Абай жолы 2 том

Эуел{ Каумен, Караш^ ауылдарында калуга болмайтын болды. Bexemuire конысы жакын. Суг)рдщ ашу ce3i шыккан сайын, т!леулес женге-курбылар жастарды бул арадан жалтартуды кажет десть Канды мойын айыпкер деп, алдымен кездейт)н: осы ауылдар болган сон, шынында, бунда болуга жол калмады. Одан сыргыган сон, Mci Ж 1Г)тект!Н каркарадай кержетж атасы, кеп Тобыктынынеск! шанырагы —Кенпрбайдынауылын паналатпак болысып, сонда экелш жасырып ед!. KeniH Бекенш! елш!с! тура осы ауылга кеп тусе бастаган сон, «Bipey болмаса, 6ipey сыбыр 6epin кояр, Бежейдщ орнына ел пэлем орнап калар» деп, бул ауылдан да сыргытты. Содан кейш 6ip кезек, Ka3ipri жастын абыройлысы жене табанды, мыктысы деп, Бейсембжщ ауылына жылжытып ед!, Бейсемб!н!к! 6ip гана шай iuiKi3yre жарады. Содан ары Бейсемби «Ертен мен Бекенилмен тартыска тусем. Сонда сезге сынык боламын. Бул жерден тайгыза турындар!»—деп, ол да сыргытып ж!берд!. Кешке шей!н осындай туртпекпен журген Оралбайдын намысы кайнап: «Базаралынын 03i келсш. Бауырым бар ед! десе, осы 6yriHri кун кез)ме 6ip KepiHciH!» —деген. Ызалы кысымда турып айткан соншалык кыска, сондайлык катты, суык сез едь Осы сэлемд) ести сала Базаралы атка MiHreH. Ол ен еуел) бул icTi ест!генде гажап халге ауысып, 6ip ауыз ун катпаган. Он деген) де, Tepic дегет де мэл4м емес. Не 6ip катты ашу ма? Не болмаса TicreHin алып, «еле керсем де шыдадымо деген xirep- кайрат 6eKiHici ме? Эйтеу[р, катты сез1м буны буып-туйд) де, эл! кунге унс!з журген. Б)рак сонын орайына, куш бойы, тек айналадагы журттын унш кас какпай тындаумен болган. Ол Бекениишн шарасынан асып, бурк-сарк етш жаткан хабарын да eciTTi. Жат хабарды Ж[г!тек алгаш ecTireH жерде б)рталай аксакал, карасакал боп, Оралбайды катты К1нелаганын да 6 i^ i. Ол гана емес, кейбф топтын еуелде: «Бекенилмен ке^спейм:з. Агайын бет)Н не деп керем)з? Ек) тентек ici болса, елге лан болмасын. Ж т т к е айып тарткызып, кызды кайырту керек* дегендер4н де ест:ген. Осыны да унс!3, жауапсыз тындап шыккан-ды. Тек тустен сон гана BoKenminiH. «жылкы алам*, «ауыл шабам», «Ж!г)текпен жасасып согысам* деген аскак ce3i келе бастаган сон, Жгптек жиындарынын 6eii езгере бастады. Озгерткен 6ip себеп сол хабар болса, eKtHmi себеп —6ip топ жастар MiHe3i. Булардын басы —Карашанын Абылгазысы. !00

Ол Оралбай ici Бекенпмге ManiM болысымен-ак ат услнен тускен жок. Tirni, елден бурын кеп, Кер4мбалага e3i амандасып: «Кадамын кутты болсын!»—деп к е т л 6iAaipreH. Ara жакыннын ен алды e3i eAi. Содан сон. KYHi бойы, не койшы-козышыны немесе бие кайтарган бала ж!г!ттерд4, не ел кыдырган катындарды жансыз eiin, Бекенимге кулагын lypin отырган. Бул адамдары тек сырткы кимыл-козгалысты багатын «сырт кез» болса, содан сонгы ен 6ip шебер ici —ез ауылындагы Бекенш! кызы 6ip кел!ншект{ дел Cyrip ауылынын e3ÍHe ерте жiбepiп койган. Сол кел4ншек барысымен К,апага жепп, KyHi бойы Эюмкожа мен К.апаньщ отауында болды. Кдсында тайга MiHreH Ержан деген бала бар eAi - кайнысы болатын. Соны К.апамен eKeyi Абылгазыга кезек селем айтып, тун узын талай ж!бер{п алды, Баланы 6ip белдщ астында Абылгазынын койшылары тосып, кайта жiбepiп отыратын. KepiM6anaHH e3i аттандырып салып, К.апа танертен Эк{мкожадан катты таяк жеген-д4. «Сенен жасырын сыры жок. Ауылга кастык erriH!» —деп KyReyi сабаса да, К,апа кайынмщмсжщтшеужен бейн бурмаган. Ундемей, сыр бермей таякты кетерген де, енд{ шамасы келгенше Оралбай мен Кер{мбаланын керепне жарамак ед!. Бар Ж!г4текке Бакеном туралы ен дерекп сезд4 алып келген Абылгазы улкен еппл4к жасады. Ол еуел4 Оралбайды актайтын Kici боп келген жок. Дел- салда отырган жиын Оралбайды устап беруд{ де, Бекенниге карсы туруды да шеше алмай жатканда, Абылгазы Бежей уй<не келдь Аксакал, карасакалдынтап ортасына батыл басып KÍpin, уй ортасына б!рт!зелеп ЖYгiнiп отырды. Тымагын алганда сулу 6iTKeH кесек жуз1 салкын eAi. Улкен басын согысармандай боп ак шытпен катты байлап апты. Бекенш[ сез шыдамнан асып бара жатканын, ecipece айта келд!. «Ауыл шаппак, жылкыга тимек, турысатын жерайтысып, ел4спек. Буган eHAi кызды кайтарганын да шара болатын емес. К.анды мойын айыпкер боп, тугел Ж)птек Ti3e бугетж боп тур) Одан баскага Бекенин ашуы кайтатын емес. Ендеше, соган: «E^reHiHai кыл, екетай, елд^тен к етш тз. К,ор болыппыз, ашуынды таркат, саба мень Ашуынды бас, малымды ал! MeHi катын ет, ейткен{ менде азамат жок. Менде каукар жок, кор- мын!»—дей4к. Сейт!п алдынатусейк!* —деп, Ж)птек намысын катты соккыга алган. Содан кайта катулана тусщ, суык кубыльш алып: 101

—Сонша жер табанга Tycin, жалпыетек болар не дуниен! 6yAaipinni3?! Ею гана ес токтатпаган жастын албырттыгы ма? Сол уш!Н елд!ктен, эруактан, ежелг) достыктан кетер болса, Бекенинтнсет кимаганы кайсы? Ол ceHi киып корлап кетсе, сен ненд) аяп ipxíneciH? Нен калып ед!?- деп аса етй р сейлеп, батыл келген. Осы сезден сон Ж[птек 6 epiK байлау жасамаса да, б!рак танертеннен берп ек!удайлыктан, былк-сылктан арылып, сезд! 6 ip apara туйгенд!. Сол ту№ т бойынша, ¡стщ 6epiH Бекенш!н!н ез мжезше карай ¡стей^н болады. Ж т т е к каз!р жауапкер ел, сондыктан езген[н анысын андау ен улкен тэсш болмакка керек. Эз!рше Бекенш)И!Н алдына Tycin, айыпкер боп беталды бойсунбайды. «Бекенш! жаксы сойлесе, жаксы агайыннын кен!л!н дауалаймыз. Жаман сейлесе, кш е ез мойнында — жыгыла кете алмаймыз!* - деп, сезд! осыган сарыккан. Базаралы бул KeaecTi де ез кулагымен eciTin, ун катпай кеткен едь Коналкалык орын таба алмай журген айыпкер iHici мен жана кел4нже келе жатканда осындай кеп хабарга канып келген-дь Оралбай мен Кер!мбаланы кешке жакын 6ip уш-терт уйл4 к!шкене кедей ауылга екел!С)п ед4. Жудеу уйд]ц Meci —жас Ж1пт Бекембай булардан урюп, корыкпады. —Сенен жаным аяулы емес. Осында бол!—деп, аз лагынын 6 ¡piH сойып жатыр. Базаралы осы уйге келсе де, Оралбаймен кеп сейлескен жок. Онын e3ÍH, Tinii сейлеткен де жок. Тек, Кер{мбаламен екеуше катар ecKepTin: —Ел кез!не тентек болсандар да, иес!3, панасыз емесс!ндер. Юнэласса да, кайда KeTymi ед! журтын? Кетермейш десе де кетеред! ауыртпалыгынды. Болар ic болды, тек ек)нбендер. Бершмейс4ндер, берпзбеймЬ!.. Бермейм!н, касындамын. 03ÍM хабарласып турам!—деген. Осынын алдында дел осы сонгы айткан байлауына ез< бек!нген сон, туе aya Абайга хат жазып, Kici Ж1берш едь Салмак салып, агалык базыналык 6apíH косып: «Болды 6 ¡p ¡с. Аралас, тартынба, корган бол. Tinií, болмаска кетер болса, бил1Г)Н 63ÍH айт»,—деп тапсырган. Абай осы сэлемд1eciireH жерде онын касында Ербол мен Эмф барды. Сол екеуше акылдаскандай боп: —Же, 6Í3 буган не дейд< екем!3?—деп 6ip койып едь Ocipece, барлаганы Ербол болатын. Соган карал: Ю2

— Бекеннм езщ болсан, Ж!птек бауырыи. Онын imiHne Оралбай, Кер)мбала болса, ллеущ 6ip курбын, тату, жас достарын. Эуре-сарсан осы болушы ма ед{, бул калай болды[ Ербол?!—дед{. Ербол ез! де осындай толкында болатын. —Мунын бэршен жаманы ара агайынныцмшез1 болады. Сол деген жерден шыкпайды гой, Абай. Осындайдынтусында пелен) басам демей, тулю бултакка салатындар кеп шыгады. Мынау ею жас капыда сондай пэленщ сылтауы болгалы тур. К,олдан келсе, пелен! ерб<тпе. Жаны ашыганнын ici сол! Менщакылым осы-ак!-^ дед. Абай ез досына аса 6 ip ырзалыкпен карады. «Бекенш)м!н^ деп уранга кызып отырган жок. Абайга: «Сен ез басын адам 6 oni азаматтык бюктен табыл!» —деп отыр... Ce3i шын, терендеп ойлайтын к!с{н!нтукп!рл! ce3i... Ербол туралы ¡цднен корытканы) «Бунын адал адамныц да, еркект[н де ce3i гой. Туб!нде Ербол осы елдщ субе адамынын 6 ¡pi болады-ау, бара-бара!^ —деп бйдь QMip 03¡He арналган сез болмаса да, Ербол токтай салысымен, !ле сейлеп жатыр. Абай Ербол туралы ойланып калып, онын ce3ÍHÍH басын ангармап ед{. Енд! тындаса, жас, таза беМл, кызу ж т т : —... Оралбай мен Кер!мбаладан аянып калганымыз уят. Бар кемепне жарау керек. К,аракесек азар болса мал алар, айыбын алар... Болыспай кала алмаспыз... Мен MtHepiHe ат, ¡ш<п-жемже сойыс Ж!беру керек деймж!..—дедi. Абай акырын кул<п, бас изед4 де: —Бунын да 6 ¡p алуан дурыс байлау. CeHiH колыннан бупнде одан зордын 03Í кeлeйiн деп те турган жок. Тым курыса, доо замандастарын бей!Л!НД! керс<н, OMip. Бетен журтка, кеп кезше дабырайтпа! BipaK жанагы атаган кемепнд! ез атыннан селем айтып, Оралбай мен Кер)мбалага женелте бер!—дед!. Осындай уй ¡Ш1ндеп кенестен сон Абай Улжан уй!ндегк жиынга келген. Онда бул уакытта бар Айдостын эр атасынан келген атка- м)нерлер кымыз imin, кызынып отыр екен. K.a3ip тер де, сез де Майбасар мен Жакыпта. Солар касында кызара 6epTin, окта- текте куле Tycin, коздана сейлеп койып Тэкежан отыр. Keïi- бактан келген Жиренше булардай емес, тартынып отырган сияк- ты. Топай Kicici Базар да оншакеп шешшмейд{. BipaK Майбасар. Текежанша женш жортып, эр сакка елденеге суйс)нгендей KOTepiHKi отырган Торгайдын адамы Даданбай кер{нд!. !03

Абай басында ундемей барлап, журтгын кабагын бакты. Терт ата Айдостын exeyi 6 ip м!незде, eKeyi 6 ip мжезде отыргандай. EHAi 6 ipa3 байкастап барып, Майбасар мен Жакыпка карап, Абай: —Ал мына eKi агайын лацына не дескел! отыр бул жиын, ара агайын? Сез устатып, Айдос атынан Бекенш!, Ж4птекке Kici женелтт!н4здер ме, жок па!—дедi. 8 уел1 Жакып жауап кайырды: —Жок, ж}берген!м)з ж о к !- дегенде, Майбасар будан ары ашыла TycTi: —Не деп ж!берем}з KiciHi? Б т м айт деп отырган агайын болса, 6 ip cepi. EipiM¡3A¡ «купта» деп отырган жок па? Кайсысына болысайык?.. —Сонымен ара карындас еншей!н ундемей, тук б4лмегендей боп карап калмак па? —Ty6 i карап калмас... Неге ейтс!Н? —Ендеше, exi елд<н араздык eurriri ерши TycciH деп отырмыз ба? Абай сурактары тергеудей боп, уй жиынын epiKci3 мойын бургызып барады. Журттын 6 epi баска сезд< койып, мына кагысуды тындауга KipicTi. Майбасар Абайдан ез1рге сезге ыгыспай: —Бул пеле коздангалы турган 6 ip ерт емес пе? Оган каз!р айткан басу сез ем болмайды, сол отты урлеу гана болады. —Е, олай болганда, e№reyip, шыгатын ерт екен, сол шыгып болсын деп отырмыз гой. —Ашу —алды, акыл —сон.ы. Эуел) Бекенш4 epexnin барып, 03ÍHÍH ашуына ие болатын шакка жетс1н. Орт шыкса, оны алдынан шыгып еш!рмейд!, куа emipeTÍHinai 6 Lnecin гой!—дед). —Осыны да «ел тыныштыгын, татулыгын ойлау» дейм:з-ау! «Мен KipiceM, eMmi, жамаушы болам. EipaK мен! солай араластыру уымн еуел4 езгн пелеге бата туе... ертене туе» дейд! eKeHC¡3 , е?..—дед[. Енд< Абай ашулы ед). Жиренше мен Базар Абайга «анык, осы ce3¡H макул» дегендей боп, ентелесе тындады. —Бесе, осы жым-жырт отырыстыц бабын мен де таппай отырмын. Жанашыр болмайды гой бундай!..—деп Жиренше, TtnTí куйммп отыргандай болды. Ол, тепнде, Ж т т е к пен К епбак достыгын кимайтын-ды. Бежей, Байсал тусынан калган достык болса, оны жана басшы Жиренше езшщ сактауына, багуына карыз деп бшетш. Топай болса, Teri, осындай агайын ишнщ араздык салкындыгына, Ю4

кулык тесШне кеп ермей, тура, ед!Л М!незд! болганды артык санайтын. Осы exi ата сонымен Майбасарлардын ¡ркШп, тартынуын баганадан босансыта алмай жене дел сырларын ашып сала алмай отыр eji. Абай сез! ашылысуга камшы болды. Сол жайларды ацгарып отырган Текежан Абайдын баганадан берп тергеуже ырза емес болатын. Абай жанагы сонгы сын сез!Н айтып, «агайын imiHin тыныштыгын племей, epT¡H ¡здеген М1нез бар» дегенде, ол ¡ле кагытты: —Орт, ерт дейсщ! Сонын рас, ерт. EipaK 6¡3 бастап, 6 i3 т!леген ерт дем ектсщ ез)н? Tinii, тукп:рд4 цазыссак, ерт енд! шыгайын деп отырган жок, бурын шыгып койган жок па? Оралбайын мен Кер)мбалан салган жок, па? Соны кермей отырмысын? Жок, елде «эн» деп, «сен» деп, осы жаз бойы ез<н сер!мастанып ен, сондагы cepiKTepiHAi едей! буркеп отырмысын?!—деп катты кекетш, мазактай кулдь Абай кулген жок, 6ipaK кысылган да жок: —Е-е, айыпкер табылды де!.. Ол ен екен!.. Энд! суйген мен екем гой! МенщауылымдаОралбай мен Кер)мбалаен салыпты, содан екен гой!.. Олай болганда, тыныштык, татулык кунде К4шекен, Бебен жасынын ceHiH ауылыннан ¡шкен кымызын, жеген койын тагы айыпкер деп косамыз гой !T¡3, TÍ3e туе, —деп 6ipa3 кадала берд! де, артынан кайта ызаланып, батыл унмен ашынасейледй —Сеп болуга жарамай отырып немесе едей! сеп болгысы келмей, букпантай ойнап отырып, айыпкер таппак! Сеп болмай, еп кездеп, сылтау куып отырсын гой, туге!—деп Ыргызбайдын жиынын жерлеп токтады. Сонгы жылдарда агайын-аукымында Абайдын анык ipiAen келе жатканынын 6ip белriсi осындайда KepiHeTiH. Нен! болса кезге шукып, баска сабап айтатын. К.аз<р ыргаса кеп, соган басканда, Майбасарлар токтап калды. Абайдьщ алгырлыгы, бет бедел) жене ед4лд[Г! таразыны басып кетш бара жаткандай. Сез бен жолда Майбасарлар жен[лд). Б)рак сонда да бул отырыста Абайдын деген! болган жок. Озге Ыргызбай 6ip белек, Абай жалгыз e 3i 6¡p белек болып шыкты. Муны костаган Айдос — Жиренше мен Базар ед{. Аз ел емес —ек! улкен атанын сез! Абайга ерд]. Калган ею ата карсы болды. Онын ¡шшде Тор- гайдын Абайга кенбей, Майбасарды устанып калганы кек- кыжылдан болатын. Ж п)тек imiHAe осы пелеге канды мойын айыпкер Базаралы болатынын сезген Даданбай ¡ыннен «шок, 105

