Aristóteles. (1999). Política. Editorial Gredos

APÉNDICES

APÉNDICE ϊTEXTOS D E A R IS T Ó T E L E S O D E S U S C O M E N T A R IS T A S LA SO BRE Y LA C A T A R S IS C O M P A S IÓ N , E L T E M O R

8,' Ρ η τ ο ρ ί κ η ς Β . 1 3 8 5 b l3 -1 3 8 6 b 8\" Ε σ τ ω δ ή ε λ ε ο ς λ ύ π η τ ι ς έ-κί φ α ιν ο μ έ ν φ κ α κ ψ φ θ α ρ -τ ικ φ κ α ί λυπη ρά ) το υ α ν α ξ ίο υ τ υ γ χ ά ν ε ιν , δ καν αύτός ή τω ν α ύ το υ τ ιν ά , κ α ί το ύ το , δτα νάν15 π ρ ο σ δ ο κ ή σ ε ι ε ν π α θ ε ίνπ λ η σ ίο ν φ α ίν η τ α ι\" δή λο ν γά ρ δ τι ά νά γκη τόν μ έλ λ ο ν ταέ λ ε ή σ ε ιν ύ π ά ρ χ ε ιν ά ντ ο ι ο υ τ ο ν ο ί ο ν ο ϊ ε σ θ α ι π α θ ε ΐ ν τι κακόνή α ύ τ ό ν ή τ ω ν α ύ τ ο υ τ ιν ά , κ α ί τ ο ιο υ τ ο κ α κ ό ν ο ΐο ν ε ίρ η τ α ιέ ν τ φ δρ<ρ ή δ μ ο ιο ν ή π α ρ α π λ ή σ ιο ν .20 ά π ο λ ω λ ό τ ε ς έ λ ε ο υ σ ιν (ο ύ δ έν γά ρ Δ ιό ο ϋ τ ε ο ΐ π α ν τ ε λ ώ ς 6cv ε τ ι π α θ ε ί ν ο ι ο ν τ α ι ’ π ε -πό νθα σ ι γ ά ρ ) ο ΰ τ ε ο ί ύ π ε ρ ε υ δ α ιμ ο ν ε ϊν ο ίό μ ε ν ο ι, ά λ λ * ΰ β ρ ι-ζ ο υ σ ιν * εΐ γ ά ρ ά π α ν τ α ο ι ο ν τ α ι ύ π ά ρ χ ε ι ν τ ά γ α θ ά , δ ή λ ο νδ τ ι κ α ί τό μή έ ν δ έ χ ε σ θ α ι π α θ ε ΐν μ η δ έν κακόν* κ α ί γ ά ρτο ύ το τω ν ά γα θώ ν. Ε ίσ Ι δ έ τ ο ι ο υ τ ο ι ο ί ο ι ν ο μ ί ζ ε ι ν π α θ ε ΐ ν α :ν25 ο ϊ τ ε π ε π ο ν θ ό τ ε ς ή δ η κ α ί δ ι α π ε φ ε υ γ ό τ ε ς , κ α ί ο ί π ρ ε σ β ύ -τ ε ρ ο ι κ α ί δ ιά τό φ ρ ο ν ε ΐν κ α ί δ ι’ έ μ π ε ιρ ία ν , κ α ί ο ί α σ θ ε ν ε ίς ,κ α ί ο ί δ ε ιλ ό τ ε ρ ο ι μ ά λ λ ο ν , κ α ί ο ί -π ε π α ιδ ε υ μ έ ν ο ι' ε ύ λ ό γ ισ τ ο ιγ ά ρ . κ α ί ο ίς ύ π ά ρ χ ο υ σ ι γ ο ν ε ίς ή τ έ κ ν α ή γ υ ν α ίκ ε ς ' α ύ το υτ ε γ ά ρ τ α υ τ α , κ α ί ο ΐα π α θ ε ϊν τ ά ε ίρ η μ έ ν α . κ α ί ο ί μ ή τε30 ε ν ά ν δ ρ ί α ς π ά θ ε ι δ ν τ ε ς , o to v έ ν ό ρ γ η η θ ά ρ ρ ε ι ( ά λ ό γ ι σ τ αγ ά ρ τ ο υ έ σ ο μ έ ν ο υ τ α υ τ α ) μ ή τ ’ έ ν ύ β ρ ισ τ ικ ή δ ια θ έ σ ε ι (κ α ίγ ά ρ ο ΰ τ ο ι ά λ ό γ ισ τ ο ι το υ π ε ίσ ε σ θ α ί τ ι), ά λ λ ’ ο ί μ ε τ α ξ ύ τ ο ύ τ ω ν ,μ ή τ ’ α υ φ ο β ο ύ μ ε ν ο ι σ φ ό δ ρ α ’ ο ύ γ ά ρ έ λ ε ο υ σ ιν ο ί έ κ π ε π λ η γ -τ φμ έ ν ο ι δ ι ά τ ό ε ΐ ν α ί π ρ ό ς ο ίκ ε ίφ π ά θ ε ι. Κ α ν οΓ ω νταί τ ιν α ς35 ε ί ν α ι έ π ι ε ι κ ε ϊ ς ' ό γ ά ρ μ η δ έ ν α ο ί ό μ ε ν ο ς π ά ν τ α ς ο ίή σ ε τ α ι

Retórica Β . 8 , 1 3 8 5 b l 3 - 1 3 8 6 b 8 S e a , p u e s , la c o m p a s ió n c ie rta p e n a p o r u n m a l m a n ifie sto ,d e s tru c tiv o o p e n o so , d e q u ie n n o m e re c e re c ib irlo ; m a l q u et a m b i é n u n o c r e e p o d e r p a d e c e r o q u e l o p u e d e p a d e c e r a l g u n o 15d e lo s su y o s, y e s to , c u a n d o se m u e s tre c e rc a n o . P u e s e v id e n te ­m e n te e s n e c e sa rio q u e q u ie n h a d e c o m p a d e c e r se h a lle e n ta ls itu a c ió n q u e p ie n se q u e p u e d e s u frir a lg ú n m a l o é l o a lg u n od e lo s su y o s, y u n m a l ta l c o m o se h a d ic h o e n la d e fin ic ió n ose m e ja n te o a p ro x im a d o . P o r e s o n o s ie n te n c o m p a s ió n n i lo st o t a l m e n t e p e r d i d o s ( c r e e n , e n e f e c t o , q u e y a n o le s q u e d a n a d a 20q u e p a d e c e r, p u e s y a lo h a n p a d e c id o ) n i lo s q u e s e c re e n s u m a ­m e n te d ic h o s o s , lo s c u a le s m á s b ie n se m u e s tr a n in s o le n te s ;p u e s si c re e n te n e r a s u d is p o s ic ió n to d o s lo s b ie n e s , e s e v id e n teq u e ta m b ié n e l n o p o d e r s u f r ir n in g ú n m a l; p u e s ta m b ié n é s tee s u n o d e lo s b ie n e s . E n c a m b io , s o n ta le s c o m o p a r a p e n s a rq u e p u e d e n p a d e c e r q u i e n e s y a h a n p a d e c i d o p e r o s e h a n p u e s t o 25a sa lv o , y lo s d e e d a d a v a n z a d a , ta n to p o r p r u d e n c ia c o m o p o re x p e rie n c ia , y lo s d é b ile s , y m á s lo s te m e ro s o s , y lo s in s tru id o s ,p u e s s o n m u y R e fle x iv o s. Y lo s q u e tie n e n p a d r e s o h ijo s om u je re s ; p u e s é s to s s o n su y o s, y c a p a c e s d e p a d e c e r lo s m a le sd ic h o s. Y lo s q u e n i e s tá n e n u n a p a s ió n v a le ro s a , c o m o la ir ao l a a u d a c i a ( p u e s e s t o s s e n t i m i e n t o s n o m i r a n a l f u t u r o ) , n i e n 30u n a d is p o s ic ió n in s o le n te (p u e s ta m b ié n é s to s o lv id a n q u e p u e d e n s u f r ir a lg ú n m a l), s in o lo s q u e se h a lla n e n p o s ic ió n in te rm e d ia . N i ta m p o c o lo s m u y a te m o riz a d o s ; p u e s n o s ie n te n c o m p a s ió n lo s a te r r a d o s , p o r e s ta r a te n to s a l s u frim ie n to p ro p io . Y si cree n q u e a l g u n o s s o n b u e n o s ; p u e s q u i e n n o c r e e q u e l o s e a n a d i e , 35

