Абай жолы 2 том

узак баян етп. Буг!нп мэж!Л!Сте Абайдын ез досы турады да жаксы ангарган б 1р жайы бар. Патшалыкпен тартысушылар тобы эр алуан болса да, Михайлов олардын бэр!Н б!рдей куптамайды. Оз) жалгыз кет!п, жырак жур!П, титыгы курып, алыска катынаса алмай отырса да, бунын барлык ынта-бейЫ, т!рл!К, Т!рек ум!л, ем!р сэулес! тек кана сол жакта сиякты. Ж эие сол жак, сол топ бол ганда, бар иман ы-ден) Чернышевский жолында. Солай болса да, Абайдын етж!ыи бойынша патшалыкпен алыскандардынхикаяларын айтады. Осы кездесулерде Абай Михайловтан патшага карсылык ойдын Ресейде кашан туганын сурайтын. Досымен кездесуге онай болсын деп, Абай бул уакыттар ¡ар) жакка шыгып, Баймагамбет екеу< К ер!м н)н уй!нде жатушы ед{. Арал тогайларын жас жапыракпен безенд!р!п келе жаткан кектем шагында кейде ек! дос пэтерден шыгып, су жагалайды. Тагы б]р кундер желкайыкка м<Н!П, Михайлов петер1н)нтусындагы «Полковник аралына» шыгып, узак энг)ме-дукен курып кайтады. Михайловтын енд!г! эр кездесуде Абайга б!лд!рет!н жаналыктары б!р!нен б!р! кызык. Б!р<нен б ^ астам. Абайдан терт-ак жас улкен болса да, Михайловтын дэл eзi араласып, ез! жакын жерден кepiп, ес!т!п шыккан уакигаларынын барлыгы Абай уш!Н шын мен шытырман галаматтар ед!. Бул —жазылмаган жене Абай ойынша, жазылып б!тпестей гажайып дастан. «Дастан деген сез де —аз сез. Ойткен! кай дастан болса да, б!р ерд!н жайын мел!м етед!. Мынада ер аса кеп. Жапа жасаушы жауыз болса, о да мын жасаган сикырлы сайкал, зулым. Эм!р-куд1рет, алтынды тон, сарала шен киген, безент такта отырган жер Кудайы —патшалык». Михайлов Абайдын сурауымен патшалыкка карсы курест!н аргы туб!н айтады. Пушкин заманынан бер! карай кел)п, Белин­ ский, Гериенге согады. Чернышевский аркылы тагы кетер!л- ген!н айтады. Патшаны жою жолындагы Каракозов огын да айтты. Дарга асылып, Каракозов елгетн, одан да жаман тагдыр кеш!п, сер!ктер! елген¡н айтады. Каракозовтын тобына бас- шылык еткен Ишютин тагы осы С!б!рде катты азап, жаза астында сумдык тагдыр кешш кеп жынданып елшть С)б1рд!н Кудай урган б[р тукп!р1нде Ишютинн)н елген!не екнак жыл болыпты. Патша куймеден тусе бергенде, дел касына келш атып турып тиг[зе алмаган Каракозовты Абай: «Неткен жолсыз сорлы е й !» - деген. Ол сепзшш! апрельде дарга асылдьь Ал аютынан 302

усталган немере агасы, басшысы жанагы Ишютин ерекше керге ушыраган. Патшалыктын Петербургте, С!б!рде кандайлык керл) кара зындандары барын да Абай осы жолы б!лд{. Шлиссельбург зындаиы, Алексеевский Равелин, Уркпте —Александровский централ - бэр1 де адамнан кан шыгармай жан алатын, туншыктырмай тынысын буатын сумдыктозакбрындары еке[ин б!лген ед!. Олпрудш ырымын жасап ойнау деген, Абай ойынша, адамга адам ¡стер зулымдылыктын, ракымсыздыктын ен б)р айуандык TYpi. Жырткыштык сыпаты сиякты. Абайдын тандануы Михайловтын еюнш! энпмес!н ес^генде, эс!ресе шектен асты. Мазак жаза, езген! койып, катардагы адам емес, кауым агасы, халык мактаны болатын Чернышевскийд)н езше де ¡стелген1н —Михайлов осы жайды айтумен катар, ез!н!н сол кездерде айдауга ен алгаш ¡лшгенш б!лд4рген ед!. Бул уакига Михайлов усталган сон ек[ жылдан сон болган екен. Кейш Абай Андреевке кездеап, Михайловтын ерекше жан екенд!г[н ез<н!н суйс!нген кещл!мен айтып келгенде, Андреев буган Михайлов туралы тагы да б[р ерекше сырды айткан: — Михайлов саналы ер. Азамат ары ерте оянган жан. Ол жиырма жасында-ак ез!н!н мыкты революционер екетн танытып улпрген. Бунын уй ¡ш^ жакындарыда тепе сол жолда бастарын сарп еткен К!с!лер екен. Мытинский аланында Михайлов айткан уакиганынб[р ерекше жайы Абайгажетюз!лмепт). Оны Михайлов сыпайылыкрелнде, Абайдан эдей! ]р!ккен сиякты. Екеуара енпмеа сол уакигага сокканда, Андреев Абайдан: —Чернышевскийд!н жазасы кун! Евгений Петрович ез)Н1Н апасы не ¡стеген(н айтты ма?—деп сурагаи ед!. Абай ол туралы еш нэрсе еелмеген ед. Андреев ¡шшен «бесе» дегендей, Михайловтын устамдылыктэрбиес!не суй сте тус!п, кул!П койды. — Ендеше, Чернышевскийдщ жазасы жарияланарда, айнала турган калын топтын ¡ш!нен жалгыз жас кыз шыгып, б1р буда гулд! ЧернышевскийД!Н аягынын астына лактырып тастайды. «К.ош, дос!» —деп айгайлап турып, халык кешл)Н б!лд1ред{. Айналада какап турган патшалык э к 1мдер!, жендеттер^ эскер жасактары кез1нше, «мен! кер» дегендей, батыл барып, бадырайып турып тастайды. «Сендер ел!мге 303