бэлем> дегендей боп, энеуп Балбаланын ызасын есте туткан. Сейт!П, ек!удай болгандыктан, Айдос тутас сез айтып, анау eK¡ елге xici ж)бере алмады. BipaK «пэле ep6 in кете ме, ел арандаса ма^ деп кинауга тускен Абай езд)пнен Cyrip ауылына Kici шаптырды. Ол ж)бергет Ербол ед]. Ара агайын селем) мен erimmiH Абай Супршн 63¡He, Эюмкожага жоддаган. Тмеп: «Кол кимылы болмасын, ¡CTÍ насырга шаптырып ап, ежелп дос Юшекенмен Keiicin кала KepMeciH. Ем табайык, тек жараны улгайтпайык. Осыны Айдостын кеб< ет)нед]!» —деп xi6epni. BipaK Абайлар б)лмепт], Айдос ¡шшен Векенш!ге кеткен алгашкы селем бул емес екен. Майбасар журт кез)нше Бекенш! KiciciHe Айдос сезш нактылы кып устатпай, ек)удай еткенмен, онаша сейлескен жерде Cyripre купил сэлем айтыпты: «Ж!птекке бата кимыл eiciH, салмагын мыктап салсын, тайкымасын. Айдос туб1нде тентекпен болмайды. Бупн аддырып отырган Бекенш1н)н касынан табыладыо,—деп ж!бер!ПТ!. Майбасар мен Тэкежан мундай купия сэлемд! текке айткан жок. Онаша сезде Cyrip Kicici бул екеу!не 6 ip айгыр yñip жылкы беруш уеде еткен. Соны екеу) кабылдап отырып, 6 ip жактан Айдосты сатып, жанагы уэде-селемд) айтты. Осындай колтыкка бур!ккен дем e3i ызамен томырылып отырган Cyripre анык камшы болды. Эйткен) ашу уопнде ангармаган Cyrip езге сезд!н imiHeH осы сезд! гана укты. Жене муны тугел Айдостын тубегейлеп устаткан сез: деп калды. Абай сэлем! будан сонакурым кеш келш. Кунд{з Ж!г!текке ж[берген елидлер! Бежей ауылында боп, бар салмаган салып:«Кыз бен ж т г п Ka3 ip екеп алдыма сал, колыма бер, болмаса, турысатын жер!нд! айт!» —деп отырып алган-ды. Оган Абылгазы KipicKeHHeH 6 epri Ж т т е к байлауы кене алмады. «Бул —агайынды ел емес, жауласкан араз елдщ ce3i. Ел сагын сындь!рмай, кел!сет)н сезш устап кел. (&мм[зш ацылына ала отырып, 6 ipre ем ¡здеудщ сез:н экел. Сол ынтымак ce3i болады. Мыналарын кара куш, зорлык. KimeKenai корлаганын. Hrrin Heci болса, 6 epiHin Tenipici бар, бу не кылгандарыц? Bip гана осы жол болмаса, бурын Ж т т е к Бекеншшен катал М1нез KepeTiH не жаманшылык icren ед{! EKi арамыздан тату агайын арасы бар ма ед!? К,ыл етпестей TeTrmiKTi 6ip ашуга сатпайык. Кеше осы урпак камын ойлап, унем! достык, татулыкты 6 i3re мура кып кеткен Бежей, Суй!ншк, Байдалыны ойлайык. Бекен C63ÍH, селем!н ойланып айтсын!»—деп, кешке жакын осындай 6 ip жауаппен Бекенш!елшюжкайырмакеш. Бул жолы Бекенш! 106

сэлемш экелген сол —Бекенш4н!ц бупндер шыккан жана буын аткам[нер!нщ басы—зор денел!, 6 iT¡MA¡ ж т т Кунту болатын. Сол кетер кез)нде Ж !птекпн e3i тургылас жана басшылары Жабай, Бейсемб!, Эбд!лда ymeyiH онашалап турып: —Мына жауабыца CyripAi токтатам деп айта алмаймын. Ол бул{н!п отыр. Пеле шыкырдын, агайын, айтпадындеме!—деген. Жабай осы сонгы сезге кайыса жаздап: —Ой, токташы, бул кай айтканын? —дей 6 epin едь Кунту суык жуз!н ж!б)тпей, отты кара кездер!н салмакпен, салкын кадап отырып: —Айтканым сол!—деген-д). Жабай сыр берсе де, бундай каужтен ел< кунге бет бурып, жалтарып кермеген, ез! сезуар, 03i орамды, алгыр Эбдшда ыгыскан жок: —Уай, Кунту, таразыга сен!мен мен туспек боп тургам жок Эруак пен ел Tycin тур. Содан улкен болдым деп, содан аттап кетем десе, Cyripju де Кудай табар!—деп шапшан да, катты да айтып б)р-ак тужырган. Майбасар селем! 6 ip келсе, соган ¡лес Ж4г4тектщ бул жауабы жене келд). Кыз бен ж М т те жок Алдыта Tycin KiHeciH мойындаган Ж!г!тек те жок. Жанагы ce3A¡H 6 epi «тм ем!зу, кашырткы салу» деп багаланды. Содан сон-ак Cyrip айкайды салып, от басын сабап, Бекеннм аруагын шакырып, тулан тутып Kerri. «Мын кекаланы салдым намыс жолына. Шаштым, берд<м колына барымды! Тек, кепмд! епер мынадан!» —деп жуан бай бул)кке KeTTi. Асып-таскан содырлыкка басты. Ат-сойылы дайын отырган Бекеннм тобынан жуз ж!птт! жуз боз атка MÍHri3in ж!бер[п, дел сам батарда Ж ттек ке аттандырды. Жаулыкка аттандырды. Тапсырганы: — Ж1г!тек к)С)мд) екетт). Малмен ашу баспаймын. Kici барымтасынын орайы —Kici барымтасы. Жiriтeктiн жанына бататын жер{нен маган да 6 ip адамын, 6 ip жес!р!Н тартып екеп бер!ндер!—деп женелткен. Абай селем{ осындай ерескел барымташылар аттанып кеткеннен KeñiH келш ед{. Cyrip Ербол сезгн унйз тындап шыгып, жауап айтпай, катып, ciлeйiп калган. Бекеншщен атганган ж тттер бул!кке кеткен сон, дегенше жепп булд[р!п кайтты. Ж iriтeк imiHAe Жапа дегеннщ жана тускен мелд4реген сулу келшшеп бар-ды. Соны басындагы желепмен eciH шыгарып шошытып, тартып адды. Ауьмды басып, жаншып келген жуз ж ^ т 6 ipAe-6 ip KiciHi тыпыр етк!збей, Ю7

келжшекп зорлыкпен KHiHnipin турып алып Kerri. Сол тун шмнде Бежей ауылында конып отырып мына хабарды ecTireH сон, Bef!ceM6 i, Эбд4лдалар да сэтге ашу байлауын жасады: —Жакын деп капыдажурекем4з,жатекем4згой! Шабысуга кеткен осы болганы гой. Жеб!р-жес1р eтiceдt екем[з. Тур, аттан сен де!—деп Эбд!лда Абылгазыга буйрык берген... «Куш жию, ес жию» деген бегет, аян болган жок. Жiгiтeк ызасы енщ келген екен. Ол айкайсыз, байбайсыз 6ip-aK ышкынып, сазара K orepin алгандай. Сез каткан Kici аз. Асыгып, ез1рленген кимыл бар. Аздан сон будан да жуз xiriT шыгып, Абылгазыга бастатып, тун ортасы болмай-ак Бекенш!ге карай ат койды. Сол топ тан атар-атпаста кайта кайтканда, жылкыга тиш мал алып кайткан жок. Бу да Kici барымталап кeлдi. Бекенимтн елеул{ xiriTi Солтабай дегенн!н де биыл тускен, о да желек астында журген жас кел[ншеп бар едь Соны тартып алыпты. Бул тунд! Бекении —Жiriтeк ¡плнде уйкысыз еткерген кузетпн мен жылкышы гана емес, Teric ел болатын. Солтабайдын кел4ншеп барымтага тускен!н ести сала, Бекенш4н1н бар жайлауында тунп жайылыста журген жылкы атаулы ауылга куылып кел4п, кун шыкпастан аттар усталды. Еркек к{нд!кт! Бекенш! Teric сойыл, найза, айбалта устап, атка конып, Cyrip ауылынын успне уйлдь Дел осы сэтте Ж)Г!тек те осындай, шоктай боп, жорык-жортуыл, согыс-кактыгыска бет тузеп алыпты. Сонымен кун найза бойы кетер!ле бергенде, Ж ттек коны-сы Саркел мен Бекенш! конысы Шалкар арасы, Суыкбулак пен Каршыгалы арасы кайнап cipecKeH колга толып алды. Аз уакыт imiHne жасыл бел, кен жазык, кек тескейдщ 6 epi шылкымай майдангаайнадды. Жасы алпыстын жуан imiHe Kipin, ж еттске такап калган Cyripe3i де найза устап, согыска шыгыпты. Карсыласкан урыста 6 ip кезекте мунын бет алдынан Жабай мен Бейсемб! кеп калып eai. Шал найзасын соларга кадап, ущле шапты. Жабай касындагыларына буйрЫк 6 epin; - Мына Kepi елгел{ жур гой, канына карайып. Кол типзбендер!- деп калды. BipaK C yrip такап кеп найза салармен болган сон, Жабайларды коргап, Ж!птект1 н 6 ip xiriTi келденендей Tycin ед4. Cyrip найзаны елп жiгiткe салып x i6 epin, ушырып тycipдi де, Lirepi умтылды..

Bipan артына жалтактап, «жацагыны ели pin алып, куныкер боп калам ба?» дегендей Kayin ойлап келе жатыр. К,арсы алдына Бейсемб! кеп капты, найзасын ещц соган октала 6 epAi. Бейсемб{ тебелескен жок, тек найзаны кармап алмак eAi. Cyrip соны ангаргандай боп, ез найзасын бос кана соза 6 epin, Бейсемб)ге устата салып, KeñiH жалт 6 epAi. Бeйceмбi саспайтын. EciHeH еш уакытта айрылмайтын, тапжылмастын. e3i екен. Сак-сак кул4п ж^ерш: —KepAiH бе мынанын кылыгын, керд{ц бе?!—деп найзаны шошайтып, Жабайга K e p c e T i n Ана ж:г4т елер болса, тупю дауга барысканда: «Мен салгам жок, найзамды Бейсемб) жулып алган» дегел) маган устатып KeTin барады!..—дед^. Бул согыстын 6 ip тусы... Озге тустарында талай жан кан кушып, жарадар боп, аттан кулап, мерт боп жатгы. Ж4г4тек пен БекеншМц нелер ер, балуан жтттер1 де Ke3irin, шайкасып алды. Q cipece, 6yr¡H кайратпен, ерл!кпен кезге тускендер: Ж1птекте — Абылгазы, Бекенш!де — Маркабай. Кеудес! 6ip кушак, балтыры бес)ктей, жасы отызга жана ¡лшген жалпак бет, ала коз, кара Маркабай —шын алып кайратты. 03Í Тобыктыга белгш) туйе балуан api данкты мешкей болатын. Бупн кайта-кайта ат ауыстырып MiHin, сол Маркабай талай Ж ттект) аттан ушырды. Эз< де сойылды кеп жепт). Басы б)теу жара болса да, оны елен кылган жок. Бул согыс туске шей!н созылып, енд1 одан ары да кете баратын ед). Жаралы болган, мерпккен ю илерж eKi жак та жауга бермей, ауыл-ауылына exeTin жаткан. Агайын канга батысып жатыр. Осыны б)лген Айдос калын кол боп туске такау майдан уст)не жетт! де, ею жакка да тыйым салды. Эм!р ет!п, акыра сейлеп, Айдос атынан Жакып шыккан: —Токтамаганын —тентексщ! Енд! тыйылмаганын —e 3ÍHe карсы б]зд! жау eTecin¡— деп epiKci3 токтатты. Жауласкан eKi жак осыдан сон амалсыз басылып, езд4-ез елше карай кайта 6 epAÍ. Айдос тобы ортада турып ап, eKi жактын тугел тарап бол- ганын кут:п ед!. Олар ебден арылып алган сон, калын жиы- нымен Ж4птекке бармай, Бекенинге тартты. Бул Ж{птектер ymiH жаман белп болатын. Не eKi жакка б елтбей , не арадан езге 6 ip атага тартпай, тугел Айдос боп Бекенш!ге бурылганы: «KyñiHAi сол, сонын касында болайын» AereHi ме? Ж ок: «Жазыксыз сол, соган болыстым!» деген! ме? Эйтeyip, кеп Ж!г!тект! купи етп. Айдос тобы Cyrip ауьшына тусетж болган !09

сон, Бекенимнщ ез жасагы осы мандагы Бекенш!И1Цезге ауыл- ауьыына тарап тускен. Согыс, элек, кан кыргын бопжурсе де, сонымен катар бул елдер ¡ш)нде эркашан 6ip гу-гу макган энпме де, кулк!, мыскыл, кылжак та журуш) ед]. Бупн сонын 6ipiH Ж! rile к Cyrip туралы айтып, аныз кып кетсе, eKimui 6ipiH Маркабайдын 6ip ерескел MÍHe3¡ тугызды. Ол ез!н коршап, суйсже кошаметтеген 6ip топ ж!г!тпен Дэлекен imiHe кеп тускен. Сонда 6ip ауылда мунын осы жаз бойы кумартып журген кызы Кундыз барды. BipaKкыз кешл! де мунда болганмен, memeci катты анду салып, алты ай жаз Маркабайды 6ip манайлатпай койган. EyriH Маркабай мына эб^ерд1 сол 6 ip т!лег!не сылтау eTin пайдаланбак боп, керш! уйге Ж[пттермен TycTi де, касындагы 6 ip- eKi курбысына: «Сендер Кундыздын шешесш ортага алып, 9 Hr¡Mere бегей 6 epinaep&,—деген. Кел[п, жайланып, кымызга канып, куп!лдек энпмеге к!р!скенде, Кундыздын шешес! - каткан KeMnip де осы уйге келш ед}. Ж)пттер оны эцпмес!меи бегеуге KipiCTÍ. Маркабай дел осы сезд!н кызу кез!нде сусып шыгып, тура Кундыздын уй!не асыга кеп к[рд!. EciK турул! тур. Уй ортасында улкен казанда ipiMUÙKкайнап жатыр. Кундыз жалгыз, кесте Tirin отыр екен. Кыз энпм е айткызайын деп, согысты сурай ôepin ед!, Маркабай оган женш жауап каткан жок. Бастын 6iTey жарасын да умытты. Тек кь[зга жалынып, кушактай алды. Анау cecKeHin, атып турды. Маркабай Кундызды ерюне коймай, кушактай туре- гел4п, тамагына жабысып, суй!п турып калды. Кыз булкынып босанайын десе де ж!бермей, катты кушактап тур. Дел осы кезде такыс KeMnip бунын анау уйден KeTiciHe сенбей, аткып шыгып, ез уйше келген де, кызын кушактап суМп турган Маркабайга: —Уай, тебеннен жорткыр!—деп aкыpaжYгipд¡. Маркабайда ун жок, кызды ел! кушактап суйш тур. KeMnip каны кайнап, тагы акырып, казанда турган ыстык ujeMiurri жулып алып кеп, Маркабайдын жаланбас, бакырдай басына шуйде тусынан nepin кетй де: - Ойбай! KeHiHадыра калгырдын кен< Keyin калган ба!—деш. Маркабай осы кезде гана кызды кушагынан босатып жiбepiп, каша женелш. Ол осы «шемш жеген# жайын жолдастарына e 3i айтып берген. Сол куш дуй<м елге мынау лан устщде осындай 6 ip кулк! де тарар^едь

Бекенииге тускен Айдос тек туспепп. ЗЮптекп тентек деп айыптап, Бекенш<н!н д е ге т н ¡стетпекке тус)пп. Ж ене б!р Абайдан баска тугел Ыргызбай, Торгай осында. Каз)рде Кепбак, Топай адамыда бунда келген. Жиренше мен Базар кеше тунге дей1н Абаймен б)р ед!. Танертен Ж4г!тек жаулыкка шыгып, Солтабайдын катынын алып кашып алды деген сон: «Булар ара агайынды елемейм!н деген екен. Бекеним ет ашумен Оралбайдын тентект!пне орай б4р огат ¡с ¡степи. Б[рак кайда кете калушы ед4? Сабыр кайда? Аз шыдаса, ара агайын алдында женер акылга мыкты болмас па ед<? Енд! ез4 булд4рд[. Тш п, Оралбай мен Кер!мбалага кутылар жер коймады. Олардын да сорын ездер1 кайнатты. Енд! сол жесф кайтпай тыным жок!» —деп байласкан да, Бекенишге бурган. Сез осыган жеткен сон, Жиренше мен Базар Абайдан белжш, Майбасарга ерш кегп. Абай жапа-жалгыз болып, капаланып, уйде отырып калды. Ол ел бул<п уш!н Кер!мбала мен Оралбайдан уялды. К.ол- аягын калын елд)ц ланы, катал жолдын зорлыгы бугалы тур. Б!рак Абай енд! б)р ¡ске тез камданып, жол журмекке эз!рленд). Бекенш)ге орнаган Айдос, Ж ^тек к е шапкыншы Ж!берш, осы сезд! устайтын басты адамына Супр ауылына тез келуге буйырган екен Бул хабарды алысымен Жабай, Бейсемб!, Эбд!лдалар жиырмадан аса к)С) ерпп, атка мшдь Дел журерде ¡с ангарын жактырмаган Бейсемб! Абылгазы аркылы Базаралыга хабар айтты: — 1с райы жаман боп барады. Оралбай мен Кер1мбаланы алып, баска б<р далага тая тура ма, кайтед!?—депт4. Базаралы буны еспгенде катты куМп, намыстан ертенгендей болды: —БеделсЬ би, кайырымсыз кара бауырлар еншен. Сендерге сенем деп бексе басты болармын ба? Супр —бай, мен кедеймш. Онын сез!Н мын кекаласы сейлейд[ кю неп турып. Айдостын сатымсак бтмш)лерж4н жетепнде, астында журш сейлейдь Мен!Ц, керек десе, кашып кетер бут артарым дажок. Ж!Г!текпн сез куган жемкорларына сойып берер малым дажок... 9зiм барам сол тартысына!—деп б)р б е к ж т ед4. Абылгазы бул байлауын кабылдамай, тыйым сад м . «Бул)Н1П отырган журттын арасына сен барсан, жанжалды улгайтып аласын Ош4пп, ершелен!п кетедЬ,—деген. Осыдан сон Базаралы амалсыздан Оралбай мен Кер!мбаланы ез касына алып, Шынгыстын елс4з тасына карай тартты. ГН