342 Poética de Aristóteles1386a ά ξ ι ο υ ς ε ί ν α ι κ α κ ο ύ , κ α ί δ λ ω ς δ ή δ τ α ν Ε χ η ο ΰ τ ω ς ώ σ τ ’ ά ν α -μ ν η σ θ ή ν α ι το ια υ τ α σ υ μ β εβ η κ ό τα ή α ύ τω ή τω ν α ύτο υ, ηέ λ π ίσ α ι γ ε ν έ σ θ α ι ή α ύ τ φ η τω ν α ύ τ ο υ . 'Ω ς μ έ ν ο δ ν £ χ ο ν τ ε ςέ λ ε ο υ σ ιν , ε ϊρ η τ α ι, ά δ ’ έ λ ε ο υ σ ιν , έ κ τ ο υ ο ρ ισ μ ο ύ δ ή λ ο ν * δ σ α τ ε5 γ ά ρ τω ν λ υ π η ρ ώ ν κ α ί ο δ υ ν η ρ ώ ν φ θ α ρ τ ικ ά , π ά ν τα έ λ ε ε ιν ά ,κ α ί δ σ α α ν α ιρ ε τ ικ ά , κ α ί δ σ ω ν ή τύ χ η α ίτ ια κ α κ ώ ν μ έ γ ε ­θο ς έχόντω ν. \" Ε σ τ ι δ ’ ό δ υ ν η ρ ά μ έ ν κ α ί φ θ α ρ τ ικ ά θ ά ν α τ ο ικ α ί α ίκ ία ι σ ω μ ά τω ν κ α ί κ α κ ώ σ ε ις καί γή ρ α ς καί νόσοικ α ί τ ρ ο φ ή ς έ ν δ ε ι α , <£ν δ ’ ή τ ύ χ η α ίτ ί α κ α κ ώ ν , ά φ ι λ ί α ,10 ό λ ι γ ο φ ι λ ί α (δ ιό καί τό δ ιε σ π ά σ θ α ι ά π ό τω ν φ ίλ ω ν καίσ υ νή θ ω ν έ λ ε ε ιν ό ν ), α ίσ χ ο ς , α σ θ έ ν ε ια , ά ν α π η ρ ία . κ α ί τό δ θ ε νπ ρ ο σ ή κ ε ν ά γ α θ ό ν τι π ρ ά ξ α ι, κ α κ ό ν τ ι σ υ μ β ή ν α ι. κ α ί τόπ ο λ λ ά κ ις τ ο ιο υ τ ο ν . κ α ί τό π ε π ο ν θ ό τ ο ς γ ε ν έ σ θ α ι τ ι ά γ α θ ό ν , ο ΐο ν Δ ιο π ε ίθ ε ι τ ά π α ρ ά β α σ ιλ έ ω ς τεθνεώ τι κατεπέμφ θη.15 κ α ί τ ό ή μ η δ έ ν γ ε γ ε ν ή σ θ α ι ά γ α θ ό ν , ή γ ε ν ο μ έ ν ω ν μή ε ίν α ιά π ό λ α υ σ ιν . Έ φ ’ ο ις μ έ ν ο υ ν έ λ ε ο υ σ ι, τ α υ τ α κ α ί τ ά τ ο ια υ τ άέσ τιν * έ λ ε ο υ σ ι δ ε τ ο ύ ς τ ε γ ν ω ρ ίμ ο υ ς , ε ά ν μ ή σ φ ό δ ρ α ε γ γ ύ ςω σ ιν ο ίκ ε ιό τ η τ Γ π ε ρ ί δ έ τ ο ύ τ ο υ ς ώ σ π ε ρ π ε ρ ί α ύ τ ο ύ ς μ έ λ λ ο ν - τ α ς £ χ ο υ σ ι ν . δ ι ό κ α ί ’Ά μ α σ ι ς έ π ί . μ έ ν τ ώ ύ ι ε ΐ ά γ ο μ έ ν ω20 ε π ί τ ό ά π ο θ α ν ε ΐ ν ο ύ κ έ δ ά κ ρ υ σ ε ν , ώ ς φ α σ ί ν , ε π ί δ έ τ φ φ ί λ ωπ ρ ο σ α ιτ ο ϋ ν τ ι' τ ο ύ τ ο μ έ ν γ ά ρ ε λ ε ε ιν ό ν , έ κ ε ίν ο δ έ δ ε ιν ό ν * τ άγ ά ρ δ ε ιν ό ν έ τ ε ρ ο ν τ ο υ έ λ ε ε ιν ο υ κ α ί έ κ κ ρ ο υ σ τ ικ ό ν τ ο υ έ λ έ ο υ κ α ίπ ο λ λ ά κ ις τ ώ έ ν α ν τ ίφ χ ρ ή σ ιμ ο ν . £ τ ι έ λ ε ο υ σ ιν ε γ γ ύ ς α ύ τ ο ΐςτ ο υ δ ε ιν ο ύ δ ν τ ο ς . κ α ί τ ο ύ ς ό μ ο ιο υ ς έ λ ε ο υ σ ι κ α τ ά ή λ ικ ία ς , κ α τ άή θ η , κ α τ ά Ε ξ ε ις , κ α τ ά α ξ ιώ μ α τ α , κ α τ ά γένη * έν π α σ ιγ ά ρ τ ο ύ τ ο ις μ ά λ λ ο ν φ α ίν ε τ α ι κ α ί α ύ τ φ ά ν ύ π ά ρ ξ α ι* δ λ ω ςγ ά ρ κ α ί έ ν τ α υ θ α δ ε ι λ α β ε ιν , δ τ ι δ σ α έφ * α ύ τ ώ ν φ ο β ο ύ ν ­τ α ι, τ α υ τ α έ π ’ ά λ λ ω ν γ ιγ ν ό μ ε ν α έ λ ε ο υ σ ιν .φ α ιν ό μ ε ν α τ ά πάθη έ λ ε ε ιν ά Έ π εΙ δ ’ έγγύς έ σ τ ι, τ ά δ έ μ υ ρ ιο σ τ ό ν 2 τ ο ς γ ε -