буйырсан, халыктын. барлык жас кауымы бунын баскан топырагын курметтейд)» деген кимыл ед). С езс!з, магынасы терен эрекет. М!не, сол гулд! Чернышевскийге тастаган кыз Мария Михайлова дел осы ез!нн1н Евгений Петровичыннын б!рге туган апасы болатын! Абайдын бул хабарды ест!генде тандануы езгеше болды. Сол бук!л Ресейге жалгыз дара боп шыккан жас кыз бупнг! Абай досы Михайловтын туган апасы болып шыкканы кайран егт1. Абай еггдц ес!не алып ангарса, М ихайлов е з!н !н ¡с карекет!нен де «мен суйт!п ед!м!» деп б:р жайды ашып айтпаган екен. Ол халык уш!Н алыскан кайрат-ж!герд! айтса, сонын бэр!н ¡стеуш! бунын ез! емес, езгелер болады. Оз! тек кеппн гана б!р! сиякты. Оны болымсыз гана, елеус)з гана б!р жай ет!п айтады. Акбастан белш т, ез уй1не карай кеткенде Абайдын бул кунп ойын кеп кадалткан Михайловтын ез басы болатын. Досынын ангаруы бойынша Михайлов бар каб!лет! калпымен ез! де б!р буыннын толык кемел басшысы, ага азаматы болуга даусыз татитын сиякты. Ол курметпен баян ет!п берген Каракозов, Желябов, Перовскаялар !стеген эрекеттер, Абай угымынша, Михайловтын ез колынан да келердей. «Ирл!к тагдыры, тартыс тагдыры талап етсе, Желябов та бола алар ед!»,— деп ойлайды. «Егер кебЫ н б!р!, атсыз, елеус!з!н!н б!р! Михайлов сиякты болганда, бул кауым кандай жепскен кауым! Мынау халыктын бул буыны кандайлык куш! мол, зШ мол, кабыргалы, кайратты буын! ГИл сауырлы, мол сабырлы ерен кайрат жиып жаткан иг!л!к куш! гой »,-деп ойлады. Абай енд!п, келеи кездесу!нде Михайловтын ез сырын, ез ¡стерт, неден айдалганын аныктап сурамакка арнамакшы ед!. Келес! кун ашык, жайлы сескеде ез! уш!н дер!с уй)ндей болган Ерт!с жагасындагы аласа уйге Абай кел!П, ес!к какты. Буган ес!к ашкан кутуш! ейел, сейлеу!к Домна шешей б!реуге урсып келед! екен. Ес!к ашып, Абай екенш таныганда картан ейел, уй иес! Михайловтын ез!нше, кец!лден!п карсы алды: - Абраим, бул сен екенсщ гой! Кел, кел! Досын сен! тосып отыр!—дед! де, сонын артынан б!реуге тагы урсып женелдй —...Мен тагы элг! кер! тебет кой деп ед!м. Сонымнан кал- майды. Б!ресе ез! айналдырады, басымды катырады. «Сен!н мырзан сицилист» дейд!. Уй!не юм келед!? Оз) кайда барады? 304

Немене ¡пип, не жейд!?»—деп бер{н-бэр1н сурайды, кар! тебет. Ол гана емес, сонымнан ез! калмаганына карамай, базарга барсам, касапшы сем!з катын Коновалихага тапсырып койыпты. Ол да менен сурау салады. Дел элг! кар! тебегпн сурайтынын сурайды. «Экем<з патшаны елт[рген сицилисж тагы к)мд) елт<рем дейд:? Саган сырын айта ма? Сен кайтш онын колында цорыкпай турасын?»—деп сурайды. Менен жасырын сыр б1лш алмак болады. Бэр!н ¡степ журген элп кар! тебет, кек тебет' —дейд!. Домна ез!н!н ашулы енг!мес!н Абайды ауыз белмеде ток- татып ап айтып тур. Абай сырткы жещл шапанын сол белмеде шеиип, Домнанын энпмес!н куле тусш, кызыгып тындайды. Адал кен^Д) анкау эйел улкен киын сырды айтып тур. Ол урсып турган «кер! тебетт!» де Абай б)лед{. Онысы осы око- лотканын карт жандармы Селантий. Оган купия тапсырылган М ихайловты анду, тьщшылык ету ¡с)Н олак полицей селекетт!кпен жург)зед). Домнадан сыр тартам десе, кырык куннен бер! осы петерд! бакса, Михайлов та онын эрб4р кыбыр- кимылына шейш, сыбыр езепне шей!н б!л!п отыратын. Карт жандармнын Домнаны не деп айналдырганын, бунын оган берген жауабын Михайлов эрдайым кызыгып тындап, тек кана куле беревн. Осы ок етпестей, кэр жетпес, ерюн кулюсшщ ез! Домнага Михайловты езге жаннан артык керсетед!. К.аз!р де Домна Селантийд) жамандап турганда, Михайлов конак уйд)ц ес[пн!н алдына кеп, Абайга унс<з бас и)п, Домнанын эн п м есш коса тындап тур. Абай ак к етл кемп)рге улкен ¡лтипатпен карап: — Домнушка, бупн Салантий с[зд{ кундепден де ашу- ландырган тер[зд). Элде жанада тагы кездест!р!п пе ед)н4з?—деп ед. — Енд! не? — Эзш кердщ бе? —Оз!Н емес, жана мынау керш! катын Сидориханы кердш. Ерт^ске юр шайкауга барсам, о да шелепмен судын жагасына кел!п ап, менен тагы да сол Селантий сураткан жаман сездерж сурайды. Оншец куарган, уятсыз, есекш) суайттар!—деп алып, Домна енд: Михайлов пен Абайдын екеу!не б!рдей тын енпмес!н козгап тур. Абайга карап мыкынын таянып апты. —Евгений Петрович емес, олар тшт) сен) де сурайды. «Анау киргиз!н сендерге неге келе беред!? Сен!н сицилис{н енд! киргиздарга да ез!нщ антихристык есиетж тараткалы жур 305

