นอนเกียจครา้ น, ง ขี้เกยี จสนั หลงั ยาว ; เปรียบได้ จ ขก้ี ำ� ปืด้ [ขี-่ กำ� -ป้ืด] น. กำ� พดื , (ดู ก�ำ กั บ น อ น เ กี ย จ ค ร ้ า น จ น พื้ น ฉ ปื้ด ประกอบ) กระดานใสหรอื ขนึ้ เงา. ช ขง้ี ่ก [ข่ี-งก่ ] ก. งก, แสดงอาการ ซ ข่กี ุ่ง ดู กุ่ง. อยากได้ หรอื ไม่อยากเสยี จน ฐ ขี้กุดข้ีขาด [ข่ี-กดุ๊ -ขี-่ ขาด] ว. ขาด, เกนิ ควร. ฒ ขแี้ ง [ข-ี่ แง] ก. ขแ้ี ย, รอ้ งไหบ้ อ่ ย ๆ. ด ขาดร่งุ ริ่ง เชน่ ผา้ นุง่ หม่ กดุ ขีดยา ก. ฉดี ยา. ต ขาดก็จัดแจง (น.ิ พระปาจิต). ขี้เดียด [ข่ี-เดียด] ว. รังเกียจ, ถ ขเ้ี กีย [ขี่-เกยี ] น. ขเี้ กลือ, ข้ีเปียก, ขยะแขยง. ท ข้ีเผยี ก, คราบหมักหมมข้นึ ขาว ข้ตี ะปด [ขี-่ ตะ-ปด๊ ] ก. ปด, โป้ปด, ธ คล้ายข้ีเกลือในหัวลึงค์และ ขี้ปด กว็ ่า. น หนังหุ้มอวยั วะเพศชาย. ข้ีตนี [ขี่-ตนี ] (ส�ำ) คำ� เย้ยหยันท�ำนอง บ ข้ีขะหนึม [ข่ี-ขะ-หนึม] น. ขี้สนิม, วา่ มคี ุณค่านอ้ ยนิด, ขผ้ี ง. ป ขี้ไคล. ขี้ต่กู ลางนา [ข-ี่ ต-ู่ กาง-นา] น. การ ผ ข้ีขาง [ขี่-ขาง] ดู ข้ตี ะขาง. เล่นอย่างหนึ่ง เดิมเล่นกัน ฝ ข้ตี ะขาง [ข่ี-ตะ-ขาง] น. ขาง, กลางท่งุ นาใกลบ้ ้าน ผ้เู ลน่ นัง่ พ ไขแ่ มลงวัน, ขข้ี าง ก็วา่ . ล้อมเป็นวง ให้คนหนึ่งเป็น ฟ ขค้ี รอกเดนิ ถะลา [ข-่ี คอก-เดนิ -ทะ- “ข่ีตู”่ หมอบเอามือหรือผ้า ปิด ภ ตาอยู่กลางวง คนนั่งคนหน่ึง ม จะทุบหลังแต่เบา ๆ แลว้ ขีต้ ู่ลกุ ย ขึน้ หาคนทบุ ถ้าชตี้ วั ถูกคน ๆ ร นั้นจะเป็นข้ีตู่แทน ถ้าช้ีผิดก็ ฤ เลน่ ตอ่ ไป แต่เดิมไม่ปรากฏว่า ล ว ศ ส ห อ ฮ 47

ข้แี ต้ - ขี้หนอนเถา ร้องเพลงประกอบในขณะเล่น ๒. ว. สมองไมด่ ,ี โง่ เชน่ หวั ขเี่ ทอ่ . ภายหลังมีการร้องว่า “ข่ีตู่ ขี้ปด [ขี่-ปด๊ ] ดู ขตี้ ะปด. กลางนา ขต่ี าตก๊ แก ขม่ี กู คนแก่ ข้ปี ระหริ่ง [ขี่-ปะ-หลงิ่ ] ว. ขเี้ หร่, ไม่ ก อรแร่อรชร ชรต้ิงชร ต้ิงชร ข ตง้ิ ชร”. สวย เชน่ ช่งั มายอยง่ิ อีเฒา่ ขี้ ค ประหริ่ง ทำ� หย่งิ นกั หนา (น.ิ รูป ฆ ขแ้ี ต้ [ขี่-แต]้ น. ดินที่แตกระแหงใน ทอง). ง ทงุ่ นา, หวั ข้ีแต้ กว็ า่ , ถน่ิ อสี าน ขป้ี อ [ขี่-ปอ] น. กากปอ, เปลอื กปอท่ี จ ใชว้ ่า ขี้เขิบ. ลอกออกจากลำ� ต้น. ฉ ขป้ี ะต๋ิวหลวิ [ขี่-ปะ-ตวิ๋ -หลฺ วิ ] ว. เล็ก ช ขแ้ี ตกขแี้ ตน [ข-่ี แตก-ข-ี่ แตน] ก. ข้ี นอ้ ย, ไม่ส�ำคัญ, ขผี้ ง, ขี้ปะตว๋ิ . ซ แตกไหลพงุ่ กระจัดกระจาย. ขเี้ ป็ด [ข-ี่ เปด๊ ] น. ข้ผี ง, เล็กนอ้ ย, ไม่ ฐ ส�ำคญั . ฒ ขี้ไต้ [ข-่ี ไต]้ น. ไต้, ของส�ำหรบั จุดไฟ ข้ีผึง้ [ขี่-ผง่ึ ] น. ช่ือไม้ต้นชนิด Chry- ด ให้สว่าง หรอื เชอ้ื เพลิงท�ำดว้ ย sophyllum roxburghil G. ต ไมผ้ ุ ๆ หรอื เปลือกเสมด็ คลกุ Don ในวงศ์ Sapotaceae, ถ กับน�้ำมันยาง แล้วห่อด้วย บางถ่นิ เรียก หัวเต่า. ท ใบไม้ท�ำเปน็ ดุ้นยาว ๆ หรอื ใส่ ขี้ฝอยหมอยบ้า น. ขยะมูลฝอย. ธ น กระบอก. ขพ้ี ระร่วง บ ขเ้ี ถา้ ยัดปาก [ข-่ี เทา่ -ยดั่ -ปาก] น. ฆ่า ป ขี้พระร่วง [ข-ี่ พะ-ลว่ ง] น. ช่อื ไมต้ น้ ผ โดยเอาข้ีเถ้ายัดปากต้ังแต่ยัง ชนิด Celtis timorensis Span ฝ เป็นทารก เชน่ รหู่ ยงั่ งีเ่ อาข่ี ในวงศ์ Ulmaceae ใบเดีย่ ว พ เถา้ ยด่ั ปากแล่ว (รู้อยา่ งนีฆ้ ่า รปู ไข่ ดอกเลก็ ออกเปน็ ชอ่ สนั้ ๆ ฟ โดยเอาข้ีเถ้ายัดปากต้ังแต่ยัง ภ เปน็ ทารกแลว้ ). ม ขี้ท้ักแท่ [ข่ี-ทั้ก-แท่] น. ไส้เดือน ย ตัวเล็ก สีแดงอาศัยอยู่ตาม ร ทอ้ งนา. ฤ ล ว ข้ีทดู คดุ ถงั [ขี-่ ทูด-คุ่ด-ถงั ] น. ขที้ ดู ศ กฏุ ฐงั , โรคเร้ือน. ส ห ขเ้ี ทอ่ [ข-ี่ เท่อ] ๑. ว. เกา่ จนสนมิ ขน้ึ , อ โกโร โกโส เชน่ รถ ขเ่ี ทอ่ . ฮ 48