Apéndice I 343c r e e r á q u e t o d o s s o n m e r e c e d o r e s d e m a l . Y , e n g e n e r a l , c u a n d o 1386*u n o se h a lla e n ta l s itu a c ió n q u e p u e d e a c o rd a rs e d e q u e ta le sd e s g ra c ia s le h a n o c u r r id o a é l o a a lg u n o d e lo s s u y o s , o te m e rq u e le s u c e d a n a é l o a a lg u n o d e lo s su y o s. Q u e d a , p u e s , d ic h oe n q u é s itu a c io n e s se s ie n te c o m p a s ió n . Q u é c o sa s se c o m p a d e ­c e n , se v e p o r la d e fin ic ió n . E n e fe c to , d e la s c o s a s tris te s y 5d o lo ro s a s , c u a n ta s s o n d e s tru c tiv a s , to d a s m u e v e n a c o m p a s ió n ,y c u a n ta s p u e d e n c a u s a r ru in a , y to d o s lo s g ra n d e s m a le s q u ed e p e n d e n d e la fo rtu n a . S o n c o s a s d o lo ro s a s y d e s tru c tiv a s la sm u e rte s , la s h e rid a s , lo s d a ñ o s c o rp o ra le s , la v e je z , la s e n fe rm e ­d a d e s , la f a lta d e a lim e n to ,, y lo s m a le s c a u s a d o s p o r la f o rtu n a , lac a r e n c i a o l a e s c a s e z d e a m i g o s ( p o r e s o t a m b i é n s e r a r r a n c a d o 10d e s u s a m ig o s y a lle g a d o s m u e v e a c o m p a s ió n ), la fe a ld a d , lae n d e b le z , la m u tila c ió n . Y q u e , d e d o n d e c o rre s p o n d ía o b te n e ru n b ie n , r e s u lte u n m a l. Y q u e e s to s e r e p ita m u c h o . Y q u e lelle g u e a u n o u n b ie n c u a n d o es y a irre m e d ia b le s u s u frim ie n to ,p o r e je m p lo c u a n d o a D io p ite s le lle g a ro n , d e s p u é s d e m u e r to , lo sp r e s e n t e s d e l r e y . Y q u e o n o l e s u c e d a a u n o n a d a b u e n o , o 15q u e , u n a v ez su c e d id o , n o p u e d a d is fru ta rlo . A sí, p u e s , la s c o s a sp o r la s q u e u n o se c o m p a d e c e s o n é s ta s y o tra s s e m e ja n te s. S ec o m p a d e c e a lo s c o n o c id o s si s u fa m ilia rid a d n o e s d e m a s ia d oe s tre c h a ; e n c u a n to a é s to s , e s c o m o si u n o m ism o e s tu v ie ra e ns u c a so . P o r e so n o llo ró A m a sis, s e g ú n d ic e n , p o r e l h ijo q u ee r a c o n d u c i d o a l a m u e r t e , m a s s í p o r e l a m ig o q u e p e d í a lim o s - 20n a ; e s to , e n e fe c to , e ra la stim o s o ; a q u e llo , e n c a m b io , te rrib le ;p u e s lo te r r ib le e s d is tin to d e lo la s tim o s o y e x c lu y e la c o m p a ­s ió n , y m u c h a s v e c e s s irv e p a r a lo c o n tr a r io . T a m b ié n s e s ie n tec o m p a s ió n c u a n d o lo te r r ib le e s tá c e rc a d e u n o . Y s e c o m p a d e c ea lo s s e m e ja n te s p o r la e d a d , p o r la s c o s tu m b re s , p o r la m a n e rad e s e r , p o r la s d ig n i d a d e s , p o r e l l i n a je . E n t o d o s é s to s , e f e c tiv a - 25m e n te , se p o n e m á s d e m a n ifie sto q u e ta m b ié n a u n o m ism op u e d e s u c e d e rle . P u e s, e n g e n e ra l, se d e b e ta m b ié n a d m itir a q u íq u e to d o lo q u e u n o te m e p a r a s í lo c o m p a d e c e a l s u c e d e rle ao tro s . Y , p u e s to q u e lo s s u frim ie n to s p ró x im o s m u e v e n a c o m p a -

344 Poética de Aristóteles 30 νόμενα ή έσόμενα οϋτ* έλπίζοντες οϋτε μεμνημένοι ή δλως ούκ έλεοϋσιν ή ούχ όμοίως, άνάγκη τούς συναπεργαζομένους σχήμασι καί φωναΐς καί έσθήτι καί δλω ς τη ύποκρ(σει έλεεινοτέρους είναι' έγγύς γάρ ποιουσι φαίνεσθαι τό κακόν πρό όμμάτων ποιοΒντες, ή ώς μέλλον ή ώς γεγονός, καί1386b Τά γεγο νό τα άρτι ή μέλλοντα διά ταχέων έλεεινότερα διά τό αύτό, καί τά σημεΐα καί τάς πράξεις, οΐον έσθήτάς τε των πεπονθότων καί δσα τοιαυτα, καί λόγους καί δσα ά λ λ α των έν τω πάθει δντων, οΐον ήδη τελευτώ ντω ν. καί 5 μάλιστα τό σπουδαίους είναι έν τοΐς τοιούτοις καιροΐς δντας έλ εεινό ν άπαντα γάρ ταυτα διά τό έγγύς φαίνεσθαι μάλ­ λον ποιεί τόν Ελεον, καί ώς άναξίου δντος καί έν όφθαλ- μοϊς φαινομένου του πάθους. 'Ρ η τ ο ρ ικ ή ς Β . 5 , 1 3 8 2 a 2 1 -1 3 8 3 a l2 \" Ε σ τω δ ή φ ό β ο ς λ ύ π η τ ις ή τ α ρ α χ ή έ κ φ α ν τ α σ ία ς μ έ λ λ ο ν τ ο ς κ α κ ο ύ φ θ α ρ τ ικ ο υ ή λ υ π η ρ ο υ * ο ύ γ ά ρ π ά ν τ α τ ά κ α κ ά φ ο β ο ύ ν τ α ι, ο ΐο ν ε ί £ σ τα ι ά δ ικ ο ς ή β ρ α δ ύ ς , ά λ λ * δ σ α λ ύ π α ς μ ε γ ά λ α ς ή φ θ ο ρ ά ς δ ύ ν α τ α ι, κ α ί τα υ τ* έ ά ν μή 25 π ό ρ ρ ω ά λ λ ά σ ύ ν ε γ γ υ ς φ α ίν η τ α ι ώ σ τ ε μ έ λ λ ε ι ν . τ ά γ ά ρ π ό ρ ρ ω σ φ ό δ ρ α ο ύ φ ο β ο ύ ν τ α ι* ΐσ α σ ί γ ά ρ π ά ν τ ε ς δ τ ι ά π ο - θ α ν ο υ ν τ α ι, ά λ λ * δ τ ι ο ύ κ έ γ γ ύ ς , ο ύ δ έ ν φ ρ ο ν τ ίζ ο υ σ ιν . Ε ϊ δή δ φ ό β ο ς το υ τ* έ σ τίν , ά ν ά γ κ η τ ά τ ο ια υ τ α φ ο β ε ρ ά ε ίν α ι δ σ α φ α ίν ε τ α ι δ ύ ν α μ ιν 2 χ ε ιν μ ε γ ά λ η ν τ ο υ φ θ ε ίρ ε ιν ή β λ ά π τ ε ιν 30 β λ ά β α ς ε ί ς λ ύ π η ν μ ε γ ά λ η ν σ υ ν τ ε ι ν ο ύ σ α ς . δ ιό κ α ί τ ά σ η ­ μ ε ία τ ω ν τ ο ιο ύ τ ω ν φ ο β ε ρ ά ' έ γ γ ύ ς γ ά ρ φ α ίν ε τ α ι τό φ ο β ε ­ ρόν* τ ο ύ τ ο γ ά ρ έ σ τ ι κ ίν δ υ ν ο ς , φ ο β ε ρ ο ύ π λ η σ ια σ μ ό ς . το ια Ο τα δ έ Ι χ θ ρ α τ ε κ α ί ό ρ γ ή δ υ ν α μ έ ν ω ν π ο ι ε ΐ ν τι* δ ή λ ο ν γ ά ρ δ τ ι β ο ύ λ ο ν τ α ι, ώ σ τε έ γ γ ύ ς ε ίσ ι τ ο υ π ο ιε ΐν . κ α ί ά δ ικ ία δ ύ ν α μ ιν 35 £ χ ο υ σ α * τ φ π ρ ο α ι ρ ε ΐ σ θ α ι γ ά ρ Ó ά δ ι κ ο ς ά δ ι κ ο ς , κ α ί ά ρ ε τ ή1382^ ύ β ρ ι ζ ο μ έ ν η δ ύ ν α μ ι ν Ε χ ο υ σ α * δ ή λ ο ν γ ά ρ δ τ ι π ρ ο α ι ρ ε ί τ α ι