KymiriH аркалап жорткан жаралы арлан тагыдай боп долданып, ыза кернеп, жортып женелд). Дэл журерде кещл!не 6 ip жубаныш боп Абайдан хабаршы кеп ед). Ол 9Mip мен Мырзагул болатын. EKeyi кос-косардан терт жарау ат жетектеп кепт: жене сойыска 6 ip тай экелген екен. - Осыны керепне жаратсын. Агайын ниеп бузылды. Жерге к)ргендей боп отырмын. Bip акылымды алар болса, Базекен бул ел к етн ел[нен кайыр KyTneciH. Ертен Ж4г!тек те кугыншы боп сонына тусед!. Сонда жалгыздык керед4. Енд), не де болса, exi жасты алып, калага, улыкка карай беттесш. Осыган KOHin, Семей баратын болса, тек маган лезде хабар eTciH. Мен e3ÍM де калага атганамын, Ka3ip жургел! 93ip отырмын. Сол жерде керег)не, кемепне жараймын. Осыныма ceHciH де KOHciH. Тез журсш. Болмаса, мынау ел ¡ш!нде жапа-жалгыз калып, ел-куаттан айрылып отырмын,—депть Базаралы Абайдын киын кунде ат сауырын 6 epreH¡He куанып турып, ырза болды. «Ел!м безсе де, сен безбепсщ. Бупнп Тобыктыда Kici болса, ол сенсщ гой, Абай. Калага туссем, кере- riMe жарайтынында рас. BipaK калага елден безген, кугын жеген боп не деп барам? Ондайды ¡стеген бул ен!рд!н адамы да жок. Онын 831Нде 6 ip сумдык десед гой артымнан. Одан да осы елдщ epiciHe жетем. Е лдт бар ма, жок па, бар сырына KQ3ÍMжетюзем. Егер азгындыкка басса, жагаласып елем. Жаргыласпай, кан тепспей кенбейм!н. BipaK калага да бармаймын. Е н д т жаным осы ею жастын жолында шыксын!*—деген. Сонымен Базаралы жас кашкындарды апарып, Шынгыстагы «Караша койтасы» деген киын куздардын арасына жасырды да, оларга Абай ж!берген кысырдынтайын сойып берд{. Q3Í бел!не сапы асынып, такымына шокпар кыстырып, колына емен кара найзаны устады. Жымда тоскан жолбарыстай боп, койтаска Kipep ауызда келденен жортып, кузетш ЖYpiп адды. Зор, балгын денес{ бул кезде катайып, ширап алтан, сондай шапшан- Жуз)н!н кызыл нуры eminii де, долданганда пайда болатын кесюн 6 iTinTi. Кегере сурланып, суык томсарып алган. Cyrip ауылындагы жиын Ж!птек KicMepi барган сон 6ip кун, 6ip тун KepicKe Tycin, акыры Бейсемб!, Жабайларды жасытып, жеHai де, байлау жасады. Ж ттектен айып Kecin, мал эперспн болды. Жер ececi Бакен ш:ден асып жур деп, Карауыл бойынан Cyrip пайдасына уш кыстау айыпты тагы KecTi. Онын устше, Оралбайдан Кер!мбаланы айырып, Каракесекке женелте^н болды. Ж:птек оларга пана болудан бас тартты. Осы байлаумен !Í2

кашкындарды ¡здеп таппакка жендетгер шауып едь Булардын алгашкы 6 ip тобы он ж4пт боп кеп, Базаралыга кил)кп. Базаралы жалгызтурып олармен каггы шайкасты. Ол!мге бек!нген! айкын ед). Bip ет асым жалгыз алысканда, он ж<пттщ 6ecey¡H найзалап, калган бесеуш жаралы, ызалы жолбарыстан кашкан коркак иттей кып, куып, айдап тастады. BipaK осы öeceyi Шынгыстын бар битнде андыздап журген кеп Бекенш! мен Айдосты тагы екеп каптатгы. EKiHmi кезек отыз Kici боп кеп жабылды да, Базаралыны тыксырып, Кдраша тасынан шеттет!п eKeTTi. Женш, жыгып колга lycipe алган жок. Олермен ерд!н бупнп ажарынан манайласкан Тобыкты ж!гМн1К 6epi сескенд!. Осы кезде калган кеп аттылар Оралбай мен Кер4мбалань тауып алган ед{. Ж!г!тт1Царпалысканына карамай байлап тастап кызды ат алдына енгерш алысты... Дел айрылар кезде байлауль Оралбай айкай салып: ' —Кер{мбала, сеулем, кайта ¡здеп барып тагы алып кашпасам, экем Кдуменнен тумай кетей4н!—деп калды. Kep¡M6 ana да ер ашумен кызарып жанып: —Жетер болсан, жолына жаным курбан!—деп кетт).Зорлык д е г е ж н е т г 1... Осы кун кешке Базаралы шауып отырып Вежей ауылына кеп, кораньщ ортасында турып, ел i еруак Kenrip6 añ, Бежей атын шакырып: «Бармысын, еруак, керемЫн мына корлыкты? Карга! С!ле мына елджтен кеткен ездер4нд!!»—деп каргыс атап, азан салып ед. Ауылдаотырган Бейсемб), Жабай, Эбдлда умтылысып кеп, ортага алды. Базаралы Бекенииге шауып, «кан Tericin ел! сем !»—деп тур екен. Аналар: «Мынау пеле шыгарады»,—-деп кеп, шылбырына орала Kerri. EKi жагынан жалынып оралган Бейсемб1 мен Эбд4лда болатын. Долылык буган Базаралы екеу!не де: —Жанын жалдаган eKi кор... Елд!нсорына шыкгынгой!.. Эл: талай сумдыкты eiepciH eKeyiH... Кет жолымнан!—деп бастарынан камшымен тартып-тартып жiбepдi. Бейсемб! мен Эбд!лда сонда да шылбыр-Т1зг!нге оралып катып калды. Жабай осы ауыддагы бар Ж!птт: жауып Ж)бер!п, Базаралыны аттан Tycipin, epiKCÍ3 уйге к!рпз1п,тапжылтпай басып отырып алды. Каруларын да урлатып, тыккызып койды. Т у т бойы жиырма-отыз Ж4г]тек Базаралыны осылай камап, туткын erri. EeKeHmire Кер)мбала кел!с]мен, багана Оралбай eKeyi айтыскан cepii ест)лд{. Бурын да байлау беюген екен. Cyrip: «Ауылыма бул uiipireH жумыртканы сактап отырмаймын!» —деген ИЗ

болатын. Оный ycTÍHe, Базаралы мен Оралбайдын токтамасын керген жене Кер!мбаланында райдан кайтпасын сезген Бекенш! осы KeurriH ез!нде, касына бес ж!пт ертш, Кер)мбаланы К,ара- кесекке женелтт). Мунын алдында да Cyrip кудасына хабар сал- ган едм Енд<: «Уй жасауын белек кеп алсын, ез)р мына бузылган жес!р!н K03¡ пр!де колына табыс етем)н. Oßi ие болсын, тыншымас болса, елт!рсж мейл!, жоктарым жок. Кудай алдында карызсыз, кунсыз»,—деп женелтт!. Олжай ланы осымен 6ÍTTÍ. Арада eKi кун епюмен байлаудан босаган Оралбай такат, тыным алмай, куштарынын артынан шауып, Кдракесекке келд[. Неге келген!н, нес<не сенгенш e3¡де б)лмейд!. Тек шер журект<и канды жарасын аркалап 6 ip келген!. Оз жен)н жасырган болатын. BipaK Кер!мбала жудеп, жасып калган екен... Айнала анталаган кайын, абысын кез! де бар. К,айгылы, кара кабак Ж!пт отыр. Кос канаты кайрылган, сары аурудан тургандай салбырап, жудеген Кер)мбала бар... EKeyi де унс13, бейшара бопты... Отау уйдщ отынын басында 6ip узын бойлы, кен жаурынды кара ж!пт кеш бойы пышак кайрап отыр. Bip кезекте кунк eTin Кер1мбалга тЬ катгы: —Бупн не сен eлeciн, не Ж)птщ елед!. Райдан кайтпаган болсан, байлауым сол-ак!—дед!. Ол Ж!Г)т Кер!мбаланын кайнагасы екен. Дел ет nicKeH кезде жас кел!н erri Tycipin, жасап болды да, табактан Т1дщ алып, 6 ip шет)нен устап турып Оралбайга карап: —Opic таусылды, Оралбай. Аксак кемп!рд!н сонгы селем! осы болсын. Мына тицц кел!п MeHiH аузымнан алып же де, сонымен токтай бш, тыйыл, жаркыным!—дед!. Сейтп де, плд!н 6 ip ушын аузына алып, Оралбайга карады. )KiriT те жасканган жок, атып турып барды да, Кер)мбаланы сонгы рет кушып, сонгы рет cyñin турып, т!лдщ жартысын TiciMeH y3in алды, елердей жалынмен eKcin, KypciHin турып кей!н кайтгы. Осы тун конбастан атына MÍHin, жур!п кетп. Содан кайда KeTKeHi белг!с!з, кан жаралы жас ж!пт жок боп KeTTi. Б!рталай кун еткен ед!. Сол Оралбайдын ел!-Т!р1С1 мэл!мс!з боп, кусамен кеткетне камыгып отырып, Абай ез отауындагы Ербол, OMip, Эйгер!м ymeyiHe 6 ip сез катты. EciHe алганы Б!ржан екен: —Ес!л Б!ржан, кад1р!н кандай ед!! Ел1МН1Н асыл купли аркалап жур екенсщ гой! CeHiH eHiHHiH леб! гой осы жастарды И4

осылай тарткан. Онер болса, осылай боп, толкынсыз апан сура кесек тас тускендей уйкы-туйкы етс!н де. Оьмр соны т<лейд{ гой. Осылай, куйындай согар куштер болмаса, ш!р)П, букс!п кундер етед! гой,—дед!. Ербол Оралбайды эл! аяушы ед[: —Б{рацсоккыны дамам жасын, кыршын жасын керш калды гой. Канаты кайырылды гой!—дед). Абай ойы баска екен: — Бул сахарадагы ку ем!рге осылай т!зе керсетер соккы болсын. Ер кайгысын бара-бара сол емдер!—деп б4раз отырып, улкен б!р ой туйд!.- «Арыстан айга шауып мерт болганмен^ артында жорткан баласы арыстандык етпей коймас. Ак суакар ауга шырмалганмен, уясынан ушкан балапаны суцкарлык етпей коймасЬ деген казак неткен дана! Тобыктынын. зорлыгы мен карангылыгы Оралбайды женген:мен, ем)рд^ тауарыкты жене алмас, бура алмас... бура алмас!..—дед!. 1)5

ЕЦ1СТЕ 1 Е(нп турул), тунл!п шалкия ашылган кен, уйге кектем сэскес!тн бар танысы, бар ун! мол к!р!п тур. Би!к тесек жа- нында денгелек устелге шынтактап онаша гана отырган Абайга ес!ктен к!рген самал да жайлы. Таласа, жарыса б!л!нген изен, жусан, жас бетеге и<стер) де куншуакты салк,ын сэскен!ц кош леб!ндей. Шырылдап ушкан бозторгай ун< б!р кезек уй устшдеп аспанта йннш, кадалып, кырык кубылады. Акшокынын жакын сайларынан анда-санда ун катып кекек шакырады. Унем! жауапсыз сурагын кайталай кадалтып, сунк- сунк етед!. Дуниетн ен б<р жазыксыз, ацкау унпазы ез жубайын шакырам деп, юшкене сырын кен тау-таска да паш етед!. Кейде жакын жердеп кен жайылым —«Корыктан» адырга карай шеттей ушкан топ уйректердщ сыпсын канат кагыстары ес^ледь Уяны сай тастан, ¡нд! моладан салып ап, жуп-жубайлы кундерге жана ауыскан сарала каз, итала каздар ун салып отель Абай к!тап окып отырса да, кектемн!н осы сиякты кеп алуан жана Т!рл!пн унем! катар сезед!. Ойлай сезед!. Уй жанынан юшкене, шымыртуяктарымен шапшандуб!рлеп, топыр салып жас козы-лактар жупр)п етп . Б<р болымсыз себептен урк!п, уйыткып безгендей. Эл! ем<р танымайтын жас буын ез т!рл!пн урке суйедь Керш! уйден осы козылардай окушы балалардын да жамыраган ун! Абай кулагына октын-октын ест<л!п калады. О да адам кектемшщ жас телд!, балапанды Т)рл!к ун!. Абай ютабын оки отыра, даланын кей дыбыс, и!стер!н уст!рт кана ceзiнce, кейде онай оралган катар ойды жанагыдай ойлай да отыр. Енсес) бшк отаудын он жактагы туски!з, шымылдыгына шанырактан тускен кун сеулес1нде кектемдж, жана ашык рен бар. Таза сыпырылып, таза жиылган онаша уй Абай кенш н кетер!нк! етед[. Эзже ез! тиген ерк!н шакта, жас жасаулы, жарастыкты жана кектемд! уйден, тыстан б!рдей сез1п, ез!нше б!р куанышпен тыныс алады. К]табына тагы да ерекше суйс!нген ынтамен унчлед!. Бул к!тапка каз!рдег! Абай ыкыласы, ппл белек. Ол ыкылас ютап пен П6

окушы Абай арасындатуган жаксы б)р угынысудан. Орыс ил!нде жазылган узак енпмен! Абайдын ен. алгаш рет ерюн угып, т<л бетенд!г[н женген кез! осы. Угымды болган к!тап б!ршин етке^ болды. Таза, сара, ашык еткелдей. Абайдын. кеп жылдан бер) жетсем деп тырмысып созылган арманды жагасына шыгаратын еткел. Биылгы еткен кыс бойы Абай неше алуан «тэпс!рлерд!» сер!к ет{п, жалгыз табандап кадалганы орыс к!табы ед). Аягында осы кектемде, жана дуние санылауы шын жаркырап ашыла бастагандай болган сон, Пушкинге ауыскан. Кара сезшен бастаган. Каз!рдеп езд!пнен окып, угып келе жатканы — Пушкинн1н узак енпм ес! «Дубровский». Т]л!н бергей «Дубровский» хикаясы езег!н де берд!. Осы танертенп онаша отырыста Абайдын бар дуниет, уй- мекенд!, кен тынысты кектемд! езгеше шат, жаркын кен!лмей сезуЫ н себеб[ де сол жана тыныс, жакын дос болган, кызык ютаптан ауыскан эсер ед{. Кептен бундай куанган да емес сиякты. Былтыргы жаз бен еткен кыс бойында барлык ¡стен, сезден безер боп, кашып жатып алып, уйден шыкпай койганынык да енд), М)не, орайы кайтгы. Майбасар, Текежан, Жиреншелер буны сырттан калжыну ез!л епп: «Эйгер!мд4 алды да, дидарынан кез ала алмай калды гой. Аспандап журген ж<пт)н жылан арбаган торгайдай топ ет:п туст! гой Байшора кызынын касына!»—десет!Н. Абай соны ести тус!п, куле ж урт, бурынгы медреседе ынта берген укыпты шэк!рт калпынан танбаган. Ешк!мге ¡инн ашып акыл салмаса да, енд! «ем!р ер!с!н!н ез[н де калага карай жакын беттету керек» деген. Сонымен кар кет[с!мен ел< елд[Н бэр! цыс- тауда отырганда, осы Акшокыга кеш л. Эйгер)мн!н гана отауын алып, осы арадан ез!не белек кыстау салгызып алмак боп келген. Жидебайда шешенщ уй!, Оспан, Д!лделар калган-ды. Абай кора салатын усталарымен, жумысшыларымен жэне терт-бес уй керш!с!мен келш, сол жумысын жург!зд)р!П жатыр. Кораны салушылар ез жумысын ¡степ жур. Ол жакта кеб!нше Ербол мен Эйгер[М болады. Абай бул жолы эке-шеше ауьшынан б!раз усак балаларды К!шкене молда деген тэрбиеш! мбл- дасымен белек уй кетерш, б)рге кеш!рт)п экелген. К.аз!р кершг уйде уй салып жаткан сол ш этрттер ¡шшде АбайдынД'лдэдан туган балалары Акылбай, Эб!ш, Кулбадан жене юшКентай Магаш бар- И7

Абай ютапка унЫп отырганда, тыстан сейлесш, дабыр салып Эйгер)м, Ербол, К!шкене молда к<рд!. К!шкене молда e3imn кайран болган 6ip жайын уйге К!рерде даурыга айтып келеш екен: —Худауэндэ! Бупя жана коранын ipreci кетермж жатканда, Абай неге бармады? Мен соган хайранмын. Q3i cay маекен? Элде сырхат па?- деп уйге юрген ед!. OñrepiM еркектерд!н сонынан табалдырыктан аттай бере, куйтужменацырынкулетуст: —Сырхаттан cay, 6 ipan б4зд!н кора салганымыздан repi бул KÍCÍHÍHбундагы машакаты киын бадеймнн. Содан колы тимей жатса керек!—деп Абайга карады. Абай Ербол мен OKrepiMHeHкоранын ipreci кетершген4туралы 6ipep сез сурап, кайырлы болсын айтты. Сонын артынан Эйгер!МН1Н жанагы e3^¡He бу да куле жауап 6epin: —MeHin машакатым Kipnim калаушы, уй-дукен салушы теренщ машакатынан ауыр десем, Ербол eKeyin кулесщ гой. BipaK TopeHiH eH6er¡H¡H арты уй болса, MeHi де солай дел бупн танда куантып отырган 6ip куй бар!—дeдi. Ербол К[шкене молдага карап кулд! де: —Онаша, салкын уйде, терт кабат KepneHin уст4нде кыбыр етпей отырган KiciHiHмашакатынан зор машакатбар дейсщ бе!— дед. Юшкене молда эл{ де Абайга тандангандай жене наразы да болатын: —Уй-жай ci3A¡H турашак MexeHÍHÍ3. ByriH сет куж доста- рыныз, халал жар жуфт!тз жаксы 6ip т^екпен кетерд}. Снздщ сол сагатта уй ¡ш!щзд[н жаксы T^eriHe катынаспаганыныз MeHi шын хайран eieai,—дед[. OñrepiM Абайды к!неламаса да, актамакшы емес: —BÍ3 молданы да 6yr¡H шакырып алып, бата кылдырып, жаксы т)лекке арнап 6 ip бозкаска шалдык. Молда эруактарга сыйынып, куран окып, бата 6 epai!- дед!. Абай бул жайдын 6epÍH шын макулдагандай ыкылас 6 ^ ip in , OñrepiMHiH e3ÍHe де, бала-шага, дос-жарына да осы жана уйде жана бакыт, TiptuMK тiлereнiн тагы айтты. Содан Юшкене молдага карап, K03i кул[мдеп, аз мыскыл эз1л тастады: —Молдеке, OñrepiMАкшокыдан кора салганда окылсын деген де фатиха бар ма eдi? К.андай куран окыдыныз? Юшкене молда саргыш жуз! ду eiin ызамен кызарып: !!8