พจนานุกรม ภาษาโคราช ผลรปู ไข่ ใชป้ รงุ เปน็ ยาขบั พยาธิ ขแ้ี มงวนั [ข่ี-แมง-วัน] น. ไฝ, จดุ หรอื ก ไสเ้ ดอื น นกั พฤกษศาสตรเ์ รยี ก เม็ดเลก็ ๆ สดี �ำหรอื แดงขึ้นอยู่ ข แก้งขี้พระร่วง, มันปลาไหล ตามตัว. ค ก็ว่า. ฆ ขีม้ อด [ข-ี่ มอด] น. ขีห้ นอน; ไมย้ นื ตน้ ขีร้ ะเกด็ [ข-่ี ล่ะ-เก๊ด] น. สะเกด็ , ช้ิน ง ขนาดกลางชนดิ Zollingeria ย่อยท่หี ลุดออกมาจากชน้ิ ใหญ.่ จ dongnaiensis Pierre ในวงศ์ ฉ Sapindaceae ขน้ึ ตามปา่ โปรง่ ขลี้ ะโลก [ข-่ี ล่ะ-โลก] ดู ขก้ี ะโลก. ช เปลือกสีน้�ำตาลอ่อน ล�ำต้นมี ข้ีสบร่อง [ข่ี-ซบ-ล่อง] ว. ฟลุก, ซ หนามประปราย ใบอ่อนและ ฐ ดอกเปน็ พิษอย่างแรง ผลแก่ บงั เอญิ , สบจงั หวะ, สบโอกาส, ฒ จดั จะมสี เี หลือง เปลอื กใช้เป็น ไม่ต้ังใจหรือคาดหมายมาก่อน, ด ยาแก้หวัดคัดจมูก. สบรอ่ ง ก็ว่า, ถิ่นอีสานใช้วา่ ต ขีถ่ ืกปอง. ถ ขีม้ อด ขี้สกี [ข-ี่ สีก] น. น�้ำครำ� , น้ำ� โสโครก, ท น�้ำเน่า โดยปริยายหมายถึง ธ ขี่ม้าเลียบค่าย [ขี่-ม่า-เลียบ-ค่าย] น�ำ้ ครำ� บรเิ วณใตถ้ นุ บา้ นตรง น (ปาก) ว. ออ้ มคอ้ ม, ไม่ตรง ชานท่ตี ั้งโอ่งน�ำ้ . บ ขี้สูด [ข่ี-สูด] (ส�ำ) ว. ค�ำพูดท่ี ป ประเดน็ , เลยี บ เคยี ง. ดูแคลนท�ำนองว่าไม่มีน�้ำยา, ผ ขม้ี ิ้น [ขี่-หม่ิน] น. ขมนิ้ . ไม่มีความสามารถในทางใด ฝ ขีม้ กู ราขตี้ าเขลอะ [ข-่ี มูก-ลา-ข-่ี ตา- ทางหนึง่ , ไม่มสี ตปิ ญั ญาตาม พ ความสามารถ. ฟ เขอ้ ะ] น. หน้าตามอมแมมมี ขี้เสลด [ขี-่ สะ-เหฺลด] ดู ขก้ี ะเหลด. ภ ขี้มกู ขี้ตาแห้งตดิ อย่,ู ข้มี กู ขี้ตา ขห้ี นอน [ข่ี-หฺนอน] น. หนอนทอี่ ยู่ใน ม เกรอะกรัง. อาหารประเภทหมกั ดอง เชน่ ย ฝูงชนจะลือชา เหมอื นหน่งึ ปรา้ ร เป็นข้หี นอน (นิ.รูปทอง). ฤ ขห้ี นอนเถา [ข-ี่ หฺนอน-เถา] น. ถัว่ ล แปบชนิด Agakia sericea ว Craaib ในวงศ์ Leguminos ศ ae. ดอกสีม่วง ฝักแบน. ส ห อ ฮ 49

ขห้ี มากเปยี ก - เข ขห้ี มากเปยี ก [ข-ี่ หมาก-เปยี ก] น. ชือ่ ขเ้ี หลก็ สาร [ข-ี่ เลก็ -สาน] น. ชอ่ื ไมต้ น้ ไมต้ ้นผลดั ใบ ชนิด Anogeis ชนดิ Cassia garrettiana susacuminata Wall. var. Craib ในวงศ์ Leguminosae ก Ianceolata ในวงศ์ Com คลา้ ยตน้ แสมสาร แกน่ ใชท้ ำ� ยา ข bretaceae เรือนยอดเป็นพมุ่ ได,้ ถนิ่ เหนอื เรยี ก ขเี้ หลก็ ปา่ . ค ฆ เปลือกต้นสีน้�ำตาลแกมเทา ขี้อน้ [ข่ี-อน้ ] น. ช่ือพชื ลม้ ลุกชนดิ ง ใบเด่ียวรูปหอก ดอกเล็ก ๆ สี Helicteres obtusa Wall., จ เ ห ลื อ ง อ อ ก ต า ม ง ่ า ม ใ บ ผ ล H. angustifolia Linn. ในวงศ์ ฉ Sterculiaceae มขี นทงั้ ต้น ช ขนาดเล็กค่อนข้างส่ีเหลี่ยม และใบ ใบเดี่ยวรปู ไข่ ดอกออก ซ นั ก พ ฤ ก ษ ศ า ส ต ร ์ เ รี ย ก ตามงา่ ม ผลคลา้ ยดอกบัวตูม ฐ ตะเคยี นหนู, หมากเปียก กว็ ่า. ขนาดเล็ก รากใช้แก้รอ้ นใน ฒ แกพ้ ิษ นกั พฤกษศาสตร์เรยี ก ด ข้ตี ุ่น, เขากี่น้อย ก็ว่า. ต ถ ขแ้ี อค [ข-่ี แอ่ค] ก. เกก๊ , วางท่า ท น่าหมนั่ ไส้, ยียวนกวนประสาท, ธ (อ. act) น บ ข้ึน [ขึ่น] ว. การเร่มิ ตน้ การเล่น เชน่ ป สะบ้า หงึ่ ตี่ เป็นตน้ , (ดู สบี า้ ผ ข้หี มากเปียก สีรอย ประกอบ). ข้นึ เพลง [ขึน่ -เพลง] น. การ ฝ โอก่ อ่ นร้องเพลงโคราช, การ พ ข้หี มู [ข่-ี หม]ู น. ขีค้ รอก, ไมพ้ มุ่ ขนาด ข้นึ เพลงมี ๔ ลกั ษณะ คือ ฟ เล็กชนดิ Urena lobata L. ใน ภ ๑) การโอเ่ ตม็ . ม วงศ์ Malvaceae จดั อยูใ่ น ๒) การโอส่ น้ั ๆ. ย จ�ำพวกมะเขอื ดอกสีชมพหู รอื ๓) การไม่โอ่แต่รอ้ งกลอน ร แดงแกมขาว ผลมีขน ใบใชต้ ม้ ฤ จ้ิมได้ แก้ไอ ไตพิการ รากตม้ เพลงเลย. ล ๔) เอาค�ำท้ายของกลอนที่ ว เปน็ ยาเย็นถอนพิษไข้. ศ ขห้ี ยอด [ข่ี-หยอด] น. อุจจาระทอี่ อก อีกฝา่ ยรอ้ งจบมาขึ้นต้น. ส ห มาคราวละน้อย ๆ. อ ขห้ี ัว [ขี่-หัว] น. ขรี้ ังแค. ฮ 50

พจนานุกรม ภาษาโคราช ขึ้นกกไม้ช่วยแรงกะถา [ขึ่น-ก๊ก- ต้นเล่นใหม่. ก มา่ ย-ชว่ ย-แลง-กะ-ถา] (ส�ำ) ข้ึนปล่อง [ข่ึน-ป่อง] ก. การเผา ข ควรช่วยเหลือตัวเองด้วย อย่า ค มวั แต่หวังพ่งึ คนอน่ื หรือสง่ิ เครื่องปั้นดินเผาช่วงที่ ๓ โดย ฆ ศักดิ์สิทธ์แิ ต่เพยี งอยา่ งเดียว. เร่งไฟในเตาให้อุณหภูมิสูงขึ้น ง จนเป็นสีแดง เป็นข้ันตอน จ ขึ้นก่งุ [ขึ่น-กงุ่ ] ดู กงุ่ . ทตี่ อ่ จากขนั้ อดุ เตา, เรง่ ไฟ กว็ า่ , ฉ (ดู ลมุ่ , อุดเตา, เตาทเุ รียง ช ข้นึ ก่งุ ประกอบ). ซ ขึ้นใหม่ [ขน่ึ -ไหม]่ น. เร่ิมจะเปน็ หนุม่ ฐ ข้ึนข่ือ [ขึ่น-ข่ือ] น. การเล่นอย่าง เป็นสาว, วยั รนุ่ , วัยแรกรุ่น, ฒ หนึ่ง แบ่งผู้เล่นออกเป็น ๒ วยั กระเตาะ, เพ่ิงแตกเนอ้ื หนมุ่ ด ฝ่ายเท่า ๆ กัน ขีดเส้นเป็นรูป เน้ือสาว, เพ่ิงจะขน้ึ หน่มุ ขนึ้ สาว ต ส่ี เ ห ลี่ ย ม ผื น ผ ้ า แ บ ่ ง เ ป ็ น เชน่ เป็นสาวขน่ึ ใหม่ (เพิง่ เปน็ ถ ตารางห่างกันพอควร (คล้าย สาว). ท ตากระโดด) พวกหนึ่งจะแยก ขืน ก. ตรึง, ท�ำใหอ้ ยคู่ งท่ี เช่น ขืนไว่ ธ กันยืนตามมุมของตาราง ๆ (ตรงึ ไว้). น ละคน (ห้ามเคลื่อนที่) อีกพวก ขอ่ื หล่อื ว. ด�ำสนทิ , ดำ� ปืน, ดำ� ปี.๋ บ จะวิ่งไปตามเส้นตารางโดยไม่ ขดุ บ่อหลา [คดุ -บ่อ-หฺลา] ก. ขดุ ดิน ป ให้คนท่ีมุมตารางแตะตัวได้ จากบอ่ หลาไปทำ� ถนน, (ดู บอ่ หลา ผ ถ้าถูกแตะคนหนึ่งฝ่ายน้ันก็จะ ประกอบ). ฝ เป็นฝ่ายไปยืนมุมแทน ถ้าทุก ขุนไม้ [ขุน-ม่าย] ดู พญาใตร้ าก. พ คนสามารถ “ขึ้นขื่อ” (ผ่าน ฟ ตลอด) ได้ก็จะชนะ แล้วเร่ิม ขุนไม้ ภ ม เข ๑. ก. เฉ, เหไป, ตาเหล,่ ตาเอยี ง, ย ร ฤ ล ว ศ ส ห อ ฮ 51