Apéndice I 345s ió n , m ie n tra s q u e lo s a le ja d o s d ie z m il a ñ o s e n e l p a s a d o o e n30e l f u t u r o , p o r n o t e m e r l o s n i r e c o r d a r l o s , o n o m u e v e n a c o m -p a s ió n e n a b s o lu to o n o c o n ig u a l fu e rz a , n e c e s a ria m e n te lo s q u ese a y u d a n c o n g e sto s, c o n la v o z, c o n el v e s tid o y , e n g e n e ra l,c o n la re p re s e n ta c ió n , d e s p ie rta n m á s la c o m p a s ió n . H a c e n , e ne fe c to , q u e e l m a l s e m u e s tr e p ró x im o p o n ié n d o lo a n te io s o jo s ,o c o m o in m in e n te o c o m o a c a e c id o . Y lo q u e h a s u c e d id o re c ie n ­1386bt e m e n t e o v a a s u c e d e r m u y p r o n t o e x c i t a m á s l a c o m p a s i ó n p o re so m ism o . Y la s s e ñ a le s y la s a c c io n e s, p o r e je m p lo la s v e s tid u ­r a s d e lo s q u e h a n p a d e c id o y d e m á s c o s a s s e m e ja n te s , y la sp a la b r a s y c u a n to m a n ifie s ta n lo s q u e p a d e c e n , p o r e je m p lo lo sq u e e s tá n a p u n to d e m o rir. Y s o b re to d o m u e v e a c o m p a s ió n5q u e s e a n e s f o r z a d o s e s t a n d o e n t a l e s s i t u a c i o n e s , p u e s t o d a s e s t a sc o sa s, p o r m o s tra rs e p ró x im a s , a c re c ie n ta n la c o m p a s ió n , y c u a n ­d o n o s p a r e c e q u e e l s u f r im ie n to e s in m e re c id o y lo v e m o s c o nn u e s tro s o jo s. Retórica B . 5 , 1 3 8 2 a 2 1 - 1 3 8 3 - a í 2 S e a , p u e s, e l te m o r c ie rta p e n a o tu rb a c ió n a n te la id e a d eu n m a l f u tu ro , d e s tru c tiv o o p e n o s o . P u e s n o se te m e n to d o s lo sm a le s , p o r e je m p lo q u e u n o v a y a a s e r in ju s to o ta rd o , s in olo s q u e p u e d e n c a u s a r g ra n d e s p e n a s o d e s tru c c io n e s , y é s to s ,25c u a n d o n o p a r e c e n l e j a n o s , s i n o t a n p r ó x i m o s c o m o s i e s t u v i e r a na p u n to d e s u c e d e r. P u e s n o s e te m e lo m u y le ja n o ; to d o s , e ne fe c to , s a b e n q u e h a n d e m o rir, p e ro , c o m o n o e s tá p ró x im o , n ose p re o c u p a n . Pues bien, si el temor es esto, necesariamente serátemible todo lo que parezca tener gran poder para destruir ocausar daños capaces de producir gran pena. Por eso tam bién 30son temibles las señales de tales causas; pues [entonces] lo temi­ble parece próximo; esto, efectivamente, es el peligro: la proxi­midad de lo temible. Y son tales el odio y la ira de quienespueden hacer daño; pues su voluntad es evidente, de suerte queestán próximos a hacerlo. Y la injusticia dotada de poder; puesel injusto es injusto voluntariamente. Y el valor ultrajado, cuando 35tiene poder; pues es evidente que, cuando es ultrajado, se pro- 1382b

346 Poética de Aristótelesμ έ ν , δ τ α ν ύ β ρ ίζ η τ α ι, ά ε ί, δ ύ ν α τ α ι δ έ ν υ ν . κ α ί φ ό β ο ςτ ω ν δ υ ν α μ έ ν ω ν τ ι π ο ιή σ α ι* έ ν π α ρ α σ κ ε υ ή γ ά ρ ά ν ά γ κ ηε ίν α ι κ α ί τ ό ν τ ο ιο υ τ ο ν . έ π ε ί δ* ο ί π ο λ λ ο ί χ ε ίρ ο υ ς κ α ί ή τ τ ο υ ς5 το υ κ ε ρ δ α ίν ε ιν κ α ί δ ε ιλ ο ί έν τ ο ΐς κ ιν δ ύ ν ο ις , φ ο β ε ρ ό ν ώ ς επ ίτό π ο λ ύ τό έ π ’ & λ λ ω α ύ τ ό ν ε ίν α ι, ώ σ τε ο ί σ υ ν ε ιδ ό τ ε ς π ε -π ο ιη κ ό τ ι t l δ ε ιν ό ν φ ο β ε ρ ο ί ή κ α τ ε ι π ε ΐ ν -ή έ γ κ α τ α λ ι π ε ΐ ν .κ α ί ο ί δ υ ν ά μ ε ν ο ι ά δ ικ ε ΐν τ ο ΐς δ υ ν α μ έ ν ο ις ά δ ικ ε ϊσ θ α ι’ ώ ςγ ά ρ έ π ί τ ό π ο λ ύ ά δ ικ ο Ο σ ιν ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι, δ τ α ν δ ύ ν ω ν τ α ι.*0 κ α ί ο ί ή δ ι κ η μ έ ν ο ι ή ν ο μ ί ζ ο ν τ ε ς ά δ ι κ ε ϊ σ θ α ι ’ ά ε ί γ ά ρ τ η ρ ο υ σ ι’έχω σι,κ α ι ρ ό ν , κ α ί ο ί ή δ ι κ η κ ό τ ε ς , έ ά ν δ υ ν α μ ι ν φ ο β ε ρ ο ί,δ ε δ ιό τ ε ς τό ά ν τ ιπ α θ ε ΐν ’ ύ π έ κ ε ιτ ο γ ά ρ τό τ ο ιο υ τ ο φ ο β ε ρ ό ν ,κ α ί ο ί τω ν α ύ τώ ν ά ν τ α γ ω ν ισ τ α ί, δ σ α μή έ ν δ έ χ ε τ α ι ά μ α ύ π ά ρ χ ε ιν ά μ φ ο ϊν \" ά ε ί γ ά ρ π ο λ ε μ ο υ σ ι π ρ ό ς τ ο ύ ς τ ο ισ ύ τ ο υ ς .15 κ α ί ο ί τ ο ΐ ς κ ρ ε ί τ τ ο σ ι ν α ύ τ ώ ν φ ο β ε ρ ο ί ' μ ά λ λ ο ν γ ά ρ δ ν δ ύ -ν α ιν τ ο β λ ά π τ ε ιν α ύ τ ο ύ ς , εί κ α ί τ ο ύ ς κ ρ ε ίτ τ ο υ ς . κ α ί ο ΰ ς φ ο ­β ο ύ ν τα ι ο ί κ ρ ε ίτ τ ο υ ς α ύ τ ώ ν δ ιά τ α ύ τ ό , κ α ί ο ί τ ο ύ ς κ ρ ε ίτ τ ο υ ςα ύ τ ώ ν ά ν η ρ η κ ό τ ε ς . κ α ί ο ί τ ο ΐς ή τ τ ο σ ιν α ύ τ ώ ν έ π ιτ ιθ έ μ ε ν ο ι*ή γ ά ρ ή δη φ ο β ε ρ ο ί ή α ύ ξ η θ έ ν τ ε ς . κ α ί τώ ν ή δ ίκ η μ έ ν ω ν ' κ α ί20 έ χ θ ρ ώ ν ή ά ν τ ι π ά λ ω ν ο ύ χ ο ί ο ξ ύ θ υ μ ο ι κ α ί π α ρ ρ η σ ια σ τ ικ ο ί,ά λ λ * ο ί π ρ ά ο ι κ α ί ε ίρ ω ν ε ς κ α ί π α ν ο ύ ρ γ ο ι* ά δ η λ ο ι γ ά ρ ε ί εγ γ ύ ς, ώ σ τ’ ο ύδέπ οτε φ ανεροί δτι πόρρω . πά ντα δέ τά φο­ β ε ρ ά φ ο β ε ρ ώ τ ε ρ α , δ σ α , ά ν ά μ ά ρ τ ω σ ιν , έ π α ν ο ρ θ ώ σ α σ θ α ι μ ή έ ν δ έ χ ε τ α ι, ά λ λ ’ ήδ λ ω ς ά δ ύ ν α τ α , ή μ ή έφ* έ α υ τ ο ΐς25 ά λ λ ’ έ π ί τ ο ΐ ς έ ν α ν τ ί ο ι ς . κ α ί ώ ν β ο ή θ ε ια ι μ ή ε ίσ ιν ή μ ή ρ ά δ ια ι. ώ ς δ* ά π λ ώ ς ε ίπ ε ΐν , φ ο β ε ρ ά έ σ τ ιν δ σ α έ φ ’ έ τ έ ρ ω νγ ιγ ν ό μ ε γ α ή μ έ λ λ ο ν τ α ε λ ε ε ιν ά έ σ τ ιν . Τά μέν ουν φ οβερά,κ ο ίΐ α: φ ο β ο ύ ν τ α ι, σ χ ε δ ό ν ώ ς ε ί π ε ΐν τ ά μ έ γ ισ τ α τ α υ τ * έ σ τ ίν 'ώ ς δ έ δ ια κ ε ίμ ε ν ο ι α ύ τ ο ί φ ο β ο ύ ν τ α ι, ν υ ν λ έ γ ω μ ε ν . ε ί δή30 έ σ τ ιν ό φ ό β ο ς μ ε τ ά π ρ ο σ δ ο κ ία ς τ ο υ π ε ίσ ε σ θ α ί τ ι φ θ α ρ τ ικ ό ν