—C¡3 фатиха жок деп 6 mec¡3 бе? Кулл! мусылман б!лсе лазымдур, hepôip жаксы ниетке жаксы фатиха 6 ipre ере журс!н. Мен «яразикул гибади» фатихасын окыдым. Fайып па екен сол?!— дед. Абай бурынгы сабырлы калпынша: —Молдеке, ол кырман кетергенде айтылатын фатиха болса керек ед{ гой, «Лэухынамадан* солай керсем керек!—деп едь KimxeHe молда Абайдын фатиха женш деп калжынын орынсыз Kopin, кабагын решшпен 6ip шытынды да, улкен кек кездер{н даукес Абайга карай жалт eTK¡3in, ундемей тынып калды. M¡He3¡ шадыр, тез ашулангыш, 6 ipaK ыкыласы таза молданын кещл!н Ербол ренж<тюс! келген жок: —Абай-ай, жаксы ниегпн 6epi жаксы емес пе, тэй<рИ «Ак койдын келдес), кара койдын келдес[, мен Кудайдын бендес1& дегенд де намаз деп журм)з гой. Онын касында молданын жаксы унмен, макамдап айткан батасы, кырман тупл, корыктын nimeHi туралы айтсада, OñrepiM eKey¡M¡3re батанынтерес! кер1НД)!—деп уй imiH¡H 6epiH кулд!рд!. Жанагы алгаш кездесудег! аз юрбеши жазып ж!берд{. Эйгер!М бул уакытта Абай алдында турган денгелек устелге шашакты, жана дастаркан жайды. Тыстан, унс<з ымменен жас келшшек Зыликаны шакырып келт!р!п, шубат сапыртып, еркектерге усынды. Абай 03ÍHÍH к<тап окыган, шаттанган халж кайта тапкандай боп, енд[ KimKeHe молдага, Ерболга жанагы айткан машакатынын ракатын б{лд!рмек болды. Салкын, кою ак шубатты сырлы аяктан сабырмен жута отырып, ез алдында жаюлы жаткан орысша кггаптын беттерш аудара TycTi. —К.ора салган да машакат. Кь!рман шапкан, былжыр баскан— ол да машакат. BipaKталай жылдар ¡зденш журген *плепне угымды т!лменен жауап катпай журген мусаннифлер К!табын 83ÍMeH угысатын eiin алу—ол да аз машакат емес. Мынау Эйгерм, Ербол куе. Молда, 63iai3 де сезерсЬ, мен былтыргы жаз, биылгы кыс бойы 6 ip гана талап сонында ед!М. Ka3¡p, M¡He, сол талабымнын салынып б)ткен корасын 6ipiHmi рет кергендей боп отырмын!—деп 6ipa3 токтап калды. Эйгер!М мен Ерболдарга «осы айтып отырганым Tyc¡HÍKCi3- ау» деген куд^кпен токтаган ед!. Енд! тагы 6 ip жана ой келгенде, Ерболга карап сейледг — Мына Kici, Юшкене молда, жаксы б!ледь Ыкыласты шек!рт кеп окыган жылдар сонында, 6 ip уакыт жайшылыктагы И9

окып журген жылдарынан, айлар, кундер4нен белек 6ip жаналык табады. Дуние eciri журе-бара ез:нен 03t онын акыл кезше кен. ашылып кеткендей болады. Окушы, талапкер тфл<г[нде ол ен, 6ip бакытты шак. Буны мына К!С!лер, молдалар, «муталагасы ашылганы» дейд[. Мен, ездерще мэл!м, ¡зденген, устазсыз шэк)рт халымда орыстын т4л!нен сол муталагам ашылган шакка жеткендейм!н. Соган ORrepiM, Ербол, сендер Акшокыдагы коранын ipreciH кетерген кезде жетт4м десем болгандай. М ети машакаттарымнын да осындай сыры бар eai, достар,—дед!. Бул сезд! айтып токтаганда, Абайдын жузшде акшыл сургылттарткан 6ip кобалжу бшщй. TeriH сез айтпаган сиякты. Сирек шыгатын шыншыл, куаныш толкыны. Жарынын тусжен шынын жаксы танып, багып ескен Эйге- piMАбайдын. осы хал)не коса куангандай. Элденеден Ke3i жасау- рап, кызара суйс!нд{. Абайга мей!рлене карады да, сыпайы кул<п: —Ендеше, шаттык молы С)зде екен. Кдйырлы болсыннын улкен!н ci3re айттык 6 ¡3 ¡ - деп, Абайга жанадан шубат куйып, он колымен усынды. Ербол жауап каткан жок. Б)рак ¡штей табыскан кен)лмен акырын гана кул!п койды. Бул екеужен К<шкене молданын кенШ баска шыкты. Ол ел! де Абайды макулдаган жок. — «Муталага ашылды», демек, Мантих, Еакайыдты окып жур!П, «К,афиЯ'>, «Шарх Fабдолланы» ез талабымен халфес!3, xa3ÍpeTc:3, д эр !с^з феЬ4млейт4н болса, соган айтса лаз!М. Болмаса, орыстын эллэ нинди «шытри-мытриын* феЫмлед!м деп «муталаганы» бул жерде сез кылу мумюн емес. Оныныз Ьэм хата, Абай!—дедi. Абай эуел[ кабак Tyñin, 6 ip сэт катты ашуланып: «Токта, молда!» —деп зьпмен тыйып тастады. Артынан б:раз ундемей отырып, шубаттан 6 ip жутты да, салмакпен сейлед^ — Bi3AiH 6yriH ri хэлф э, хэзрет, кеп ишан, гуламала- рымыздын осындай 6 ip соры бар ед), Юшкене молда, c¡3 де содан арылмаган жансыз гой! Юшкене молда каз<р токтайтындай емес екен: —Абай, юз исламият, гарабият жолында сейлесенЬ, мен еш нэрсе айтпас ед!м. Ct3 KtMHiH ютабын, HeHi айтып отырсыз? Дунияуи гылым межуси, насранилерде каддимнен бар болатын, бэлки, em6 ip мусылман галим! оны e3ÍHe канагат кыларлык, myKipaHa етерл[К б)л!м санамаганы кайда?—дедi. Абай жана 6 ip бахас, узак бахас боларын ангарса да, Юшкене молдамен сезд! узарткысы келмед). Ойында кесщэлелдер бола ИО

турып, молданы токтататын ôipep-ак сезд[ айтуды кажет деп б!ЛД): —«Etuôip гулама» дейс<з, «айтпаган» дедщ4з. 03reH¡ койганда, пайгамбардын хедис)нде «гуламанын. жазу жазган кара сиясы — шеЬидтщ канынан кымбат» деген сезд! кайте^з? EKÎHmi, галемн!н, инс! жаннын жаралмыш тарихын тек «Кыссасул Энбиеден» б^ген 6 ^¡MH¡H аты да б!л!м бе? Адам кауымыныц, бар нэс[лш!н. мшез-кулкын тек кана «К,ырыкхэдис», «Лаухы- нама», «Фихккэйдэни» тургысынан танып-б1лген де жубаныш п а?-д еп ед[. KimKeHe молда буган да жауап катты: —Ол аз болса, окыныз! Бар гумырынызды сарф eiin окып Kep¡HÍ3 . Белки, мусылман гуламаларын окыиыз. СЬд<ц 6 ip гумырьщызга жетерл1к 6 ^¡M содан да табылар! Абай eHAiri сезд) кен 6 ip есиетке салды: —Мен c¡3re хайранмын да, молда !Мусылманшылык кдгидасы «гылым кайда болса, км де болса, сонан ал» десе болар едь C¡3 айткан epic менщ де 6ipa3 шарлатан жерлер)м. Мен гылымнын, ягни фэнн!Н кеп гасырлар бойы адам баласы жиган казынасына кол артамын деп сапар шекпм. CÍ3 окымаган адам болсаныз, 6ip cepi. 03ÍHÍ3 устаз саналасыз. Б!ракгылымды ôip-ак жолдан, 6ip- актар асудан )зде дейс!з. Fылым демек шекйз кендуние демек емес пе ед!. Мусылман гуламаларынын даналары Сократ хекимнан, Афлатоннан, Аристотельден окымап па? Солар мусылман ба едИ Айлар, жылдар бойы ¡здеп отырган 6ip талибул гылымды Kepec¡3 де, «¡зденбе, алыска умтылма» деп етектен тартасыз!- деп 6ipa3 отырды.—Кыскасы, бул жолда ci3 бенен 6Í3 утыспаспыз. Тек ep 6ip eMip, ep 6ip талаптыц e3ÍHin жететш 6ip бейге Te6eci, каракшысы болады гой! Сол жерде сейлесерм!з! Менщ талабым —талап, epiciM алдымда. Сез тамам!—дед! де, сырлы кара шакшаны тырнагымен сырт-сырт кага Tycin, насыбайын атты. Oui тагы да кобалжып барып токтады. Ербол баганадан ундемейтындап отыред!. Ол окымаган болса да, байымдагыш, жуйр!к KOKiperiMeH03¡HÍHдосын макул керген- A¡. EHAt калжыцга салып, сылк-сылккулш алды: —Мен 63ÍM карапайым KiciMiH. «Думше молда д!н бузар» дегеннщ кандай болатынын да кеп ангармаймын. Б<рак 6ip туйген1Мбар. Оны да Абай аркылы ангарып журМ!Н. Осы б!здщ молдаларымыз кейде мусылман емес елд}ц енерже келгенде, кэд1мг[ осы ß3iMi3 Kepin журген Тобыкты ¡Ш!ндеп Ыргызбай, 121

болмаганмен, Оспаннын мынау жадаулыгын, мундылыгын Абай жаксы Kepni. ÍHiciHne суык жуз, катал кабактыи ар жагында жаткан бауырмалдык, мей)рбандык барын таныгандай боп, сондыктан ырза ед). Енд! кеп сураулармен Оспанды кажаган жок. Шубат imin, сусын кандырган сон, Абай унс!з отырып калганда, Оспан мен Даркан кыстау салгыза кеткен ауылдан сол ¡ст<ц барысын сурастыра бастады. Б^рак ол женде Абай жауабы да саран болатын. Оспан енд! Ербол мен Эйгер!мнен сол шаруа женше Ke6ipeK кангысы келдь Ол 03¡ мал багуга, шаруа менгеруге, мал-жан neci болуга да Абайдан сонаугурлым икемд!, орамды болатын. Кунанбайдын кара шанырагында, Улжан колында мол дэулет, кеп жаннын баскарушы 6ac-Ke3i боп калу муны кебфек ысылдырган болу керек жене сол орынды баскаруды К,унанбай бунын ынгайлы орамдылыгын ecKepin берген болу керек. Оспан ез агасы Абайдын шаруа шебер! емес екен!н б)летж- Д1. К.ар кепс[мен Абай Акшокыга кешкенде, оган керек уста- шеберлерд!, кайратты жумысшыларды, аспап-жабдыкты, енаягы ун-шай, азы к-тул^п де тугел камдап, ез колымен сайлап женелткен Оспанньщ e3i болатын. EipaK Абайлар Kemin кеткеншн артынан уй ¡ш!не, шешелер<не калжын eiin: - B¡3Ain Абай 6ip жок ырымды бастап, жылпос ж)пт болыпты. Шаруанын кара кыртысын айналдырар сол. «Осы сен сез айда, мен мал айдайын* десем, биыл енер тауып, кора салам деген бопты. Жет{ст)рген!н KepepMÍ3 ¡—деп кул!п калган-ды. К,аз!рде шаруа жайын сейлескенде, Абай улкен емес, Оспан сонагурлым улкен, тэж!рибел! Kici сиякты KepiHAi. Салган жерден Абайдан: —Неше уя кырман шаптындар? Неше мын Kipnim куйдын? Калыбын кандай? Ж4пт!ци!ц алды кун!не канша куяды? Коранын ipreciH немен кетердж.!—деп кадай-кадай сурай бастап ед[, Абай Ke6iHe жауап бере алмай, Ербол мен OñrepiMre карай жалтактай берд[. Оспан кетлс)3 ед!, сондыктан кулю еткен жок. EipaK Абайдын кора салу жетнде бел ауыртып кимыл кып, бас катырып ой белмегенш салган жерден ангарды. Акырын гана езу тартып кул!п, Эйгер1м мен Ерболды колга алды. OHrepiM Макулбайдынелген!н ест!геннен 6epi унсЬ жылауда ед[. Оспан аздан сон онын жылаганына караган жок. Мына шаруа жен)нен жауап катып, сейлесш отыруын талап егп д&, соган

ерж(йз кенд!рд!. Аз энпмен!н артынан Оспан жумыс басына бармакшы боп, Эйгер!м мен Ерболды ерт!п, уйден шыгуга айналды. Дел ес!ктен шыгарда езге журттын бэр!н женелт!п ж)бер!п, уйде жалгыз калган Абайга бурылып, б!раз унс!з турып: — Абай, атынды ерттет!п мен!мен б!рге К.орык жакка журерс!н. Улкен уйге, екене селем берес!нгой! Тэкежанд!юне де куран окырсын. Жене осынын бэр!нен баска, менщ ез!нмен акылдаса келген б!р улкен жумысым тагы бар. Б!р сез!М боп тур!— дедь Абай ¡н!с!н!н жуз<не барлай карап отырып, баганадан берг! туй{лгенжщ шын салмагы осы сонгы сез!нде екен!н ангарды. —Немене, ел пелес! ме?—деп едь Оспан эз!рше томага-туйык кана кайырды: —Ел пелес! ме, агайын ызасы ма, нес! екен1н езщ ангарарсын. Эйтеу!р, бупн саган б)лд!рмек сез)м бар, атынды алгыз!—дед! де, шыгып кетт!. Абай мен Оспан Акшокыдан К,орыкка карай аттанганда, кастарына К!шкене молда, Даркан екеу! б)рге ерд!. Юшкене молданы Тэкежаннын баласына куран аударуга Улжан шакырткан екен. К,астарында келденен к)С[лер болгандыктан, Оспан Абайга айтам деген окшау сез!н бастаган жок. Кеб!нше жол бойы кораны калай тез салдырудын камдарын айтумен болды. ГИшен шауып, кыстын мал азыгын молырак камдап алу женшде айтты. Шынгыс пен Жидебайдай емес, бунда кар калын, кыс катты болды. Бул елкен! кыстаган ауылдар б)р жагынан П!шенге суйетп шыкпаса, жокжутынан арыла алмайды. Ос!ресе, Абай кыстауына жакын болатын Тес1пшыккан елкес1нен мол кылып П)шен шапкызу кажет. Осы жайды еске алумен катар, Оспан каз!р мынау К.орыкка келш конган кеп ауыл, бай ауылдын кыскы Абай шаруасына залалы тиетж!н ескерд!. —Жылдагы кектемдег! дагды бойынша калын, ауылдар кеп малымен осында орнап калды. Анау баланын ел!м!мен еуреш!л!кте болып, мен де мезпл!мен ойламай калыппын. Болмаса, биыл ¡рген! алысырак салар ед!к!—дед!. Бул да Абайдын ойламаган жайы едь !н!с!н!н алдагыны болжаган камкорлык сездерше ырза болды. —Бунын да акыл екен. Осы манда отырган Энет, Келбакша: «Малынды ер! кайыр, корыгыма туст!н, кеггмд] жед!Н* деп мен кайсысына сез катайын Шешенмен, туыскандарынмен сейлес)п, б^зд!н кыс^ы камды ез!н ескерерс!н!—дед:. Й5

Оспан Абайсыз да ескерген екен. —Мынау баланын жепсш 6epin, алгашкы бата окушыларды аткарып алсын. Bip он кун шамасында, осы конып жаткан ауылдын 6ep¡H де x e m ip in , кыстау мен Корыгыннын мацынан алып кетемш. Биыл Ащысудыц таскыны мол, жайылым кен кершеш. Теапшыкханнын nimeH¿ÚKKeri содан кейн де тез жеттлш кетед!. ГИшенс!3 болмайсыцдар!- деген. Жолаушылар Акшокыдан шыкканда, Корык бойында тек шубарткан Henip, калын мал керш гет болмаса, т)плген уй, жайгаскан ауыл жок ед!. Абай енд! байкап келед!. Узындыгы тай шаптырымдай елке бойына кем койса он бестей ауыл коныпты. Араларын жи1 салып, ерлей, кулдай уйлер т[ккел) орнап жатыр. Эр ауылдын тусында кой-козысы, сиыр-туйес!, мол жылкылары шубарытады. Ен сулы кек шалгында, едем! кектемдж соныда мал атаулы тыныш ракат тапкандай. Дагдыда epic, жайылыста журген малдай кеп козгалып, бытырап, шашырамайды. Калын KexTin арасында, тумсыгы тиген жерде, кекмайса жас шалгында кадалып, жабысып калгандай. Мал туягы тимеген шуйпн коныска келгенде, алгашкы кун бар тутктщ ¡стейпн MÍHe3Íосы. Оспан мен Даркан каз!рдеп Корык бойындагы мал жайын кектемнен 6epi кунде багып журген теж[рибелер[ бойынша тез таныды. — Мал жарыктык жер кад!рш адамнан артык б!лед[-ау. Корыкгын сонысына кенедей кадалып, жабысып капты. Кыбыр етпейд) гой!—деп Даркан ез байкауын топшылаганда, Оспан да мал ажарына суйс!не TycTi: —Жылда кектем сайын келет!н мекен! гой. TinTi, сиырга шей!н де Корыкты сагынганын 6 ^ i p i n жатыр!—дед!. Сондай кыбырсыз калын шубар мал тобынын арасынан, ойдым-ойдым аланынан т!пл!п жаткан уйлердщ бейнес! кер!нд{. Абай сол уйлердщ жап-жазык, тап-таза кек далада 6ipciH-6ipciH туып, елкен! толтырып бара жаткан шарасын байкап келе жатыр. Ауылдар калын шогыр кештер!мен катар кешш, катар жеткен болу керек. Барлык ауылда да керегелер 6ip шамага жайылып, шанырактар 6ip уакыттарда кетерШп, уыктар катар шаншылады. Кызыл жосамен боялган агаш уйлерд!н суйепн жтлеп шаншылган уыктар айкындап керсетеш. Тагы 6 iраздан сон кызыл Ш!лтер агаш суйектерд1 кулаш жайып, кен созылган туырлык уз!ктер басып, шанырактарына терткулд) тунл!ктер конады. Енд! теп-тепс кек жазыкта, жасыл дария жуз!нде даяр уйлер орнап жатью. Эне. тамам калын ауыл ортасында Улжан Í26