เขง่ เหล่ง - เขา้ ฝกั มะขาม เชน่ ตาเข. ๑. ก. เขย่ง, กระโดดตีน ๒. น. แกแล, กะแล; ไมพ้ ุ่มรอ เดียว. เลือ้ ยเน้อื แขง็ ชนดิ Maclurac ๒. น. การเล่นอย่างหนึ่ง ให้ ก ochinchinensis (Lour.) Corner ผู้เล่นนั่งล้อมกันเป็นวงกลม ข ในวงศ์ Moaceae ข้ึนใน แล้วร้องพร้อมกันว่า “เขย่ง ค เกงกอย งัวกินอ้อย จ๊ับใส่คุก ฆ ป่าดิบ ต้นมหี นาม แก่นเหลือง เหล่าสองไห กระเทียมสองหัว ง ใชย้ อ้ มผา้ และท�ำยาได้. ไก่สองตัว เห็นงัวข้าเบิ้งม้ัย” จ เขง่ เหลง่ ว. เอยี งกระเท่เร.่ ให้คนหน่ึงเขย่งเกงกอย คือ ฉ กระโดดตีนเดียวไปรอบวง ช เขด็ หลาบตะขาบตอด [เค็ด-หลาบ- คนนั่งล้อมวงถามพร้อมกัน ซ ตะ-ขาบ-ตอด] ก. กลวั จนไม่ ว่า “งัวตัวไหน” คนเขย่ง ฐ กล้าทำ� เชน่ นนั้ อีก เพราะเคยได้ เกงกอยจะไปยังคนท่ีน่ังคนใด ฒ คนหน่ึงแล้วช้ีไปพร้อมกับพูด ด รบั ผลรา้ ยมาแลว้ , เขด็ จนฝงั ใจ, ว่า “งัวตัวน่ี” คนถูกช้ีจะต้อง ต เขด็ ขแ้ี กข่ อ้ี อ่ น. รีบลุกขึ้นหนี ถ้าหนีไม่ทันจะ ถ เขน่ น. เอามีดที่ท่อื มาลับใหค้ ม. ถูกตีและก็จะมาเป็นคนเขย่ง ท เขมง็ [ขะ-เหมฺ ็ง] ๑. ก. ขยัน, เขม็ง แทน ถ้าไม่ถูกตีก็จะวิ่งรอบ ธ วงกลับมานั่งลงที่เก่าแล้ว น เกลยี ว ก็วา่ . เล่นต่อไป. บ ๒. ก. ฟนั่ , ทำ� ให้เป็นเกลยี ว เขย็บ [ขะ-เยบ็ ] ก. ขยับ, เขยบิ , ป เชน่ ฟน่ั เชือก. กระเถบิ . เขยง่ิ [ขะ-เหฺยิ่ง] ก. เคลือ่ นไปด้วย ผ ปลายเทา้ ขา้ งหนง่ึ , พยุงตวั ให้ ฝ เขม็งเกลยี ว [ขะ-เหมฺ ง็ -เกยี ว] สูงขนึ้ . พ ดู เขมง็ . เขลาใจ [เขฺลา-ใจ] ว. ไมด่ ลใจ, มีเหตุ ฟ อนั ไมใ่ หค้ ดิ ไมใ่ หท้ ำ� , นกึ คดิ ไมท่ นั , ภ เขม่น [ขะ-เหมฺ ่น] ก. ขะมักเขมน้ . ถนิ่ อสี านใชว้ า่ เขลา หมายถงึ ม เขมรเหนบ็ [ขะ-เหมฺ น-เน้บ] ว. เอา ไมร่ เู้ ทา่ ทนั , โง.่ ย ร ชายผ้าลอดหว่างขาเหน็บข้าง ฤ หลังเอว, กระเบนเหน็บ กว็ า่ . ล เขย็ก ๆ [ขะ-เยก็ -ขะ-เย็ก] ก. เขยก; ว อาการที่เคล่ือนไปในลักษณะท่ี ศ ขาหรือเท้าเคลื่อนไปทีละน้อย ส ด้วยความล�ำบากหรือไม่ถนดั . ห อ เขย่งเกงกอย [ขะ-เหฺย่ง-เกง-กอย] ฮ 52

พจนานุกรม ภาษาโคราช เข้ากรรม [เข่า-ก�ำ] ๑. ก. เข้า เข้าครัวเอามีดตดั หวั น�ำ้ ตาร่วงเผาะ ก ปริวาสกรรม, อยู่ค้างคืนเพื่อ [เข่า-คัว-เอา-มีด-ตั๊ด-หัว-น่า ข รักษาศีลเจริญภาวนา. ม-ตา-ล่วง-เพาะ] (ปริศ) น. ค หัวหอม. ฆ ๒. น. การเข้าพิธีกรรมใน ง โบสถ์ของหมอเพลง (ชาย) เข้าทางกรอกออกทางถะลา [เข่า- จ เป็นเวลา ๗ วัน ๗ คืน โดย ทาง-กอก-ออก-ทาง-ถะ-ลา] ฉ วันแรกต้องท�ำน�้ำมนต์ไว้ด่ืม (ส�ำ) ก. เขา้ ทางตรอกออกทาง ช กิน พริกไทย ๑,๐๐๐ เม็ด ประตู, ทำ� ตามธรรม เนียม. ซ เช่ือว่าจะท�ำให้เกิดสติปัญญา ฐ ป ฏิ ภ า ณ ไ ห ว พ ริ บ แ ล ะ สุ ้ ม เขา้ ผี [เข่า-ผี] ดู เล่นเข้าผ.ี ฒ เสียงดีในการว่าเพลง (ร้อง เขา้ ผีนางกระดง้ [เขา่ -ผ-ี นาง-กะ-ดง้ ] ด เพลงโคราช) ในระหว่าง ๗ ต วันห้ามว่าเพลงโดยเด็ดขาด ดู เล่นเขา้ ผีนางกะโหลก. ถ เพราะจะท�ำให้กรรมแตก ซึ่ง เข้าผีนางกะโหลก [เขา่ -ผี-นาง-กะ- ท ถ้าใครกรรมแตกจะมีอันเป็น ธ ไปอย่างใดอย่างหนึ่งหรือไม่ โหฺลก] ดู เล่นเข้าผีนาง น ก็เป็นบ้า อีกประการผู้เข้า กะโหลก. บ กรรมจะต้อง หาไก่ตัวผู้สีขาว เขา้ ผีนางครก [เขา่ -ผ-ี นาง-คก่ ] ดู ป เรียกว่า “ไก่ชี” เอาไว้ เลน่ เขา้ ผนี างกะโหลก. ผ เสี่ยงทาย ถ้าไก่ร่าเริงหมอ เขา้ ผีนางด้ง [เขา่ -ผ-ี นาง-ดง้ ] ดู เลน่ ฝ เพลงผู้นั้นจะมีช่ือเสียงเป็นที่ เขา้ ผนี างกะโหลก. พ ช่ืนชอบของคนฟัง ถ้าไก่ดู เขา้ ผนี างสาก [เขา่ -ผ-ี นาง-สาก] ดู ฟ หงอยเหงาซึมเซาหมอเพลง เลน่ เข้าผนี างกะโหลก. ภ ผู้น้ันจะไม่ประสบความส�ำเร็จ เขา้ ผีแม่สี [เขา่ -ผ-ี แม-่ ส]ี ดู เล่นเขา้ ผี ม ในอาชีพหมอเพลง. นางกะโหลก. ย เขา้ ฝัก [เขา่ -ฟก้ั ] ๑. (ส�ำ) ก. เข้าหม้อ, ร เข้ากันครบึ [เขา่ -กนั -ค่ึบ] ว. เขา้ กัน ลืมวิชาทีเ่ รียนมา. ฤ เป็นปี่เป็นขลุ่ย, เข้ากันได้ดี, ๒. น. เมล็ดขา้ งในของผลไม้ ล บางชนิดแข็ง เชน่ มะมว่ ง. ว ถกู คอกนั , ครึบ ก็วา่ . เขา้ ฝกั มะขาม [เขา่ -ฟกั -มะ-ขาม] น. ศ เขากน่ี ้อย [เขา-ก-่ี น่อย] ดู ขีอ้ น้ . การใส่ก�ำหรือซ่ีล้อเกวียนจาก ส ดุมซึ่งเป็นศูนย์ล้อไปยังขอบ ห อ ฮ 53