ме?»—дейдй «Тунде кеп отырады. Хатты кеп жаза ма? Элде тагы 6ip жерд! талкандайтын бомбы жасап жатыр ма?»—деп те оттайды. К!рд! алып келе жатсам, жолда кек тебетт!н ез< тур. «Саган акшаны кеп беред! гой, сырын айтпа деп алдайды гой. Сен Кудайга сенет!н, Кудай уй4не барып журепн момын KeMnipcin. Саган обал емес пе? Дшге, Кудайга, eKeMi3 патшага карсы жаман адамды коргайсын сен. Онын сырын жасырасын. Бунын орнЫна тунде не ¡стейт!н4н ес1ктен сыгалап керсенш!. Ондай Kici уйыктап жатканда, тус<нде де жаманшылыкты Kepin, патшага карсы тагы елдеб4р жаман сез сейлеп жататын болар. Сондагы сез!Н угып алсаншы, маган айтсаншы»,—дейдь Мен: « К,атынын бар, балан бар, e3iH картайып калдын. Осекии катынша жаман сез жиганша, езщ Кудайга теубе кылсаншы. Тек журген адамга жаманшылык ойлаганша, елсенш!. Адал енбекпен кун кермей, аншынын итшдей и!скелеп, Т!М1Скелеп журес^н. CeHi де балаларын «экем бар)» дей ме, катынын «байым бар» дей ме? Тфу, уят, маскара! Сендей байым болганша, байсыз елген!м артык»,—деймш. Соган карсы маган жана тагы 6ip кайла тауыпты, куарган маскунем. «Ертен пасхада ш)ркеуде «духка» барасын гой. Сонда ceHia жаман адамга жэрдемш! боп жасырып журген<нд! отец Киприян да сурайды. Айтпаганынды керерм1Н. Онда жасырсан, ceHin бет[це бук4л христиан кауымы тук!ретш болады. Сенщ журген жерщ жаман. K epi жанынды коятын жер таппайтын KeMnipciH сен. ез<н де бузык KeMnipciH. Сицилистке не керек? Ол езшщ уйренген каторгасына ceHi тастайды да кете барады. Сонда калага сыймай, кангьш калатын сен боласын!»—дейд{. Керд!н бе ол Kepi игл!—дeп,eлi кунге бунынсезш унс1зтындаптурган Михайловка карай тусед[. Домна Фадеевна Kepi аяктарын асыкпай ыргала басып, ¡шк) уйлер жакка Kerri. Михайлов Домнанын сонгы хабарына аз кынжылгандай, тамагын кеней туст!. Кою кастары жыбырлап козгалып, 6ipa3 yHci3 арлы-берл4 журд! де, артынан тез езгердь 03iHin дагдылы кен)лд! куй{не ауысып, Абайдын касына, диванга кеп отырды. Бунын каз!рп кейп4не Абайдын бупнп м еж уете сураймын деп келген ce3i керек сиякты. Абай сол сезж бастады: - Осы кунге шейж мен с)зден аныктап сурап бйш ептн, Евгений Петрович. Oзiн^здiн патшалык жазасына KipinTap болган жайынызды мен)н 6UiyiMe бола ма?— деп сураганда, Михайлов ез.6ас.ынан-хещкен -б1а халлд айтты. 306

