Қайыржан қажы Макин "Абай жаққан алау"

МАКИН ТОО «TñMblP» ЯЛМпТЫ 2020

УДК 821.512.120-3 ББК 84 Каз 7-4 М21 Макин Кайыржан кажы. М 21 Абай жаккан алау. Танымдык макалалар мен ой-толгамдар (Авторы ер1 курастырушысы Кайыржан кажы Макин). Алматы: «Тамыр» ЖШ С, 2020. —336 б. + турл1 туст1 16 б. МВМ 9965-9552-9-8 ем!'рд!н езек-п меселелер1не тынбай калам толгап келе жаткан танымал каламгер, Абай атаныц немере ¡н!с! Кайыржан кажы биыл сексенн!н сенг1р1не шыкты. Ойы сергек, каламы журдек, е\\нрден керген1 кеп, 25 шет елде болып, 23 ота жасаткан аксакал оцырмандарына кезекгп 21 ютабын тарту еп п отыр. Кайрекенн1н езге жазушы- лардан ерек ш ел т жыл сайын 1000 данадан е з каражаты- на жарык кер1п жаткан ттаптарын сатпайды, ютапхана- ларга, меппттерге, той-жиындарда К1тап суйер кауымга тепн таратады. Автор бул К1табында едщк пен ерл1кт1, ынтымак пен б1рлжт1, д н мен дэстурд1, адамгерш1л1к пен имандыльщ- ты д э р 1птей отырып, жас урпакты отанжандылыкка, адамзатты суюге ундещц. Сондай-ак, штапта кептеген танымдык дуниелер бар. УДК 821.512.120-3 ББК 84 Каз 7-4 ISBN 9965-9552-9-8 @ Макин К,., 2020 @ «Тамыро ЖШС, 2020

Б0Л1М

(± ) Ктм у4бсмдм^ 773 лсмлдызынс орнаммын АБАЙ ЖАККА!! АЛАУ Абайдыц немере ш Ы болу — мен ушш улкен дереже. Эрдайым осы атка лайык, болуга тырыса- мьш. «О, кудай берген абыройынды баянды ете гор», - деп тшеймш. Мен абайтанушы емесп^н. Жастайым- нан гуманитарлык саламен айналыспагандыктан, Абайдыц поэзиясын, философиясын ж!Л1ктеп тал- даймын деп айта алмаймын. Улы Абай букы адам- затка ортак болгандыктан, мен1ц де к ек 1рег1мде ез Абайым бар. Казак едебиепнде каламьшан шыккан ер сез1 накьыга айналган, Абайга тецесетш тулга жок Абайдыц накыл сездер1н тус1ну уш^н терец акыл ке- рек. Алдыцгы буында да, кейш п толкында да Абайга сокпай, Абайга бас имей еткен калам иес1 жок. Казактын бетке устар штабы — «Кдзак энцикло- педияссыныц» бет1н ашканда, алгашкы белнен мац- дайы жаркырап Абай шыга кследг А бай ойларыныц к ец 1с п г 1н зерттеу ж алгасып келед1. Мектептерде Абай окулары жыл сайын етед1. Ултжанды казактардыц уйшде Абай кiтaптapы, «Абай жолы» эпопеясы тер1нен орын алган. Бул — Абай гумырыныц ешпес б1р белпсг Б1р сезбен айт- канда Абай шыгармаларын бшмей, Абайды бшу мумюн емес. Мектептеп шеюрт те, ецкейген кар! де Абайды кайта-кайта оки берет1Н1 сондьщтан. Абай шыгармарьшьщ кереметтт мынада, ер окыган сайьш жаца б!р кырынан кер!нет1нд1п.

Казакта елен енер! - поэзия ежелден бар. Абай сол киел1 енерд1 Алатаудьщ басына шыгарып кетт1. Ал классик акындарымыз каз1рп мандайалды калам- герлер Абай салган сокпакты одан ер1 жалгастыруда. «Казакть[н классикалык едебиет1тн атасы, казак поэзиясынын кун шуакты аскар - Абай». Бул — Мухтар Эуезовтщ улы Абайга берген багасы. «Казак даласын Абай еруагы кез1п жур», - деп жазады кернекл жазушы Марат Кабанбаев. Акын Мукагали Макатаев «Дала данышпаны» де­ ген оленшде: «Дала жатыр —он бойы тунган елен, Абай, мше, жапанда турган емен. Ата сез1 тербеткен бесЫмдк Ата сез^н ем1рде тындап елем» — дейд1. Уакыт озса да данышпан сол тугырда тур, бурынгыдан да бн1ктей туст1 деп тутндейд! оленин. Бул енд! кемш шындьщ. Абай не дейд1 екен? Эр шыгармасынан алынган укш1 узжтерге уцш1п керей1кш1. Абай туй1п айтады, ту тн д еп айтады. Эр сез1 — емф академиясы. «Сез укпайтын акымактан кунде ж ещ лем 1н», «С ез1мд1 угар ел!м жок» деп кетт! Абай. Б1рак болашакта сез1н угатын урпак туатынына сенш кетт!. Абай Кунанбайулы —акын гана емес, ойшыл, саз- гер, аудармашы. Цазактьщ жазба эдебиетшщ непз1н салып, жана арнага тумрген реформатор жене оныц алгашкы классип. Ол халыктьщ ем 1р шындыгын, езш толганткан ойлардын б ер 1н шыгармаларына езек етп. Улы Абайды ем1р, коршаган дуние, таби- гат, болмыс сыры жене олардыц зандылыктары кеп ойландырган.

С б\") А байды ц ацы л-ой казы н асы — б1зд1н улттык байлыгымыз, даналык мэйег!. Абай елем1, Абай даналагы — кез жетпейт1н кекж и ек, шекс13 кен1СТ1к. Сондыктан да элемд1к гуламалармен улы Абайдыц терезес1 тец. Абай шыгармалары осыдан б1р гасы рдан астам уакы т буры н ж азы л ган ы н а карамастан, сез1 кандай жаца, ун1 кандай ектем. Элендер1, карасоздер!, аудармалары, ендер1 жаны- мызга жакын. Абай б1збен б1рге тыныстап, б1рге ем 1р сур1п келедг Даныш пан тулраныц бакытты- лыгы да осында. Гулама Элихан Бекейханов: «Цазакдыц бас ацыны» деп бага берген улы Абай езш щ кемецгер екенш дэлелдед1. Улы Абайдыц 175 жылдык мерей- тойы н елем д1к денгейде атап етуге дайы нды к жумыстарын каз1рден бастап кетп. Абайдын эдеби- мэдени мураларыныц камтитын аясы ете кец. Афоризмдер1 адамдардыц журепне жол тауып, ем1р мектеб1не айналды. Шыгармаларында адамгершш!к касиеттер, юсшж, адалдык, имандьшык, т.б. мэселе- лер жан-жакты камтылады. Элеуметт1к, когамдык- саяси, экономика меселелер1, енер, бш1м, тербие, т.б. жумыстары да оныц назарынан тыс калмаган. Эм1р философиясы туралы улы Абайдан асырып айтцан ешк!м жок: Алдыцгы толкын - агалар, КеЙ1нп толкын —¡ншер. Кезекпенен ол1нер, Баягыдай кор1нер. е к ш 1ш1 мен окс1п , куанышы мен шаттыгы кат- кабат ом1р-озенн1н буырканган агысы есте толаста- ган кез! жок. Журект! еплт1п, кабырганы кайысты-

рып, жанарды жасна бояп кетет1н ел1мд! де сабыр- мен карсы адуга шакырады. О й тк ет оган пенден1ц карсы кимы лдар ш арасы ж ок. Енд! б1р сез^нде: «Элмек уш4н тугансын ойлан шырак» деп басу айта­ ды. Ом1р бар жерде ел1м бар екен1н еске салады. Улы Абайдын: «Тег1нде адам баласы адам бала­ сынан акыл, рылым, ар, М1нез деген нерселермен оз- бак. Одан баска нерселермен озамын деу бекер- шМк», —деп адам жаныныц барша купиясын тым тереннен 1ндет1п козгайды. Жасы кырыктан жана гана аскан Абай: « Ц а р т а й - дык, кайгы ойладьщ, улгайды арман», - дейд1. Оньщ да ез1НД1к себеб1 бар. Осьщан б1р-ек1 расыр бурынгы дэу1рде, сол кезецнщ ем 1р суру салтын коз алды- нызга елестетсек, елец жолдарындагы айтылган ой- дын м э н -м е т с 1н тус1нем13. Абай 16 жасында уйле- нш, 17 жасында еке атанды. Ол 50 жасца толган ша- гында 9 баланыц, 8 немеренщ атасы болды. Уакыт- тыц, заманныц ауыртпальщтары оны ерте есейгп. Картайдык дегетн1н сыры осында шыгар. «Мен казакты уш ке белер ед1м, б1р1нш 1С1 — Абайды окыгандар, ек1нш1С1 — Абайды окысам деп жургендер, уш1нш!лер1 — Абайды окымагандар» - дейд1 когам кайраткер1, жазушы-галым Мырзакелд) Кемел. Осы тужырымда терец мен бар. Оз1м 1штей Абайды окымагандар болмаса екен деп тшеймш. Абай улттык мактаныш шецбер1нен асып кеткен. Ол ез1 айткандай «Атаныц улы болмай, адамньщ ба­ ласы болды». Менщ ойымша Абай езш щ улы е к е т н б1лд1. Эйтпесе, найзагайдай жарк-журк еткен мына жыр жолдарын жазбас ед1 рой: Мен боламын демендер, Аякты алшац басканга.

(Г ) Ек! кез!ц аларып, Кур карайсьщ аспанга. Эрине, Абай болу онай емес, киынныц киыны. «Кепт1ц камын еуел1 тещ р! ойлаган»... мундай аталы сез иманды журектен шыгады. Абай шыгар- маларын окыганда гылым мен дiн ж!Г!н бшд1рмей уштасып кеткендей эсер калдырады. «Ом1рдщ алды ыстык, Арты суык. Алды ойын, Арт жагы мунга жуык», — дейд1 б1р елен!нде. П рш иикпен бетпе-бет келген Абай онын турлаусыздыгына кез жетк13!п, жас шак- тагы керген кызыктары, егде тарта бастаганда итжы- рыс кундермен уласатыны, онын м енгш ж аяктал- майтындыгын айтып отыргандай. «Берекен1 кектен тшеме, еткен енбектен тше!». Бул —ешк!м карсы уеж айта алмайтын сез. Адам ба- ласы енбектен рана бакыт табатыны, енбек етпеген адам есесшен кур калатыны акикат емес пе? «Адам баласы ез1 кай жолда, кай майданда журсе, сол майдандагы кiciмeн сырлас болады», —дейд1 Абай. Адам бойындагы барша жаксылык-жамандык касиеттерд4н калай туындап, кайдан тарайтынын, жаксы жолда журсе жаксылык шуагын шашып, жа- ман жолга туссе ем1рден опа таппайтынын, адасаты- нын мензейд!. Кулык пен сумдыктын жолына тус1п кетпеуд! катан ескертед1. Кез келген пенденщ адами ер1 азаматтык тугыры жасаган жаксылыгымен, жа- нашырлык камкорлыгымен аскактай тусед1. Алып Абайдан асып айтар К1М бар? «Адамнын адамшылыгы жаксы устаздан» деген киел1 сез1 - на- гыз акикат. Сондыктан кей!нп буыннын бойында