เข้าโมย - แข็งเพาะ วงล้อ. นยิ มรบั ประทาน, เขยี ดโม่ กว็ า่ . เขา้ โมย [เขา่ -โมย] น. ขโมย, ผู้ลัก เขยี ดจกิ [เขยี ด-จิ๊ก] น. เขยี ดชนดิ ทรพั ย;์ ก. ลกั ขโมย เช่น ตวั ก เจา้ เหมอื นขา้ วหนม ท�ำสมมม หนงึ่ ตวั สเี ขียว ขายาว ชอบอยู่ ข เขา้ โมยมา (นิ.รูปทอง) ตามสระ, ห้วย, หนองหรือบน ค ใบบวั , เขยี ดบวั ก็วา่ . ฆ เขา่ รั้ว น. ร้วั , คอกรั้ว, ขะรว้ั กว็ ่า. เขยี ดทราย น. เขยี ดชนิดหนึ่งตวั เลก็ ง เขา้ หูซา้ ยทะลุหูขวา [เขา่ -ห-ู ซา่ ย-ทะ- เทา่ ปลายนิว้ กอ้ ย สนี ้ำ� ตาล จ อาศัยอยตู่ ามดินทราย ใช้เป็น ฉ ล-ุ ห-ู ขวา] (ส�ำ) ก. บอกสอน เหยือ่ ใส่เบด็ . ช เท่าไรก็ไม่จดจ�ำ. เขยี ดบวั ดู เขยี ดจิ๊ก, ถิ่นอสี านเรียก ซ เขิก ก. เขก, งอน้ิวแลว้ เคาะลงไป เขยี ดโม.้ ฐ เขียดโม่ ดู เขียดขาลาย. ฒ อยา่ งแรง. เขียดล่ืน น. เขียดชนิดหนงึ่ ตัวเลก็ เท่า ด เขนิ ว. ตนื้ เขิน. ปลายนิว้ กอ้ ย ตัวเป็นเมือก. ต เขยี งนา น. กระท่อม, กระตอ๊ บ, โรง เขย่ี น ก. กรีด, ขดู ให้เปน็ เสน้ ๆ (ใชแ้ ก่ ถ หรือเพิงขนาดเล็ก ปลูกไว้ หน่อไม้). ท เขย่ี นหมาก น. เชีย่ นหมาก, ภาชนะ ธ ตามทุ่งนาเพื่อพักช่ัวคราว, ส�ำหรบั ใส่หมากพล.ู น กระท่อมนา ก็วา่ , ถิ่นอีสานใช้ เขียม ก. ประหยดั , ตระหนี่. บ วา่ เถยี งนา. เขยี ว ว. ขวับ, เสียงอย่างฟาดด้วยไม้ ป เรียว เชน่ สะบัดหวายง่อนแงน่ ผ อกแนน่ ตงึ โลดทะลง่ึ เสยี งเขยี ว ฝ เหลียวดูกัน, เสียงสน่ันเขียว พ ขวบั สบั ทง้ั ตวั (สภุ มติ ฯ). ฟ เขี่ยว ก. งอแง, ออดอ้อน, เซ้าซ้ีใน ภ ลักษณะเคี่ยวเข็ญเพื่อให้ได้ ม ตามทีต่ อ้ งการ (มกั ใช้แกเ่ ดก็ ). ย เขยี วชะอุ่มพ่มุ ไสว ไมม่ ใี บมีแต่เมด็ ร เขียงนา [เขยี ว-ชะ-อมุ่ -พมุ่ -สะ-ไหวฺ -ไม-่ ฤ เขยี ดขาคำ� น. เขยี ดชนิดหนงึ่ ตวั เลก็ ล ว สีคล้�ำ ค่อนท้องสีเหลือง ศ กระโดดได้ไกล, อโี ด่น ก็ว่า. ส เขียดขาลาย น. เขียดชนดิ หนึ่งตวั เล็ก ห อ ล�ำตัวลาย กระโดดได้ไกล ฮ 54

พจนานุกรม ภาษาโคราช ม-ี ไบ-ม-ี แต-่ เมด่ ] (ปรศิ ) น. ฝน. ไม้รองรับเป็นทอด ๆ. ก เขยี วละลึบ ว. เขียวขจี เช่น เขา่ เขยี ว ข เข่อื น ค ละลบึ เตม็ ท่ง (ต้นขา้ วเขียวขจี ฆ เต็มทุ่ง). เข่ือมขมึ ๑. ว. เขือม, แข็งแรง เช่น ง เขียวเหมือนพระอินทร์บินเหมือน มีคูล้อมก�ำแพงน้ันเข่ือมขึม จ นก ศรปกั อกจะว่านกกไ็ มใ่ ช่ (นิ.พระปาจิต). ฉ [เขียว-เหฺมือน-พะ-อิน-บิน- ช เหฺมือน-น่ก-สอน-ปั๊ก-อ๊ก-จะ- ๒. ว. ขรึม, น่ิงเฉยอย่าง ซ ว่า-น่ก-ก็-ไม่-ไช่] (ปริศ) น. ตรกึ ตรอง. ฐ แมลงทับ. ฒ เขียวอื๋อ ว. เขยี วเขม้ , เขยี วมาก. แข่ง ก. กรำ� , ฝา่ , ประชนั . ด เขียวออ๋ื หลือ ว. เขียวเขม้ จดั , เขียว แขง่ แดด ก. กร�ำแดด, ประชัน ต มากเกินปกติ. ถ เขอ่ื งปล้องสั้น [เขอ่ื ง-ปอ้ ง-สัน่ ] น. แดด เช่น เดินแข่งแดดมา ท ช่ือไม้ (เดนิ กรำ� แดดมา). ธ เลื้อย แขง่ ฝน ก. กร�ำฝน, ประชนั น ช นิ ด ฝน, ฝา่ สายฝน เช่น วิง่ แขง่ ฝน บ Smila มา (วิง่ ประชันกบั ฝนมา). ป xperf แขง็ กะเดก๊ ว. แข็งมาก, แขง็ เปก๊ . ผ oliata เข่ืองปล้องส้ัน แข็งจก๊ ด๊ก ว. แข็งมาก, แขง็ เป๊ก. ฝ Lour ในวงศ์ Smila caceae แขง็ จงั งัง ว. แขง็ กระด้าง. พ เถากลมมีหนามโค้งประปราย แข็งจ่างกรา่ ง ว. แข็งทือ่ . ฟ ใบรูปสามเหลี่ยมปลายแหลมมี แขง็ โด่ ว. แขง็ ตวั (ใชแ้ กอ่ วยั วะเพศผ)ู้ . ภ มือพัน, นักพฤกษศาสตรเ์ รียก แข็ง ๆ แทงหว่างขา (ปรศิ ) น. จงู ม กำ� ลงั ความถกึ . กระเบน; ม้วนผ้าแล้วสอดเข้า ย เขื่อน น. ร้ัวกั้น, เคร่ืองล้อมเป็นแนว หวา่ งขาเพอ่ื จูงกระเบน. ร เขต, คอกกั้นสัตว์ เช่น วัว, แข็งเป๊ก ว. แขง็ มาก. ฤ ควาย ท�ำด้วยท่อนไม้หรือ แข็งโปก๊ ว. แข็งมาก. ล ต้นไม้ทั้งล�ำต้น วางยาวมีง่าม แข็งเพาะ ดู ว ศ ส ห อ ฮ 55