Ол Петербург университетжш студент) боп жур<п, езжщ жездес! Шелгунов пен Чернышевский угтнде болады екен. Жас студенттерд! бастап улкен б!р ереу!лге катысыпты. Сол уш!н усталып, жабылганын кыска айтып кел!п, акыры б!р жолдасымен Петрозаводск шаИарына ен алгаш тайдырылганын айтты. Сонда б!р жыл турган сон, П етербургтеп басшы адамдар мен жолдастарынын кенес! бойынша патшанын атына ею студент арыз жазады екен. Сол арыздын арты не болганын С!б<рге айдалып келген сон, кей!ндеп кана барып Михайлов есМпт). Патша Петергофта, Жазгы сарайга барып тыныгып жатканда, белпл! б:р генералдын кезжше осы ею студентт!н арызын окыпты. Сол генерал айтуынша, патша булар арызынын б!р!нш! бет!н окып аяктап келе жатканда: «Эл! жас, ел! тугел бузылып болмаган адамдар болар, жылдан артык жаза шег!пп. К,айтарса да болар ма ед), ек!нер де тузелер!»— деп булар хал!не кеинр!м шырайын керсете бастагандай екен. Б!рак арыздын ек!нш1 бепн аударып калса, дел аяктай берген жерде, жазудын аягында кагазгатамып кеткен сия бар екен. Соны арызшынын б!реу! тинмен жалап, кагаз бет!Н былгап койыпты. Патша соган кез! тускенде ашуланып кет!п, арызды лактырып тастап: «Буларга кайтуга болмайды. Ары карай куа тусу керек, кете барсын!»—депп. Сейип, калам ушынан окыс тамып кеткен сия улы дегдар мырзанын кезше улкен б<р карсылык, ереу1лдей к е р т т т ] . Михайловтардын басына бурынгыдан катты кэр жумсапты. Михайлов Абайга ез ем)р!Н)Н сырынан, !стер1нен бел)п алып, осындай б!р кулк!, сетс!з хал!Н айтты. Оны да кен сабырмен, етк!р б!р эжуа мыскыл жуз!мен мэл!м егп. Осымен катар кептен бер! ешюмге айтылмаган арман тэр!зд) б!р куйж де Михайлов Абайга ен алгаш ашкан ед!: - М!н!, Ибрагим Кунанбаевич, мен! мундагы жандарм чиновниктер! ек!нш! патшаны тагы да елт!ргел< жаткан немесе осындагы губернатор уйшщ астынан ор казып жаткан юсщей керед). Мумк!н, кектей ормаганда менен де б)р езгеше эрекет шыгар ед!. Будан жиырма жыл бурын мен!мен буындас болган орыс жастарынын тербиес! мен талабы ер едь Ол б!р ерт шыгарарлыктай кайсар куш болатын. Б[з соган карай урынгалы келе жатыр ед!к. Сол бет!мде, тым курыса, тагы б!р бес жылдай Петербургте боп, университет б т р ш улг!рсем, кешеп Желя- бовтар елт<рген патшаны арызыммен гана урк1тпес ед]м. Одан гер! ел есшде калатын б<р кимылмен куй!нд!рсем керек едь Тобымызды талкан етт). Оз)м болсам, дауыл куган канбак есепт! 307

боп жалгыз кетпм. BepiMi3 де шашырап, шашылып кетт!к. Рас, 6Î3 кеткенмен, карсылык куаты азаймаган екен. Оньщ есе Tycin, патшалыкка emire тускен!н кешеп ôipiHmi март шет жагалап Kepceiin отыр. BipaK мен болсам сол кекинл топтын ортасында бола алмадым. Кеп наразынын алыста жаткан 6ipi болдым. Булай болмасам керек едь Ci3 MeHi елдекандай дейс!з. Россиядагы когамдык ойдын, революниялык тартыстын бас азаматындай керес!з. Ол достык, жаксы достык ойыныздан гой. Ал мен, шынында, катардагынын гана ôiptMiH!—дед!. Абайдын бул тустагы ез ойы езгерек ед!. Ол Михайлов уннн окшауырак 6ip жайдан бастады: —Орыстын кауымы, бул замангы кауымы ырысты екен. Рас, газабы аз демейм!н. Сор-бейнет! де мол. BipaK, сонымен катар туып келе жаткан таны жакын, т у т с е р т л т бара жаткан ел кергендей боламын!—дед!. — Нел!ктен булай дедщ<з? К.андай себептерден бундай жорамал жасап отырсыз? — Жылатушы кеп болса, уатушысы, жубатушысы да мол болган ел сорлы болар ма? Мол дей п тм , жанагы с!зд<н «кепт!Н 6ipiMÎH& деген сез!н!зден туып отыр. Егер ел ушж камыгатын, карысатын кушт!Н катардагы гана ôipi ci3 болганда, Евгений Петрович, бул жактын тутаскан куш! кандай болмак? Ол куштщ 6ipi патшаны елпр!п отырганын комсынып сейлейс)з. К,анат жайган KyHi, тутаскан кимылга баскан KyHi icTep ici не болмак! Жылаган eлдiн анык жарык, жана деурен! болмак та. Орыс ел! ырысты деген)м сол едИ—дед!. Осы enriMeciH аяктай келе, аз бегеле отырып: —Ырысы жок сорлы ел орыс емес, б!з-дагы. Мен!н ел!м... Калын керпе астында, калын карангылык ¡ш!нде жаткан казак е л !!- деп токтады. Бул жай Абай мен онын досынын exi арасында ердайым узак созылатын KenecTiH улкен 6ip туй1Н1 болатын. Бупн де енпме соган ауысканда, Михайлов ез!Н осы елкен[н келешеп уш1Н терен ойлар ойлайтын, узак ойланатын адам ет)п керсетт:. Онын ойынша: «Казак елш)н алдында турган 6ip жаксылык, 6ip жаманшылык бар. Жаманшылыгынан кутылу киын. Жаксылыгына жету киын. Жаманшылык — бул елкелердеп улык, чиновниктер. Жемнен, шеннен басканы ангармайтын керен, Menipeynep. Жаксылык —орыстын енерь BipaK Ka3ipri казак кауымына бар сыры, бар Typi жат, жумбак ByriHri казак орыс дегенде, Селантий, Сергейлердей, Тентек ояздай егей кушп 308