отыратын улкен уй лпдд). Бул ауылда сол уй lir^in болган шакта, катардагы езге ауылдардын бэр1нде де сондай улкен уйлер ен алдымен ппл:п жатыр. Акшокыдан осы ауылдар конып жаткан коныс кунан шаптырымдай жер eni. Жолаушылар шыккан жак би1Ктескей болатын. Содан Цорыкка жеткенше ауылдардын конысын, уй TiriciH 6ipTÍHAen санагандай тугел Kepin келген жолаушылар Улжан ауылына кел!п жеткенше, барлык уйлер Tir^in болды. Он бес ауыл елс<з елкеге кешпел{ жэрменкедей жанды кызу т!рлгк орнатты. Эр ауылдын 6ip шет! байлык, 6ip ше*п жокшылык, кайыршылык боп орнады. Шетк! кара лашыцтар, кос, куркелер де, ен сонынан болса да, енд! бас калкиткан едь Абайлар улкен уйге тускен жок. Улжан ауылынын жанына ¡preciH Tipen, аса жакын кеп конган каралы ауыл —Текежан ауылына келдь Болыс болганнан 6epi карай мадданьш, байып алган улкен отау кыс пен жаздын бэр4нде де ез керш!лер!мен белек ауыл конып журетш. Тек Макулбай бала елгеннен сон, осы сонгы кунп коныстарда, удере кешкен сапарда Улжан Текежан ауылын ез ауылына жакын кондырып келе жаткан-ды. Улжан болсын, баска улкендер болсын, каз[р кеб!несе ез уйлершен repi сол Текежан уй<нде ертенд:-кеш мезплдерж eTK¡3 eTÍH. Ер жеткен тунгыш баласы елген Текежан мен К.аражанга бул ауылдын улкендер)И!Н Ka3ipri кундердеп т<леулес Meñipi баска болатын. Жыласуда, жубатуда, жас еруактын артын кутуде 6ip Улжан емес, К.унанбайдын e3 i де еншейшдеп дагдысынан белек, баласы мен келшшщ айналасына кеп уй{р4л)п журген-дь Абай Текежан уйше ат койып келген жок. Жас балага ат кою жаксы ырым емес. Жене жанкуйерлер сыналатын каза бул емес, Макулбай уш<н Абай да epi ага, epi эке шендес. Тыста турган Текежан мен Абай кушактасып KepicTi де, уйде дауыс айта бастаган К,аражанга,баска ейелдерге дагды бойынша «кулыным, кулыншагым» деп ун салып, жылап юрд!. Уй iuiim e эйел-еркек те кеп, журттын 6epi жылаулы. Абай мен Кдшкене молда К,аражаннан бастап, Айгыз, Улжан сиякты улкен эйелдерд!Н барлыгына KepicTi. Терде отырган execi Цунанбайга, Кдратайларга гана кер)спей, солардын катарынан теметрек жерден орын алып, ундемей жыласты. Аздан сон кеп жылаулар басылып, К,аражан жалгыз e3 i аналык зарын шыгарып, азырак жоктау айтты. Кайгы уст( болса да, Абай Кдражанды сынамай кала алмады. Айкай салып 127

жылаган женгесш алгаш керген) осы едь Онын даусы унамсыз, жарыкшагы бар, еркек унд), беймаза екен. Сез!н де К,аражан жанын кинап, киылып, толгап шыгармаган. Макулбай жаксы бала, кимас бауыр болса да, Абайдын оны аяган журегше Каражан ун! кесек тид!. Сол себепт) Абай жылаудан тез тыйылып калды. Жыласу арты Юшкене молданын зор, сунгак унмен, бухар макамымен бастап кеткен куранына сайды. Куран оку басталысымен, Кунанбай басын томен салып, мулпп, жалгыз кезж жума туст[. Эл< жылауын токтатып болмаган кел!н! жакка сол колымен ишарат жасап, «токтат» дегендей етп. Каражаннан жогары отырган Айгыз, Каликалар Кунанбайдын кимылын кере сала, келшге: —Токта, куранмен таласпа!—десть Осы уйде шайга, туст!кке карап, Абай мен Оспан узак отырды. Ас уст! болмаса, езге уакытта отауда адам сирек болган ед!. Кун! бойы тапжылмай отырып калгандар Кунанбай, Каратай, Улжан. Жене ак жастыкка куран бет!н ашып салып, соны аударып отырган Габитхан молда бар. Басында селдес!, кез!не кез!лд!р!к киген. Жирен сакалы бул кунде молайып, узарган Габитхан молда аса б!р ыкыласты, м!нажат уст!нде сиякты. Куран жуз!не суз!ле караган кездер! кей уакыттар жумыла ту ст, сыбырлай куб!рлейд!. Жатка б!лген сурелер тусын жумулы кезбен окып етед!. Булардан сон уйде калган Абай мен Оспан жене Кшкене молда ед!. К!шкене молда Кунанбайдын акырын сыбыр еткен эм)р!нен сон, дэретж алып, ез:мен б!рге ала келген куранын устап, Габитхан молданын томен жагынан жастык койып, шарафатты к!табын жайып салды. Жылдам суырыла сыбырлап, куран аударуга ю ркть Уй ¡ш! узак жым- жыртболды. Оспан Абайдын ыгына таман шалкия отырып, иыгы мен басын жукке суйеп, калгып кетт!. Абай мен экес} арасында бул отырыста б!рер гана амандык созден баска маслихат шырайы болган жок. Кунанбай осы еткен кыс аяГында, терт жылга такау урд)с, узак жол журш, Меке сапарынан кайткан ед!. Бул кунде ол катты агарып,улкен кэрш!кке жеткен. Суйект! денес! ел! де капсагай, зор болганмен, бет эж!м! мол. Куан тартып тозган ажары б!р кездег) улкен, катал, куатты адамнын ел-шамасы азайганын танытады. Басында кажы сапарынан кюп кайткан шошактебе актакиясы бар. Иыгында сырма жага, Тобыкты ел! кимейт!н жука Ж!бек ак шапан. Даусы кай сезд!, кай жайды !28

сейлесе де, бул кунде бурынгыдай каткыл,кою унмен б!лжбейд). Акырын, баяу гана сейлейш. Касындагы Каратайга, Улжандарга Караганда, Ka3ipri Кунанбай белекше ортадан, езгеше устаз Kepin еск^н жан iep¡3Ai. Сырткы ажарымен софыяна, мудей1м, пушайман жан болган Tepi3A¡. Осы калпы Куианбайдын сырты гана емес, уш жылдык OKiHimMÍнажат сапарынан Кунанбай, шынында, ¡штей, м)нездей катты е зге р т кайтты. Сагынган ел Семейдщ ар жагынан, алдынан шыгып, ой мен кырдын барлык плеулес дос-жараны шубыра оралганда да, Кунанбай «елге жегпм-ау» деп 6ip сет те болса езгерген жок-ты, тек узак жолдын кеп бекетшщ 6ípiHe келгендей гана салкын, кеб!нше аз сезд[, ез шине ужлген к1сщей келген-Д!. «ШаЬарда, сахарада болсын той етем13, аман кел!с!н куаныш e iin , мереке етем!з» деген дос-жаран, бала-бауырдын барлыгына тартымды салкын сезбен тыйым салган. Кеп жанга калай журген!н, не куйлер кешкен{н де айткан емес. Сол кектем шагынан ауыл-аймак, жар-жаранга, бала-бауырга байыпты 6¡p мэж!л!С1Нде мэл!м еткен 6ip байлауы бар-ды. Онысы —e3¡He e3i салган катал 6ip тыйым. «Енд) дуние с е з1Н койып, гибадат- м!нажатпен енд!П калган аз кутмд) аулакта кешемш. Ел сезшен, уй imi, шаруа мунынан да, камынан да MeHi азат епндер» деген. Содан 6epi ол Мекеден келгел! Нурганымнын уй!нде, шы- мылдыкты TycipTin, ез мекен!н ез!нше намаз орнына айнал- дырган-ды. Барлык журттан жасырынгандай аулак жататын. Каз!рде тек мынау баланын ел!м< осы журттын арсына оны ыктиятсыз келпргендей. Кунанбайды кунпрт, унс]з сагаттарынан окта-текте аз меж!Л!Ске тартатын адам —ез тургыласы, карт Каратай. Абай eKeciHiH бунымен сейлесер ce3¡ жок е к е т н б!л- reHAiKTeH, кун бойы униз отырды. Сез козгалса, ол тек Кунанбай мен Каратай арасында. Мекеден алгаш келген кундершде Кунанбайдан Каратай кеп нэрселер сураган ед). Ондагы Кунанбайдын айтканы барыс-кайтыс жол жайы болатын. Оз) плесе, К!МД! болса да сейлете бметж орамды, enTi Каратай Кунанбайды каз[р де сейлете бастады. Дел осы халге орынды болган, дждар адамдар еркашан ыкыласпен айтуга парыз саналатын 6ip жайларды сурайды. Онысы Медине мен Мекедеп Кунанбай кажы зиярат кылган еруак- тардын кабырлары туралы болатын. Кунанбай колына тесбигын алып, соны тарта отырып, «Мединеде К!мдер кабыры бар?» дегенге жауап айтты. 129 2Д)-<)

—Мединеде Ресулалланын, хэзрэт! 06y6eK¡p, Fумардын жене хэзрэт! Фатиманын жаткан жайларын зиярат кыддым!Кейн тагы 6 ip кундерде хэзрэт! Fаббас, хэзрэп Хэмза, хэзрэт! Fусман кабырларын зиярат кылдым! —дед!. Каратай ынталы, д!ндар мусылман жуз!не eHin: —Ол жерде бул аталган эруактардан баска сахабалардан жан бар ма екен? —дед!. Кунанбай бул сез)не де ынталы бейлмен жауап катты: —Сагды бин Уакас, Fабдырахман бин Гауф жене хэзрэт! Гайша да сонда жай тапкан екен. Буларды пайгамбарымыздын дос-жарандарынын жайлары дейд!,—дегенде, Fабитхан молда кураннан белн бурмай отырып: —Гашраи мубашшара десе лазым?- дед! де, куранын аудара берд!. Кунанбай молдагатагзым еткендей бас Hin: «Дурыс айтасыз, молда,мен ез!м!зд!ц т!л!м!зде айтып жатырмын»,—дед!. Осыдан кей!нг! энг!меде Кунанбай Мэдине мен Меке арасындагы сапарын баян eTin, Шамнан шыккан керуенге iaecin, 13 кун бойына туйемен Арабстан шел!н кезген!н айтты. Каратайдын сурауымен Мекеге Kipep алдында кай орында ихрам байлаганын, Арафата калай шыкканын, содан кайтыс сапарына шей!н тагы 6 ip еске алып еткен ед!. Бул жен!нде Каратайдын сурауы талай кундерд! yHc¡3 кешкен Кунанбайга каз!р т!рш!л!ктег! ен 6 ip жайлы сухпат, рахат сагатындай. Асыкпай !шкен шай кез!нде де, туе aya келген туст!к кез!нде де Кунанбай Каратайга зор курмет KopceTin отырды. Абайлар аттанар кезде Каратай тыска шыгып кеткен-д!. Кунанбай кун узынгы мэж!л!с!н!н артын корыткандай боп, Улжанга карап: —Окымаган казакта Каратай кек!рег!ндей жуйр!к KOKipeK аз-ау. Сурап отырса да, сол мен керген коп жайды ез кез)мен кергендей кекей!не кондырган! —дед!. Улжан Каратайдын сез бастап, бупн кажыга кеп жайларды айткызганына ¡штей алгыс айтып отырган. Ka3 ip epíHiH ce3iH костады: —Т!леу!н берпр, жуйр!кт!г!н!н пайдасын жана керд!м. С!зд!н 6 ¡3 re кеп шеш!л!п айтпайтын енг!мелерщ!зд) айткызды. Сон- шаны Kepin, бмнп кел!п, !шке тыгып тастагандай ед!н!з. Койма- дагы тендей, кен!лде журген!н!зд! айткызып, с<зд! де жадыратгы гой! - дед!. 130

Сирек сейлесе де, тепн сейлемейт<н Улжаннын сез!нде Каратайды мактауымен катар, езжщ ер) Кунанбайды сел б!р взамен сыпайы гана шанышканы бар еш. Ол жайды К.унанбай мен Абай екеу! де сезд{. Абай акырын езу тартып, шешес:не карап кулгенде, Кунанбай Улжан м{нез<нен непсш к б!р женыыйк ангаргандай боп, кабагын шытына тусп. «Эйел заты ейелд!пне багады. Булар кезшше м!нажатты да )ШК1 сырдай, шашпау кажет!» дегендей болды. Тесбигын жи! тарта тус!п, ен<н Улжан жуз!нен шугыл бурып алып, ТэИлил айтып, сыбырлап кет)П, дугамен бет сипады. Абай экес!н4ц К,аратайга айткан жанагы енг!мелер1н еске алып, одан шешесМн шебер ез!л!н ойлап жене е к е й т ц енд!п мына м!нез!н багып отырып ¡штей мыскылмен карады. К.ажыган керШ кп кулк[ етей!Н деген ойы жок ед{. Б!рак ежуа боларлык хал езшен ез< амалсыз оралгандай. Кунанбай туралы каз!рг! ойы кулк) гана емес, куйю, жутандакты да танытып отыр. Терт жыл кар) суйепн суйре^п, шыганга барып келгенде адамнын екелет!н1: «Ана жерде б{р мола, мына жерде б!р мола деу болса, не деген аз табыс? Онын усине, уй ¡имнен, жар-жаранынан, бала-бауырынан бет бурып, бугып жату тагы болса, ол каншалык утылыс?»—деп, екесшщ енд[п калпына, адресе карны ашкандай карады. Аздан сон Оспанды ертш Текежанын уйшен Абай аттан- ганда, кун кешкфш, екшд^е такап калган екен. Ек< туыскан кешк) коналкада кайда боларын шешпесе де, атка м<н!С)п, ел- кен), езенд1 бойлады. Кешк) суга кел!п жаткан калын жылкы- ларды шеттей жагалай тусш, ешб!р ауылга сокпай, белг1 с)з б)р сеймге шыккандай. Осылайша атка м{нш, оралып кайтуын Оспан тшеген сон, баганагы сезш айтар деп, Абай ундемей ерген-дь Б)рак бул жур!сте де Оспан сез!н бастаганша келденен б!р жай олардын келел) сез!нщ арасына тус)п кетть Ол куйд{н себеп- ш!с! —бул екеужщ аншы ¡н)С!, эдем! кек каршыганы колына устаган, сулужарау аксур байтал м!нген Шеке болатын. Абай мен Оспан езенге карай беттегенде, арттарынан Шеке бозбала агызып кеп куып жепп, кастарына орала кеткен. Успиде ж етл шапан, басында саргыш торгынмен тыстаган жука кара елпр! тымагы бар. Кецшд), кер!кт! аксур жузд! Шеке жел- кайыктай ескен жылпос сур бедеу!Мен лып ет<п жетт! де, селем берд!. Ек! агасына аксиып куле сейлеп:

—К.аршыгамныц енерж exeyini3re керсетей1Н деп кедщм, Абай ага, маган epin азгантай езен бойлацыздаршы. Канжыгаларынызга 6 ipep уйрек байлап x i6epetiiH! - дедь Абай кызарып, ецкей)П бара жаткан кун астындатопшысы мен омырауы кызыл алтын буын жалаткандай жылт-жылтетш турган кек каршыганын решне кызыга карады. Алтындай сап-сары кездер! кун шугыласына карсы канкумар кызыл оттегед!. Жалт eTin кунге шагылыса Tycin, комагай карайды. Абай кызыкканнан Шекен!н каршыгасын ез жен<не кондырып алды. Кус бабын б)лет!Н ынгайлы кимылмен басы-жонын сипады. Ойнакшып отырган кустын айналага капысыз, сергек карасынан шабытты бабын туйдь Кустын санын да устап кердь —Кез{ккенн)н колында елгел! тур екен. Тулег) де жаксы екен гой. Муны KiM баптап бер,щ?—дедь Шеке: —Баптаган ез)м, каршыга-лашын бабын уйренд[м гой!—дед!. Абай ¡HiciHiH OHepiHe суйсше Tycin: —Рас, ол онер. Kici кызыгарлык онер —саятшылык- Бул талмайтын табандылыкты керек етедь Азамат болганыннын белпс! де, енд< 6i3re eнepiндi корсет. ЕрД!К, кеш!—деп астындагы жарау жирен атгы тебше жоргалатгы. 03i де анды кызык кергенш 6 ijmipmi. Шекен!н аксур бедеу! Ti3 riH ушымен суман кагып, лыпылдап алга тусе берд{. Булар езен жагасына такап калып ед!. Озеннщ аншылар кеп кил!ккен тусы жайылым екен. Багана атка мжгеннен 6epi осы ен!рде жогары-темен сыпылдап ушып топ шурегейлер журген. Суыл канат суксырлар, кос-костан ушкан кекмойындар, кынырлар байкалып жур ед{. BipaK Ka3ip Абай мен Оспан дел жакын жерден кус кере алмады. Шекенщ e3 iде эл! жакын жердеп кус бейнес{н ангармаган eni. Ол 6ip калыпты cap жел4спен бара жатканда, алатын жем[н керген Mep3 iM^ белг4н! кек каршыга e3 i жасады. Аншы ж!птт{н колына TeciH урып калып, «ж!бер* дегендей ытки ушуга дайын ез)рл!пн жасап калды. Шеке атынын басын тез <рке бере, аддынгы жагын шапшан шолып eTTi. BipaK жакын жерден ушкан не су бетшде отырган кусты шала алмай, бегеле берд). Абай осы кезде катты xypin кеп, каршыга ангарын байкадыда: —Ж!бер, ез: керд] гой!—дедь Сол сез eMip-буйрыктай болды. Кек каршыга лып eiin аншы колынан жерге карай TycTi. Сур биенщ тамагынын астын ала, канатымен жер сызьш, жасырына женелгендей болды. Каршыга