แขน้ - ไขว่เขเตนัง เพาะแพะ. โขนงหมู [ขะ-โหนฺ ง-หม]ู น. หนังหมทู ี่ แขน้ [แขน่ ] ว. แ ล ่ เ นื้ อ อ อ ก แ ล ้ ว ขู ด ข น ใ ห ้ ลกั ษณะ เกลยี้ ง, โขนง ก็ว่า. ก ของเหลว ข ทข่ี น้ จนจะ โขนงหัว [ขะ-โหฺนง-หัว] น. หนังศรี ษะ ค (ใชแ้ ก่คน). ฆ กวนไมไ่ ด.้ แข็งเพาะ ง แขวง [แขง] น. เมอื งหรอื อาณา โขยง [ขะ-โหฺยง] ก. อาการสะดงุ้ โหยง. จ โขโ่ หล่ ดู โคโ่ ล่. ฉ บริเวณในการปกครองที่ยก ไข้ [ไข่] ก. อาการท่มี อี ุณหภูมขิ อง ช ฐานะจากด่านหนา้ , (ดู ดา่ น ซ หนา้ ประกอบ). ร่างกายผิดจากระดับปรกติ ฐ แขวน [แขน] ก. เกยี่ วห้อยอยู่. เนือ่ งจากความเจบ็ ป่วย, เช่น ฒ โขก ๑ ก. เลน่ ใชแ้ ก่การเลน่ หมากรกุ , ไอ้นายมันไข่ (ลูกชายคนเล็ก ด เปน็ ไข)้ . ต หมากฮอส. ไขข้ นึ้ [ไข-่ ขนึ่ ] ก. เป็นไข้, รสู้ กึ ถ ๒. (ปาก) ก. โกง่ ราคา, บอก ครั่นเน้ือครน่ั ตวั จะเป็นไข.้ ท ราคาเกินสมควร. ไข้สั่น [ไข-่ สั่น] น. ไข้จบั ส่นั , ไขม้ าลาเรีย. ธ ไขส้ นั ระบาต [ไข-่ สนั -ละ่ -บาด] น โขกโหลกเขกเหลก [โขก-โหลฺ ก-เขก- น. ไขส้ นั นบิ าต ; ไขช้ นดิ หนงึ่ มี บ เหลฺ ก] ว. ไม่เปน็ ระเบยี บ, สงู อาการสั่นชักกระตุกจนควบคุม ป ชะลูด. ตวั เองไมไ่ ด.้ ผ ไข้หัวโหลน [ไข-่ หวั -โหฺลน] ฝ โขง ว. กลิน่ เหมน็ เนา่ , เหม็นเนา่ เหมน็ น. ไขท้ เี่ กดิ จากการตกใจกลัว พ โขง กว็ า่ . จนผมร่วงหมดหรอื หวั โกร๋น. ฟ ไขอ้ อกตุม่ [ไข่-ออก-ต่มุ ] น. ภ โขง่ ว. โตกว่าเพื่อน เช่น น่ักเรียนโข่ง หดั , ไขท้ เ่ี กิดจากเชอื้ ไวรสั มีผื่น ม (นักเรียนท่ีตวั โตกว่าเพอ่ื น ๆ). แดงออกตามตวั . ย ไข่ด้าน น. ไข่ที่ฟักไมเ่ ป็นตวั . ร โขดโดด ว. สูงเด่น, สูงชะลดู , โจด ไขน่ ้ำ� [ไข่-นา่ ม] น. ไข่แหน, ไขผ่ ำ� , ฤ โดด, โจดโปด, โจดโหลด ก็ว่า. พชื ลอยน�้ำเป็นเม็ดเลก็ ๆ สี ล ว โขดโหลด [โขด-โหลฺ ด)] ว. ยาวเฟ้ือย, ศ โคดโลด กว็ า่ . ส โขนง [ขะ-โหฺนง] น. ไมไ้ ผข่ ดเปน็ ห อ วงกลมส�ำหรับขึ้นรูปเคร่ือง ฮ จักสาน เช่น ไซ. 56

พจนานุกรม ภาษาโคราช เขียวกินได้. อสี านเรยี กวา่ ไขฮ่ า้ งฮงั , ไขเ่ ขา่ . ก ไขเ่ น่า น. ตนี นก, กานน, กาสามปีก, ไขล่ ะหลูด [ไข-่ ล่ะ-หลดู ] น. ไข่ทอ่ี อก ข ค โคนสมอ, สมอกานน ; ไม้ตน้ เรี่ยราดนอกเลา้ , ไขน่ อกรงั , ฆ ผลัดใบชนิด Vitex pinnata L. ไขท่ เี่ ปลือกออ่ น, ไข่ลม (ไข่ทีไ่ ม่ ง ในวงศ์ Labiatae เปลือกสเี ทา เช้ือตวั ผ)ู้ . จ แกมเหลืองเป็นสะเก็ด ดอก ไขว่ [ข่วย] ก. ขวักไขว,่ อาการท่ี ฉ เล็กสีฟ้าหรือขาวอมม่วงออก เคล่ือนไหวไปมาอย่างสับสน, ช เป็นชอ่ ใหญ่ ผลกลมสีมว่ งคลำ้� อาการท่ีพันแข้งพันขาอย่าง ซ ถงึ ดำ� เป็นไม้เน้ือแข็ง ใชท้ �ำไม้ นา่ ร�ำคาญ, พลั วัน. ฐ หมอน สรา้ งบ้านเรอื น พาน ไขวเ่ ขเตนงั [ข่วย-เข-เต-นงั ] ฒ ทา้ ยปืนและรางปืน. ก. ขวกั ไขวเ่ ปน็ พลั วนั , พันกัน ด ไขร่ า้ งรงั [ไข-่ ลา่ ง-ลงั ] น. ไขท่ ฟี่ กั ย่งุ เหยิง. ต แลว้ ไมเ่ ปน็ ตวั , ไขต่ ายโคม, ถน่ิ ถ ท ธ น บ ป ผ ฝ พ ฟ ภ ม ย ร ฤ ล ว ศ ส ห อ ฮ 57

ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ซ ฐ ฒ ด ต ถ ท ธ น บ ป ผ ฝ พ ฟ ภ ม พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช รชั กาลที่ ๙ ย พร้อมด้วยสมเดจ็ พระนางเจ้าฯ พระบรมราชนิ นี าถ ร เสด็จพระราชดำ� เนินปราสาทหินพมิ าย จงั หวดั นครราชสมี า ฤ ล ว ศ ส ห อ ฮ 58