гана б^едь Б!рак Абай танып, 6Шп келе жатыр гой. елдтнде, онын ар жагында жаткан мулле белек сыр бар (Ид гажайып, кад!рл! дуние. Орыста бул кунде дуние е сч ч есс! ¡н гылым бар. Орыста дуние журты окитын К!тап бар. Хадыктын шын касиет[н, шын елд!г1Нтаныткан, дуниеге таныткан аскар ойлы даналар бар. Сонын бер) бупнп казак кауымына бетен, алые, жат болып жатыр. Ею-актурл! шара бар. Карацгы елдж Абайдай ерте оянган жалгыздары езже сер!кт! сол орыстын казынасынан таппак, алмак керек». Михайлов Чернышевский жайын айтканда, Абай б!р сезд! кеп сураушы ед!. Онысы: —БЬдщ казак сиякты елге, сол едшн ояна бастаган азаматына Чернышевский осы арада болса, не меслихатайтар ед!? Кандай бет нускап, жол керсетер ед!? Осы туралы не ойлайсыз?—деп сурайтын. Бупн Михайлов осы жещм де ез<нше ойлап, шешкенден екен. Абайга карап айтпаса да, ол осындай елдщ оянушысына, ойлы азаматына жалгыз жол не екен)н атап сейледь Талай маж1Л1Ст!н сонында бупн нактылы, дел мэслихат айтты: - Ибрагим Кунанбаевич! Бар ем!рге бцз-ак сауда жок. Алдагынын бер<н езщ уш!н де, кауым уш!н де тугел шеш!п, кесш кою мумюн емес. С!3 маган казактын жаксм б!р макалын айткансыз. «Жол анасы —Ь» деп ед)шз. Эрдайым бцзеу бастайды, кеп костайды. Б1р урыктан жуздеген дэн ербид!. Осыны ойлап, б)здж кауымнын б!р тобы осы кунде жаксы б!р накыл айтады. «Ушкыннан жалын каулайды» дейд!. Осыны жадьщызда туту керек. Дел с!з ушш каз)р мен ею нерсе айчар ед!м: б!р)нш) — казактын жас буыны уш[н, мысалга алганда, дэл сЬд1н ез баланыздан бастасак, «оку, оку, оку! >дер ед!м. Орысша оку! Екшип —окыган мен б)лгенд! халыкка жаю. Кдрангы сахарага б[р шам болса да, жалгыз колда елс!з гана б!р шырак болса да, ез б!лгенщ<зд! апаруга, танытуга керек. Сол таныту уст<нде бупнп когам бойындагы неше алуан дергп ошкерелеп, шенеп, маскаралап ашып отыру керек. Сыншы ой керек! СЬдщхалык, мен!нангаруымша, акын халык Кай жол мен екетн б!лмейм!н, мен солардын домбырасына, елен жырына халыктын жогын жоктатар ем. Халык басындагы ауыртпалыкты маскаралайтыг жене енерл! окуды мадактайтын жана куйлер юрпзер ем. СЬшь халык шешен сезд! суйед!. Мына Семипалаттын меш)ттер!ндеп имамдар окитын упт-еси ет сездерден жанагы жырларды елдекашан бурын угып, бурын суйер ел!. Ангарсаныз керек, орыс 309

халкында осы бЬдщ бер<м)зд<, кауым кайгысын ойлауга уг<ттеп ес!рген орыстын. акындары болатын. Рас, олар к!таппен сез1Н жайды. С!здерде бул кунде к<тап та жок. Б!рак мен ол уш<н кысылмас ед!м. К,алай айтылса да, халык кулагына онын камын жеген сез жетс!Н. Сонын ез! агартады. Сонын ез! оятады, эрине!—деп энпмес)н!н аягында Михайлов куле тус!п, Абайды санына кагып, калжын айткандай ажар керсетт!. —Черныше вскийд!н ез!не т!лдессен!з, с!з онын менен гор! кеб!рек мэслихат айтканын ест[р ед!н!3. Мен с!3 канагаттанарлыкжауап айттым, жол таптым демейм!н. К,айта Чернышевский кез!мен Караганда жай басатын шабан жолды айтып отыруым да мумк!н. С!ЗД1Н елд!н тарихы езге енерл) елдер тарихынан кей1Н калгандыктан, соны айтып отырган болармын,—дед). Абай бунын ойын ез!нше угынды: —Мен туаншм, Евгений Петрович. К,ыстыц музы ерш, тоны ж!б!меген жерге еккен дан еспейдг Чернышевскийд!н кейб!р ойларын мунда урык елп кемуге болмайды дейс!з гой. Михайлов Абай ойынын сергек сез!мталдыгына катты суйс!нд!: —«К.айраулы кара балтаны шыгар» деген Чернышевский жол табуга жэрдемш]. Осы уг!тт! мен с4зге айтып ем гой. Б<рак керес!з бе, мшеки, Ибрагим Кунанбаевич, мен каз!р жанагы с!зд!нтура койган сурауынызга жауап та айта алмай отырмын. С!зд<н халык алысу жолында не эрекет ету керек екенш жете б!лмегенд!ктен, жетк13)п айта алмадым. Тек эз!рп заманда жанагы ек!-уш турл! шаралар ен б!р!нш! кадам екен!н Чернышевскийд!н ез) де тер!с демес. Абай кен!л)не Михайловтын бул энг!мес! дел ез ¡ыннен шыккан сездердей боп сез!лд!. Аса иландырып, бас ид!рд<. Осы энпменщ аягында Михайлов Абайдьщ ауылда окып журген балалары турасында кеп сураскан ед!. Мусылманша окуы жеткен Эб!ш, Магаштай улдары барын, Кулбадандай кызы барын айта кеп, Абай соларды орысша окуга беру туралы ез! ойланып журген ойларын айтты. Енд!п б!раз отырыста Абай Михайловтан сол балаларды кайда беру, калай бастап окыту туралы акыл сурады. Михайлов: —Аз жылдар ¡шшде балаларыныз орыстын Т1Л!Норыс уй!нде турып окып, жаксы б!л!п кетедь Халык пен халыкты, адам мен адамды тенд!к дэрежес!не жетк!зет!Н касиет — б[Л1м. Тек чиновник болам, улык болам деп окымасын. «Халкым ж)берген 310