гитгей жаксылык не жамандык керсе «Кандай устаз гэрбиедед] екен деп» калатындыгымыз уйренш!кт1 жэйт. Ал жаксы устаздан тэл1м-тэрбие алгандар ез устаздарын ем1р баки мактан тутып етед1 емес пе? «К.ылам деген1н кыларлык, турам деген1н турар- лык, мшезде азгырмайтын акылды, арды сактарлык б е р ж т т , кайраты бар болсын», —дейд! Абай. Абзал ананын, жанашыр э к е т н баласына айтар акылы будан артык бола коймас. Абайдын «Аз бшгенш кепс!нген, Коп казакка епс1нген» - деген сездерш окыганда, ойпыр-ай, ала- яктар мен пысыкайлардыц бейнес)н калай дэл бер- ген деп кайран боласын. «Кур айгай бакырган кулакка эн бе екен?». Тагы да Абайдын тужырымы. К,аз1рг1 эсерс13, мэн-магы- насы жок, белд1р-батпак энсымактарды теледидар- дан ест1генде осы соз тш ушына оралып, экранды баска арнага бура коясьщ. Онда да осы айгай, осы кершю. Энн)н берекесш кашыратындай осылардын басына не кун туды деп, антарылып каласын. «Уят к!мде болса - иман сонда» деп б1р туйед1. «Иманды сактауга — корыкпас журек, айнымас кенш, босамас буын керек» дейд! енд1 б1р соз!нде. «М ундасарга к1с! ж о к — с е зд 1 угарлы к, к1м кецшд! кетер!п, болады ермек», - дейд! Абай. Бэлюм бул онын кею реп мунга, кемей! кумга тол- ган шактагы кей1ст!Г1 шыгар. Бул жэй айтыла салган соз емес, эр адамнын басында болып туратын психо- догиялык жагдай. Сургылт тарткан бейуакытта мунлы кон!лмен сырласкан Абай: «Кез1ме жас бер, жылайын», «Журепм менщ кырык жамау, Киянатшыл дуние- ден», «Ерер менщ ¡ыймд! жарып керсен, Жылауьщ- ды умытып шошыр едщ», «Мен б!р жумбак адам-

С1о') мын, оны да ойда!» деп кущренед!. Енд! б1р туста «Ызалы журек, долы кол, Не жазып кетсе жайы сол» деп агынан жарылады. Абайдын жумбагы, Абайдын ом1р! оны терец тусшш окыганда гана ашыла туспек. «Юсйе карап сез алма, сезше карап мс1н4 ал» - дегенде де сездщ , к1сш4кт1н кшт1, адамгерш1Л1кт!н кубылнамасы, катынас куралынын ен кундысы екенш айтгы. «Оз!ц мал таба алмасац, балац мал тапсын». Абайдын бул се зш щ астарында урпак тэрбиес1, езщнен кеткен кателж баланда кайталанбасын деген ой жатыр. «Кез) сокырга жолдас болсац да, кец!Л! сокырга жолдас болма». Бул жерде Абай кен М сокыр деген сезге кеп магына сыйгызы алган. Кулл! жамандык к ещ л д щ сокырлыгынан туындайды, сол уш!н журекте айна болу керек деп толыктырады гулама. «Бул не деген заманга !С1м тусл?». Абай заманын каз!рп заманмен салыстыруга келмес. Б1рак каз1рп елеуметпк жагдайлар осы сауалды ержсгз еске сала- ды. Адамнын алдынан атар тандары жумбак кой. Оны б1р Алла б1лед1. «Кек туман алдындагы келер заман», —д е ге т сондыктан да болар. Дорыта айтцанда, Абайдыц эрб!р сез! - цаз{рп келел! кецест4ц туздыгы. Абайдыц эрб)р сез! - акикаттын айнасы, ем4р шындыгы. Абай ез заманы- нан ок бойы озган зацгар тулга. Абай жаккан алау миллиондардыц журегшде лапылдап жанып, ем!р сур!п келед{, болашакта да ем!р суред!. Дайь%?лс<зн /м/с/. Аммтиы далась;

ОКЕМ АБАЙ ТУРАЛЫ Мен1ц экемн!н биографиясына, керект1 сездерд1 жинамакшы болган азаматка, м е тн экемнщ жалпы эдепт1 м:нез1н, салтын керсетуге замандасынын б1р жолыккандагы калпын, турш, киген ки1мш, отыр- ган-турганын, сейлеген сезш, куанган не ашуланга- нын жазбаган кажет екен. М етн экемнщ заманда- сында каламга уй!р, кергетн-бш генш кагазга тус!ре бшер1 аз болган сон, амалсыз ез!м жазбакты мойны- ма алдым. Эйтпесе, экес1н1н едет-гурпын баласы жазбагы, м е т н бшу1мше солакай сек!лд1. Мен бурын мундай сезд1 жазып, не жазган адам- ньщ К1табын окып, таныскан адам емес ед1м. Б1р кунп, б^р жердеп корген!мд1 ес!ме алып жазганым- мен сураушы азаматтын кетл!ндеп арманын актай алгандай емесп1н. Сондыктан экемн1н ез!мнщ бшген кaдepiмшe, жалпы м1незш алыстан алып кеп, толгап жазгым келедт Бул создерд! керек кылган азамат, мол булдан керепн п1ш!п, корытып алар. Мен екемн!н К1ш1 жамагатынан туган тунгыш ба- ласымын. Экем екший жамагат алганда, бастапкы бейб1шес! ез1нен 2-3 жас улкен ед1, улгайган кез!мде оз1МД1 кутуге колайсыз болады деген шыгар. Еюнш1, жалпы колы жеткен, эл! келген адамга ек) катын ал- мак гурып сыкылдангандыктан да шыгар. Мен экем нщ 32 жасында, жастыктьщ алгашкы агыны басылып, ж!пт агасы болып калган кезшде

тугамын. Мен экемд1 таныганда, экемн1ц жуз1 ашык, ажары сыртында, коз1 отк!р, ашуы да, куануы да жы ддам, ш и рак ж анды ед1. М еж 1Л1С1 кы зьщ ты , сауыкшыл, дастарканы аса мол ед). Б[р ¡спен кызык- тамай, жай салбырап, шаруасын 1степ отырмаушы ед1. Маган десе малай, малшы, кьпметкер катыннан да боса, б1р тэу1р М1нез1н, кылыгын тауып жаксы кepiп, ойнап, калжындап отырар ед1. Еш уакытта: ¡ни суймеген, сенбеген адаммен меж ш 1стес болып, узак оть[ра алмаушы ед1. Ондай адамдармен бас кос- пак уакыт ер1кс13 кез келсе, ол уакыттьщ 031 абакты- дан кем кершбеунл ед1. Сыпайылык, сыйлык, эдей! реттенш, аягын басканын андып, аузынан шыккан соз1н санап отыратын адамга еш уакытта риза емес ед1. Ж аркы н созбен, аш ы к к е н 1лмен калткы сы з келетш адамды ансап сагынып, ондай адам келгенде, баласы ие туган бауыры келген К1сщей куанып калу- шы ед1. М е т н бала кез1мде, м е т н екем кандайлык жы- лышыраймен ойнап, калжындап отырса да, кон!Л! кайтса, кытыгына тисе ашуы да тез келпш тпш ен, ауылдагылар да, бейб1шелер1 де айгырмен ойнаган ат сеюлд! коркынышы кеуделер!нен кетпей кымсы- нып отырушы ед1. Уйкысы шагын, жалпы халыктан кеш жатып, ерте туру едет1. Тосепн1н алдынан кальщ постел т е с е т т , онын уст1не керпе салгызып, б1р жагына улкен жастык койгызып кейлекшец, баска ки!м ки- мей, жастыгына шынтактап, кейде бауырына басып отырушы ед1. К,агаз шайдан баска шай ¡шкен емес, кантсы з шай 1ш кен 1н кepгeнiм ж ок. Коп ж ег1ш емес. Танертенг! шайына: кейде жумыртка косты- рып куймак куйгызады, кейде самса шс!ред!, жеке бауырсакпен ¡ше коймауш ы ед1, шайын стаканга

(1зР куйгы зы п, ы сты к к у й 1нде 1ш пей, салкы ндаган кез1нде жута салушы ед1. Казак ойнайтын ойындар: дойбы, карта сыкылды ойындардыц бэр!не де шгерп казактыц ойыншыла- ры регп ойнаушы ед1, сейтсе де, мен бшген кезде са- лынып кызыктанып ойнайтугын ойыны — тогыз кумалак ед1. Кай-кайдагь[ тобыкты ¡ш!ндеп ойыншы шалдар кел1п, ай жатып ойнап кайтушы ед!. Сондай ойыншы шалдардын деулет! нашарлары, кейде со- гымдык кой, тай, тайынша алып, ие атка м:н!п кайт- каны да болды. Кебшесе ол шалдары кысты кун1 кел1п жаткышы: Керпебай, Цуттыкожа, К,уаттыц К,удайберд1С1, Макыштын Ысмагулы дегендер. Танертенп шайды ¡шкен сон кумалак басталады. Мен:н экем койлекшен кушнде, басында такиясы, бауырына ак жастыгын басып, кумалагын ойнап жа- тады. Кунд13 келген ел арасынын регп адамдары да ойынга К1р1с1п кетедг К,умалактан кезек тимегендер, ойнай алмайтын балалары ез алдына дойбы, иэ кар- танын дукен!н ашады. К ,у м а л а ц т а н экемд! жецген адам керген)м жок. Б1здщ казактын уакытка байлыгынын б!р едет! — б!р жерге жумыспен барса, барган жумысын барган жерден айтпай, не конып, не тустенш, енд! аттана- рында айтады. М енщ екем елд1н бул эдет1не карсы ед1. Алые жерден келген сый адам болмаса, ел ара­ сынын адамынан келген жерден жумысын сурап, б т р ш , енд1 отыра бер деп ез1 алансыз ойынына, ие К1табына ю р1С1п кетуш! ед!. Егер келген ю с1, сура- ган жерден жумысын айтпай, елдщ эдет1не салып тыныгып калса, оган ыза болып, енд1 ол айтарлык кезег1м келд! деп жумысын айтпакш ы болганда, \"багана сураганымда неге айтпадьщ\", —деп уры- сып, кейде сез!н тындамай да кояды. Сураган жер-

(м ) де жумысын айткан Kicire ырза болып калады. Б1здщ елд1ц адамы бул М1нез1не уйренгендМ нен \"нагып журс1ц\" деп сураган жерден келген жумы- сын айтатын болды. Ш аруа жагына кез!н сирек салады. Кунд13-тун1 босатпайтын елд!ц жумысынан колы да тимещц. Шаруаньщ уш турш ескеруш1 ед1: жаксы конысты тандап кону, жаксы малшыны 1здеп тауып, акысын кымбатсынбай алу, жылкынын аса ер етш кеткен4 бар ма, соны гана караушы ед1. Жаксы ат, айгыр сы- кылды жылкысы болмаса, жалпы жылкысын таны- майды, кой мен туйен! де сенш салган койшы, туйеш1С1нен гана сурайды, ейтпесе o3i, мынау м е т н туйем, койым деп 6ipiH де танымайды. Сиырды жи­ ган Kici емес, сиыр кар теппейд1, жаз болса уйдщ ма- найын былгайды деп, ол кездеп б1зд1н елд!ц байла- рыньщ 6epi де жимаушы едг К,алага барганда, уй1не керек-жарагын ез! алып, апарган малын 03i саудалап саткан емес, ондай ша- руасына да ие кылып койган жолдасы алып, сатады. Акшасын калтасына салып, не алганын, Heci калга- нын есептеп корген емес. Акшасы аз болса да, коп болса да, атшысыньщ калтасында журедг Акша 6nri десе, кайда устадын деп есеп алу да жок, кайтадан акша тауып бередг Палада жатканда касаптьщ ет)н жемей, колынан малын сойгызып жеуш1 ед1. Bip жолы калада сойган жылкысынын TepiciH саткызса, сатып алган алыпсатар Матабай Мембет баласы де­ ген Ж1п т мактанамын деп айтыпты: \"С13Д1Н кеш еп 6ip жылкыцыздын TepiciHBH уш тенге пайда кыл- дым\", —деп, сонда м е т н экем айтып ед! деп, 03i ай- тып келуш1 ед1: \"Мен саудагер Kici ем естн, мен! уялмаган арсыз- дын 6epi жейд1\", — деп, мен б1рдене айтайын деп