Apéndice I 347p o n e sie m p re [v e n g a rs e ], y a h o ra p u e d e [h a c e rlo ]. Y e l te m o re n q u ie n e s p u e d e n h a c e r d a ñ o ; p u e s n e c e s a ria m e n te e s ta rá n ta m ­b ié n é s to s e n d isp o sic ió n d e h a c e rlo . Y , p u e s to q u e la m a y o ríad e lo s h o m b re s s o n m á s b ie n m a lo s y e sc la v o s d é l lu c ro y c o b a r- 5d e s e n lo s p e lig ro s , e s te m ib le c a s i s ie m p re e s ta r a m e rc e d d eo tro , d e s u e rte q u e lo s c ó m p lic e s d e q u ie n h a c o m e tid o u n d e litoso n te m ib le s p a ra él p o rq u e p u e d e n o d e n u n c ia rlo o d e ja rloa b a n d o n a d o . Y lo s q u e p u e d e n c o m e te r in ju s tic ia , p a r a lo s q u ep u e d e n s u frirla ; p u e s g e n e ra lm e n te lo s h o m b re s c o m e te n in ju s ­t i c i a c u a n d o p u e d e n . Y l o s q u e h a n s u f r i d o i n j u s t i c i a o p i e n s a n 10q u e la e s tá n s u f r ie n d o ; p u e s s ie m p r e a g u a r d a n la o c a s ió n . Y lo sq u e h a n c o m e tid o in ju s tic ia , si tie n e n p o d e r, s o n te m ib le s , p o rm ie d o a re c ib ir s u m e re c id o ; h a b ía m o s a d m itid o , e n e fe c to , q u eta l s itu a c ió n e s te m ib le . Y lo s q u e lu c h a n p o r la s m is m a s c o sa s,c u a n d o n o e s p o s ib le q u e la s te n g a n a m b o s s im u ltá n e a m e n te ;p u e s g u e r r e a n s ie m p re c o n tr a s u s riv a le s . Y lo s te m ib le s p a r aq u i e n e s s o n m á s f u e r t e s q u e n o s o t r o s ; p u e s f á c i l m e n t e p o d r á n 15h a c e rn o s d a ñ o a n o s o tro s , si p u e d e n h a c é rs e lo in c lu s o a o tro sm á s fu e rte s . Y lo s te m id o s p o r q u ie n e s s o n m á s fu e rte s q u e n o s ­o tro s , p o r e s to m is m o . Y lo s q u e h a n s u p rim id o a o tro s m á sfu e rte s q u e n o s o tro s . Y lo s q u e a ta c a n a q u ie n e s s o n m á s d é b ile sq u e n o s o tro s ; p u e s o so n te m ib le s y a , o p a ra c u a n d o a c re c ie n te ns u s fu e rz a s. Y , e n tr e lo s a g ra v ia d o s o e n e m ig o s o r iv a le s ,n o lo s 20ira s c ib le s y s in c e ro s, s in o lo s m a n so s , d is im u la d o s y a s tu to s ;p u e s n o se n o ta si e s tá n a p u n to d e a ta c a r, d e s u e rte q u e ta m p o c oe s n u n c a c la ro q u e e s té n le jo s d e h a c e rlo . Y to d o lo te m ib le e sm á s te m ib le si, c u a n d o s e h a h e c h o m a l, n o a d m ite re c tific a c ió n ,s in o q u e o e s to ta lm e n te im p o sib le o n o d e p e n d e d e u n o m ism os i n o d e l o s c o n t r a r i o s . Y a q u e l l o e n q u e n o h a y a y u d a s o n o s o n 25fá c ile s. E n s u m a , e s te m ib le to d o a q u e llo q u e , a l s u c e d e rle s oa m e n a z a r a o tro s , m u e v e a c o m p a s ió n . A sí, p u e s , la s c o s a s te m i­b le s y te m id a s , la s p rin c ip a le s , p o r d e c irlo a sí, s o n m á s o m e n o sla s m e n c io n a d a s . D ig a m o s a h o ra e n q u é d is p o s ic ió n se h a lla nlo s q u e te m e n . S i e l te m o r, e n e fe c to , v a u n i d o a l a i d e a d e q u e 30

348 Poética de Aristóteles πάθος, φανερόν δτι ούδείς φοβείται των οίομένων μηδέν &ν παθεΐν, ούδέ ταυτα & μή οΕονται παθεΐν, ούδέ τούτους ύφ’ ών μή οΐονται, ούδέ τότε δτε μή οΐονται. Ανάγκη τοίνυν φοβεΐσθαι τούς οίομένους τι παθεΐν άν, καί τούς ύπό τούτων 35 καί ταυτα καί τότε. Ούκ οΐονται δέ παθεΐν άν οϋτε οί έν1383» εύτυχίαις μεγάλα ις δντες καί δοκουντες, διό ύβρισταί καί όλίγωροι καί θρασείς (ποιεί δέ τοιούτους πλούτος, Ισχύς, πολυφιλία, δύναμις), οϋτε ot ίίδη πεπονθέναι πάντα νο- μίζοντες τά δεινά καί άπεψυγμένοι πρός τό μέλλον, 5 ώσπερ ot άποτυμπανιζόμενοι ήδη* ά λ λ ά δει τινά έλπίδα ύπεΐναι σωτηρίας, περί οδ άγωνιώσιν. σημείον δέ' ό γάρ φόβος βουλευτικούς ποιεί, καίτοι ούδείς βουλεύεται περί των άνελπίστων. ώστε δει τοιούτους παρασκευάζειν, δταν η βέλ- τιον τό φοβεΐσθαι αύτούς, δτι τοιοΟτοί είσιν οίοι παθεΐν' καί ^ γάρ ά λ λ ο ι μείζους Επαθον* καί τούς όμοίους δεικνύναι πά- σχοντας ή πεπονθότας, καί ύπό τοιούτων ύφ’ ών ούκ φοντο, καί ταυτα καί τότε δτε ούκ φοντο. Π ο λ ιτ ικ ώ ν θ . 7, 1 3 4 1 b 3 2 -1 3 4 2 al6 Έ π ε Ι δ έ τή ν δ ια ίρ ε σ ιν ά π ο δ ε - χ ό μ ε θ α τ ω ν μ ε λ ώ ν ώ ς δ ια ιρ ο υ σ ί τ ιν ε ς τ ω ν έ ν φ ιλ ο σ ο φ ία , τ ά μ έ ν ή θ ικ ά τ ά δ έ π ρ α κ τ ικ ά τ ά δ ’ έ ν θ ο υ σ ία σ τ ικ ά τ ιθ έ ν τ ε ς , 35 κ α ί τ ώ ν ά ρ μ ο ν ι ώ ν τ ή ν φ ύ σ ιν π ρ ό ς Μ κ α σ τ α τ ο ύ τ ω ν ο ί κ ε ί α ν ά λ λ η ν π ρ ό ς ά λ λ ο μ έ ρ ο ς τ ιθ έ α σ ι, φ α μ έ ν δ* ο ύ μ ια ς £ ν ε κ ε ν ώ φ ε λ ε ία ς τη μ ο υ σ ικ ή χ ρ ή σ θ α ι δ ε ΐν ά λ λ ά κ α ί π λ ε ιό ν ω ν χ ά - ρ ιν (κ α ί γ ά ρ π α ιδ ε ία ς Ε ν ε κ ε ν κ α ί κ α θ ά ρ σ ε ω ς — τ ί δ έ λ έ - γ ο μ ε ν τή ν κ ά θ α ρ σ ιν , νυ ν μ έν ά π λ ώ ς , π ά λ ιν δ ’ έ ν τ ο ΐς π ε ρ ί 40 π ο ιη τ ικ ή ς έ ρ ο υ μ ε ν σ α φ έ σ τ ε ρ ο ν — , τ ρ ί τ ο ν δ έ π ρ ό ς . δ ι α γ ω γ ή ν ,