алгашкы баршымын» деп, «ез!м уш!н окимын, ел!м уш!н есем1н» деп окысын!—дед!. Абай езЫн Эб)штей, Макшлай аса талапты шэюрт балаларын кез алдына келт!рд!. Солардын дел осы Михайловтай жана сапалы адам болганын кер1Потыргандай. Олардьщда успндег! кшм! казакы Тобыкты улг!С1 емес, шаЬар улпс!нде. Кездер[нде кез!лд!р!к, бжк устел!нде уй!лген ютап. К.алын томдарга ун)лген окымыстыны, халык цамкорын, жан.а телд!Ц басшысын кередь К,азактьщ жангырган кауымынын жогын пуган сагымды келешег[ бар балаларын кергендей болады. «Сол ем!рд! керсем-ау! Мен жолды сендерге берд!м, б!рак «екжбей кегг[м ем!рден» дей аларлык болсам, арманеыз эке мен болар ед[м-ау!<>—деп б!рталай жерге киялдап кетт). Михайловтын Абай киялына улкен нэр берген м эж ^ сш жана келген конак ер!кс!з бузды. Ол Абай мен Михайловтын кунде кер!с!п журелн белпл! досы Андреев болатын. Андреев бул жолы Михайловтын кен!л!н енпмемен алан етпек. Жене Абайга да б1лд!ру кажет деп ояз кенсес!нен ес!т)п шыккан Тобыкты ел1Н1Нхабарларын айтып келд!. Бул кунде ояэ кенсеа, мировой судья кенсес!, одан кала берсе жандарал кенсес! де Тобыкты ¡ш!нен тус!п жаткан сансыз кеп тргауар, арыз, шагым, акт дегендерге толы екен. Жуздеген к)С1лерд!н танбаларын койгызып немесе бармактарын баскызып, б!реулерд! «жер ертед!» деп, б!реулерд! «ауыл шапты» дейд!. Тагы б!реулерд «ю й елт1рд!», «буаз катынньщ баласын тастатты» деп, унем) жалалап жатыр екен. Андреев осы хабарды б1лд!ре отырып, Абайга сез катты: — Ибрагим, й з бул кундег! Тобыкты болыстарыньщ ¡стер!н б!лмейт!Н боларсыз. Тус!п жаткан арыздар, мен бшген киргиз болыстары болса, с)зд1н жакта жанада басталган катты б!р араздыкты б!лд!ред!. Элде, биыл сайлау болмакшы гой, сонын алдында управительд!кке таласу басталды ма? К.алай да ел !ш! катты ойран болып, бул!н1Пжатканга уксайды!—дед!. Михайлов сонгы жылдарда жандарал кенеанде ¡стеу усвнде казак болыстарынан тусепн кейб!р арыздардынерескел жалакор, катты шагым болатынын б!лет!н-д!. Б!р енг!мелерде Абайга: —Патшалык зан киргиз сахарасын катты аздырып барады екен. Б!р жагы — пара. Ек!нш! жагынан — Россия занынын киргиз салтына, едет-занына уйлеспейт!н! бар. Ушшш: жа­ гынан - халык пен улык арасында б!т!мс!з, сен!мс!з, унс!з кастык бар. Б!р!нен б!р! жирен!п, жатыркау бар. Осынын берш!н 3!)

себебшен киргиз халкы зан алдында, кагаз жуз)нде ет!р)к айтуга онай барады. Б4реуд! жалганмен жалалауды уят та, тер!с те кермейт)н боп кеткен. Олак еюм, ерескел эюмшш!кт1н бузып улпрген[!-дейт1н. Осындай оймен халыкты аяйтын да, эюмш!л!кт{ унем! маскара гып мазактап отыратын. Жанагы Андреев айткан хабарды естумен катар: —Шагым болыс туралы ма, жок болыс атынан жазылган жай адамдар турасында ма?—деп сурады. —Шагымнын барлыгы болыстардын устшен,—деп Андреев мыскылдап жымиды да,— умытпасам, осы болыстардын барлыгын Лосовскиймен б[рге ерш шыгып: «Халыкка жайлы, дос адамдар болады» деп, Ибрагим, с!з сайлатып ед)щз гой!—деп кул{п койды. —Приговор беруш[лерд!н тагы б<р тобы бар. Олар —шын корлык керуш!лер, ылги жатак, кедейлер. Солардын б!раз жокшылары маган келш: «{с!м!зд! ал, болыстар ¡стеген зорлык, киянаттар туралы сез!м!зд! жетюз, есем!зд{ эперо деп, ¡стер!н де бергел! жур!—дедь Абай болыстар жагынан тускен де п<ргауар бар екетн бш!п, олардын к!мд[ калайтынын сурап ед]. Андреев к!с! аттарын жадында тутпаган екен, айта алмады. Б1ракездер!н[н уст!нен арыз берген жатактарды уры деп устатып, «абактыга жапкызу керек» деп п!ргауар тус!р!п жаткан б!рнеше ¡стер барын б!лд!рд{. Михайлов е н д т энпмен! ез!нше корытты: —Булай болганда, Ибрагим Кунанбаевич сайлаган, «халыкка жаксы кызмет етедЬ> деген управительдер кызмет еттп жатыр. Б!ракхалык уш!н емес, ездерш!нтагы управитель боп калуы уш!н сайлаушылардын даусын алудын кызметш ет!п жатыр гой. Оларга карсы партия жасаушылар бар. Ал жатактар болса, ек< жагында да жок. Управитель маган косылсын деп Ж!берсе, бЬден аулак жур дейт!н болу керек. Ал приговорлар оларды уры деп, разбойник деп, алдамшы деп жаткан болу керек. МЫ, Ибрагим Кунанбаевич, «улык алдында халыктын камын коргайтындар» деп с!з ум)т кыласыз. Ал олар болса, «улыкка багынбайды, жаман ел» деп ез!н{н халкын маскаралап, ыянаттап, жамандап беред{. —Рас, бул управительдер^з акымак емес, олар с<зд{ б!р алдап болыс болып алган да, с<збенен есеб) б!ткен. Енд) болса, с!збен тату болганнан да губернатор, оязга керш у артыгырак, кымбаттырак екен!н де угынган. Камкоры мундай болганда, эрине, халыктын керер куш куаныш болмас. Жене бундай болыстар кеп те жасайды. Сырларын б)лет{н с!зд! сондай алдап 312