คง น. ช่ืออ�ำเภอหน่ึงในจังหวัด คพจนานุกรม ภาษาโคราช ก นครราชสีมา ตามต�ำนานเล่า จังหวัดนครราชสีมา นัก ข ว ่ า มี น า ย พ ร า น ช่ื อ ต า ค ง วิชาการได้จัดกลุ่มคนโคราช ค ภรรยาช่ือยายเมือง ได้น�ำ อ ยู ่ ใ น ก ลุ ่ ม วั ฒ น ธ ร ร ม ไ ท ย ฆ พรรคพวกมาต้ังบ้านเรือน ภาคกลาง เพราะมวี ัฒนธรรม ง เรยี กวา่ “บา้ นยายเมอื งตาคง” ประเพณี เพลงพ้นื บ้านค่อนไป จ ต ่ อ ม า ก ล า ย เ สี ย ง เ ป ็ น บ ้ า น ทางภาคกลาง ภาษาพดู จะเป็น ฉ เมืองคง และต�ำบลเมืองคง ไทยภาคกลางที่มีเสียงเหน่อ ช เมื่อยกฐานะเป็นอ�ำเภอได้ จะมภี าษาเขมร ลาว ปะปนบา้ ง. ซ พิ จ า ร ณ า เ ห็ น ว ่ า ถ ้ า ใ ช ้ ชื่ อ คนเฒ่าหลังค่อม กินหญ้าอ้อมหัว ฐ อ�ำเภอเมืองคง เกรงว่าจะไป ปลวก [คน-เถ่า-หลัง-ค่อม- ฒ พ้องกับอ�ำเภอเมืองท่ีเป็นท่ีตั้ง กนิ -หยา่ -ออ้ ม-หวั -ปวก] (ปรศิ ) ด ของตัวจังหวัด คือ อ�ำเภอ น. มดี โกน; ก. โกนหวั . ต นครราชสีมา อาจจะท�ำให้เกิด คนเฒ่าหลงั แดง กนิ หญ้าแห้งทั้งทงุ่ ถ ความสับสนได้ จึงใช้ชื่อว่า [คน-เถา่ -หลงั -แดง-กนิ -หยา่ - ท อ�ำเภอคงโดยตัดค�ำว่าเมือง แหง่ -ทง่ั -ทง่ ] (ปรศิ ) น. เคยี ว. ธ ออก. คนเดง้ิ น. บางคน, คนเบ้งิ กว็ ่า. น คนใน (ปริศ) น. เด็กทอี่ ยใู่ นทอ้ งแม.่ บ คนกลาด น. คนขข้ี ลาด เช่น ท�ำ คนเบง้ิ ว. บางคน, คนละเบิ้ง, คนละ ป อ�ำนาจถ้าคนกลาดเป็นน่ากลัว บา้ ง, คนเด้งิ กว็ า่ . ผ (น.ิ พระปา จติ ), (ดู กลาด คนเปน็ แสน หามแกน่ ไมม้ ะคา่ [คน- ฝ ประกอบ). เปน็ -แสน-หาม-แกน่ -มา่ ย-มะ- พ คา่ ] (ปรศิ ) น. กิ้งกอื . ฟ คนแขก น. แขก, ผู้มาเย่ียมเยยี น. คนพอกนั มันพอแกง (สำ� ) น. คนเกง่ ภ คนคกุ [คน-คกุ่ ] น. ข้คี ุก, เลวเหมือน ต่อคนเก่งมาเจอกันท�ำนองว่า ม เพชรตัดเพชร, เกลือจมิ้ เกลอื . ย คนติดคุก (คำ� ดา่ ), ก้นคุก ก็ คนพงุ่ น. คนทที่ �ำหนา้ ที่สอดเส้นกกใน ร วา่ . ฤ คนโคราช น. ชาวไทยท่มี ถี ิน่ ฐานอยูท่ ่ี ล ว ศ ส ห อ ฮ 59

คนละนา - ควด การทอเส่ือกก. ประกอบ). ครกมือ [คก่ -มอื ] น. ครกซอ้ มมือ, ก ข ครกทใี่ ชม้ อื ต�ำ; ท�ำด้วยไมท้ ัง้ ค ท่อนขนาดใหญ่ ยาวประมาณ ฆ ๗๐ เซ็นตเิ มตร ขุดเนอื้ ในออก ง เปน็ หลมุ ลึก ส�ำหรบั ต�ำหรอื จ ซอ้ มขา้ ว เป็นตน้ ดว้ ยสากอบุ๊ , ฉ (ดู สากอุบ๊ ประกอบ). ช ครกสากเหม่ิง [คก่ -สาก-เหฺม่ิง] น. ซ คนพ่งุ ครกต�ำข้าวเม่าใช้สากเหม่ิงต�ำ, (ดู สากเหมง่ิ ประกอบ). ฐ คนละนา ก. พรรณนา, กล่าวโดย ครบุรี น. ชื่ออ�ำเภอหนึ่งในจังหวัด ฒ นครราชสีมา ทตี่ ัง้ อำ� เภอเปน็ ที่ ด ละเอยี ด เช่น เจ่าจกุ ทกุ คน พ้น ต่ำ� ชื้นมนี �ำ้ ขังเฉอะแฉะ จงึ เรยี ก ต ท่จี ะคนละนา (น.ิ รูปทอง). กันว่าบ้านแฉะแต่ภาษาถิ่น ถ คนละบา้ ง [คน-ล่ะ-บา้ ง] ดู คนเบง้ิ . โคราชออกเสยี งเป็น “แชะ่ ” ท คนละเบิ้ง [คน-ล่ะ-เบง้ิ ] ดู คนเบ้ิง. เม่ือคร้ังตั้งเป็นกิ่งอ�ำเภอใช้ ธ ชอ่ื ว่าก่ิงอ�ำเภอแชะ ต่อมายก น คนหน้าดีตาย คนหน้าลายยัง [คน- ฐานะเป็นอ�ำเภอได้พิจารณาว่า บ หน่า-ดี-ตาย-คน-หน่า-ลาย- ต�ำบลแชะติดกับต�ำบลครบุรี ป ยงั ] (สำ� ) น. คนดีมกั ตายงา่ ย กอปรกบั เปน็ ต้นน้�ำล�ำ ธารที่ ผ สำ� คัญ ชาวบา้ นใหส้ มญานาม ฝ ส่วนคนชวั่ มักตายยาก, คนดี ว่า “สาครบรุ ”ี จึงใชช้ ื่อว่า พ ตายคนช่วั ยงั อยู่ลอยนวล. “ครบรุ ”ี ซ่ึงมคี วามไพเราะและ ฟ คนห้าร้อยฆา่ เด็กนอ้ ยกไ็ มต่ าย [คน มคี วามหมายตามสภาพพืน้ ท่ี. ภ -ห้า-ล่อย-ข่า-เด๊ก-น่อย-ก็- ครรภา ดู คัพภา. ม ครราช [คอน-ลาด] น. มาจากค�ำวา่ ย ไม่-ตาย] (ปริศ) ว. เงา. นคร+ราช+สี+มา ชาวบ้าน ร คนใหญ่ น. ผู้ใหญ่, ผู้ท่ีฐานะหรือ เรียกกนั สั้น ๆ ว่า ครราช ตอ่ ฤ ล ต�ำแหน่งสูง. ว คบ น. มาตราวัดอย่างหน่งึ มี ๔ ก�ำ ศ มือ เชน่ ต้นกล้าข้าว ๑ คบ ส เท่ากับ ๔ กำ� มอื ; ๑๐ คบ ห อ เทา่ กบั ๑ ปงุ , ป๋งุ กว็ ่า, (ดู ปงุ ฮ 60

พจนานุกรม ภาษาโคราช มากลายเสยี งเปน็ โคราช. ครบู าใหญ่ น. คนทรงในพธิ ลี งข่วง ก ครอก ว. เสยี งดงั ในล�ำคอเพราะดืม่ ร�ำผีฟ้า, (ดู ลงข่วงร�ำผีฟ้า ข ประกอบ). ค น้�ำกลว้ั คอแล้วบ้วนออก เช่น ฆ ตอนแปรงฟนั . คล่องพอปานใส่ไข [ค่อง-พอ-ปั่น- ง ครัน [คนั ] ๑. ว. ครน้ั , หาก เชน่ ครนั ไส-่ ไข] (สำ� ) ว. คลอ่ งแคล่ว, จ จะพูดกก็ ลัวจะไม่ถูก, ครันขุก วอ่ งไว, ปราดเปรยี ว; เปรียบ ฉ คิดเหมือนนกเอ้ียงเล้ียงควาย ได้กับการเอาไขสัตว์ใส่เพลา ช เถ่อื น (นิ.พระปาจิต). หรือล้อเกวียนเพ่ือให้หมุน ซ ๒. ว. ใช้ประกอบคำ� วิเศษณ์ คล่อง. ฐ หรือคุณศัพท์ มีความหมาย ฒ ทำ� นองวา่ พอสมควร เชน่ ไกล คลอหน่วย [คอ-หนฺ ว่ ย] ว. นำ�้ ตาปริ่ม ด ครนั (ไกลพอสมควร), จนใหญ่ ลูกตา เช่น น�้ำตาคลอเบ้าตา ต ครนั วฒั นาวษาสี (น.ิ พระปาจติ ) ถ ครวั [ควั ] น. ครอบครวั เช่น มีครวั รึ คลงั แคลง [คงั -แคง] ว. คลางแคลง, ท ยัง (มีครอบครัวหรือยัง). สงสัย เช่น ประจกั ษใ์ จจรงิ จงั ธ คราก [คาก] ว. อกแตกเพราะรสู้ กึ ไม่คลงั แคลง (น.ิ พระปาจติ ). น อัดอ้นั ตนั ใจ เชน่ แสนสงสาร บ อกจะครากดว้ ยปากญาติ (น.ิ คลา่ ว ก. คลงึ , ใช้มอื คลงึ เบา ๆ ให้ ป พระปาจติ ), พอ่ เจา้ ไปจากอก ท่ัว, ใช้ฝ่ามือกดสิ่งใดส่ิงหน่ึง ผ เมียจะครากถึงพระทรามวัย แลว้ ผลักหรือหมุนไปมา. ฝ (นิ.รูปทอง), แทบอกแยกแตก พ ครากคราก (สภุ มติ ฯ). คลกิ้ [ค้กิ ] ว. เกล้ยี ง, เนยี น (มักใช้ ฟ ครึบ [คึบ่ ] ว. เขา้ กนั เปน็ ปเี่ ปน็ ขลุ่ย, ประกอบหลังคำ� ว่าเนยี น). ภ เขา้ กนั ได้ดี, ถูกคอกัน, เข้ากัน ม ครบึ กว็ ่า. คลือ่ ก. คลี่. ย ครถุ งั [ค-ุ ถัง] น. ครุสงั กะสี ใชต้ กั น�้ำ. ควงระ ๆ [ควง-ล่ะ-ล่ะ] ก. แกวง่ ร ครไุ ม้ [คุ-ม่าย] น. ครุ, ภาชนะจักสาน ฤ รูปทรงอย่างตะกร้าขนาดย่อม หรือหมุนอยา่ งเร็ว เชน่ ไก่เปน็ ล มหี หู ว้ิ ยาด้วยชัน ใช้ตักน�ำ้ . ตะแกเวียน ควงร่ะ ๆ (ไกช่ ัก ว กระตุกคอเอียงแล้วเดินวนอยู่ ศ กบั ท)ี่ , (ดู ตะแกเวยี น ประกอบ). ส ควด ๑. ก. ใช้ช้อนหรือสิง่ อ่นื ๆ ขูด ห หรอื เข่ียอาหารจากภาชนะ. อ ๒. ว. เสียงดังอยา่ งชอ้ นขูดกบั ฮ จานชาม เชน่ ดงั ควด ๆ. 61