(П ) ед1м Айтказы Жексенай баласы отыр ед1, \"тек\" деп ымдаган сои, ундемей уялып калдым. Тун болганда емсе б1реуге ертеп айткызып, ие ез1 айтып отыру едет! бар ед1. Б)реуге айткызганда, бурын ес1тпеген к1С1ше ынтасын сала тындап, ебден айтып болган сон, айтушынын адаскан жер! болса айтып, тузеп беред!. К,азак ертег1С!нде ес1тпеген, бшмеген ертег1С1 кем шыгар, \"Кдзактьщ ертег1С1нен бурын кай жерлерде ж у р ге т н , керш ш ес1, кундес елдер1 юм екенш, каракет! не ек етн , елд1н арманы, б1Л1М1Н1н кандайлык кез1нде шыгаргандыгы к ер н нед1\" деуш 1 ед1. Ж ас кезш де: парсы журтынын ертегш ер1н: Ж емш ит, ЦаИарман сыкылды к1тап- тарын да кеп окыса керек. Э з1м кергенде \"Мьщ б1р туншн\" К1табын окып, алгаш б13Д1н елге \"Мьщ б1р тунмен\" таныстырган К1С1 мен1н екем ед1. Орыс К1табындагы \"Густав Эм1р\" сыкылды енпм е к!тап- тарды елге таныстырды. Б13Д1Н ел \"Мьщ б)р туннен\" жалыгып, орыс романдарын еуестеп кетп. Жалпы гадепнде: акылынан гер1 махаббатын ар- дактап, акылдьщ суы к сынынан каш ып к е щ л 1не билет1н к 1реп отырушы ед1. Б 1рак кудайдьщ оз1не мол берген етюр сез!М1Н1н аркасында, айтпасак та не ойлап, разы яки наразы болып журген1М1зд! де булк етюзбей сез!п коюшы ед!. Кен!Д1не б и л е т ю ц т п сондайлык, жас баланы елпештеп шакырганда умтылып келсе катты куанып, \"каны тартып, бш 1п тур\" деуш1 ед1, егер келмесе жатыркап кашса екпелеп, ашуланып калу- шы ед1. М енщ балам Ж ебрайилд1, е к е м т н елер!ндеп наукасыныц басталганында, менщ шешем алып ба­ рып ед1, екем шакырды, тугалы керген1 сол, жас бала шакырганда далпылдап умтылып ед! — каны

зоСЗЗ (Ж ) тартып, журег1 сезш тур деп патты рахаттанып кал­ лы. Мен \"жок ага, н е т бийп отыр дейс13, е н ш е т н акы м акты гы нан умтылды гой \", — деп ед1м \"сен б1л м ей с1ц\" деп м ен 1 тыйы п тастап, колы ндагы ер1п н 1ц ет1н суйепнен айырып, баланьщ аузына сал- ды. М ен^н 031МН1Н де бес ауы з с е зд 1 болса да бш гетме, экемнщ осындай алыстан ум1т кып куана- тугын кещ л1 себеп болды, эйтпесе мунан да эр1 та- лапсыз, талантсыз болып калгандай ед^м. 1889 жылы менщ 14 жасымда улкен шешемнен туган Райхан деген апамды Найман, Сержбай бала­ сы Кудайбергенге бер1п, узатып, уйд1ц 1Ш1тн бэр1 жолаушы кеткенде, экеммен екеум13 гана уйде кал- дьщ. Бул жылы экемнщ белсенш гылым жолына трю кен жылы екен, артынан байкасам. Э к ем н щ эм се уйде отыргандагы КИ1П отыра- тугын, баягы койлек-штаны, басында такиясы, оныц сыртынан тыска шыкканда кие салатын жапетер, ак еллрщен ¡стеген, кок сатинмен тысталган кок борю. Анда-санда салкындаса жамылатугын сары тоны бар. Тацертеннен кешке д ет н , кебшесе орыстьщ К1табын окиды да, ара-тура жастьщты бауырына ба- сып, алдында ак кагазы, колында карындашы, кущ ретп отырып елец жазып тастайды. Сол елец жазарындагы тур1. Ыр мусага М1нген К1сщей ещ кашыцкырап, азы- рак ентжкен тещ ей танауы кеб1нк1реп, кез1 жасау- рац кы р ап , ест1р -е с т 1м естей кы п к у щ р е н ге н н щ 1Ш1нде куб1рлецк1реп кеп жазып кеп кеткенде, коп токталып ойлана бермейд1 де, кайта сызып тузет- пейд1 де, елец1Н1н тыгыны суырылып кеткенге уксайды. Б1р Алдаоцгар деген урыны, урлыгынды кой деп

(П ) касына кеш 1р1п алып, тещне косамын деп, ел п н 1ц б1р М ецке деген эйел баласын асырап алган. Сол бала шайын куйып беред1. Элг1 эйел балага онашада уйрепп кояды: мен конактарга сейлеп-сейлеп келш, \"солай ма, Мецке\" дермш, сонда сен \"солай\" де деп. Кешке сез угар ма дегендей адамдар келш: \"Со­ лай ма, Мецке?\" десе, Мецке \"солай\" дейдт Сонда элп конактар, апырмай мына баланыц угып отырга- нын карашы деп тацыркап калысады, кейде сейлеп болган соц, осы сез1м нщ жалганын тапсацыздар, кок берюмд! б ер етн дейд1, онысы конактын кыты- гын таркататугын ойыны. Мен сол жарты айдыц шамасындай уакытта жаз­ ган елендерш жаттап, айткан соз1н жалыкцай тыц- дап отырсам керек, мен1ц соныма катты куанып, ырза болып, жолаушылар келгенде, соларга м ет: \"Мынау адам болады екен, м е т ц сез1мд1 угып, жа- лыкдай тындады\", —деп мактады. Мен екемн1ц аузынан шыккан созд1 пайгамбар- дыц аузынан естпендей сен1п, адам болады екенм1н деп, сол жылгы бастыгымыз Ш айер1м кажы болып, акикат олай емес, былай деп таласып жататугын са- налы ш етр тп н катарында болдым. Жасында ашу мен махаббатты катар колданган- дыгынан, катын-балалары да, ауыл-ауданы да, елдщ адамдары да б1р жагынан жылы махаббаты, жомарт М1нез1н с у т п , б1р жагынан жазатайым бол­ са, ашуланып кететугын М1нез1нен коркып ж уре- тугын eдi. Кай адам eкi катынын кундестес1п калай сыйын дейд!, бер1 де кундест1Г1н жогалткысы келе- тугын шыгар, б1рак адамньщ бул тшеп кабыл бола бермейд1 гой. М е т ц екемн1н жогарыдагы айткан ею турл1 М1нез1н1ц кушт1Л1Пнен шыгар, м е т ц ше- шем де кундест1Г)н корсете алган жок. Балалары- 0227-2

(П ) нын ойына кундестщ баласымыз деген жаман ой юрген емес деп айта аламын. Улгайган сайын екемн1н ашуы азайып, жумсак тарта берд1, бул жумсатуды ез1 енбек кылып тапты. Экес! каж ы ны ц кайтпайтын катты, суык М1нез1н сепп отырушы ед1. Корыкпак пен суймек, от пен су сек!лд1 б!р жерде жиьымайды, адам суйген адамныц акылын угып, содан бахыра алады, коркытып, урсып айткан акыл дарымайды деп. Коз алдында кандай ойын ойнап, кул1п отырсак ти1п-какпай еркш еркелелп отырады да, алдынан кашып, жасырынып, кейб1р тер1с М1незд1 адамдар- мен ойнагымыз келген1н корсе, патты р е н ж т урсып, былайша айтып сегуцн ед1: \"Адамга кеб1несе уш алуан адамнан мш ез жугады: ата-ана, устазы, курбысынан, солардын ¡Ш1нде кайсысын суйсе, со­ дан мол алады. Сендердщ менен жаксы кор1п баргы- ларыц кел1п отырган жаксы курбыларьщ кайсы\", — деп, ондай орыннан эйел есеб1нде тыю салып, кор- гаштап ес!рпс4 келед1. Коз алдында ¡стеген ¡ске кeнг^штiгiнiн белпс1: б1р жылы Семейде ж атканы мызда К эк!тай деген окыган немере агамыз азы рак калан ын сауда ¡сше де араласатыны бар ед1. М емлекетт1к банктен несие ашып, б!зд1 конакуйге шакырып, той сымак ¡стедт К,онак уйге барган соц, эрине гибадатка бола бар- маймыз, ¡шуге бола баратугынымыз белг4л{. Экеме айттым барайын ба? —деп, \"бар\" деп руксат берд1. Бурын арак-сыра ¡шетЫмгзд! жасырып жypeтiнбiз. Экеден руксат алып барган сон, жаксы адам, кеп ду- дын ¡Ш1нде артыгырак ¡Ш1п алып, тунде петерге кел­ еек, екем тесекке жаткан жок екен, тесекп салгы- зып тыска шыкканда, ел1 де болса ¡ш кетмщ екем- нен жасырмакшымын. ЖYpeгiмдi сыра кетерш бара

(Ж ) жаткан сон, онаша жерге кел1п жасырынып кусып тастайын деп, кораньщ карангырак жер!не келш, кусып жiбepгeнiмдe, алдынгы жагымдагы бурышта екем отыр екен, мен ала-келецкеде абайламаппын, сонда екем тура келш , \"сыра антурган жYpeктi кетерг1ш келед1, ебден кусып таста\", —дед1... Б1р гадет! атка, кыран куска кумар eдi, е з 1 2-3 ж ы л салтан аты н к е л 1ст1р 1п, к у сб ег1л ер 1н, мер- гендерт сайлап кус салыпты. Балаларынын еркай- сысына кус салгызды, б1рак узак уакыт кусшы бол- ганымыз 'жок. Б1реуд1кш алып, б1реуге сапырып отырады. 250 шамалы кусы колына келш кеткен шыгар. Тулактыц шолагындай кус керген1м жок деп айтып отырушы едг Сол К1С1Н1Ц осындай сапырган М1нез1 613Д1Н елге жугып, б1р ел б1рш1к1н-б4р1 алып сапырылып жаткыш. Э з атымды е з 1м м1нем1н, ез кусымды ез1м саламын деп, ат пенен кус секицц асы- лы бар К1С1 каптал с е т п отыра алмаушы ед1. Б13Д1Н Шынгыстан баска Тобыкты Шьщгыстай емес, ейтсе де, баска елден гер1 олар да бере алмай калганды уят санайды. Б1р жылы жайлауда б1реуд1н б1р коныр каска атын, 5 кулынды биес1н бepiп алды да оган кещ л1 болмай, бауырга тускенде 5 туйесш берш, Кукла деген каракесекте атагы шыккан атты алды. Сол сек1лд1 б1реуд1н атына кещ л1 тусш, булдап ала- ды да, тез жерш, б1р болымсыз адамга бере салгыш ед1. Жасында атка болдырмайтын журпш болыпты. Мен ес1мд1 бшген кезде алысырак жерге арба жегш, 30-40 шакырымдык жерге салт атпен журуцн ед1. Жасында жылкы багып отарга да шыгыпты. Мен бшгенде жалпы казактьщ байларынша ертел1-кешт1 малын аралап, жер1н шалып, мал ушш атка М1нбеуш1 ед1. Кеб1несе уйде отыргандыктан ба, жазу жазган-