отырганда, халыкты калай алдамасын. Ал улык болса, ол eiipiK б[лмегенс!п отырады, оган осындай болыстар керек. Ол алдана ма, алданбай едеni ¡стей ме, 6api6ip, улыктан шыгып жаткан шыгын жок!—дед!. Андреев куле Tycin: — Улыктан неге шытын шыгады? Ол киналган боп отырып. ашуланган боп отырып, асайтусеш параны. Тынышелдентиында туспейд[. Тынышы кеткен елден сыйын да алады. Онын бул!пн басып, тузеген боп, 4HHÍH де алады!—дед!. Абай ана 6ip жыл «ел камкоры болар» деп, «уятты, арлы болар» деп 63¡ сайлаткан 6ipHetne болыстар уш!н каз!р намыстанып та, кысылып та калды. Осы болыстардын ¡ш!нде 6ip болыс Абайдын ез!мен 6ip туыскан Ыскак ед!. Ол жаманшылыкты Абайдын дел e3ÍH¡Hкойны мен конышынан шыгарып отыргандай KOptHAi. Enairi меж1л!ске Абай бой жазып араласа алмады. Оз уятымен катты туйынп кап, толганып отырып KypciHAi де, коштасып Kerri. 2 Ералыдагы жатактарга каладан кайтып келе жаткан Абай мен Баймагамбет кеше кешке келген ед). Кеп уйл! жш конган кедей ауылдын орта тусында турган коныр уй сыртында Абай мен Баймагамбет MiHÍn келген трашпенкенщ дертей кайырулы тур. Коныр уйде журт танертенп шайды жана ¡min болган. Уй Heci бурыл сакал Деркембай омырауы ашык кене кейлект!н сыртынан жупьшы шекпен{н жамьшып, жалан аяк маддасын курьш, Абаймен енпмелесш отыр. Сиыр муй!з сары шакшадан алаканына салып алган насыбайын танауына окта-текте meKin атады. Конагына, Ka3ipri отырган мэж!л!с!не кетл! жай. Кейстен кабагы жадырап, 83¡He cyRÍKTi адамга дам таткызып, конакжай болганына улкен шуюрана, ырзалыгы бар сиякты. Шай ыдыстарын шайып, cypïin, жинастырып журген ашан жузд! картан эйел Саркыт та ез ушне Абайдын конганын ырзалыкпен кабылдаган сиякты. Kyneyi мен Абайдын энпме арасында эзм катыскан, кул!скен ce3Aepi болса, удайы кулак Typin, еж!мд! кабагы ашыла Tycin, жаксы тындайды. 03Í де куле костайды. Терден eciKKe дей!Н шашылып жаткан кэмпит кагаздары KepiHeAi. Дэркембайдынон жасар кенже баласын да осы уйдщ ез базаршысы келгендей мез- мейрам eTinii. Деркембай Абайдан калаенпмесше TyHi бойы канган сиякты. 3!3