ควย - คอนแลน ๓. ก. เซน่ โดยเอาอาหารเพยี ง ชนดิ Olaxscandens Roxb. แต่น้อยไปสังเวยผีหรือเจ้าท่ี ในวงศ์ Olacaceae ตามต้นมี เช่น ควดเจา้ ที่เจา้ ทาง, ควดผ.ี หนาม ใบรูปไข่หรอื รี ดอกเลก็ ก ควย น. ควาย, อวัยวะเพศชาย, โคย สีขาวเป็นกระจุกตามง่ามใบ ข นกั พฤกษศาสตรเ์ รยี กนำ�้ ใจใคร,่ ค ก็ว่า. ถน่ิ เหนอื ใชว้ า่ นางจมุ , ถ่ินใต้ ฆ ควยเสอื ก น. อวยั วะเพศชาย เรยี ก ผักกรูด, ออกเสยี งเป็น ง ทถี่ อก หรือปลายลงึ คท์ ่ีหนงั รน่ ควยเชยี ก ก็มี. จ เข้าไป. ควายตู้ [ควย-ต]ู้ น. ควายเขาทู.่ ฉ ควายตูม้ กั ซน คนจนมกั พล่าม [ควย- ช ควาญเมอื ง [ควน-เมอื ง] น. ผรู้ ักษา ตู้-มัก-ซน-คน-จน-มัก-พ่าม] ซ เมือง; เปรียบกบั ควาญชา้ งซ่ึง (ปริศ) น. คนมีปมด้อยมัก ฐ เปน็ ผู้เลย้ี งและบงั คับชา้ ง. แสดงปมเด่นให้คนอ่ืนยอมรับ, ฒ (ดู ควยตู้ ประกอบ). ด ความเจบ็ อยา่ ได้ ความไขอ้ ยา่ มี [ควม ควายน้อยเกลือกตม [ควย-น่อย- ต -เจบ๊ -หยา่ -ได-้ ควม-ไข-่ หยา่ -ม]ี เกอื ก-ตม] (ปาก) น. กบั แกล้ม ถ (ส�ำ) น. ค�ำขอให้อยเู่ ย็นเปน็ สขุ ชนิดหนึง่ ใช้เน้อื ดบิ พลา่ และใส่ ท ปราศจากความเจ็บไขไ้ ดป้ ่วย. ข้ีเพล้ยี . ธ ควายผูกกะฟาง ควย-ผูก-กะ๊ -ฟาง] น ความในอย่าบอก ความนอกอยา่ ไข (ส�ำ) ก. อยูใ่ กล้สิ่งใดย่อมได้ บ [ควม-ไน-หย่า-บอก-ควม- ประโยชน์จาก ส่งิ นั้น, อย่ใู กล้ ป นอก-หย่า-ไข] (สำ� ) อย่าเอา กับส่งิ ท่ีชอบสิ่งนน้ั ยอ่ มสญู หาย ผ ไดง้ า่ ย. ฝ เรอ่ื งไมด่ ี ในบา้ นไป เล่านอก ควายเสยี ก [ควย-เสยี ก] น. กะทกรก, พ บา้ น อยา่ เอาเรือ่ งนอกบ้าน น�้ำใจใคร่, นางจมุ , นางชม; ไม้ ฟ มาสรา้ งปญั หาในบา้ น ตรงกบั เถาชนิด Olax scandens ภ ส�ำนวน “ไฟในอย่าน�ำออก Roxb. ในวงศ์ Olacaceae ม ไฟนอกอยา่ น�ำเขา้ ” เช่น กล่าว ใบเดีย่ วรปู ไข่ ดอกเลก็ สีขาว ย ถอ้ ยใส่ไคล้ ความในอยา่ บอก เปน็ ช่อคล้ายดอกคัดเค้า เปน็ ร ความนอกอย่าไข (นิ.รูปทอง). ฤ ล ว ควายแก่ร้องไห้ [ควย-แก-่ ลอ่ ง-ไห่] ศ ดู เปือยเครอื . ส ห ควายเชือก [ควย-เชอื ก] น. ช้อื ไม้ อ เลื้อยในกลุ่มต้น “กะทกรก” ฮ 62

พจนานุกรม ภาษาโคราช ยาแกห้ วดั ท้องอดื แกไ้ ข้ ขับ คอกรั้ว [คอก–ลั่ว] น. ร้ัว; เคร่ือง ก พยาธิ รักษาแผล. ล ้ อ ม กั น เ ป ็ น เ ข ต ข อ ง บ ้ า น ข เป็นต้นมักท�ำด้วยไม้ไผ่ ต้นไม้ ค ควยเสยี ก ขนาดเล็ก หรือสังกะสี เช่น ฆ ร้ัวกระถิน, คอกกร้ัว ก็ว่า. ง ควายหน้าโพ หางดอก คางด่าง จ ตีนดา่ ง [ควย-หนา่ -โพ-หาง- คอขม ว. คอแห้งผาก เช่น จะรอ้ งร่ำ� ฉ ดอก-คาง-ดา่ ง-ตนี -ดา่ ง] น. ระงมงอจนคอขม, เจ้าคงคอย ช ลักษณะของควายที่ไม่ดีหรือ หิวรอจนคอขม (สภุ มติ ฯ). ซ ไมเ่ ปน็ คณุ แตถ่ า้ เจา้ ของขายไป ฐ มักจะให้โทษแก่เจ้าของ ๆ จึง คอ็ ดลอ็ ด ว. สั้น (มักใช้แกห่ างสตั ว์), ฒ มักไม่ขาย. ค็อดลอ็ ดแคด็ แล็ด กว็ า่ . ด ต คอกกร้ัว [คอก-ก้ัว] ดู คอกร้วั . คอ็ ดลอ็ ดแคด็ แลด็ ดู คอ็ ดลอ็ ด. ถ คอ็ กแค็ก ดู แคก็ . ค่อน ๑. ก. โค่น, ท�ำให้ล้มอย่าง ท คอ็ กม็อก น. มอมแมม, เปรอะเป้ือน, ธ ต้นไม้ล้ม. น เลอะเทอะ, คอ่ กมอ่ ก, คอ็ กมอ็ ก ๒. ก. ขอดขอ่ น, ค่อนแคะ, บ แค็กแม็ก, ค่อกม่อกแค่กแม่ก ป กว็ า่ . วา่ ร้ายเหน็บแนม เชน่ ราษฎร ผ ค่อกมอ่ ก ดู ค็อกมอ็ ก. กจ็ ะค่อนกนั นินทา (สภุ มติ ). ฝ คอ็ กม็อกแคก้ แม็ก ดู ค็อกมอ็ ก. ค่อนแจ้ง [ขอ่ น-แจง้ ] ว. ใกลแ้ จ้ง, พ ค่อกม่อกแค่กแม่ก ดู ค็อกม็อก. ค่อนสวา่ ง, เช้ามืด. ฟ ภ คอนแลน ม ย คอนแลน น. คอแลน; ชื่อไม้ตน้ ผล ร คล้ายลิ้นจ่ีมีรสอมเปรี้ยวชาว ฤ บา้ น เรยี กวา่ ลนิ้ จป่ี า่ , หมกั๊ แวว, ล หมากแวว กว็ า่ , (ดู หมากแวว ว ศ ส ห อ ฮ 63