сол аккан бойында e3eHHÍH аргы бетше шыгып ап, кек шеп арасында бiраз жыбырлап, ирендей барып, аишылар кез!нен жогалынкырап Kerri. Бунын андысын андап, ундемей с)лей)п турып калган аншылардын айтыскан 6ip-6¡p-an сездер): «Тургыга Kerri, тургыга Kerrie деу болды... Сол сэтте кек каршыга езеннен агызып кайта 6epi карай ете бере, кызыл шапак астында езеннен TociH жарк eiKÍ3in, шаншыла туМлдь Бул кулап тускен тустан лезде ypKin, эб!гермен шуласып, сытырлап ушкан кеп канатгар дыбысы б)л)нд4. Шашырай ушып, жан-жакка без!п бара жаткан улкенд!-к)Ш!л{ уйрек, каздар да KepiHai. Аншылар аттын басын ¡ржпестен агыза шапты. Каршыга тускен жерге ец алдымен жеткен Шэкен4ц ез) ед!. Абайлар да Kepin келедь EKÍ сарала каз арасында кек каршыга уйкы-туйкы, сарт-сурт майданда екен. Кегалга жайылган саяз судын орта- сында, тебеден кеп окыста баскан канды тырнак жауына карсы ею сарала каз жансеб)дд!кпен катты кимыл eTin жатыр. Bip сарала каз каршыганын астында тулап, ун салып, кос канатымен су сабалап, каршыганы шоршыта суйреп жур. EKiHmi сарала каз каршыганын уст<нде. Дел e3i кус алып журген кырандай сон- шалыкелермен батырлыкпен кайта-кайта соккылай тенед). Кек каршыга кесек кек болаттай. Каздар болса, xyHÍHiH ак-карасы, кызгылт-сарысымен кун сеулес!н{н астында соншалык шапшац жарк-журк eTeAi. Лаулаган жалындай. Аласурган карбалас кубылыстары жанталастын ен 6ip отты шагын танытады. SMip уиин жанталастын соншалык шапшандыкпен ушкын атып, сет сайын жуз кубылган шагы. Bip кесек кек болатты улкен дукенн<н кызу KepiriHiH астына тастагандай. Абай суйс!нгеннен карккарк кул)п, такап келе бере аттан ceKipin TycTi. Шалшык суды жалдай жупрд{. Эйткет атынан елдакашан тускен Щэке ею сарала каздын арасында алыскан каршыгасына ел! колын жетк)зе алмай жур. Бул eKeyi катты адымдап, кустар майданынын арасына енд{ такады. Кек кус ycreri бос сарала каздын баганадан 6epri соккысын енд! кеийрместей долда- ныпты. Оз ycTiHe сокгы рет туй[л!п, тагы cora берген казга он аягымен сарт erri. Мойнынан устай алып, касындагы суга шолп етюзш, шалкасынан келт4р1П, тымакша урды. Шеке куанганнан: «Я, эруак!» —деп даурыга бакырып Ж)берген едь Енд[ 6¡p сэт болса, астындагы сарала каз кус аягьшан кутылгацдай. Жон жутн жулдыра, кек кустын сол аягьшан сыпырылып барады екен. Шеке айкайлаган бойында кеп, сол казды камшыменен бастан б{ртартты да, баса калды. :зз

Кек кус елермен ею сарала казды б)рдей алды. Бул аншылар тэдирибес1нде болмастыкб)р олжа ед!. Ырымшыл аншы болса, «кусыма кез тиедЬ деп, суктан сактанып, езгеден жасырып коярлык нэрсе. Ек< сарала казды ею агасынын канжыгасына байлап 6epin, Шэке Оспан жанындагы каздын басын Kecin алды. Жун!нен шапшан арылтып, миын ойып, калтасынан усак кант алып cerní. Эл! тулап, каны кайнап отырган болат канат кыранын азгантай кызылдатып алды да, сур бедеуге кайта каргып м<нд). Жанагы ушкан кустар тепе узап кеткен жок екен. Шапшан жел!п женеле 6epin, алдында отырган 6ip топ улкен уйректерд! керд!. Кусы тагы бунын колына етпепнен тускенде, бедеу!Н Te6iH¡n, катгы шабыспен агызаженелд!. Каршыгасын атынынсауырына карай кулаш жазып кей!ндет!П барып, уйректер уша бергенде, такау тустан кулаштай сермеп лактырып ж<берд{. Кек кус сол ыткыту рет)нде топшысын ушк!рлеп, мойнын imiHe тыгынкырап алып едь Bip сет калкып барды да, содан ары кос каматын жай отындай жаркылдатып, лып-лып кагып атылып берд!. Абай тагы суйсшш, куанып айкайлап: - Эдем! тастады, шебер тастады!—деп шауып келедь Шэке кусты лактырысымен, камшысын кос буктеп алып, epiHÍH касына байлаган дабылды шауып келе жаткан бойында катты дангыратып согып-согып ж!берд!. Аттыдан ур!ккен уйректер басында карбаласып ушып ед!. Енд) дабылдын шугыл даурыгы шыкканда, бурынгысынан да саскалактап, кек аспанга TÍK атылды. Каршыга бул кезде сол кустардын астына Kecúiin барып, epKÍH жет!пт!. Енд! езге уйрекпн бер!нен би!кке карай озгындай шыккан сары аяк, кек мойынга дел астынан найзадай атылып, сатыр-сутыр 6ip айкас жасады. К ез ¡лескендей болган жок. Бар ынтасы анга Keïin, елдене деп айкайлап, ею eTeri жалпылдап шапкан Абайга каршыга e3¡ умтылган сиякты емес, кайта уйрек езд1г!нен кулап, кыран тырнагына елдекалай арбалып кеп, езд!г!нен жумарланып ¡лшгендей кер!нд!. Кек мойынды шалкасынан устап, жемсауынан бурген кек кус созыла келбед1. Ш екен!ндел алдындагы кургаккегалга топ етюзш тус!рд:. Бул уйрекп алысы жацагы кос казды алудан да сулу ед!. Абай тамашага ракаттанганын айтып 6iTipe алмайды. - Кайран кыран!.. Не деген бап!.. Карык кылды гой!—деп кусты 6 ip мактап,—Аншынын, саятшынын шебер! езщ екенещ! Ж!пт болса, сендей болсын... Ержеткетнд! бупн б1ЛД1Мгой!— деп, Шекен! ек! мактады. ДМ

Оспан баганадан берг! кызыктын бэр!н ундемей гана, баяу салмакпен тамашалап келген-дь Тек сонгы кезде гана ол артта калып, ат сауырына шалкайып, сакылдап кулеш. Кдршыга кызыгы уыйн емес, Абайдын жен<лд!гш, балаша куанганын мазак еип, мыскыддап келе жатыр. Бул ушеуш!н. арасында аншылык тэж!рибес)не жаксы ысылып, е з1н билеп уйренгеннен бе, болмаса жаратылыс м!нез!нде сондайлык сабырлы, устамды б)ртогалык болганнан ба, эйтеу!р, Шэке баскарак. Абай Ш экенщ сол байыпты салмактылыгын кымбат багалады. Агасы К,удайберд! ерте елген сон, содан калган осы улкет Шэке бастаган ¡тлерж Абай бар туыстын баршасынан езгеше ыстыккерет!н. Соларержетсе, жаксы адам, азамат болса, дэл ез! мен Оспанга я езжен туган балалары Акылбай, Эб4штерге гана киятын мактау, абырой сыбагасын ен алдымен соларга усынгандай болатын. Жанагы енерше кызыгуынын. б)р жагында агалык, экел!к, адал бауыр ынданы бар едь Оспан пен Абай аттарына мжш, енд! Шэкеден айрылысар уакытка келгенде, кастарына жакын ауылдан ук[Л! кара кунанга м!н:п Акылбай шауып келдь Бул ересек тарткан бала, тусшщ акшылдыгы болмаса, Абайга катты уксаган. Д)лдэ мен Абайдын ерте ер жет)п калган тунгышы болатын. Акылбай катты келш, Оспанга селем берд! де, Шэке мен Абайга карап: «Олжа, олжа!))— дел куле тусп. —М ет Эни апам ж4бердь Жанагы алган кустарын тугел!мен б!зд!н ауылга женелтс1н дедь Соларынызды алгалы келд!М. Шэке ага, бэр4н де м ен т канжыгама байлап берщЬ!—деп укш , жарау кара кунанын келденендет!П тура калды. Шэке ез колындагы уйрекп Акылбайга карай алып козгала берш ед{, Оспан осы кезде гана ун катып: —Токтат! Кеп уйрек тупл, сынар уйрект)н сынык канатын да сипатпаймын Эни4не - Нурганымына!—дед). Абай мен Шэке Оспаннын катты томырылган ун!нде улкен б1р 3 !Лбарын байкады. Цустарды балага бер!скен жок. Акылбай кабагы катты шытынып, кып-кызыл боп, ею кез! жасаурап, Оспанга жалт берд} де: —Оспан ага, туу, не деген саран е д ^ з ! —деп атын бурып алып, шаба женелмекын еш. Абай оны аз токгатып: «Акшокыдан кашан келдн?»—деп сурады. Бала эл) кунге екпел<,ызалы унмен: —Бупн тусте Эни апам ат-арба ж)берж, Эб!Ш, Магаш бэр!- М13тутас келдж!—дед! де, ауылына карай шапкылап женелд}. !35

Акылбайдын ер-турманы калын кумю. Басында кундыз берю бар, уст!нде кек мауыты бешпент, омыраулары толган кум!с туйме. Белжде алтын жалаткан кымбат тасты кемер белд1к. Шапкылап бара жаткан баланын ки!м, турман сэн4 аса бф ардакты, жалгыз кыз сэн!ндей. Буны булай ки!ншрген, осылайша кутетш —бупнп анасы, ез бауырына салып асырап алган анасы Нурганым. Жанагы Акылбай ез! айткан Они апасы болатын. Акылбай Нурганым мен Кунанбай колындагы кенжедей. Оз! Абайдын )б жасында туып, ерте ересек боп калган сон жене ата колында онаша уйде жалгыз ескен кенже есепт! болган сон, Абайды эке деп танымайтын. Абайдын да оган бейл, мей!р! ага, туыстай гана, экедей емес. Каз!р сол Акылбай шауып кеткенде, бул агаларымен екпелес!п, устасып кеткендей. Сол бала ажарын жактырмаганнан ба, болмаса Оспан м!нез!не тан калды ма, эйтеу!р, Абай осынын алдында жана гана саятшылыкка жас баладай тамашалап кызыккан калпынан тез суынды. Шэкеге кош айтып, атынын басын ез ауылы Акшокыга карай шугыл бурып алып, женеле бердь Шеке каршыгасын тагы да шапшан кызьшдатып алып, езенд! кулдап жосыта женелд!. Жалгыз кет!п бара жаткан Абайдын артынан Оспан желе жор- тып жеткенде, Абай ¡н!с<не суык жузбен катуланып, зеки сейлеш: —С ети ¡нине кандай от тускен? Балалар кезжше талагынды соншалыктарс айырганын не? Эл! де ку кундестж жыны буып жур ме? Айт, шапшан!—дед!. Бупн танертеннен берг! жур!сте, эр сезде Абайдан устем!рек болмаса, ез!н кншн танытпай, дардайсып келген Оспан каз!р б!р сэтте езгерд!. Абайдын ажарына кез киыгын тастап, елпдей урыс ун!н естумен [лес енд! сескене тус!п, бой бакты. Ужн акьг- рын гана шыгарып: —Ашуым орынсыз болса, болар, Абай. Балага б!лд!рген!м орынсыз. Б!рак соным тег!н емес. Танертеннен сен1 онаша алып шыкканымнын мэн! де осында. Кешел!-бупндер мен б!реуд!н колында елгендей боп, каныма карайып журм!Н. Кунанбай баласы б!3 бупн б!р корлыкта турмыз!—дед!. —Не корлык? Не айтасын?- деп Абай атын окыс бурьт алды — Айт!—деп Оспаннын кез!не к е зт кадады. Д!р!лдейтусш, жаманат хабарды тосты. Оспан Абайга енд! сызды кабакпен тура карады. Кунге карсы, етюр кездер!не кызгылт ашу отын жиып тур. —Корлыкты Нурганымнан керш турмын. Уш куннен бер! екеншн уй!нде сол токалдын кимас конагы боп Базаралы жатыр. 136

Экемнщ еулиедей ак TeceriH арамдап жатыр! Бар дерт!м осы. Кептен биюем де, бупн сенен ¡рке алмадым. Б!лд!рд)М M¡H¡! Сенен баска сез саларым, сыр шашарым жок. Дел сол уйд!н шаныра- гына, екем анау каралы уйде отырганда, мынау кос кара бетт< осы тунде асып елт)рсем деп турмын!—дед{. Абай кеудесше ок тигендей, дем! уз!лердей с!лей)П 6 ip турып калганда, ат устшдеп денес! д!р-д<р eiin, узенплер) табанына турмай, ойнакшып кеткендей болды. Б)рак катгы ашу уст)нде, булыккан тамагына тас тагылгандай. Онын да кездер! окыс канталап, Оспанга акырып калды: - Кыскарт! Оттама! Намыс емес, арсыздык! Топмойын, топас, надандык. Не бет<имен сейлейсщ?.. Осыдан кимыл eTin булк салсаи, сол шаныракка e3ÍHAi мен астырамын. Т!Л!Н,е тыйым, колын.а тусау салдым! Тер<нен кер: жуык екенд! кабырына тонап юрпзбекгисщ? Маскарасын елемге шашып, итжем) кып елт<рмек em ia бар гой, cipe?!—дедi. Калган сезд! 6tp-aK тыйып, атын борбайга 6ip салып, катты жоргалатып, Акшокыга карай жалгыз тартты. Бул кезде кун уясына жана Kipe бастап eA¡. Олке, дала бултсыз кеште, катты кызарып баткалы бара жаткан кун peniHeH кызыл шапактап, сэулелен<п тур. Жылмац жоргалатып келе жаткан Абайдын кен!л) астан-кестен. Ол Нурганымга да елердей ызалы. OKeciHin корлык сырын айтуга аузы барып турган Оспаннын жалган намысына да ызалана корланады. Базаралы! Кдзакта жалгыз кимас, бел арыстай кер- ген, бул ещрдеп ен кымбат жан ед<. Ол да 6ip сетте танымастай жат. Кептен 6epi Абай бундайлык намыс пен ыза, алдану мен киянат, кимастык пен арлану, уялып арланудын неше кырлы кысымын кермегендей. Эр кыры устара жузшдей. Ет-журект) ил!П туселн аямас кубылыстарга куйындай уйыткыга Tycin келедг Не icTepiH, не nepiH ангара алмай, еуре-сарсац. Тек кана, 6ip кезек осы уйтку ¡ш!нде Базаралыны eciHe ала бере шугылдан, бупн тацертен окып шыккан «Дубровский^ тагдырын еске алды. Соны сет кана ескеру мун. екен, Кунанбай мен Бежей, Текежан мен Балагаз, Оралбай мен Кер!мбала, кыскасы, несм куган ызаны ойлады. Буын-буын сайын Кунанбай урпагынан намыс соккьюын Y3AÍKci3 Kepin келе жаткан Базаралы жакындарын еске алды. Осымен катар тары ¡лесе Троекуров зорлыгынан Андрей Дубровский елген!н ойлады. От ¡иннен ем гул!Н тапкан, жан жарын тапкан Владимир Дубровский мен Машанын арманды 137

сырлары epiKci3 кеп, ерекше салмаксадды. Эдш еттмеп, шьшшыл журекке ар eMipiH бергендей. Сумандаган жиренд! катты камшылап, екпшдетш соктырта тусед!. Сол агынды журкпен катар ез ойын да камшылай теб1нгендей. Bipax. «Жол тап!» «Жен тап!» дегендей болса да, жанагы еспген сумдык хабардыц тен таразысы туып алды да, кекейден кетпей койды. Ол таразынын 6ip басында —Кунанбай, Нурганым, Базаралы да, eKimui басында Троекуров, Владимир Дубровский, Маша болып тен басып отырып алды. Ютап шындыгы eMip уымен тен сыбага боп, Абай уинн анык бетпе-бет ен алгаш кактыкканы осы. Абай ез ауылына ымырт жабылып, кас карая бергенде келдь Тыста журген адам аз екен. Эншейжде, 6ip жактан Абай кайтканда, алдынан топырлап шыгатын балалар да жок. ByriH Корыкка кеп ауыл кел!п конысымен, молдасы сонда кеткен сон, балалар да Teric кеткен. Кора салып жаткан жумысшынын Ke6i де сол арттан келген тугандарына барып, амандасып кайтуга келскен сиякты. Абай ез отауынын сыртына жирен атты акырын бастырып кеп тускен ед1. Атын e3i байлап, уйд) айналып журе берд!. Сол шакта отау ¡ш[нен акырын гана, Ж1бек талдай сызылып, есемдеп айткан ен естщь Осы унд1 еспд1 де, Абай эн желЫн узг1С) келмегендей боп, отаудын босага тусына келт, уй сыртында отырып калды. Буньщ келген!н уйдеп жандар б!лген жок. Эн ез ыргагын бузган жок. Абайды ас уй жакта журш ангарган Kici жалгыз Зылика ед{. Ол жыддам басып кел!п, Абайга такап, eciK ашып уйге Kipri3rici келгендей. BipaK жас кел)ншек такай бергенде, Абай оган акырын белп ет<п, yHci3 ымдап, касына шакырды: —Зылика! Эуре болма. Уйге KipMe. ORrepiM 6ip жаксы ен айтып жатыр екен, соны бузбай, тындай тусетк! — Уйде шам жагылган жок, жарык жагайын!— деген Зыликага: —Онын да кереп жок. Энюн шыркы бузылып кетед!!—дед!. Зылика унс)з езу тартып кул!п, едем! кесек актктерж аксита KepceTTi де, Абай кетл!Н жаксы угып, аягьш акырын гана басып кей)н шепнд!. Жерошак басына карай кетг1. Абай тымагын алып, шапанынын жеиш шеш)п, кара желет, ак кейлекпн. омырауын кец ашты да, мунды коныр енге бар бойын, бар ыкыласын 6 epin, уйып тындап калды. Онаша уйде ала келенке коныр кеш. Оз!не ерюн тиген жалгыздыкты ырзалык ракатпен KaBbMLxecjcgiL^repiM сонша 138