Apéndice I 349se va a sufrir algún dolor destructivo, es claro que no teme nin­guno de los que creen que no pueden sufrir ningún mal, nitemen aquellas cosas que no creen que puedan acontecerles, nia aquellos de quienes no creen que puedan recibir daño, ni cuan­do no creen que puedan hacérselo. Necesariamente, pues, teme­rán los que creen que pueden sufrir algún mal, y a aquellosde quienes pueden sufrirlo, y las cosas que y cuando pueden 35hacérselo. Y no creen poder recibirlo ni los que son o parecenmuy afortunados, por lo cual son insolentes, desdeñosos y auda- 1383aces (y esto por efecto de la riqueza, del vigor físico, de los mu­chos amigos, del poder), ni los que piensan haber sufrido yatodas las desgracias y se han vuelto indiferentes ante el futuro,como, en adelante, los que son molidos a palos; sino que es pre- 5ciso que ¡subsista alguna esperanza de salvación acerca de aquellopor lo que se lucha. Y lo prueba el hecho de que el tem or hacereflexionar, y nadie reflexiona acerca de situaciones desesperadas.De suerte que es preciso disponerlos así, cuando sea m ejor queteman, [haciéndoles ver] que su condición los expone a sufriralgún mal, pues tam bién otros más poderosos lo sufrieron, y 10m ostrarles que sus semejantes lo están sufriendo o lo han sufri­do, y de quienes no creían, y aquello que y cuando no creían. Política 8 . 7 , 1 3 4 1 b 3 2 - 1 3 4 2 a l 6 Y, puesto que aceptamos la división de los cantos tal como lahacen algunos de los que se dedican a la filosofía, según loscuales unos son éticos, otros prácticos y otros entusiásticos, yseñalan la distinta naturaleza de las melodías adecuadas a cada 35uno de estos tipos, una para cada clase; y, puesto que decimosque se debe usar la música no por una sola utilidad, sino a causade varias (debe usarse, en efecto, para la educación y la purga­ción —a qué llamamos purgación, ahora [lo decimos] simple­mente, pero lo diremos de nuevo en los [libros] sobre poéticacon más claridad—, y en tercer lugar para la diversión, es decir, 40

350 Poética de Aristóteles προς άνεσίν τε καί προς την τής συντονίας άνάπαυσιν),1342a φανερόν δτι χρηστέον μέν πάσαις ταΐς άρμονίαις, ού τον αυτόν δέ τρόπον πάσαις χρηστέον, ά λλά προς μέν την παιδείαν ταΐς ήθίκωτάταις, πρός δέ άκρόασιν ετέρων χει- ρουργούντων καί ταΐς πρακτικαΐς καί ταΐς ένθουσιαστικαΐς. δ 5 γάρ περί ένίας συμβαίνει πάθος ψυχάς Ισχυρώς, τούτο έν πάσαις υπάρχει, τώ δέ ήττον διαφέρει καί τφ μάλλον, οΐον ελεο ς και φόβος, £τι δ* ένθουσιασμός. καί γάρ 6πό ταύτης τής κινήσεως κατακώχιμοί τινές είσιν* εκ δέ των Ιερών μελών όρώμεν τούτους, δταν χρήσωνται τοΐς έξοργιά- 10 ζουσιν τήν ψυχήν μέλεσι, καθισταμένους ώσπερ Εατρείας τυ- χόντας καί καθάρσεως. Ταύτό δέ τούτο άναγκαΐον πάσχειν καί τούς έλεήμονας καί τούς φοβητικούς καί τούς δλως πα­ θητικούς, τούς δ* ά λλους καθ’ δσον επιβάλλει των τοιούτων έκάστω, καί πασι γίγνεσθαι τινα κάθαρσίν καί κουφ'ζεσθαι μεθ* ήδονής. όμοίως δέ καί τά μέλη τά καθαρτικά παρέ­ χει χαράν άβλαβή τοΐς άνθρώποις.

Apéndice I 351p a ra e l re la ja m ie n to y p a ra e l d e s c a n s o d e la te n s ió n ), e s c la roq u e s e d e b e n u s a r t o d a s l a s m e l o d í a s , p e r o n o t o d a s d e l m i s m o 1342»m o d o , sin o q u e p a r a la e d u c a c ió n d e b e n u s a rs e la s m á s é tic a s ,y p a r a q u e la s o ig a n o tro s o c u p a d o s e n tr a b a jo s m a n u a le s , la sp rá c tic a s y la s e n tu s iá s tic a s . P u e s la p a s ió n q u e e n a lg u n a s a lm a s 5o c u rre v io le n ta m e n te , e x iste e n to d a s, y la d ife re n c ia e s tá e n e lm e n o s y e n e l m á s , p o r e je m p lo la c o m p a s ió n y e l te m o r, y ta m ­b ié n el e n tu sia s m o . P u e s ta m b ié n p o r e s te m o v im ie n to e s tá np o s e íd o s a lg u n o s ; y v e m o s q u e é s to s , e n v ir tu d d e lo s c a n to ss a g r a d o s , c u a n d o u s a n l o s q u e p o n e n f u e r a d e s í a l a l m a , q u e d a n 10c o m o si h u b ie ra n o b te n id o m e d ic a c ió n y p u rg a c ió n . P u e s b ie n , e s to m is m o le s s u c e d e rá ta m b ié n n e c e s a ria m e n tea lo s c o m p a s iv o s y a lo s te m e ro s o s y a lo s d o m in a d o s p o r c u a l­q u ie r p a s ió n , y a lo s d e m á s e n la m e d id a e n q u e a c a d a u n o lea c o m e ta a lg u n o d e ta le s a c c e so s, y to d o s e x p e rim e n ta rá n c ie rtap u r g a c i ó n y s e n t i r á n a l i v i o j u n t o c o n p l a c e r . Y d e m o d o s e m e - 15ja n te ta m b ié n lo s c a n to s c a tá r tic o s p r o p o r c io n a n a lo s h o m b re sa le g ría in o c u a .