ค้อนหมาแดง - คัพภา ประกอบ), ถน่ิ อสี านเรยี ก แงว, คอแห้งผาก. หมากแงว. คอแห้งผาก [คอ-แห่ง-ผาก] ว. ค้อนหมาแดง [คอ่ น-หมา-แดง] น. อาการท่ีคอไม่ชุ่มจนผากด้วย ก คอ้ นตีนหมา, คนั ทรง ; ชอื่ ไม้ อยากน้�ำดื่ม, คอแห้งเป็นผง ข เถาเน้ือ แข็งขนาดใหญ่ชนิด ก็วา่ เช่น แตไ่ ปไหนนดิ หน่อยก็ ค ฆ Ancistrocladus tectorius หอบเหน่ือย แทบล้าเม่ือย ง Mrr. ในวงศ์ Ancistrocla คอแห้งเป็นแป้งผง (นิ.พระ จ daceae มกั เลื้อยพาดพันไป ปาจติ ), คอแห่งคอแห่งเปน็ ผง ฉ ช ตามต้นไมอ้ ่นื ใบรปู รี ดอกจะ แมโ่ ฉมยงขอน�ำ่ กนิ ที นำ่� เปล่า ซ ออกทย่ี อดเปน็ ช่อกระจาย ผล พก่ี ไ็ ม่เอา (ซ�ำ้ ) เอาแต่น�ำ่ เหล่า ฐ มี ๕ ปีก ใบและรากใชเ้ ปน็ ยา ๓๕ ดีกรี (เพลงวงเหล้า), ฒ คอหอยแห้งผาก ก็ว่า เชน่ ด แกเ้ ม็ดผืนคนั . ต คอปอ้ ก น. คอพอก. นายหมวดพลเดินเท้ามิได้ ถ คอพวงมาลัย น. เสือ้ คอกลม. โต้ตอบแต่ประการใดด้วยว่า ท คอยทาง ว. รอคอยด้วยการเฝ้า คอหอยนั้นแหง้ ผาก (ท้าว ฯ). ธ น ดูทางว่าเม่ือไรจะมา, คอยดู, คะทนุ น. ประทุน. บ รอดโู ดยมองไปตามทางทจ่ี ะมา. คะนน น. โอ่งน้�ำ ป คอยท่า [คอย-ถา่ ] ก. รอท่า, คอย, ขนาดเลก็ . ผ ฝ รอคอย. คะนนทาน พ คอ่ ยยังชั่ว ๑. ว. ทุเลา, อาการดีขึ้น. น. โอง่ ขนาด ฟ ๒. ว. ยังดี, ยังโชคดี เชน่ เลก็ ใสน่ �้ำไว้ คะนน ภ ม คอ่ ยยังชั่วทีม่ าทนั เวลา. เปน็ ทานแกค่ นทเี่ ดนิ ทางผา่ นไป ย คอหอยแหง้ ผาก [คอ-หอย-แหง่ -ผาก] มาไดด้ ม่ื , (ดู คะนน ประกอบ). ร คะนา ๑. น. คันนา, หกคะนา ก็วา่ . ฤ ดู คอแหง้ ผาก. ๒. น. ขอบกระดง้ ; ช่ือเรียก ล คอหกั คอห้อย [คอ-ฮัก-คอ-หอ่ ย] ว. ว คออ่อนคอพับ,อาการที่คอ กระเพาะอาหารกระเพาะแรก ศ เอนไปเอนมาเพราะเมา ง่วง ของสัตวเ์ คยี้ วเอ้ือง เชน่ วัว ส หรอื หมดแรง. ควาย มีขนาดใหญ่มี่สุดใน ห อ คอแห้งเปน็ ผง [คอ-แหง่ -เปน็ -ผง] ดู จำ� นวน ๔ กระเพาะ เย่ือบุ ฮ 64

พจนานุกรม ภาษาโคราช ภายในมีสันคล้ายขอบกระด้ง, var. canescens Craib ใน ก ขอบดง้ ก็วา่ . วงศ์ Rubiaceae ใบเดี่ยว ข คะนาน น. ทะนาน, เครื่องตวง รปู ไข่ ปลายและโคนแหลม ช่อ ค วัดอย่างหนึ่งท�ำด้วยกะลา ดอกออกตามงา่ มใบ กล่ินหอม ฆ มะพร้าว อยใู่ นมาตรชงั่ ตวงวดั เล็กน้อย, ถน่ิ นครสวรรค์เรียก ง ของไทย. กำ� จ้อย. จ คะเนง ก. คะเน, กะ, ค�ำนวณอย่าง คันคาย ก. คันระคายเน่ืองจาก ฉ หยาบ ๆ. ถูกละอองหรือขนขนาดเล็ก ช คะแนน น. แนวเขต. ข อ ง พื ช อ ย ่ า ง ใ บ อ ้ อ ย ห รื อ ซ คะมะ ว. จ๊ะ, เจอกันโดยบังเอิญ, ขา้ วเปลือก เป็นต้น. ฐ กะมะ, จะมะ, ชะมะ ก็ว่า. คันเบ็ดเจ็ดทุ่ง ข้ามทุ่งพระยาแมน ฒ คะเมนมว้ น [คะ-เมน-มว่ น] ก. หกคะเมน [คนั -เบด๊ -เจด๊ -ทงุ่ -ขา่ ม-ทงุ่ -พะ- ด ม้วนตวั . ยา-แมน] (ปรศิ ) น. รงุ้ กนิ นำ้� . ต คะลาย ก. ยกคร,ู ทะลาย กว็ ่า. คันระยา้ [คนั -ล่ะ-ยา่ ] ก. คันไปท้งั ตวั . ถ คะลผี ล น. มกั กะลผี ล, นารผี ล เชน่ ลกู คนั ระยึก [คัน-ล่ะ-ยก่ึ ] ก. คันคะเยอ, ท คะลีผลที่ต้นยังมี ขอองคพ์ ระพ่ี อาการที่ต้องเการ�ำ่ ไป, อาการ ธ เอามาใหน้ อ้ ง (น.ิ รปู ทอง). คันมาก, คนั ระยึกระยนึ กว็ า่ . น คัก [คั่ก] ว. จัง, อย่างจัง, ชัด, คันระยกึ ระยนึ [คัน-ละ-ย่ึก-ละ่ -ยนึ ] บ ชดั แจ้ง, เต็มที่ เชน่ ดูค่ัก ๆ ที ดู คันระยกึ . ป (ดูให้จัง ๆ ท่ีเถอะ), คักโพด คนั หลาว น. ไม้ทเ่ี สีย้ มปลายสองข้าง ผ (อยา่ งจงั มาก). ให้แหลมใช้หาบกล้าข้าว, ฝ คดั วาด ก. คัดหางเสือ, คดั ทา้ ยเรอื ให้ ขา้ วฟ่อน. พ แล่นไปในทิศที่ต้องการ เช่น คบั ปิ [คบั่ -ป๊]ิ ว. คับมาก, คบั จนแนน่ ฟ หากไม่มีสติเสมือนหางเสือ ตงึ , (ถนิ่ ครบุร)ี . ภ คอยคัดวาดให้เรือตรงที่หมาย คพั ภา น. คพั ภ,์ ครรภ.์ เชน่ พระชนนี ม (ทา้ ว ฯ). ทรงคพั ภาได้หา้ เดอื น (น.ิ พระ ย คนั ก. เงี่ยน, อยาก, ความใคร.่ ปาจติ ), ครน้ั แลว้ กลนื เขา้ ไวใ้ น ร คนั คาก น. ช่อื ไม้พ่มุ ชนิด Pavetta คัพพา ราหลุ ไคลคลา จากที่ ฤ tomentosa Roxb. ex Smith นั้นไป (นิ.รูปทอง), ครรภา ล ว ศ ส ห อ ฮ 65