дыктан ба ие жанын кутем1н дereндiктeн бе, ертерек керы!к кектед1 ме, эйтеу!р жалпы халыктан кеп ерте атка мшуден калды. Улкен YЙдeгi кел1н4 Еркежанды алып, сол уйге К1рген сон езге уйш е окта-текте к е л е л н болып, деулет1 мол жерде, ел ортасында улкен уйде отыра- тын болды. Цыстыгут бурынгы бейб1шес1н1н ауылы ею арасы 45 шакырым, бiздiн ауылымызга 70 шакы- рым болады. Бул ек< ауылдагы бала-шагасын сагы- нып, жазгы жайлауга барып, бipre алып ж урпм келед1. Мен1н жогарыдагы ашуын е з1 енбек кылып азайтгы деп ойлаган себептер!мн!н б!р1, 97-ш! жылы мамыр айынын басында улкен ауылга келсем, екем уранкай уЙ1нде екен. Эмсе жазгытурым ыстык бас- талганша, кузп салкын бастала бергенде улкен ак уйд1 конакка, баска ас-сура босатып, ез! уранкай дейтугын терт канат юийрек уйге юр1п, ак жапаны жигызып алып, кеп узбей от жаккызып, жер тесег1Н1н алдынан калын постел тесел п, онын устше керпе салгызып, кeйлeгiнiн сыртынан айналасына кара кулынньщ жаргагын устаткан сары тонын жа- мылып отыр екен, алдында казан асып, астына жапа калап от жагып койыпты. Уйдщ сол жагына к:ш1рек кара саба ем1з1ктер тур, казанньщ есю жагында са- мауыры кайнап, жапанын шогында бурк-бурк кай- нап шейнек тур. Мен селем берш к!р1п келгенде: селем1мд! алар- алмастан \"сыржа шыгасындар ма\", —дед!. Мен: \"а-а-у б1зд1н туйем!зге сыймайды гой\", —дед1м. Мен туйе жинап берейш сыртка шыгындар дед1. Сол уйде отырган Оразалы деген балалау ж т т п Ес1ркер деген сыбайласынын ауылына ж1берд!, уш туйес1н берс1н, б!ЗД1н ю пи ауыл ж ук артып ж айлауга шыгады,

туйесш аксатпай, жауратпай 6epri3epcin дедт Ол EcipKen 613Д1Ц Ы ргы збайдьщ тер т баласы ны н ¡Ш1ндеп ец азы, нашары Жортар деген кенжес1 бола­ ды. EcipKen сол Жортардьщ Аркат деген кулынын ба- ласы. EcipKenке орташа мал б1ткен адам, Жортардын балаларыныц 1ш1п-жеген1нен кашып 2-3 жьщдан 6epi м е т н екемд! паналап отырушы едг Оразалыга туйем жок деп, туйе бермей ж1бер1пп. Сонда менщ екем, азырак ундемей отырынкырап, аздан соц, басын KOTepin кул1мс1реген ш ы раймен айтты: кудайга берген1не теубе, мен мусылман екенм1н. Егер осы EcipKen Тэкежанныц касында отырып, Тэкежан осы менше туйе суратып Ж1берсе туйем ж ок деп туйесш бермей Ж1бере алмас ед). Бул туйе бермегетме Абай ашуланып ештене ernenai деп менщ жумсак MiHe3iMe ceHin бермей отыр деп куанып калды. Уры суйепш адамга ырзалыгы ж ок ед1. Bip KyHi уйде отырганда найман К э р т ж а н кажы Kenin тур деп тыстан 6ipey келген сон, екем, MeciciH, шалбар, бешпет)н к т п , корпе салгызып уйге кipгiздipдi. \"Е! Кажы негып журс4з\", - деп сураганда: \"7-8 жылкы алгызып, соны куып келш калып едж\", - дед4. М енщ екем: \"А й, К аж ы -ау, 7-8 ж ы лкы ны ез1ннщ куып келгетн не кылганыц, 6ip бала-шаганы жiбepceщз де тобыктыныц урысы экелген болса алып бермеуып ме ед1м\", - деп ренж пен ед1. Kepiпжaн кажы \"6ip ашумен шыгып Keiin ед)м\" деп уялып кал­ ды. Касында 5-6 KiciMeH K эpiпж aн каж ы TycTeHin отырганда, касында Ысмагул Шодыр баласы деген урыны epiin, Тещрберд1 дейтугын агасы келд1. MeHiH екем cÎ3 негып ж у р ^ з деп Тен1рберд1ден сураганда: Тэтрберд1 мына Ысмагулды пэленшемен даулы жумыс туралы Оспан саган бил4кке жiбepiп

ед!, мынаны ерлп келд1м деп ед1, мен1ц екем — С13 атшабар болып па ед щ з —дед!. Мен1ц екем агасы- ньщ урыны суйеп ерт1п келген ¡не катты ренж1п айт- ты —экемн!н бул сез1не агасы екпелеп калып, арты- нан Оспаннын аулына баетарын костырып, татулас- тырмакшы болган жиылысында мен де ерш барды м. Менщ экемнщ топта бнлжке тартып, яки айтып, еез1н сыртка еейлеп, суырылып отырганын кepгeнiм жок. Байлаулы жер1не кыска туй1р1м сезд1 акырын айтеа —токтаса калушы ед1. М е т ц экемнен баска араздык ¡здеп, жупнетугын адамды к е р ге т м жок. Жалпы 031М13Д1н елд!н жак- сысын абайласам, алдына келген даудан, мумюн кaдipлi, ез!Н1ц досына пайдалы жагынан капы кал- дырмай бил¡к айтады. Менщ экеммен жаудьщ ¡здеп жупнпнй аз да болса салмагын досына сала айта- тугын ceкiлдi. Жалпы урылар айтады: Абайдын алдында ел р ж - пен бара алмаймыз, жанымыз калса шын сез{м{зд4н аркасында калады деп. Менщ экемнщ урыдан алатугын парасы — шын соз) ед1. Мынжасар К.обылан баласы деген атасынан бер{ карай неше шабылып, айдалса да урылыгын тас- тамаган б4р кэр1 уры айтады: Ж ас кез!мде Абайдын сураган малыньщ шынын айтып, шыншыл атанып, абуйырлы уры болып ж ургетм де кудай атып бip ет1р1к айтканым, каракесек жагынан б!р топ жылкы алдык та, осы малды К1мге болса да айтпалык дес!п, жолдастарымыздын бэр! тугел тебеге тас койып, анттасканбыз. Жокшы келген соц, Абай м е т ша- кыртып алып сурады, айтпай таныганым. Кыстын суык кунш де суык су куйып кинаса да айтпай л с т е т п отырганымда, ей, экецнщ аузын... не оттап отырсын, пеленше жолдасын елдекашан айткан,

(Ж ) пэлен!н-пэленге, туген1н-тугенге таратыпсындар деп коя бергет. Сейтсем ана иттер айтып койган екен. М е т т болып, кайталап айтканыма сенбейтш гып алганым, - деп. Палага барганда мен б1лгенде уш адамнын уй!не жатты. Кабыл деген шала казак, Сулеймен деген но- гай, Мауты деген казактын уй!нде, бул ушеушщ де каты ндары пы сы к, асты тетт1 кы лы п П!с1ре б{летугын адамдар ед1. Байдын уй1не акы берсе жатпайды, \"Ой, тэтр!-ай! Шыгынымды кетеред! екен деп байдын кабагын турш, андап басып, абайлап сейлеп, юнй куйеу сы- к.ылданып жатамын ба\", —деупн ед1. Магаш деген жаксы керетугын баласы кыстай ауру, кыс жут, кардын кеткен1не карамай, Еркежан- ды ерт!п, У ранкай мен М агаштын аулына кел1п отырды. Оскенбай бид1н Таншолпан деген кел1н алган катынынын шын аты Тшеуберд!, жалган аты Шыбар деген баласы болган. Шыбар м етн экемнщ асыкты б!рге ойнап оскен тату туысканы ед1. Ш ыбардын доулет! нашар болды да, 031 ел1п, артында уш баласы калды, сонын ортаншы баласы Кднагат деген мен!мен курбы баласы, колынан келсе урлык кыл- гандай, агайынга кад!р! жок, жасык Ж1г1т ед1. Сол Канагат, бурынгы екес! алып берген катынын кемс1Н1п, б1реуд1н кызын алып каш кан сон агасы жазгырып, колындагы барлык малын кыздын экесше сыпырып алып берген. Агайынына тентек болып, малдан айырылып калган Кднагат сорлыга ж окш ы лы к кун 1н кор]п ш ы кпакта катын болып, б!реуд!н арык атын сурап м1н4п калага барып, азы- рак астык алып, иттен1п, б1здщ томенг1 ауылга жетк!31п, сабырда журе алмай, Магаштын кощл1н

сурамакшы болып, б13Д1н ауылга келд1. Оз1 жалпы туысканнан сепс естш жасып калган сорлы. Магаш- к.а да коргалап ерен селем бер1п журген, сураганы- мызда арен айтты. Коранын сыртына ки13 уймен отырган мен1ц эке- ме де селем бере кетпекин болып барса, сен кайдан журс1ц десе Цанагат журген жайын, аты болдыр- ганын, ен ш е т н жай-куйд1н релнде айтса: мен!н екем-ой, байгус-ай тайьщ болдырып келе ме? Олай болса м е т н кара атымды жепп, астыгынды жетк131п ала гой, - деп кыстай сулылап отырган атын Кана- гатка бер!п Ж1бергетн еспп, Магаш агам маган айта­ ды: Ой, сенщ екене кайткен адам уксай алады. К,анагат деген юм? К,урбысы, сыйласы емес. Оган болы спак, м аркабат кы лм ак, сен, мен, К е к 1тай сыкылдылард4к! емес пе? Цанагатка астындагы атын косып бер1п отырган екеге мен уксай алмаймын, — дед1, екес!н1н жомарттыгына суйен!п, осы сыкылды М1нез1 толып жатыр. М енщ жас кутм де, Кавказдагы атакты батыр Тастем1рдщ баласы, касында ею жолдасы бар, кыс- тап жатып, жаз шыккан сон ушеу! уш ат мшш кетт!. Ол Тастем1рд4н баласы е к е т н жасырып журед1 екен. Б1р кун1 б1р созден 613Д1Н ауылдьщ б1р Ж1Г1Т1 ашула- ны п, елг! Ж1Г1ТТ1 е л т 1р ем 1н деп куганда, с е т еллрмесем Тастем1рден тумайын деп, аузынан шы­ гып кетт1, сонан кейш Тастем1рд1н баласы екен!н бшген. Жыл сайын б!рден, екщен Урюттен кашкан Кав- каздьщ адамдары кел1п, кейде кыстап, кейде б1р-ек1 ай жатып, юс1 басы ат М1Н1П кетед!, коб1несе оларды мен1н екем Кояндыларга барушыларга косып беред1. Олар аргы Кекшетау жактан келген саудагерлер- ге косып бередг Осы сек1лд! тасымалмен кетуш! ед1.