Sobre των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν Siglo χ ν ι1. Bartolomeo Lombaedi y Vincenzo Maggi, In Aristotelislibrum de poética communes explanationes ( 1 5 5 0 ) , p á g . 9 8 ( c i t .B.p o r W e in b e rg , p á g . 408, n . 93 ): a ) « lo n g e ig itu r m e liu s e s t m is e ric o rd ia e e t te r r o ris in te rv e n tue x p u rg a re a n im u m a b Ira , q u a to t n e c e s fiu n t: a b A v a ritia , q u a ein fin ito ru m p e n e m a lo ru m e s t c a u sa : a L u x u ria , c u iu s g ra tian e fa n d is s im a s c e le ra s a e p iss im e p a tr a n tu r . H is ita q u e ra tio n ib u sh a u d q u a q u a m d u b ito , A ris to te le m n o lle T ra g o e d ia e fin e m e s s ea n im a m h u m a n a m a te r r o re , m is e ric o rd ia v e e x p u rg a re ; s e d h isu ti a d a lia s p e rtu rb a tio n e s a b a n im o re m o v e n d a s; ex q u a ru mre m o tio n e a n im u s v irtu tib u s e x o rn a tu r. N a m ira , v e rb i g ra tia ,d e p u lsa , s u c c e d it m a n s u e tu d o ...» b ) Maggi, c o m e n t a n d o Poética 1 4 6 2 b 3 , d i c e , I b i d p á g . 2 9 9(W e in b e rg , p á g . 409, n . 9 6): « h is e n im in v e rb is A ris tó te le s d ic e re v id e tu r, p o e ta e m u n u se s s e v o lu p ta te m a f ie r r e , e a m q u e p o e tic a e fin e m s ta tu e re . V e ru mc u m in T ra g o e d ia e d e fin ítio n e d ic a tu r q u o d , in te rv e n tu m is e ric o r­d ia e e t te rro ris , a n im u m p e rtu rb a tio n ib u s e x p u rg a t: ig itu r h u iu s-m o d i e x p u rg a tio fin ís, n o n a u te m v o lu p ta s s ta tu e n d a e r it... r e ie iu s d e m m u lti p o s s u n t e s s e fin e s, q u o r u m a lte r a lte ro m a g isin te n d itu r. C o n c e d im u s e n im p o e ta s s c o p u m h a b e re v o lu p ta te min d u c e re , m a g is ta m e n v ir tu tib u s e x o r n a n d o p r o d e s s e v e lle » . 2 . Giovambattista Giraldi Cintio, Discorsi intorno al com­porte delle comedie, et delle tragedie ( 1 5 5 4 ) , p á g . 2 1 9 ( W e i n b e r g ,p á g . 441, n . 4 3 ): « la T r a g e d ia c o ll'h o r r o r e , e t c o lla c o m p á s s io n e , m o s tr a n d oq u e llo c h e d e b b ia m fu g g ire , c i p u rg a d a lle p e r tu rb a tio n i, n e lleq u a li s o n o in c o rs e le p e rs o n e tra g ic h e » .

1. a ) « es, p u e s, m u c h o m e jo r, p o r m e d io d e la m ise ric o rd iay e l te rro r, e x p u rg a r e l á n im o d e la ira , p o r la c u a l ta n to s h o m i­c id io s se c o m e te n ; d e la a v a ric ia , q u e e s c a u s a d e c a s i in fin ito sm a le s ; d e la lu ju ria , e n c u y o o b s e q u io se p e r p e tr a n c o n g ra nf r e c u e n c ia c r ím e n e s n e fa n d ís im o s . A sí, p u e s , e s ta s r a z o n e s m ec o n v e n c e n d e q u e A ris tó te le s n o q u ie re q u e e l fin d e la tra g e d ias e a e x p u rg a r e l a lm a h u m a n a d e l te r r o r o d e la m ise ric o rd ia ,s in o u s a r d e é s to s p a ra re m o v e r d e l á n im o o tra s p e rtu rb a c io n e s ;c o n c u y a re m o c ió n e l á n im o se a d o rn a d e v irtu d e s . P u e s, e x p u l­s a d a , p o r e je m p lo , la ira , o c u p a s u lu g a r la m a n s e d u m b re ...» b ) « p u e s A ris tó te le s , e n e s ta s p a la b ra s , p a re c e d e c ir q u e lam is ió n d e l p o e ta e s c a u s a r p la c e r y q u e e l p la c e r e s e l fin d ela p o é tic a . M a s, c o m o e n la d e fin ic ió n d e la tra g e d ia se d ic e q u e ,p o r m e d io d e la m is e ric o rd ia y el te rro r, e x p u rg a el á n im o d ep e r tu r b a c io n e s , h a b r á q u e e s ta b le c e r c o m o fin e s ta e x p u rg a c ió ny n o e l p la c e r ../ d e u n a m is m a c o s a p u e d e h a b e r m u c h o s fin e s,p e r o s e tie n d e m á s a u n o q u e a o tro . Y a s í c o n c e d e m o s q u e lo sp o e ta s tie n e n c o m o m e ta c a u s a r p la c e r, p e ro m á s a ú n d e se a ns e r ú tile s a lo s h o m b re s a d o rn á n d o lo s c o n v irtu d e s » . 2. « la tra g e d ia , c o n e l h o r r o r y la c o m p a s ió n , m o s tra n d oa q u e llo d e lo q u e d e b e m o s h u ir, n o s p u rg a d e la s p e rtu rb a c io n e se n q u e h a n in c u r r id o lo s p e rs o n a je s trá g ic o s » .

354 Poética de Aristóteles 3 . Contestación del mismo a una carta de Speroni ( 1 5 5 8 ) ,l l a m a d a e n e l C a t á l o g o d e l a V a t i c a n a Iudicium de defensionetragoediae Speronis Speronii ( M s . V a t . L a t . 6 5 2 8 , f o l . 2 3 1 ; W e i n -b e rg , p á g . 927, n . 28 ): [G ira ld i se p re g u n ta ] « u tru m a n im u m a m is e ric o rd ia e t te rro relib e re t [tra g o e d ia ], v el h o ru m a u x ilio a b h is p e rtu rb a tio n ib u sq u a s p e r p e s s i s u n t ii, q u i in tr a g o e d ia in tr o d u c u n tu r , e x p u rg e n -tu r . [N o c o n te s ta .] 4 . Pietro Vettori, Commentarii in prim um librum Aristotelisde arte poetarum ( 1 5 6 0 , p á g . 5 6 ; c i t . p o r W e i n b e r g , p á g . 4 6 4 ,n . 8 6): « ...A ris tó te le s iu d ic a t m o tu s h o s te m p e r a to s e s s e ú tile s : v e-ru n ta m e n , q u ia a liq u a n d o ita e ffu n d e re n tu r, u t n u lla v i re p rim íp o s s e n t, o p u s e sse h u ic m a lo re m e d iu m a d h ib e re : re m e d iu ma u te m e s s e , s i q u is a n te a ip so s p u rg e t... H o c v e ro p ra e c la re fa c e retra g o e d ia m , q u a e m o d u m a d h ib e t ó m n ib u s p e rtu rb a tio n ib u s ...ip s a e n im ... c u r a t im p e tu m e x u lta n tia m q u e p e r tu r b a tio n u m o m -n iu m o p e d u a ru m , q u a s fa c tis , q u a e in s c e n a m in d u c it, e x c ita tm o d e ra tu r q u e , id e s t m is e ric o rd ia e e t m e tu s» . 5 . Giovanni Battista Pigna, Poética Horatiana ( 1 5 6 1 ) , p á g . 7 6(W e in b e rg , p á g . 467, n . 9 6): « [tra g o e d ia ] n o n p u rg a t q u ia c a u tio re s e v a d a m u s, e t p e rm o -tio n e s illa e n o s h u m a n a e v ita e c a la m ita te m e d o c e a n t, e t su p e r-b ia m n o s tr a e p re m a n t. S e d q u ia d u m illo a ttr a h im u r s p e c ta c u lo ,a e g ra m e n s re fic itu r, e t c e s s a t a d u ris c o g ita tio n ib u s , ita u t a n i-m u s o m n i s o lic itu d in e e x u a tu r, ita q u e p u rg e tu r» . 6 . Bartolomeo Maranta ( C o n f e r e n c i a s o e s b o z o s d e c o n f e r e n ­c ia s , 1563-1564) (M s. A m b r. R . 118 S u p ., fo l. 110; W e in b e rg ,p á g . 489, n . 25 ): « δ ύ ν α μ ιν h o c lo c o n o n p u to r e f e r r i a d fin e m p o e tic a e a r tis ,q u i e s t u t e x p u rg e t a v itiis á n im o s h o m in u m » .