жаксы 6 ip эн айтып жатыр. Э тнщ сылтауы бауырындагы юшкене баласы болу керек. Соны элдилеп тербете lycin айткан эн сиякты. Абай кулагы шалганда, KiuiKeHe бала алгаш кезде 6 ip-exi кынкылдап ед). Артынан уйыктады ма болмаса эн уатты ма, na3ip ун катпайды. OwrepiMHiH айтканы —«Каракез^ эн). Былтыргы жазда Б)ржан экелш, оны да осы елге жайган. Сырлы, тыныш бейуакта соншалык сез!мталдыкпен мунды сазын нэз[к буралткан эн. OñrepiM бар даусымен шыркамай, баяу сызылтканда, бул эн бурынгысынан да repi кеп сырды шешкендей болады. Карагез айым! Цалдын кейн. Кеткенде ауылын алые, Мен не дейн!— деген кайырманы соншалык байыпты айтады. Эйгер1Мосы енд! утмен гана созып жаткан жок, журепмен де баян еткендей. Эн арасында, кайырма ¡шшдеп кеп сездерш, «Кеткенде кенынн алые» деген сиякты тустарын осы кеште, осы айту тусында езд[пмен езгерт)П айтады. Сыршыл энге шыншыл акын, эннп дел Ka3ipri cerreri ез im¡H¡H 6¡p куд1пн, элемнен жасырган купия назын коскандай. Осы бейуактай Т)лек кешшде асыл жар ез сырын да, Абайдын мунын да коса шерткендей. QñrepiM кептен эн салудан токталган-дь!. Б:ржан кеткеннен 6 epi онынэнш! аты Ыргызбай imiHe тугел жайылумен катар, дел Кунанбай ауылынын e 3 i бундай аталы жуан ауылга «энш! кел:н» атагын MÍHсанаган. Кунанбай Мекеден кайткан сон, ecipece онын кулагына элдеб1р кел)н4 энш!л!к, сер!л4к б{лд{рмес1Н. EpKÍH, булгак сауык сайранды сезд{рмеу керек. Онын уетше, Д)лдэн!н кундеепп мен ашу-кей!стер!н костаушы абысын-ажын болса, кайнага, енелер болса — 6 epi де Абайды Эйгер!М ушш к!нэлайтын. Эз!л eTin мыекылдаганда, сыртган сынап шенеген- де, осы Эйгертнщ эн!мен айыптайтын. Сонымен окта-текте, ел аулакта екеуден-екеу онаша отырган кезде Абайдын кеп колкалауымен Эйгер!мнщ шанда 6 ip айткан ен! болса да, сол куш Кунанбай ауылына тагы 6 ip тыйымсыз жаманаттай тарайтын болган. Эн ракат болмай, 9ñrepi\\mi жазалаудын, есектеп юнэлаудын ce6 e6 i болгандыктан, Абайдын ест! жары енд ен айткызуды 39

токтатуды сураган. Эйгер!мн<н кез жасымен айткан плектер]Н Абайдын ез! де таныган. Шынын, сырын ангарып кеп, амалсыздан жар енер!н жасыруга кенген-д!. Б<рак эр кезде шабытты кен)лмен домбыра тартып, ез! акы­ рын ыцырсып эн салганда, не б)р ыргакты кулак куйлер, узак куйлер шерткенде, Эйгер[мтц реп! бузылатын. Кызгылт жуз< агарып, келенкел! сулу кара кездер) б1р тунжырап тунгиыктап, б!ресе кабак шытып, жасаурап калатын. Абай соны ердайым сыртына шыгармай, кещлмен танып журелн. Кейде ешб!р туспал сез, *плек, сылтау Эйгер!м жагынан тумаса да, Абай ун- ш!л жуйрж домбыраны эдей! Эйгер)М уш)н тартатын. Бебеулетш кел!п жубату айткандай болады. Шабытты акын журепн аз да болса алдандырып, емдегендей боп токтайтын. Сонгы жылдар Абай домбырага аса ыкылас бер!п, екеуден-екеу отырган онаша шактарда кер!ктеп куй тартады. Сондагы енержщ барлыгын ез!н!н ынтыгып суйген акын жары Эйгер!мге арнайтын. Осы еткен кыста дел бупнпдей б:р ала келенке коныр кеште, там уйде, улкендер белмелерже жакын уйде, Абай домбыра тартып, Эйгер1Мтындап отырган узак шактын акырында, жас келшшек «аИ» ургандай катты б!р курс!нш калып ед!, Абай домбырасын тастай бер!п: —Саган не болды, Эйгер!М?—деп кел!ншепн!н мойнынан кушактаганда, колыньщ успне кат-кат тамган ыстык жастарын сезген. Сол кеште Абай амалсыз арманды б!р сыр шешкен: - Сен булбул ед<н.! Азат аспанда, кек бутакка конып, булбул утнд! елемге жарласан ед!. Жаныц сыры тындаушыны ен!нмен уйытып етет)н туысыц бар ед!. Мен сол булбулды устап ап, едем! торга белеген алушыдай болдым гой. Капас булбулы сен боп- сын.. Уюнд! еш1р!п, сез!мтал жанынды туншыктырып, елден ерек касиелщи буркеуш), осы ауылмен коса, мен болыппын!— деген. М!не, каз!рде сол капас булбулы шыркай алмай, ун сала алмай, кун!рену!мен гана ыктиярсыздык шер!н козгайды. «Каракез» эн!н Эйгер!м элденеше кубыдтып, ж!п-ж1ц!шке нэз!к орамдылыкпен, кеп толкытып айтты. Эр турл! ем!р сЫны мен сыры жаткандай. Бунда аппак к!рш!кс13 ана мей!р!м! бауырындагы перзент<не алдагы ем!рден бакыт ллейд!. Бунда ел! акау туспеген ыстык достык беЙ!Л!Мен Абайга да шын *плек арнайды. Бунда езшщ де туй!н!, туйткм! кеп журепнщ ез!н ез! тыйым салган ноктасы бар. Бунда жене анау Корык бойында бупн жылап отырган ана Каражан шержщдайгылы жоктаудай

ауыр ыргагы да бар. Абай узак тындады. Дуниен! умыткан, e3ÎHe тиген тар орында, мезетс!з шакта, руксатсыз epiK алган сыршыл энш! де кеп жырлап барып, калын тунге n¡pe эреи токтаган ед<. 8fírepiM токтаганнан соц уйге xipAi. Онын ес<ктен KipreHtH ангарган шакта Эйгер)м, «кенеттен келер^ деп ойламагандай, кысылып калып орнынан ушып турып: —CÍ3 кашан келген eAÍn¡3 ?—дедм Абай акырын гана кулд! де: —Мен балан уйыктамас бурын, «Карагеза алгаш басталган кезде келгем)н!—дед!. Ере KipreH Зылика шам жакты. Осы тунде Абай e3 i жасаган 6 ip байлауын Эйгер!мге айтты. —Сен ертен Тэкежан уйше бата оки барасын. Ауыддын бар улкет сол уйде болады. Бупн тындап шыктым, Каражан шешес) болса да, Макулбайдай асыл баланы жоктай алмай отыр. MeHia кец{л)мде ceHiH жанагы эн!ннен эсер алган жоктау куй тур. Сез!н жазайын. Сен жаттап ал. 8 HÍH03¡H табасын.! Мен бьпсем, жанагы 03¡H айткан «Карагездщ* кеп ыргагын жасты мунга айналдыруга болады. Сол энге косып жоктау айт! —дедь Осы сез екеушщ де байлауы. Сол тунде Абай, ез касында уйыктамай отырган OñrepiMHia жуз!не карай Tycin, Макулбай- дын жоктауын шыгарып отырды. Баганагы 6ip шакта OñrepiMHÍH кемеЙ1нен эн туганын Абай аныстаган. Онын анык илануы бойынша OñrepiM сол кезде эным гана емес, эн шыгаргыш шеберл!пн де танытып ед!. Ewti OñreptM Абайдын. кагаз услнде жорткан колынан сыры белек елец туып жатканына суйс!недь Сыпайы кул)п, куаныш ете карап отыр. Кеш екеуже де кайырлы болган. Энер уиин Hr^iKTi сэт Kemi, шабыт кеш< екен. Абай да ез М1ндет)не алган жоктау жырын жылдам жазып шыкты. Жазганын аяктай сала, Эйгер)мге дауыстап оки женелд): Кызыл балак кыраннын Балапанын дерт алды. Жемыс агаш бэйтерек Балдырганын ерт алды. Артына белп тастамай, Жал-куйрытын келте алды. Агайынды тойрызбай, Аз кун поймай, ерте алды. Кеп жасамай, как орган Жарасы улкен жас ел!м! Ï4!

Кун шалган жерд! тез орган Кунннл дуние, нас ел!м! Артына белп калдырмай, Бауыры капы тас атм! Жыламайын десе де, Шыдарлык па осы елш?! Орамды т4лд! ауыздым, Акылга жуйр!к маныздым! Кеп жасамай, тез кепп, K63ÍMHÍH жасын агыздын! Аналык Meiíipi ез журепне кептен орнаган жене Макул- байды ел[мге кимаган OñreptM куйеу! жанагы еленд! окып отырганда жылап Ж)берд). Угымтал, зерек, кеюл! жуйр)к эйел Абай терт-бес кайыра окыганда, бул сездерд! жаттап алып, 6 ipre ^ecin айтып шыкты. Ертец!иде GñrepiM Абайдын касына epin, бата окырдын асын алып, Зыликаны езше косшы errt. Текежан уйше такай бергеннен бастап, жщ!шке, нез!к ун<мен елендете жылап кет- Ti. К,аралы уй тагы да кешепдей жылаулы жандарга толы ед[. Тагы ез жоктауын айта бастаганда, сонык'теменп жагында отырган OñrepiM улкендерге жузж толык керсетпей, кырын- дау отырып, ек< мыкынын таянып ап, нез<к зарлы ун созды. Бунын YH¡ шыгысымен, Кунанбай бастаган улкендер аса 6 ¡p ден койып, зор ¡лтипатпен тындады. Макулбайдьщ артына белп тастамай, кек балдыргандай арманда кеткен жайларын eñrepiMHin енд4п косып алган каралы eHi ег1лте сезд!ред!. Сай- суйект) шымырлатып, барлык кезден жас агыза Te6 ipeHTin ед:. Уй itui алгашкы жылаудан токырап калса, Эйгер)мтц акын мунынан кайтадан тепе босап, жылап Kerri. Улжанныи ез! де ун салып коя берд!: - Калкам-ай, кулыным-ай, арманда кеткен кошаканым- ай!—.цеп enipen ж!берд!. Еркектж ¿te Ke6 ¡ yHC¡3 жастарын ¡рке алмай, ем)рен!п отыр. Эйгер1мнщ зарынан 6 ip Макулбай дерт! емес, тагы да Эйгер)м мен езш е мэл!м сансыз eMÍp шерлер!н еске алып, Абай да жылап Ж!берд!. Арманда еткен жас уланды анык, орынды жоктаган ата-аналык зар осы. Тек Эйгер1м араласкан сон. гана жоктау e3¡HÍH унш тапкандай. Уй imi узак жылаумен барып эрен дегенде сабыр тауып, куранга кезек бердь Кейш журт сейшген уакытта К,унанбай Улжанга: 142

— Баланнын жоктауын мына кел!нще айткыз. К.ыркы еткенше, бата окушылар арылганша осы уйде болып, юшкене Макулбайымнын артын осы мундасын!- дед). Бул сез Улжаннын кекей!не конатын. Осыдан KeñiHri кундерге сол OMÎp буйрык ecenii болды. Эйгер<м осы келгеннен Акшокыга Абай касына кайтпай, К.аражаннын касында 11зерлес{п отырып, аналык зар кутрентуге калды. 2 Макулбайдыи жет!С! еткенше Кунанбай Тэкежан уйшен Нурганым ауылына кайткан жок. Жас токалдын уйже кайтпауы осы аз кун ¡шшде Нурганым айналасында кеп пеле тугызып жатыр. Даурыгы аз, 6ipaK 31Л! мен TyñiHi киын пэле. Бул ауыл- дарга жат болган, аса 6ip ауыр тартыс болып тур. Ол тартыс эз!р Оспан мен Нурганым арасында. EKeyiHÍH 6ip-6ip¡He Ka3iprí кундеп ешт!п, амалсыз ¡шке тыгып жарияланбай жургеншктен, ecipece ширыгып катаяды. Оспанын кеше Абайга айткан хабарындагы хал бупнде де езгерген жок. Базаралы Кунанбайга сэлем бере келген-дь Оны Тобыкты ж)пт: ¡ыннен Цунанбай ер кезде белек, ерек керетш. Оз бала, !н:лер!не жасамайтын ¡лтипат жасайды. Жас Ж1птт: сейлетш, енпмелерш тындайтын. Мекеден кайткалы Базаралымен алгаш кездескен! осы жолы болгандыктан, онын шаруа камын да кеп сурастырган. Уй imíHin, эке-шешес4н[цэл{ кунге жокшылыктан арылмай журген)н ест!ген. Осы кезде, TinTi жудеп, merin кеткен ауыр муктаждык хал)Н б!лген. Озше б!ткен азаматтык, зор KOKipeKTÍK бойынша Базаралы жокж!т!к жайын кепш<л!кке айтпайтын. Biрак Кунанбайдан ешб)р сырын ipiKKeH жок. Айдауга кеткен Балагаз уМнщ жет4м- жес!р болган бала-шагасы торгайдай тозып журген!н де жасыр- маган. Онын ересек тарткан балалары айран-шалап ymiH элд< агайынга жалшыга да KeTinTi. Жастары болса, ¡шерл4к сусыны да жок. Базаралынын e3i аты арык, ycTi-басындагы ки)М! тозынкы, жадау куйде келген-д!. Сонын 6epiH ангарып, Кунанбай бунын, ауылына сауын боларлык ек! сиыр, бес кулынды б и ет жаздай саууга Ж1бертт1. Базаралынын езше тымак, камзол, шапан, беш- пент TÍKK¡3Aipin беруд) Нурганымга тапсырган. Ke6ic-Mec¡Hi де керш) ет!кш! осы кундер Ttrín жаткан ед!. 143

KyReyi бейл керсеткен азаматагайынга Нурганым да жаттык етер жен! жок. Ол Базаралыга арнап эр турл! кйм т!кк:зе журд:. Эл: кунге Базаралынын нурлы жуз1не, жолбарыстай келбетт! тулгасына Нурганым айнымас ыстык достыкпен карайтын. Дуниеде бул кешкен т!рш:л!кте кызыгы басылмас шын кад)рлес ардактасы - осы конак. Онын уст:не, куйеу: - бупнп жер уст: Т1рш!л!пнде Нурганым уишн ен улкен eMip иес:, акыл мен сын иес: Кунанбай ез байлауын жанагыдай еткен сон, ез акылы ез:не 6epiK, кайраты ерекше б:ткен Нурганым бул ауылдардьщ езге адамы не ойлайтынын елеген жок. Оспаннын буны сырттан кыжыртып журген кабагын сан eciice де, тук кымсынбай, ерн:н myñipin, «есуас» деп кана коятын. «Базаралыга KM¡MT¡KKÍ3 reHi де маскара! Эдей! сыр ашканы ма? Будан аскан айгак бола ма?» деген Оспан сездер! Нурганымга жеткенде, онан да кымсынган жок. Кунанбай буйрыгымен ¡стет)П жатканын айтуга да epiHreH. «Ойласа, ойлай 6epc¡H бар сумдыгын)>,—деп eperice тускен-дь Кеше кешке Акылбайды езен жагасына ж!бергенде, Нуганым Оспанды едей: б:р кеж:рл!к, киястыкпен эз:лдеп сынамак ед:. Оспаннын турпайы м:нез:н Акылбай дэл жетк:з4пт:. EipaK оган epKOKipeK, кесек бтм д: Нурганым ызаланган да, кайыскан да жок. Бурынгы куй, бурынгы калпы езгермед!. Абай кез!нше Оспаннын буны катты кыжыртканын Нурганым алгаш ест:ген: осы болса, одан да кысылган жок. Оз ¡ш:нен: «Абай Оспаннын жетепнде кетсе, оны да керермш!» дегендей болды. Осымен тагы 6ip-eKi кун етт<. Оспан эл: де томырылган куйде жур. Бупн танертен келген малга су куйгызгалы eiin бара жатып, Нурганым мен Базаралынын. уй :ш:нде катты кул:п, эз!лдес:п отырганын ecтiдi. Содан кудыкбасындатурганда Нурганым уй<нен шыгып, су ала келген жас келшшекке акырып ж}берш: — Кайт, шапшан! Нуганымга бул кудыктан су тимейд:. Алгызбаймын, арамдатпаймын кудыгымды. Айта бар! Будан былай бул кудыкка карай Нурганым уш:н аягын кия басатын к:с: болса, желкесш кыркамын!—дед:. Жене сол кел:ншек кеткенше малга су куйып турган Масакбай, Даркан сиякты 6ipHeme еркектерге: «Кунд!з-тун осы кудыктын басын кузет:цдер де, Нурганымга 6ip ауыз су татырмандар!»—деген. Осы буйрыгын Оспан кун: бойы талмастан ез: багып, шынымен орындатты. Нуоганым ауылы 6ÍD тамшы су ала алмай 144

койды. К,олынадырау камшы алып, 6ipece кудык басында отырып, б!ркезек узын торы атына MÍHin, Нурганым ауылынан суга карай шыккан Kici болса, акыра куады. Keñ6ipeyiH камшылап, айдап тастайды. Кешке жакын ауылдан кашан жердег) езенге туйемен барып, бешкелеп су экеле жаткан eKi кексе катынды кергенде, Оспан 03Í алдарынан шыгып, суларын туйе успнен актарып TOKKÍ3Ai де: - Нурганымга айт, Базаралыны KeTipMece, нэр таткызбай, шелден катырамын. Жаны барында кaзipжeнeлтc^н! Улкен пэле ¡здемесе, тыйылсын каз!р!—дед!. Тун бойында да су алдырган жок. Ертен танертен. тагы сол куй басталды. ByriH Оспан кап-кара боп ту^ккен. Отырарга орын таппай д{р!лдей Tycin, сабыр-такаттан б!ржолата айрылган eAi. Нурганымнын. yHi мен ауылы енд судан шын зарыкты. Онын ycTiHe, мынау M¡He3 анык ашык жаулыкка бастады. Kecip есек KÍMHÍHде болсын жаманатын шыгарып, абыройын теккендей. EKi жагы да катерге басып барады. Кайратты Нурганым бупн Оспаннан кем ызалы емес ед!. Базаралыны аттандырган жок, ол тупл, конагына кешеден 6eprí кырсык кастыктын елесж де сезд!рген жок. Тыста кабагын Tyñin, ызалы журсе, уйге юргенде тук кермегендей болатын. Нурлы кызыл жуз! ¡ш куанышымен, шын рака- тымен жадырагандай жайнай тусед{. Базаралыга бурынгыдан да бетер курмет керсетш, унем! эз{л катады. Базаралы болса, сыртта боп жаткан кияс тартыстын 6ep¡H кутуш: эйелден ерте б!лген. BipaK ол да 03ÍH¡H. майталмандык табандылыгына ба­ сып, «кайтер екенЬ дегендей, Нурганымга суйс1не Tycin, ажа- рын багадыда, езд{пнен ун катпайды. Осындай ¡штей-тыстай арбасу арасында кун туске такаган шакта, Нурганым эйел атаулынын бундайда Ke6iHin колынан келм ей тт батыл байлау жасады. Ауыл конып отырган жер —сазды кегал. Кай жер!н казса да кудык болады. Осыны ойлап, e3 ÍH¡n керипсщен уш бала ж!птт! касына epTin, ас уй)не кфД1. Сондагы келшшекке от орнын босаттырып xiôepin, келген жтттерше: —Дел осы уйд)н ¡иннен кудык казыцдар!—деп Ôip-ак буйырды. Ж1Г!ттер Нурганымнын ею айткызбас нык eMipiH орындап, жер казуга KipicTi. Нурганым саспады. Шошак кара кездер! жалт eTin, нур шаша кулед!. Кэр етпес шугылалы жузше егесмил 6ip мыскыл толып: :ю -ч)