(2 5 ) Осындай ат м1тп кеткен адамдар 15 такты бар шы­ гар. Осыдар сек1лд1 кашып кеде жаткан мусылманга ат берш ж1беретугын едет кажьща да кеп болса ке- рек. Мен жогарьща жазганымда айтканым: экес{н!н М1н е з 1н баласы ж азб а к к о л ай сы з деп, сондагы менщ ойыма келген1 баласыньщ к о н и н е екесшщ жаксы кылыктары гана тус!п, жаман м ш ез1 туспейт1н сыкылды. Мен кандайлык эд1л кезбен карап жазайын десем де жасында карулы ед1, жанын кутк1ш, ертерек шау тартып ершшепрек тартты десем, баска М1Н таба ал- мадым, муным экемд1 мактаймын деген!м емес, бар бшген1м, сезш гетм осы-ак. Енд1 Долгополовтьщ мeнiн екеме айткан сынын жазайын. Бул Долгополов б4ршш1 ме, ек1нш 1 ме, Мемлекетпк Думага Одесса каласынан депутат бо­ лып сайланган адам. Докторлыкка емтихан берш жаткан жершде саяси айыбы аныкталып, Семейге айдалып келген жер1нде, мен1н экеммен таныс бо­ лып —61р жаз 85 жылы жаздай 613Д1Н ауылда болган. Б1р кун1 мен1н екем сойлес1п отырып, мен1н балала- рымды сынашы депп. Сонда Долгополовтын айтка- ны: Сенщ балаларьщнын адамга карасы тузу, зерек, жаксы балалар. Б!рак сен1ц мына сэн-салтанатынды, деулет-деурен)нд4коре отырып, жаксы бала болмай- ды (экемн1н жазды олен кылгандагы ауылы, осы Долгополовтын ауылды жайлагандагы оз1шн ауылы ед1) гылымга ет ауыртып енбек кылмаса — колга туспейд1, сен1н балаларьщ онш алык еп н ауыртып енбек кып негылсын, енбекс:з-ак 031 хан, ез1 би, сен!н ауылыннын тебес1 кершбестей алыска кетсе, сонда адам болады депп. Содан сон ез1мд1 сынашы депп, сондагы Долгополовтын айткан сыны.

С ен 1ц басы н алтын адамсын, б1рац уйренген эдет-салтын унамсыз, танертен тесектен турасын, ки1мдер!нд1 бipey екел1п беред1, аркана шапанынды жабады, ес4кт1 ашып тыска шыгарады, кайтып кел­ ген сон тагы да есж л ашып уйге енпз1п, алдына шы- лапшынды экел1п, куман мен суды колына куяды. Ас келсе шайынды куйып беред!, елнд! жапырактап беред1, уйыктамак болсан, тесепнд! салып, eзiндi б!реу шеш1нд!р1п, жаткызып, шакшанды б1р жагына, мурын орамалыцды бip жагына тыгып, уст{це корпенд1 жауып салады. Оз1н-оз1н уш!н не кыла- сын? Эр неш1к уйыктап кересщ депл. Осы Долгополовтьщ азгана сез!, мeнiн экем н1н бipкaтap едет1н, салтын керсетер деп жаздым, б1рак бул экеме сырт бершген сын, онын оку, жазу, ой кызмел —б эр тен киын гой, Долгополов осы жагы­ на кенм болмеген сиякты. 13 ж асы н ан ж у м ы ск а жург131пт1. Ц аж ы ны ц ез1Н1н кы здай алган б эй б 1ш ес1 К унке ш ешем!з, К,ажыдан б1рнеше жас улкен екен. Кажыны кутуге колайсыз жасы ж елп калган адам болгандыктан, к ел ш алган, Ц аж ы б1зд!н ш еш ем 1з У лж ан н ы ц колына шыгыпты. Улжаннан баска Айгыз деген Халиолла мен Смагулдын шешес! бар. Бул ек1 бэйбiшeci б1р болыпты. Кункеден туган жалгыз ба- ласын К,удайберд: деген агамыз шeшeмiздi тастап кетт1 деп, К.ажыга кектенш, айтканына конбей ша­ лые болган екен, экеммен бipгe туган агасы Т эн 1рберд!Н!, Оскенбай биШн кел!н алган катыны- ныц колында ос!пт1. Цолындагы баласы да мен1н екем, колайлысы да сол болган шыгар. Сол 13 жа­ сынан былай карай кажынын жауын жаулап, б1рде жещп, б!рде жещл!п, агайындарымен б!рде косы- лып, б!рде ашылып кел1п, 27 жасында б!здщ елд!н

(П ) Бугылы жак шепндеп Оразбай Аккулы баласынын ауылындагы сайлауда касында жакын туган-туыс- каннан адам жок, жалгыз барып, елд! жещп алып, ¡Н1С) С какты б о л ы сты к к а сайлаты п кайты пты . Оразбай Аккулы баласы, б4рсыпыра шын сенген жолдастары болган, булар кажы адал дос болмай- ды, алдамшы деп кек керед! екен. Оган мен!н екем кенбей, ез1 заманында да тапкан достарына алац- сыз сен!п журе бер!пт1.. К,ажыныц катты айтып урыскан жерлер! де болса керек. Осы репмен Ж1К салмай Скакты уш рет болыстыкка сайлапты. Скакты сонгы болыстыкка сайлатардын алдында б!р кун! Скактьщ ауылына елд!н б1р жиылысы то- бына мен!н екем келсе, Скак тесектен турган жок, туске ш е т н отырган елд1н аксакалдары жалыгып тар кап бара жатыр ед1. Сонда мен1н екем, Скакты шакырып алып, айтыпты: Сонау Ж иренш енщ не ойлап бара жатканын бшес1н бе? - депп. Скак жок депп. Ендеше с е т келес1 сайлауда богымды болыс сайлармын деп барады, депп. Б1здщ кажы баласы­ нын елд1 билеген4-ай дейтугын д эу р ет осы Скак- тын болыс болып етю зген 9 жылы. К,ажы баласы атанган жандар елд1 билеу уипн елге жалынып, елд1н ыкыласын алу керек дегещи умытып, тек Абайга жаксак болады дегенд! коздеген к е р те д г Скактьщ да, онын бейб1шес!Н!н де елдьел, журтты- журт демей, елдщ малын ез малындай колы билеп, костап шыккан жылкыдан колымен устатып алып, бай бейб1шес!Н1н де сойган согымын, байы съезге шыкканда, бэйб!шес1 ере шыгып уй Т1кю з1п, салта- нат курып шыгарган дукерпн, Скактьщ ашуы келсе улкен-к1ий, жаман-жаксы демей бас салып урысып айтканда, ертеп сек1лд1 дел бактьщ ез! конган бай­ дын ауылы, катыны, баласы таныркаушы ед!.

(Ж ) Кенже ¡н1с1 Оспан: сырты аусар, ангал, кещ л! суйген к1С1ге кел болып теге салатын, кен!Л1 суйме- ген адамды ушнен суйреп тастайтугын адам болса керек. Б1рак аныгында: Абайдан сонгы акылдысы, сырты аусар болып отырып, !Ш1 есепдал, б!р келе- шек пайдасын кездеп, ие болмаса журтты демелен- д]рей1н деп 1стейт1н болса керек. Акыл токтатып, анык жобалы жолына туспей келе жаткан жасты, ер адам ертурл! жорып адасса керек. Жогарыда айтып кеткен Кудайберд1 агамыз бен екеме кенбед1н деп кундестж ойладьщ деп жасында м е т н екеме араз болып келш, елер1нщ алдында ек1- уш жыл бурын татуласкан екен. Осы ею-уш жылда бурынгы араздык жогалып, катгы кызыкты туыскан болыпты. Экем айтып отырушы едк кайгы жас журекке катты батады екен, Б ек е м тн ел1м1ндей катты баткан ел 1м кермед1м деп (К,удайберд1т Бекем деуий ед!). Магауиянын елгендепс!н олшеп айткан жок, бурын­ гы Оспан мен Габдрахманныц ел1м1н олшеп айтып ед1. Скактыц уш сайлауынан кейш, Бекемн!н орны- на берем4н деп, жиырмадан жана аскан Ш айкер1м кажыны болыстыкка сайлатыпты. Ш ейкер1м кажы болыс болган сон астыртын ел курып, ерюммен ант- тасыпты. Келес1 сайлауда Оспанды сайламак болган екен, оган елде, Ш ейкер1м кажы да карсы болып, барлык адал деп екес! улкен кажынын айтканына бурылмай с ен т журген достары, курдасы бузылып, Кунту дегенд1 болыс сайлаган жерде б!рак бМ пл. Ел бузылды, с е т алдап жур деп Скак кел!п айтса, Ербол деген б!р досын шакырып сурапты, ол жок Абай Скак бекер айтады, с е н т отыра б е р т л , ез! азырак сыркат екен. Осы сайлау 1884-ий жылы болганда содан к е й т

(2 9 ) достан, елден тун!Л1п соккы ж егенд]ктен осы елендерд) айткан секпцп: «Картайдык, кайгы ойладык, уйкы сергек», «Картайдык, кайгы ойладык, улгайды арман». «Кыран бурют не алмайды салса баптап», «К,алын ел!м, казагым, кайран журтым», «Байлар жур жиган малын коргалатып», «Коц1Л1м кайтты достан да, душпаннан да», «Адасканньщ алды жен, арты сокдак», \"Сабырсыз, арсыз, ершшекгп\" жазып болып отырган­ да, касында атын ертгеп журеттн жолдасы К,арасакау деген шын аты Кусайын Кикымбай баласы деген кекше табы балтайы сол айтыпты: Кежекбай калды гой деп. Бул Кежекбай: Мамай ¡пйнде Еламан табынан Кежекбай экес1 Жамантай улкен кажыга ата болып, б1здщ Улжан шешем1зд1 eкiл кыз еткен екен. Жамантайды жерге таласып, туыскандары еллр- генде Кажы кунын кел1ст1р1п алып бер1п, экеден жас калган Кежекбай, Тезекбай, Макыш деген уш бала- сын ез балаларындай кер!п, еркелет^п, канаттыга кактырмай ес1рген екен. Улжаннын терт баласынын б4р1ндей болып ес1п-алмаганы да, бермеген! де бол- маган жандар. Сол б1здщ ел бузылганда - женген жакты жактайтын М1незбен Кажы балаларынын жау жагына шыгып, болыс болган Кунтумен куда бол­ ган. Б^зд^н жау агайынымыз Ж1птек табындагы База- ралы деген юс1 б!зден кепп, ездерше ерш жургенде, былайша айтып Кежекбайды боктапты: — К1мн!н ж уп б т к болса соган каргып шыккан мысык келд! ененд! урайын деп, б1р топта ез!не сок- тыга бергенде, Байкекше акын айтыпты:

К еккеж екпн осы сез1 ырасына Кок тымак экес1н1ц мурасына (еск1 тозган кок тымагы бар бшем Кежекбайдын). Айнадагы бере кедей елендейд! Сайтаннын анасы ма, баласы ма? — деп теп кубылма адам екен1ц рас-ау дейм1н. \"Бетен елде бар болса\", - еж етпсщ , сыйласьщ басына жумыс тускен кун, жаксылыкты бурынгы негылып ол ойласын деген еленд! сол Кежекке арнанкырап бастап, арт жагын жалпы елдщ м1нез1не аударып к ет 1п л . М ен1ц экем нщ кебш есе агайын-туыскандарын жамандап сепп айта беретугынына ез1Н1н Ыргызбай деген табынын елден ерекше нашарлыгынан болган секшд:. Ыргызбай би болмаса да, Кецпрбай биге кад1рл1, ажарлы болады, сез1 сыйлы адам бопты. Кенпрбайдьщ тийн быетугын ¡тс! болган сон, елге де кад!рл1 болыпты. Б1р байын К1С1 еллрген катын байына женд1 кун ала алмай калганда, мынадай деп дауыс айтыпты. Мойны, басы былкылдап, Ыргызбай журд! арага, Кенпрбай толды парага, парага алган сары атын, И плгей ед! карана, — деп Ыргызбай Кецпрбаймен сырласып, татулыгы- нан Кенпрбайга келген жаксы ат, жаман атка ортак болган сек1лд1. K eнгipбaйдын, Э скенбайга батасын берген1не Ы ргызбаймен татулыгы себеп болган шыгар. Кенпрбай, Ыргызбай елгенде б ей тн ен шыкпай, сен кещ л алланьщ арыстаны ед!ц гой, Алла тшепщц бе- рер, м е т енд1 мына елд1ц ¡ш!нде алжытпай касьща алладан т!леп ал депп десед1. Содан кей1н кеш1кпей