Apéndice l 355 3. «si [la tra g e d ia ] lib e ra el á n im o d e la m ise ric o rd ia y elte r r o r, o c o n e l a u x ilio d e é s to s se e x p u rg a n d e la s p e rtu rb a c io ­n e s q u e h a n s u frid o lo s p e rs o n a je s d e la tra g e d ia » . 4. « A ris tó te le s ju z g a q u e e s ta s e m o c io n e s, m o d e ra d a s , so n ú tile s . P e ro q u e , c o m o a v e c e s p o d ría n d e s b o rd a rs e d e ta l m o d o q u e n in g u n a fu e rz a p u d ie ra re p rim irla s , es n e c e sa rio p o n e r re m e ­ d io a e s te m a l; y q u e el re m e d io c o n s is te e n p u rg a rla s d e a n te ­ m a n o ... Y q u e e s to lo h a c e d e m a n e ra in s ig n e la tra g e d ia , q u e m itig a to d a s la s p e rtu rb a c io n e s ... p u e s c u r a la v io le n c ia y e le x c e so d e to d a s la s p e rtu rb a c io n e s p o r m e d io d e d o s q u e e x c itay m o d e ra c o n lo s h e c h o s q u e p o n e e n e s c e n a , e s d e c ir, p o r m e d iod e la m is e ric o rd ia y d e l m ie d o » . 5. « [la tra g e d ia ] n o p u rg a p o rq u e n o s h a g a m o s m á s c a u to s ya q u e lla s e m o c io n e s n o s e n s e ñ e n la c a la m id a d d e la v id a h u m a n ay re p rim a n la s o b e rb ia d e la n u e s tra , sin o p o rq u e , m ie n tra s n o sa tra e a q u e l e sp e c tá c u lo , n u e s tra m e n te e n fe rm a se re p o n e ya b a n d o n a su s d u ro s p e n s a m ie n to s, d e s u e rte q u e e l á n im o sed e s p o ja d e to d a in q u ie tu d , y a sí se p u rg a » . 6. « N o c re o q u e δ ό ν α μ ιν se re fie ra a q u í a l fin d e la p o é tic a ,q u e e s p u r g a r d e v ic io s lo s á n im o s d e lo s h o m b re s » .

356 Poética de Aristóteles 7 . L odovico Castelvetro, Poética d ’Aristotele vulgarizzata etsposta, 1 5 7 0 : a ) (p á g . 505; W e in b e rg , p á g . 506, n . 65 ): [S e g ú n C a s te lv e tro ,A r is tó te le s v e e l fin d e la p o e s ía e n e l p la c e r ] « e t s e p u r é lec o n c e d e a lc u n o g io v a m e n to , g lie le c o n c e d e p e r a c c id e n te , c o m eé la p u rg a tio n e d e llo s p a v e n to e t d e lla c o m p a s sio n e p e r m e z z od e lla tra g e d ia » . b ) (p á g . 299; W e in b e rg , p á g . 506, n . 6 6 ): « A ris to te le in te s e p e rla v o c e ή δ ο ν ή ν la p u r g a tio n e e t lo s c a c c ia m e n to d e llo s p a v e n toe t d e lla c o m p a s sio n e d a g li a n im i h u m a n i...»Y e n s u s Chiose intorno al libro del Commune di Platone, o b r aPoética,d e l a m i s m a é p o c a q u e l a p e ro p u b lic a d a p o r v ez p rim e rae n l a s Opere varié critiche d e 1 7 2 7 ( p á g s . 2 1 5 - 2 1 6 ; W e i n b e r g ,p á g . 511, n . 7 4 ), d ic e : c ) « ...E p e rc ió d ic e b a A ris to te le c h e la T ra g e d ia , c o n le p a u r ee c o n le in g iu stiz ie , sc a c c ia v a le p a u re e le in g iu stiz ie d a l c u o red e g li u o m in i a s c o lta n ti» . (« L e in g iu s tiz ie » e s tá a q u í p o r « la c o m ­p a s s io n e » .)Ib idd ) ( ., p á g s . 2 2 6 -2 2 7 ; W e i n b e r g , 5 1 1 , n . 7 5 ) : « F o r s e A r i s t o ­te le ... d is s e c h e la T ra g e d ia p u rg a v a q u e lle m e d e s im e a ffe z io n ic o n q u e lle m e d e s im e a ffe z io n i» . .8. N icasius Ellebodius ( N i c a i s e V a n E l l e b o d e ) , I n Aristotelislibrum de Poética paraphrasis ( M s . R . 1 2 3 S u p . , B i b l . A m b r o s i a n a ,h . 1 5 7 2 ), fo ls . 72-72v, (W e in b e rg , p á g . 5 2 1 , n . 9 3 ): a ) « fa c it e n im [tra g o e d ia ] u t d u a e a ffe c tio n e s im p o rtu n a e ,m ise ric o rd ia e t tim o r, q u a e a v o c a n t a fo rtitu d in e a n im u m , e t a dm u lie b re m ig n a v ia m a b jic iu n t, te m p e re n tu r e t d e fin ita a n im i m o -d e ra tio n e g u b e rn e n tu r» . b ) Y e n lo s f o ls . 7 7 -7 7 v .: « e s t a u t e m m u n u s tr a g o e d ia e , p e rm is e ra tio n e m e t tim o re m h a s ip s a s a ffe c tio n e s e x a n im o a b s te r-g ere» .

Apéndice I 357 7. a ) « y s i, n o o b s ta n te , le c o n c e d e a lg u n a u tilid a d , s e lac o n c e d e a c c id e n ta lm e n te , c o m o su c e d e c o n la p u rg a c ió n d e le s p a n to y d e la c o m p a s ió n p o r m e d io d e la tra g e d ia » . b ) « A ristó te le s e n te n d ió p o r ή δ ο ν ή ν la p u rg a c ió n y la e x p u l­s ió n d e l e s p a n to y d e la c o m p a s ió n fu e r a d e lo s á n im o s h u m a n o s » . c ) « ...Y p o r e s o d e c ía A ris tó te le s q u e la T ra g e d ia , c o n lo s m ie d o s y c o n la s in ju s tic ia s , e x p u ls a b a lo s m ie d o s y la s in ju s ti­ c ia s d e l c o ra z ó n d e q u ie n e s la e sc u c h a b a n » . d ) « Q u iz á A ris tó te le s ... d ijo q u e la T ra g e d ia p u r g a b a a q u e lla s m is m a s a fe c c io n e s c o n a q u e lla s m is m a s a fe c c io n e s» . 8. a ) « p u e s [la tra g e d ia ] h a c e q u e d o s a fe c c io n e s im p o r­tu n a s , la m is e ric o rd ia y e l te m o r, q u e a p a rta n e l á n im o d e lafo rta le z a y lo re b a ja n a m u je ril p u s ila n im id a d , s e te m p le n y se a ng o b e rn a d a s c o n la p re c is a m o d e ra c ió n d e l á n im o » . b ) « es fu n c ió n d e la tra g e d ia , m e d ia n te la m is e ra c ió n y elte m o r, b o r r a r d e l á n im o e s ta s m is m a s a fe c c io n e s ...»