— К,одар кулдай кара куш!не сенген Оспан маскара болганын тез 6bciH. Кудыкты шапшан казып, самауырды тез койып xiôepi^ep!—дед{. Толык керкем кеудесж ерекше пандыкпен кере lycin, салмакпен шалкия басып, ас уйден ез уйже карай кернек 6epin кете барады. Улкен, ауыр шолпысы Оспанды сыкак еткендей саспай гана сылдыр-сылдыр етед4. Нурганымныа бул ici осы OKipniHбарлыкэйел)не кейж ацыз болтан ед1. Улкен кайраттын, жан киысар достыктын айнымас айгагындай болган. Осы кундерде Корыктагы ауылдардан он бес шакырымдай жерде, дел осы К,орык сиякты мидай жазык, салкын коныс Ералыда 6ip eôirep хал болып жатыр. Ашысу e3eHÍHÍH ен суы мол тусы —Ералы. Биылгы кектемде ез бойына калын елд:, жузден аса ауылды тарткан сол Ералы болатын. Ол туста отырган Ыргызбай, Бекенш!, Ж :птек, К елбак рулары. К,аз!р осы Ералыдагы ел устше сайлау келд4. Бул —болыс сайлауы. Кеп ауылдардан окшау барып, жиырма-отыздай улкен ак уйлер ^ ¡ л е лплген. Уйлердщ орналасып отырган калпы да, мал иес: ауыл емес, не ас пен тойга, не болмаса- дел осы жолгьщай окшау келген улыкка лплген уйлер екенж керсетед1. Ол уйлерге келелн бул жолгы улык сайлаушы крестьян начальник емес, СемейД1Ц ояз начальниг1. К,асында топ стражник, урядниктер1 бар, ею крестьян начальнип бар. Бул ояз* кеп пэуескемен, калын. конырауларды шылдырлатып кепп. Алды-артына орыс-казактан жасауылдар шаптырып, улкен 6ip айбар шепп келген. Алгаш такай берген кундер:нен-ак алдынан шыккан К,ызыладыр мен Шынгыстын. ею старшынына колма- кол дуре соккызыпты. Сондай журтты сескенд<рген дакпырты ере келдь К,аз!рде Ералы бойында отырган ею болыстын кальщ ел!не, кыруар ауылдарына бул келген ояздын аты «Тентек ояз» деген лакаппен дабырайып тур. Уй:нде тек жаткан Абайды кешеп кундер осы сайлау басында жаткан б!рталай достары Ktci ж:бер<п, хат жазып, болмастан шакыртып алып ед!. Абай Акшокыдан келе жаткан бетшде Ералы бойында, улыктар уйше жакындау отырган 6¡p кедей ауылдьщ касына кеп токтады. Бул ауыл —малды ауылдардан калпы, суркы белек, кеп уйл: ауыл. Жене уйлершщ барлыгы да шелнен курым ки:зд:, жудеу, *Ояз —уезд начальнип. 146

жыртык, кара уйлер, коныр уйлер. Аз гана аяга уй<ле, жиыла конган малсыз ел екен! онай танылады. Жакын eaipae уй саны ен кеп ауыл да осы, отыз-кырыктай. Манында байланган кулын жок. Цотан ортасындагы кой жататын корасы аз. Ауыл айналасында ipi кара да сирек. Анык ауыр жоктыктын, кемтар кедейл!кт!н кейпш танытады. Абай мынау ауьщдын «кеп жатак» атанган, кеп рудан куралган ауыл eKeHiHб1луцн ед!. Акшокыга кыстау салгалы ерте кектемде Абай Kemin келгенде, кыстан кысылып шыккан сол жатактардын Дэндбай, Еренай деген шаддары Абайга келген. Ас-азыктай азды- KenTi кемектер алып кеткен-Д!. Сол Дэнд[байлар Абайга жайларын айткан: — Жатак деген 6ip тайпа елм)з. Bip шет!М<з кыстыгун! Байгабыл, Миялыны кыстайды. Bip тобымыз мынау езще жакын K¡HA¡KTi, Шолпанды паналайды. Вул жатактын tuiiHAe кырык рудан куралган ел бар. Ордадагы Мамайдан, Шынгыстагы Кекшеден де жоктык канатын кыркып, шабан-шардак болган талайлар бар. Кыстыгун! жаман-жэупк, арык-турагымызбен ep6ip сайга букпалап, паналап т{рш!л{к етем!3. Кун к е з1 жылтырап, кектем келе барымызды салып, уш уй, терт уйден 6ipirin, жер тырмалаймыз. Жер емшепн емген, енбеп жанса, тым курымаса, талшыгын алар деп епнд) Kecin етем!3. Мацымызга кел!П кыстау салганына едшк кып куш-кемек етсек жараред!. 1ске жарайтын ж^!т-желетм1з болса, 6i3re онынды айт!—дескен-д). Абай Дэнд!бай сез<нен жаксы бейшд! ангарса да, ол кезде кемектер!налмаган. —Жатак болган сон., талшыгын eriH екен. Кектем сен- дерд)н ауыр бейнет кезщ гой, eriHAepíHAi erin ал. Аз куште- piHAi алан кылмаймын, бей!лдерще тойдым. Кораны осын- да езгелер-ак салар. BipaK тобына бетенд!Г!М жок. Жер аягы кен<ген сон барам, аралап кайтам. Амандык болса, тату керии болармыз. Агайын, туганга сэлем айтындар!—леген­ да Сол энпмеден сон жатак ¡ш4не Абайдын алгаш келгет осы. Сайлау басына бармай, еуел! киыс ете 6epin, 6ipiHeH 6ipi: «Муншалык кеп KiMекен?^—десш сурасты. —Осы жатакгар болар. Япырай, жокшылык калай жудеткен мынау елд) !Сонау шет!ндеп, енеб)реу шашылган, жапырылган неменелер?—деп, Абай атыньщ басьт тартып турып, Ерболды да токтаткан. 147

Абайдын кез] тускен шетте, уйлер орнына еншен коксык корадай, ерекше 6ip панасыз жудеул!к орнапты. Аса юшкентай кара лашык куркелер Kepinai. Кей жерде еск: кебеже, агаш мосы, ыныршак, ашамайлар, жаман сынык агаш тесектер тур. Сондай коксык арасында бастары кылкиып кана KepiHin отырган жас балалар бар. Жыртык-шокпыт тон-шекпенге оранган д<мкэс KeMnip-шалдар байкалды. Ербол бул керЫстщ межн ез4нше жорыды: —Ералыдадауыл катты бола беруин ед). Осы ауылдын.б!ртоп уйлер! жыгылып калган (За дейм{н! 9H e6ipey жагы ецшен баспанасыз калганга уксайды гой !—деген. —Бурылайык, буларга не болган, б!лей)кш{!—деп Абай кеп уйл! ауылдын. жанагы куркелер жагына бурылып келд!. Булардын алдынан узын таягын устап, сакалы акшыл тарткан 6ipey шыкты. Жаланаш етке киген шекпен!н)н eHipi жыртылган. Жудеу жузшде exíMi мол Дэркембай екен. Ж)г4ттер буны кергенде аттарынан Tycin амандасып, такау куркен!н жанына кел1сп. Бул жатакта Дэркембай да барын Абай бшмейлн. - Жатактын ¡иинде сен де барма ед!Н., Дэркембай? Бундай жайынды мен негып б1лмед)м?—дед!. Дэркембай басында ундемей отырып барып сез катты: - Осында отырган кырык уйл< ж ок-ж ткл сурасан, мен<нтен тусым екен. Суйждж пен Супршн малы бар деп, кепине 1лесем деп, кеп OMipiM текке eTinii. Шыр б)ткен мен жок. «Эл<н барда сойыл согарым едщ. Пыс болса, кара малымнын каракшысы ешн. Картайганда, эл кеткенде сен!нде енбепн. жансыншы. Кер!Л1г}н K9 pinTÍKTe eineciHm i» деген Kici жок. Тацым айрылды. Енд) ыныршагымды аркалап, кезбен! койып, мынандай ел арасына байыздауга келд<м. Осылар еткен лрлжт! лрл!к етпек боп келд!м!—деп ез куй!Н жабыркау, жадау кабакпен баян еткен ед}. Ербол: —Бул ел ¡имнде жакын агайынын, туысын бар ма, жок па? «У жесен —руынмен» деуин ед}. Тобыннан жарьшганда, мунда юмд! пана тутып кеп журс)Ц?- дедь 03ÍHÍHбекен1шл!к, агайыцдык сез!Н косып, Дэркембайды сел к!нелагандай сейлеген ед1.Деркембай ¡ркмген жок. Ол Ерболмен дауласпай, Абайга карап сейледИ - Бекенш), Борсактан шыккан жанкуйер жа^ыным жок. Жакынды мунда гана емес, калыц Бекенш1нщ кайнаган ортасында турганда да кергем жок кой. Бундагы туысым.дейЛ1

H¡M—осы отырган кырык уйлтщ 6epi. Атасы туыс емес, прл!п туыс. Керген Kepeci, кешкен соры мен!мен туыскандар еншен. Ербол Дэркембай жузше жалт карап: —О калай?—деп eai. Дэркембай эл! де Абайга карап: —Оным сол, дэл солай, Абай!—дед!. Тагы 6ipa3 ундемей отырып, жуан таягын кеп лашыктарга жагалай нускап шыкты. Дэркембайдын енд!П сездер!не кейде ызалы мыскыл араласады. EipaKсонысын да 6ip калыпты, салкын сабырмен айтады: —Осында Hei Ь!ргызбайдын бупнп байыган Акберд!с)не, Мырзатайына, Цунекен ауылы —ез)не кысы-жазы малшы- лыкпен кулшылык еткен 6ip топ Энет, Карабатыр да бар. Бежей, Байдалы, Тусштерге 6ip кундер малшы, жалшы болтан б)рталай жандар тагы бар. Bepi MeHÍHез!мдей, талтиган таздар. Бул елд!н ¡ш!нде KÍM бар десен, шал Дэркембай, каткан шал Дэшибай, AÍMKac шал Еренайлар бар. Оншен. шабан-шардак. Азаматы бай малынын соцында жур^п, ауру, MepiiK болган 6ip алуан да бар. OMip бойгы бар кайратын ак кар, кок музда, актутек боранда жан аямастыкка салгандар. Осы уйлерд[Н кебще Kipin карасан — 6ipi картайып шепп калган, 6ipi жастай ceMin, солып калган. BipeyiHia наукасы жел, 6ip¡HÍKi куян, суыксорган. Bipeyi кезден айрылган, тагы 6ipiH сынык-мерт!к шонкитып кеткен. Цыскдсы, мынау жыртык-TeciK уйлерд!н езшдей жагалай жудеген 6ip OMip. Жанагы Цунанбай, Бежей, Байсал, CyñiHAiK, Царатайлардын KemiHe ере алмай, керепне жарамай капты. Солардын журтына тастап кететщ еск: ыныршак, тозган кауга, жыртыкжабулары болмаушы ма ед)!- деп улкен эжуа жасап кулд4.- Ал MeHÍH. нем езгеше? «У жесен —руынмен» дедщ гой сен, Ербол. MeHÍH тап 6yriHri куй!м де, туысым да осы жер. Руым, ураным да осы- лармен!—дед. Абай Деркембайдын сез4нен аса катты ойга калып, 6ipece кабак шытып, сурланып, 6ipece KypciHin, тымагын колына алады. Тынымсыз, киналып отырган орнында козгалак кагады. Дэркембайгаенкейщк1реп, такай TycTi: —Дэркембай-ай! Жокшылык пен жаманшылык ел imiH кеулеген гой. Сенщ K63ÍHAÍ кыран кез1ндей кырагы eTin сол ашкан екен. Казактын сусылдаган д¡лмары, су теплмес жоргасы, Кызыл т!лден май тамызганы неме керек! Шешенд!К куш! шындык кой. Сенщ шоктай куйд!р(п тусер жанагы шынына кай !49

Кунанбай, кай С у^ш и к жауап айта алар e,a¡. Жетес!нде азаматтыкасылы бар жан болса, «6epiH yñin-Teri п 6 ip Дэркембай женд!» демес пе еш! Мойын бургызбай, бурап сокты дер ед! ! Эз кез!н.ашылумен 6ipre, менщде кез)мд! косаашып отырсын десем керек кой!—дед!. Булардын касына осы кезде 6¡p топ Kici такап келдь Эр уйден шыгып, бас курасып, кейбфеулер! жук арасынан, коксык, шокпыт, курым арасынан шыгыпты. Солар келген сон, Абай бул ауылдын баганадан epci кер[нген 6 ip жайын сурады: - Ал мынау эр жерде баспанасыз, каусап калган К[мдер? Оз) 6 ip уй емес, кеп уйд!н с<лем! кершед! гой. Бул уйлер дауылдан жыгылган ба? Жен1н айтындаршы!-деп жана келген жатактардан суpan ед!. Келгендер арасында Абай бурыннан б!лет!н Дэнд1бай, Еренай сиякты карттар бар жэне Tyciepi жудеу, ашад тартып сурланган, ктмдер[ жыртык, ею-уш орта жасты адам бар. Бул топты Абайлар касына бастап келген жатакемес, осында конак боп жаткан Карашанын Абылгазысы екен. Ол Абайлармен амандаскан сон кастарына к ел т, ен алдымен отырган-ды. Жанагы Абай сурагына жауапты Денд!бай шал бердм — Дауыл соккан ба дед!н гой, Абай шырагым!—деп кекес[нмен 6ip e3yiH тартып, шала кулд!.—Дауыл сокканы рас, дауылга ушырамаса, мынадай толып жаткан уйлер осындай боп жайрап кала ма?! Дауыл сокты, 6 ipaK К,удайдын дауылы емес. Улыктын, болыстын дауылы. Анау оязга ттлген ак уйлердщ мына жагында белек турган он шакты караша уйд! KepeciH бе?— деп, алдагы улыктар ауылынын сол жагын нускады. Абай мен Ербол енд1 ангарды. Окшау лп лген ак уйлердщ мацынан аулагырак жерде 6ip топ кара уй бас TyñicTipin кенескендей, аз гана аяга 6ypice коныпты. Абайлар сол уйлерд! Kepin алганнан кей<н, Денд!бай улыкты 6ip боктап алды: - Жатуына ак уй керек. Мазагы мен маскарасына 6¡3AÍH лашыктарымыз керек болыпты гой. Ербол тусше алмай: - Кандай мазак? Не маскара?—деп ед[. Бастыгы Еренай боп, жиылып турган кедейлер жапырлап сейлей бастады: — Мазак емей, немене, жазалаган KiciciH салатын абакты кылам деп 6ip уйлер:м!3<ш алды. —Ac .nicipeiiH уй деп i6ipeynepiH алды. 150

—Ол ол ма, Ералынын кен жазыгы жетпегендей, улыктар деретке отыратын уй деп тагы 6ip уйлер!М)зд[ алды. —Алгызып отырган болыс пен шабарман, еншен ку старшын. —Бул ку топыры кашан 6¡TeT¡HÍH ит б)лс)н. Ауру кемгпр- сампырымыз баред), кем-кепк, аксак-токсак, эке-балаларымыз бар eA¡. Отырган турлер) анау, шокпытына оранып. Бэр1нж баспанасын сыпырды да eKerri!—дест). Абылгазы Абайга бундагы журт KeHiciH жетк!зе тустг —Tan осы кеп жатактан eHniri болыс пен бид< сайлайтын KictMcin, салмагын буларга салыпты. Tinri, ырзальнын да сураган бенде жок. Майбасар буйырыпты да, шабармандар кеп жулып- жулып, уйкы-туйкы кып екетжть Абай айналасындагы жиынга карады: —Таукыметж ездер! кетерс[н, сендер неге берд!ндер? Осы кезде булар отырган кебеже, жуклн. аргы бауырында жаткан, жыртык шекпенте оранган, шеке тамырлары кегерген eKi юшкене бала кынкылдап ун катты. Ауру балалар екен. Урпиген коныркай шашыныиастынан бозарып, кустетп, наукас ажарлы Tepici KepíHreH терт-бес жасар балага Абайдын K03i lycii. Бала кынкылдап, кайта тынышталганда, онын K03iHe, езулер<не, кулагынын 1Ш!не жапырлап конган калын кара шыбын керждь Соган карап отырып Абай: —Кезже кек шыбын уймелепп. Онсыз да туралап жаткан аш-арыкка осынша каталдык кылатын не кысасы бар екен, еншен онбаганнын? Деркембай, сежн баягы ашуын кайда кеткен? Шабарманын как баска 6ip салып айдап тастамайсын ба?—деген ед<. Жатактар: —Ойбай-ау, о не дегенж... —Оган болайын деп тур ма? —Какап турган жок па? —Шабарман емес, сабарман гой!—десп. Жатактардын жаиагы, сонгы жайды жапырлап сейлеп, Абайга тугел жабыла айтуы TeriH емес ед). Сонын мен<н Деркембай танданып калган Абай мен Ерболга жайлап отырып баян erri. Осыдан он кун бурын жатактар ортасына мынау Абылгазыны касына epTin Базаралы кел!пп. Ол, теп, К,унанбай ауылына, Корыкка осы Ералыдан барган болар. Сол Базаралы мен Дэркембай кеп мундасып, Ералыда отырган кеп жатактын жайын таныткан екен. Базаралы мен Деркембай 6ipi улкен, 6ipi жас болганмен, екеу! б:рдей ер, ер 15!