(зР ) Кенпрбай би де eninTi. Сол Ыргызбайдан бастап, Эскенбай, Кунанбай, м е т н екем тертеу1 де елден ерекше бакытты , кад1рл1 адамдар болгандыгынан урпактарынын 6epi дуниенщ талкысын кермей, келенкеде ескен кок шыбык болып, 6ipey бiлep жер келсе жендеп сез айтары кем, жогарыдагылардыц багына мае болып, сездер1 ¡сте соракы келед!. Bip Бакаш деген Ыргызбайдын аукатты адамы сейлеп отырганда, Tinri туске жуык келерлж бол- май, co3i соракы болып шыккан сон, тындаушылар Бакаш -ай, мына сез1н кисы нбай KeTTi гой десе, м е тн Ыргызбайлыгым шыгар депт1. Бакашка Ыр- гызбайга келецс!зд!н, келенс13Д1Г1 болмаса керек. Ыргызбайдын жаксысы ерекше жаксы болады да, жаманы баксы болып ею аралык алым-бер1м1 болмайды деп ел кулк! кылады екен. \"Болыс болдым М1некей\" деген еленд1 Мукыр де­ ген елге оз1Н1н курдасы, нашар атанын улы, Кулем- бай деген Kici деулет1н!н аркасында болыс болып, 1888-ий жылы Баканас деген езендеп чрезвычайный съездег1 турып, керш айткандары: Уагаалйкум селем, болыс, мал, жаныныз аман- ба? Мынандайга кез болдыц аума, текпе заманда, Болыс калып калындау кешеп 6ip аланда. - деген еленд! соган арнап айткан. \"Патша кудай сыйындым\" деген еден мен \"Жа- сымда гылым бар деп ескермед1м\" деген елендер4 Габдырахим деген баласы Тумендег1 реальный учи- лищеде, Магауияны 6ip Кулбадан деген ейел бала- сымен Семейдеп городскще окытып жургенде айт­ кан.

\"Интернатта окып жур, талай казак баласы\" де­ ген еленд1 сол кезде айтса керек. \"Сэулен болса кеуденде\" деген елещ де 84 жыл мен 87-mi жылдын арасындагы жылдарда айтылган елен. \"Ж азды кун! шшде болганда\" деген елещ ц 86 жылы Баканас деген езеннщ теменг1 жагындагы ке- рей жер! К е к б е й 1т деген коны ска е з ш щ ауылы конып жаткандагысын K epin айткан екен. \"К.араша желтоксан мен сол 6ip ею ай\" деген елещ езшщ Тещрберген деген агасыньщ ауылында, агасы мен женгес!Н1н Д1нслам деген немересш тама- гынды уйде отырып ¡ш деп андып отырганын, оньщ курбыларымен 6ipirin imKici келш отырганын Kepin айткан. \"А к кшмд1, денел1 аксакалды\" деп кысты еден кылганы сол 84-mi жылы кыс катты болып, ел1 жутаган. К.ар сеу1рдщ басында кеткен, сонда айтып- ты. \"Масгуд\" деген еленд1 1887 жылы шыгарып ед1. 81-82-Ш1 жылдарда кус салган екен, сол жылдарда \"Цансонарды\" айтыпты: 1. М ез болады болысьщ 2. Б]реуден-б!реу артылса 3. Бш!мдщен шыккан сез 4. Бай пейщщ 5. Ем таба алмай 6. Заманакыр жастары 7. К,айгы шыгар тнпмнен 8. Аш карын жубана ма майлы ас жемей 9. Уяламын деген: кещ л уш!н 10. BipeyaiH Kici елее, каралы ол 11. Мен жазбаймын еленд1 ермек уш!н 12. Келдж талай жерге енд! 13. Озгеге кещл!м тоярсын

(Ж ) 14. Эуелде 6ip суык муз, акыл зерек 15. К,ор болды жаным 16. Сен м е т нетес1ц 17. Айтгым селем, каламкас 18. Кдыстырып мактайсыз 19. Кез1мн:н карасы 20. Жастыктын оты жалындап 21. Сенбе журтка турса да канша мактап 22. Оз1нен баска ойы жок 23. Менсшбеуил ед1м наданды 24. Алыстан сермеп 25. Кактаган ак кум1стей кен мандайлы 26. Жазгытурым калмайды кыстын сызы 27. Сур булт Tyci суык каптайды аспан 28. Шокпардай кекш! бар камыс кулак 29. Жасынан TyciH 6min сыр бермеген 30. Кейде есер кещ л кургырьщ Барша Онегин мен Татьянага т т о п елендерд1 89-жыл мен 92-жылдын ¡шшде жазган. 86-жылы Кунту Ш онка баласы болыстыктан Tycin, орнына UJehKepiM болыс болып сайланды. Кунту сонынан ерген шект1 Олжабайды epiin Мукырга шыгып, О разбай соны на ерген KymiKTi epTin Бугылыга шыккан. 1887 жылы калган Ш ы цгы ска Оспан деген iHici болыс болган. 89-шы жылы бул екпелесш ею жак- тагы болыска шыгып кеткен елдер татуласып, кайта- дан Шьщгыска шыккан. Ол жылы тагы да Оспан бо­ лыстыкка сайланып, азар ел¡мен табысып, елд! Ос- панга тапсы ры п, енд{ б1рбеткей гылым ж олы на шыктым деген жылдары ед1. OMice межш1с!нде гылым сезшен баска сез жок. Б13 ш ек 1рт есебш де сез1н тындап, мусылманнын 0227-3

(3 4 ) медресес1ндег1 ш эк1рттерше аки кат олай емес былай деп, дауласып жатушы ед1к. Сол уш жылдыц 1ш1нде осы айтылган елендерд1н де б1рсыпыра елендерге ендерд! де шыгарып ед1. Эс1ресе, 89-шы жылдын 90-га караган кысы мен, токсаныншы жылдын токсан б1р1нш1 жылга карайгы кысында шыгарды. 189} жылы Оспан мен Оразбай жамандасып араз бола бастап, тагы да отыргызбай кетт!. Басында екеу1н угыстырмакшы болып, арасы- на журш, акыры болмай жауласкан сон, ¡ша Оспан- ньщ соз1н куаттап, Оспан жакка шыгып кетт!. Сол б!зге устаздык кылып отырганда б1здщ журепм1зге: малкумар, мансап кумар адам, адам емес деп едг Бул сездер1 эр елещ нен де кершер. \"Мез болады болысыц\", \"малга достын муцы жок малдан баска\" деген сыкылды эр оленнен абайлап карасаныз кер1нед1. \"кайтсе жещл болады журт би- лемек\" деген еленд1 айтканда, \"Ел билеген адамды мактап отыр ма, боктап отыр ма?\" солары секш- дшер1 кеп. Мен сез!мнщ басында айттым гой: жасында эулетп жас болып, ел билемекке енсес1н сала шап- са да, ой К1рген сон токталы п кайткан, е зш щ \"Олсем орным кара жер\" деген елещндепс! де дел сол 89 жылда мен 14 жаста ед1м. Сонан былайгы экемн1ц сейлеген сезш е, ¡стеген 1С1не караганымда бузакылармен алыскандагысы ез1н жаудан коргау репнде. Кунту болыс болып кеткен жерде: сайлауга кел­ ген Тихонов деген оязнойдыц катыны айтты, кетек деп кулуин ед1. Сол жерде оязной бул сайлауды бузып, кайта сайлау кылайын десе, мен1ц екем жок, осы б езм ен б е к т щ з депт1. Ж ауласкан ел болыс- тыкты алган б е зм е н турмай, м енщ экеме, б13Д1ц

(П ) елге корлык, зорлык кыла бастапты. Оздер) калай сайлап алган старш индары на тур басты ры п, 86 жылы м е т и екемд! жер аудартпакшы болтан. Сол орайда Семейге генерал губернатор кед1п, касында бурын уезной болып кеткен Лосовсю бар. Елдщ приговорына карап, м е т н екемд1 жер ауда- рылсын деп резолютция салмакшы болганында м е т ц екеммен ек: арасына, ел п н 1 Лосовсю жур1п, экемд! генерал губернаторга жолыктырыпты. Сойлескенде не айтканын бшмейм13, сен заманьщ- нан басыц аскан адам екенс1ц депт1. Сол жерде оязнойга тапсырып, Кунтуды тумрш, кызметт1 Ш еЬкер1мге тапсырмак кылыпты. Б1здщ жау жагымыз мундай тонкер1с болып калганын бшмей, Абай айдалатын болды деп, елге кел1С1мен Тетрберд! кыстап шыккан костан жылкысын алган. Сол жерде Кунту тус!п, кызмет И1эИкэр1мге ти1п, жылкыны алып, кырык салган ел катты казага ушы- рап, берекес! келп калган. Приговорларда шет Шубаш елдердщ де косыл- гандары болыпты. Жазыгы болмаса да пэленш ет мукаткан деген созд! оздер1не абырой коргендер болса керек. Жана \"Дала уалаяты\" деген газетке м етн экемд! касына ас бермед1 деп жамандап, Кере- ку жагыньщ б!реу1 атадан бала туса ип, ата жолын куса ип деп жазган. Сондайлардыц М!нез1не мынаны айткан: Сор калын соккы жеген бишарамыз, Кайтып суып калганнан коре аламыз, Кур дэр1мен атканга олмейд1 екен, Ом1р1 мактаншакка нысанамыз, — деп елд!н жабылып мазасын алганнан айтканы:

(зГ ) ^L)og Куш1к ит 6epi ала ма жабылса да, Tenipi сактар табандап кеп урса да. Арсыз адам арсандап арсылдайды, Эр жерде керегеде танылса да. \"М ез болады болысыц\" деген еленд! 90-шы жылы Семей ге Барон Таубе деген генерал губерна­ тор келш, б!рсыпыра болыстарга, билерге шекпен кылып, сыйлаган, сондагы шекпен алган болыстар- дын куанганына ыза болып жазган, е з т е де кос ауыз мылтык сыйлап ед!. \"Б{реуден 6ipey артылса\" деген блеща сол жылы 6i3re музыка уйретем!н деп Мука деген скрипка- шыны экел 1п, ем Эсет деген акынды да сактаган. Эсет Tepici тар, ызакор, KiciMcireH адам ед1, соган арнап жазган. \"Бш!мдщен шыккан сез\" деген еленд! де осынын рет!нде айтып кеткен, \"Ем таба алмай\" деген oneH¡HÍH артына \"Ж ас журепм жанды мен1н\" деген елен пркелш KeTinTi, ол ез алдына белек елен, бул аударма болса керек едг Пушкинн!ц \"Под вечер\" деген елещнен аударма емес пе екен, бастап кеп тас- таган ба деп ойлаймын. \"Бай сешлдГ деген еленд1 ел билеген болыстарга назары гып айткан, \"урысса орыс, елге болыс\" уйде урген итке уксап\" деген1 уйден таяк жеп шыккан ит, тыстагы итпен алыса кетепн едеп болады. Уйдеп Kicire ештене ете алмай - ашуын тыстагы иттен алады. Уезнойдан ceric еспген болыс та, сол ит сек1лд1 уезге ештеце ете алмай, тыс­ тагы жай адаммен урысады деген{. «Мен жазбаймын еленд1 ермек унйн» деген еленд1 Шейкер4м жас куншде кер1л:кп жамандап, алпыстан аспай елещн Kepi ит жат деп, былшылдап шат деп айтады деп, бозбалашылыкты мактап,

ш1Л!ктен шымылдык курып, томаш адан ж асты к кып, деген елещ болган. Кекбай молланын: «Эз1рет1 Эл1, айдаИар мен алы- сыпты» деген елещ болган. Эрш деген сыбан, елен жазгыш Ж1пт Зияда деген елен жазган кызды макта- макшы болып суреттегенде кез1 гауИар, суйег) алтын деп осы сыкылды асыл тастарды тус1не карамай сулу- дын белне жапсыра берген. Сол ушеуше ой салып, ак.ыл керсетпекш1 болып жазган ед). Ол еленге Эр1п кектетп, Б^ржан мен Сара деген кыз айтысыпть! деп, елен жазып, б1зд1ц аксакалды жамандайды, Б1ржан- ныц аргын емес, керей екен]н бшмейд!. 94-жылы Оразбай, Оспанмен араласып жаулас- канда Тещрбсрген деген агасы Оразбай жакка шык- кан. Бы дайш а болм акты н себебк Т е н 'р б ер д 1Н1ц суй ег1 бос адам ед1, ертерек картай ы п, б и л1к т1 Э з1мбай деген баласы алган. Оньщ ж ауласкан себеб!, талабы бар окымаган жас жпгг, абуйырлы болмакка ел билеумен табамын деп ойлап, агалары- нын алаканына карамай eзiнiн ел таппакка ен колайлысы агаларыньщ жауын ел кылганы болып кер!Н1п, Оразбаймен куда болган. Оразбайлар ойла- ган: буларды белмеске болмайды. ест1п куда болып белел1к деп. Елд1 менгер!п, елд1ц сундет-мшдетш де жаудын азабын да жеке кетерш алган 1н!с! Оспан 92-жылы ел1п, Оспан аркалаган азап, жеке басына тус!п кал- ды. Сондыктан, мед}ресе болгандай болып кей1нп елендерд! ер уакытта жазып тастай берген. Кебшесе еленд! кыстыгун1 жазушы ед1. \"Бойы булган, сез! жылман\" деген еленд1 92 жылы Оспан откен жылы кыстауга конганда жазып ед1. Бул олецн1Н аягы \"К еш еп Оспан б1р белек жан\" деген елец.

(Ж ) Оспан деген кенже ÎHici елген сон, артында кал­ ган баласыз уш жамагатын, Скак, Тещрберд1 ушеу! алган. Улкен уйдеп келш1 Еркежанды экем алып, улкен уйге KipreH бул кел1Н1и алганы 94-жылы. 98- жылы сайлауды, баягы Оразбай мен Кунту тагы да 6 ip i, Бугылыга, 6 ipi Мукырга шыгып, калган елд: ез1н ие болып кайырып алмасан болмайды деп, ха­ лык аксакалдары м етн екемд1 болыстыкка сайла- ган. Мен1н эк ем 20 ж асы нда К,удайберд1 деген агасына кандидаттыкка 6 ip сайланган екен. К,удайберд1 елген сон араз жагы, жасы толымсыз деп керсетгп, Tycin калган екен. Содан кейш кандай- лык елдш сайлауын epKi 6 m in, билеп журсе де, бо­ лыстыкка сайланган емес. Ею рет бурын Мукыр ел1 К,оныр кекше атанып жургенде осы елге тагайында- лумен болыс болыпты. Еркежанды алган жылы волостной съез кылуга елге шыкканда: К,ыздар атты 6 ip курдасы, олактау адам едг Бейне 6 ip мен1н екем ¡шее аска, кисе кшмге жарымай журген адамша, калжындаймын деп айтыпты: биыл улкен уйге К1рген сон тойып, Tym m n ciH гой деп. Сол Кыздардын калжынына ыза болып, мына еленд! жазган. Bip талай елен ед1, ертен1нде Кыздар жалынып сурап алып, отка салып ж1берд!. B ip -eK i рет окыгандагы жаттап алганымыз осы-ак: Койдан коныр, жылкьщан торы Бекен, Бекен Кыздардын табы, 1лекер, Бепмбай, Ата- лык, Ж анкожа, сол таптын К,ыздардан бурынгы еткен жаксылары. Байузак К,ыздардьщ агасы, 6ipaK бул кезде тугырдан тускен. Дауылбай — канды балак уры (айпар, жайпар, жепш , жуткыш, жалмауыз деген сездер1н магына- сында).

(Ж ) Ш откара Кыздармен тектес Б акен 1Ш1ндег1 б1р топ оныц Айткожа деген есп, жугымды адамы бол­ тан, сол с е т акымактандырып жур дед1. Досак Бекен ¡плндеп Кыздардьщ табы. \"Болды да партия ел 1Ш1 жарылды\" деген еленцн де осы Цыздарга шамданганнан айтып ж!берд1. \"Ант пенен таркайды, жиылса кенеске\" деген олендер1 де сол 94 жылы съездеп билерд1ц м ш езтен айткан. Не ¡здейс!н кощл1м, не 1здейсщ деген елещ. Журепм, ойбай сокпа енд1, Ал сеней]н, сенейш Журепм н е т сезес!н Жаксьшык узак турмайды деген еденд! Карашада ем1р тур Ж ас есп!р1м замандас капа кылды - деген оленд1 Оспан елш, бар бейнет басына мезгшмз тус!п, ыкыласы кайтып кажыган кезшде досы да, туысканы да булданган курбыларын к ер 1п, сол 92 жыл мен 93 жылдын ¡ппнде жазган ед1. М е т н экем ез ел)не, агайын, туысканына арнап айткан сездер) де жалпы казакка жагып к е к е тн е кона тусед1. Жал- пы казактыц дерт1 б1р дерт болган гой, бупн абайлап караса елдег1 казактын дерп, окыган азаматтарынан да арылмаган сешлд!. Казак азаматтарынын елдене- ше тобында болдым, талас шыксак табымен бол1нед1. Ол баягы елдег1 б1здщ наукасымыз, кас- тыкпен бол1нсе аралас болып, ата Ж1П кер1нбес ед1. Кастыгын устаган тастай лактырып тастап, женген жакка шыгып, озбек ез агам, сарт садагам деген баягы кер! М1незд1н калпы курап па? Мен бул жерде ез басынан ойлап шыгарган елен-

воСзЗ (Ж ) дер!Н1ц мына ютаптагыларын реттеп, кай мезгшде, не себепп жазылып кетт1 екен деген сезге жауап орнында жаздым. Баста аудармаларынын кай жыл- дарда жазылганы бурынгы к!табында айтылган. Крьыовтыц переводтарын 94 жылы Недров деген уезной елге келгенде, м е тн екемнщ Лермонтовтын елендерш аударганын еспп, м е т н экеме айтгы —С13 Крыловтан аударма етсетзпн, казактын угымына сол колайлы жешл гой, деп. Содан кей)н Крыловты аударып ед1. Б1зд1н елге Скак Махмудов деген ногай ертеректе саудамен к ел т, казактан кыз алып, казак гурпына тус1п, казак сы кы лданып кеткен казак ¡ыпнде недэу!р бай болган. Кунанбай кажыньщ балалары- нан алып, кыз берш, куршалалып куда, кушактаскан дос, туыскан есеб1нде болган. Сол Скактын немере- лер! Сьщык, Жибулда деген ею жась[, бозбалаша ба- лалар мен!н е к е м т н уй1не к е л т , отырганда соларга арнап: \"К,уанбандар жастыкка\" деген еленд! жазган. Кымыз ¡Ш1п отыргандарга арнап: \"Осы кымыз, казактар, мактанын ба, асын ба?\" деген еле щи жаз­ ган. \"Кеншд1н куй1 тагы да\" деген елец Лермонтов­ тын В дохновениет суреттеген1 болса керек ед!, сейтсе де: Ескенд1рд1 жазардыц алдында жазса ке­ рек. \"Желс1з тунде жарык ай\" деген елещи 98 жылы ж азган. 88 жылы ж азды деп бурынгы елецдерд1 кеы нрш ж азган. М урсеЙ1т деген адам ньщ кате ж1бергет болады. Энд1 елен кып суреттеген1И1н себеб!: мен де жа- сымда акын шыгармын деп, аз-маз елен жазып журген!мде, енд! елец кып карайыншы деп ед1м,

кисынын келлре алмадым. Содан сон экеме айттым: осы энд1 елен спп суреттещзш! деп, сонан сон айтып едк соган жалгас кепл суреттеп осы еленд! жазды: «Кулактан к 1р 1п бойды алды, ж аксы енменен тети куй». \"Сагат\" деген еленд1 613Д1Н елен кыламыз деп кыбыжыктап журген!М13д! еспп жазды. \"Алла деген сез жещл, аллага ауыз жол емес\" де­ ген еленд!, \"Элее елер табигат, адам елмес, ол б1рак кайтып кел!п ойнап-кулмес\" деген елендк \"Алланыц ез! де рас, сез! де рас, Еш уакыт рас сез жалган болмас\"— деген еленд1 ез1Н1н кара сезбен тасыдык деп жазган сез1не карай елен кылган. \"Куатты оттай буркырап, уазынга елшеп -пзшген\" деген еленд!, \"Адамнын кейб)р кездер1\" де- ген еленд1 ез1 ойланып вдохновениен1 суреттеп айт- каны. \"Кунд1 уакыт кызартып кок жиектен асырса, Келенке басын узартып, алысты кезден жасырса\" деген еленд1 суйген сенген достарынан соккы жеп жер согып алданганнан айтканы. \"Сум дуние тонап жатыр 1С1Н бар ма\" дегенд1, \"Ес1нде бар ма жас кунщ \" дегенд1 ез1Н1н картайып бара жаткандыгын айткан. \"Олсем орным кара жер - сыз болмай ма\" деген еленд1 калай ескетн , кандай тел!м алган, кандай ха­ лыктын ортасында болган, ой юрген сон не кылган? Соларын кыскаша айтып биография есеб1нде жаз-

(4 2 ) ган. \"Ескенд1рд1\" жазганда журт мактаган Ескенд1р жаксы Kici емес, муньщ каЬармандыгыньщ жолы осы деп жамандаган. Мен!ц екемн1ц ашуын e3i ецбек цып азайтып ед! деген!ме 6ip себеп темендеп сез: Б1здщ казак сорлы мансапка таласпай журе ме? !898 жылы сайлау болганда, бурынгы Мукыр атан- ган елд1ц сайлауына мен1ц экем барган. Оразбай байдыц д эулел асып, дэу1р4 тобыкты imiHe жур1п, Оспанмен екеушщ араздыгы Оспан елген сон м ети экемнщ басында калган. Оразбай мен экемнщ араз­ дыгы тобьщты ел1 болып, улкен съездерге 6ip уезге караган казакка ж епп, 6ip уез елдщ адамдары ек1 жар болатугын. Мукыр болысынын imiHneri м е т н экем нщ *плеулестер1 ci3 бармасаныз болмайды, Оразбай калаган KiciciH сайлатып алып, басымызга пэле жаугызады деп, жалынып-жалпайып апарган. Акылы кез1нде елд!г) де жаулыгы да каспен кезд1н арасында туратугын сорлы казак, мен1н экем д1 корген сон, экемнщ досы жакка карай ауыса баста- са керек. Бастыгы Оразбай, жолдастарымен осынын 03ÍHe кол типзш 6ip танба салмасак, ел ecKi эдет1мен aya беред! д е с т , б1рнеше адамдарды сайлап шыга- рып, уезн ой дьщ касы н да энг}м елес1п оты рган Абайга колдарынды Tnri3in жанжал шыгарындар деп ж1берген. Халыктьщ бул сиякты ниетшен хабарсыз отыр- ган экеме, 6i pH em e татымсыз адамдар кел1п, жанжал шыгарган жерде, булардын бул акылынын ¡шшде болган адам, аналардьщ колы Абайга тигенше, маган THCÍH деп, аналар умтылып камшысын сштей берген- де, экемнщ устше жыгылыпты. Журггьщ таягы оган

(Ж ) THÍn, екеме тацба туспей калыпты, бул Kici Сопыныц îHici Annac,6ipaK таяк тид1 не, тимед1 не, ейтеу1р Абайды урдык деген атын KOiepin муратына жетп. Осы ici туралы агайын, туганы, балалары, ел- журты, дос-жараны жиылып 6Í3 де пелен eTeMÍ3, туген етем13, елем1з, еллрем1з, 6 ÍTÍM жок дескенде мен1н екем айтты: барша жамандыктан жамандык туады, жаксылык тумайды, мен жасымда каргага- нымды жер кыламын, алдаганымды зор кыламын деп ашуга да, айлага да шырак жагып тунегендей болганмен, душпанын женбекте жолы болган адам- нын 6 ipiM ÍH. Мен алгаш атка М1нгенде ж т т п к т щ деулет! де деурен1 де ез!М1збен тен, жай келсе ар- тыкпыз деп журген ел ед1. Солардыц канша жанда- рынын айдалып, байлануына, 6 ipÍHÍH артынан 6 ipi барамын деп жапан журш бейнетке, казага ушы- рауына себеп болган шыгармын рас, ездерш щ урлык, зулымдыгынан да болган шыгар, 6ipaK, мен!н катты зерленш сонына тускетмнен де болды. Сол жМ тек деген ел кандайлык елджтен келп, кедей болып тургандай тозды десен де, бупн астына жатса да аягымды лстеуге жарады. Бул жаманшылыкдан туган жаманшылык деп бипндер. Олем13, елт1рем13, б т м жок деген сез ду- рыс емес, мен енд: бул б т м а з д ж и костауга жайым жок. Жен1 келсе, мен б т м н щ KiciciMÎH - деп, елд1 токтатты. 98-ден 99-га карайгы кысында, Оразбай Меккеге журерде б1тел1к, ризаласайык деп Kici салган сон, екем жарайды деп, алган берген еш нерсе жок. Се- мейде Ж акия кажыньщ уй4нде бас косып, Меккеге журмекии Оразбайга ыризалыгын 6epAi. Артынан елге барган сон, Медеу деген Оразбайдын баласы, жанжалдагы елд4н басты адамдарын жол жобасы

(44)& O cg мен экемнщ алдына алып к е л т , 6iTiM болды. Абай алган жол жобасы уш!н 6iTiM кылды деп ein6ip то- быкты айта алмас. 99 жылы облыстык землемер болыс, болыстын арасына меже салып гран журпзгенде, бурынгы Мукыр болысындагы Ж1птек, бекенш1 деген ек1 тап елдщ ereci мен ежелг! жау болып келе жаткан ек1нш 1 98 жылгы жанж алдыц Heci агайыны, гран бойынша epiKci3 б!ЗД1н Шынгыс ел1Н1н хатына Kipin калды. Булар ашулы арыстаннын алдына кол-аягын байлап тастаган K icim H куй!нде болды. Ж ок, экем, сол араз агайынньщ бар басты адамдарын, аксакал, карасакалы н ш акыры п алып: кы ры к жыл елд1к, кырык жыл жаулык болмайды деген, енд! жаулыкты умыталык, мен жаулык кылады екен демещздер деп, шын ж урепн Kopceiin койнын ашып Ж1бер1п ед1, олар да бурынгы жаулыкты соншалык умытты. Содан кейш терт жьш eiin, 6eciHLui жылдьщ ба- сында мен!н екем дуниеден кайтып, артына мен кал- ганда, экемнщ аруагын сыйлап, шын достыгын керсеткен елде, тек осы Оразбай болды. Оразбай сек!лд1 екемнщ жаулары енд1 мен1 би­ шара жепм гой, енд1 буган т и т негыламыз деген жок. Кандай жаулыгын кылса да, 6ipaK екем доста- рыныц аркасында жалгыздык керген1м жок. ял;б/я /-/иож. 799J ж.

2 0 /J ж. 4 .мяусб/м № 43 ^7 /J) АБАЙДЫЦ 1УРАКГЫ БЕЙНЕС1 НЕГЕ ЖОК ? Абай бейнеан сомдаган apT¡c Цалибек [^уанышбаев Абайдын дана сездер^н кекфепмгзге уялатамыз. Кунде болмаса да А байды н К1табын аптасында, айында 6ip актаратынымыз бар. Эр nixipi, эр ойы ем1рмен ундесн! жатыр. «К,алын ел1м, цазагым, кай- ран журтым, устарасыз аузына lycTi муртын», - деп Абай б)зге кынжыла карайтындай. Эйткен! 6Í3 жак- сы мен жаманды айыра алмай жypмiз. Себеб! неде деймз гой?! Б}зде 6ip жаман эдет бар, улы тулганьщ образын ' Еск^/иу. Бул макала,кос ымша «TypiK элем1» халыкаралык газе*пнде жарияланган. № 5 мамыр айы (133) 2013 жыл.

(4 б ) сахнада KÎM ойнаса, соган жабыса каламыз. Мысалы, Абылай ханды Тунгышбай Жаманкулов ойнап ед1. Абылай ханньщ салынган cypeTi Тунгышбайдан аумай калды. Халыкка усынылып журген Абай бейнелер1 жен^нде де осыны айтар ед1к. Кез1нде сахнада сомдаган Калибек К,уанышбаев- тын гримдеп жасаган, Абайдын шын бейнес1нен ал- шак жаткан кесюнд1 журтка усынганда не табамыз? Bip ж агы нан бул ерт1стщ бейнес1. Велг!с1з 6ip суретш!Н1ц осы жумысы К1таптардьщ мукабасында, мектеп кабыргаларында, театрда, мекемелерде, кейб1р окулыктар беттершде жур. Кудайта myxip, Абайдыц ез фотосы бар емес пе, соны халыкка кещнен таратуга неге корланамыз? К,ылкалам шеберлер1тн б1ркатары, белгш1С! бар, белг1С131 бар кесюндеме енер1нде Абай образын жа- сауга талаптанды. Суретшшерге дауым жок, е р т м дары ны , ш ам асы ж етк ен 1нш е салады . О ларды ц c o T T ic i де, сэтс131 де баршыльщ. Ом4рдеп Абайдьщ бейнею мен керкем шыгармадагы Абайдыц бейнесш шатастырмауымыз керек. А лыска барм ай-ак кояйык. 03ÍMÍ3 б1лет1н орыстьщ П у ш к и т мен Тол- стойыныц eciMÎ аталса, таныс бейне коз алдымызга келе калады. К ед 1мг1 карапайым фотонын санага етет1н ecepiH осыдан-ак бше бер1щ з. Ал орыстьщ кос алыбыньщ керкем бейнес! мындап саналады. Олар оны орнымен колданады. Осындай Абайды кергенде не заманга, не адамга ек п е айтарьщ ды б1л м ей с1ц. Осы сурет «Ц азак энциклопедиясыньщ» 1 томында (1998 ж.), «Абай» энциклопедиясында, «Абай» журналында жаркырап тур. Бул суретт) сацтап, Мухтар Эуезовке усынган Абайдыц баласы Турагул. Абайды кез!мен керген Турагулдыц кыздары, осыдан 6ipep жыл бурын 90

ж аска кел1п кайтыс болган А кила (Акыш ) ж ене М агрифа (М акен) апайлардын уЙ1Н1ц тер1нде осы сурет туратын. «Абай аталарьщ осы К1С1, ен!-тус1 осындай» —деп айтушы ед1 олар. Уш кайнаса сорпа- сы косылмайтын жалган Абай бейнес1 б!зге не уш!н керек? Улы адамдардьщ бейнес! —тербие куралы. Оньщ ултгьщ сипаты бар. Б1р Караганда елеус!здеу кер1н- гетм ен оган журд!м-бардым карауга жод жоц. Абайдын шынайы, туракты бейнес!н Алаш санасына С1щрет1н кез жетп. Дайбрлсян А/акмн йм'с;'.

«7)рк/ адаи/» ¿яземн, №7-<У ММ&-/ИАМ6/3, 7РЗ-7Рб) Ж/<Ужбм КУНАНБАЙ КАЖЫ (82 жас жасаган, 1804-1886) - Кунанбай 1804 жылы дуниеге келген. - Кунанбай балуан болган, 15 жаста балуан- дыкка тускен. - 1822 жылы ханды к жойылган, ага султан ен г1зген сол ж иы нга 50 жастагы екес! Оскенбай 18 жастагы Кунанбайды ж1берген, ол сонда сейле- ген. - 1874 жылы Кунанбай кажылыкка 280 адам ерте барган. —Кунанбай жас кез!нде Алладан 3 тмек тшептм «Ей, Алла! Ен эуел1 маган бац бер, оган коса дэу- лет бер, содан соц эммшмпк бер>>деп. Кажы маркум бул елдщ бек надан кез1нде туып шала хат танып калса да, экес! Оскенбай биге эр жактан келген хаттарды онаша алып барып, б1р1н- б1р!не салыстырып ез1нен-ез1 окып, турк: кпапты окитугын болыпты. Жене ногай молдаларды сактап, елс!зге уй салгызып, казактын балаларын жиып алып, молда мен балаларды сонда сактап, окытып, бул жактагы казакка оку окытып, хат таныткан сол кажы маркум ед1.

(Ж ) К.ажы маркумнын алдына келген казак бурын на­ маз окымай журген болса да, намаз окушы ед1. На- сыбай Харам деп б1р модда айткан сон насыбай ат- кандардьщ мурнына тотыяйын куямын деп насыбай- шыларды тиып ед1. Бурын зекет бермейтугын казакка зекет берг4зген. Осы кунп Каркаралыдагы меш1т сол юс1н1н салгызып, кудайы кылган м е ш т . Кунекен, —б!здщ елде кажыньщ атын атамайды, Кунекен деп сейлейд!, немесе кажы дейд1, К.унанбай кажы дейд1, — Кунекен казак тарихындагы езгеше б1р тулга, осы кунге дей)н ез!тц багасын, орнын ала алмай келе жаткан. Басканы былай койганда, Абай­ дыц экем деген атактыц оз) казактыц тарихьшда ал­ тын эр!ппен жазылуга ол к!С)ге толык хакы бередь Ал, Абай менен Кунанбай женшде енг4ме болган кезде 613 б!р мэселен1 кеб 1не ескермей журм!з осы уакытка дешн. Ол - Кунанбайдьщ, ягни Абайдьщ шыккан теп, ата теп деген мэселе. Осы тургыдан алатын болсак, Абайдьщ тууы - Кунанбайдан тууы, Кунанбайдын сондай езгеше тулга болып калыпта- суы кездейсок емес, ейткен: Кунекен, демек, Абай — б1здщ казак халкынын неше мын жылдык тарихын- да калыптаскан, турасын айту керек, асыл тукым- нан. Ата тепне келепн болсак таратып, Абайдьщ жепнш 1 атасы, ягни Кунекеннщ алтыншы атасы — Сары би деген юсг Сары би ез заманында улкен ба­ тыр болган, Енсегей бойлы Ес1м ханныц заманында кол бастаган батыр болган. Сол кездеп булгак зама­ нында атакты Катаган Турсын ханньщ Конырбике деген кызын алган. Конырбикеден Юннк туган, осьщан барып Абай тарайды, Абайдьщ еулеп тарай- ды; ягни осы тургыдан алатын болсак, онда Абай- дын еулет!, Кунекен — тура казактьщ Э з-Ж етб ек