— Елдщ осындагы атка М!нген аксакал, карасакалын тындаганнан баска 6)3 не керд<к. Казактын жаксы деген< сез сейлесе, 6ipeyre етк!зген ем)р-К№релн, куимн айтады. Bipey сум- суркия кулыгын, айласын айтады. Б!здей кедей-кепш!кт! тындасан, жок-ж!ппн, мунын айтады. Сен)н кешеден 6epri анау патшаны елт!рген, ел уш)н жанын отка салган азаматтар туралы айткан сез:н !nenin Ken)^i.Me, ecipece конады-ау, Абай. «Тузы сор, енбеп еш кара халыкты ойлайтындар бар. Солардын мунын мун eTin, жанын отка салып, кепке келер жаксылыкты ойлайтын азамат бар. Ел оянса, ырыска жетсе, солардын жолы болган KyHi жетед<» дейс!н Бул айтканын осы мынау Tipceri киылган белт!р)ктей боп Ералыда шонкайып отырып калган кеп жатактын да сойыл согары гой. Жокшысы гой!— деп, 6ipa3 насыбайын meKin, ойланып отыр. Кешеден берп Абайдан уккан сезшщ 6epiH жиып кеп, жаксы 6ip жуйр}к плмен туйд): — Е-е-е! Куитплер нен! айтады? Кушс4зге еткен зорлыгын айтады. Kymci3 нен! айтады? Куигпден керген корлыгын айтады! — ¿teil топшылаганда, Абай Дэркембай ойынын cepreKTiriHe тандана карады. —Бэрекелде! Кешеден берп KeneciMi3 ез)не сондай 6ip жаксы TyHiHTyHri3ai-ay. Мынауын 6ip макал болатын сез гой. Акыл малга беккен бай-багланда емес, азаппен сор кешкен жаралы, жарлы ойлыда десенш[!- дед). Деркембай e3tn мактаган Абай сезже сабырмен гана кулд! де: — MeHi акылды eTin, халыктын агасы етес)н бе? Кедейд4н шешет болса, «Судан шыккан Судырахмет» дейдь «Ку тандай такылдады да, б ^ ^ д е й й . Акылсыз болса, «Жарлынын жарымес]» дейд}. Т)Л) болса: «Бунын сез не тещ?»—деп жене мыскыл етед!. Сез эперген eceHi керген жокпын гой, Абай!—деп Деркембай езжщ енд!г! 6ip айтайын деген мунына карай басты. Кешеден 6epi Абайдын келген!не суйсшш отырганда, Дэркембайдын буган шакпак улкен мундары болатын. Онын KeRöipi e3i№Ki болса, тагы 6ip алуандары осы арадагы керш!- колан, кем-кет!ктерд!н муны. Каладан шаршап келд! деп, т у т бойы Абайга ездер4н!Н шаруаларын, шагымдарын едей! айтпай ¡рк!лген Деркембай энпмею Абайдын атганар кез!не едей! калдырган болатын. Ka3ip бул уйге 6ipeH-capaH керш)лер де KipreH ед!. Ол Абайга белплм Денд!бай, Еренай жене осылар куралпас, Кет!бак1ш!нен жатак калган Кареке болатын. Ka3ip Абай касына кырык-елу уйЛ1 3!4

жатактьщ терт-бес шаль: эдей!леп ¡р!ктел!п келш отыр екен. Жаца келген картгардын барлыгынан Абай ег!нд! калай салганын, каз:рг! ¡ш[п-жем!, куй-жайлары калай екенш жеке-жеке сурастырды. — Миялы-Байгабыл жатагы, ег!нд!к жерлер!Н тэу:р ед!. О т м р т ег)н салганын к{м болды?— деп эуел! Дэнд!байдан сурады. Дэнд)бай «ещйршй деген Абай сез:н кайталап, кудй де: —Шырагым, Абай-ау! Энд1рет!н б!з бе ед)к? Бу ененд)... итке м:н!п, ирекпен камшылаган кырсык шалган кунде, Кудайдын берейж деп турганын да ала алмайтын мешеул<к бар емес пе? Сол Миялы-Байгабылында отырган узын саны жиырма уйд!н, жиыны жиырма жер епн салмаган сон, несж мактан етейш. — Салганын шыгатын ба? Ег!н тарпы биыл калай болатын? Азынын да берекес[ бар гой!— деп Абай сураганда, Дэнд!бай, Дэркембай, Еренай ушеу! катар ун катысты: —Береке дейм)с<н — Берекет буйыртса жарайды гой!.. — Береке ¡здеп, ерекеге согамыз ба?!— дес!п ушеу1 катар, куджпен мундарын сезд<ред!. —О не дегендер!н?—деп Абай Дэркембайга Караганда, уй иес! баганадан айтпак болган мунынын б[реу!н бастады: —Былтыр «Берекен! кектен т{леме, еткен енбектен т!ле» деген б!р сез!н ес!мде капты. Т!лед[к те, енбек етпк. Енбепм(зге орай, былтыр бер!м[здщ де астыгымыз Шолпанга, К)нд4кт)ге, Миялы- Байгабылгада жаксы шыгып ед{. Сонынаргы не болды? Дел былтыр осы Ералыда болган, ез!Н керген жанжал сайлаудын артынан 613 туралап калган жок па ед)к... — Балтамтаптын аягы Бурл!байдан таркамады ма? — «Жаман, жыртык лашыгына жокшы болам деп, оязбен шатакты шыгарып, кырсык жасаган сендерсщ»,—деп Тэкежан, Майбасарлар кырсыгын экеп б[здн былтыргы епнЫзге тиг!3бед< ме? Береке деген со ма? Жайкалып турган епн!м)з енд! п ^ п , енд! орак саламыз дегенде, б!р тунде бес ауылдын жылкысы каптап, тып-тнпыл кып кетт! гой!—дед! Еренай. Ол Дэркембайдын сез!н белген бойында, былтырдан Абайга мэл!м болган аса б!р арманды арызын айтып кетт!. Абай бул сездщ терюн!н б!луш) ед<. Былтыр болыстыктан тус!п калган Тэкежан жэне осы жатактар епн салган коныс- ер1стерд! кузек етелн Ыргызбай, Кеибактар бул едщн епн!н, эдей) кырсык жасап, жепзш койган. Мезпл)нде Абай осылардын ег{- 3!5

HÍH жеген ауылдардын бэр!мен катты устасып, кеп айтысып дауласкан болатын. Bip топ бай ауылдардан Асылбек болыс аркылы осы Еренай, Дэнд^бай, Кдракелерге мал xecKÍ3in берген- Д !- BipaK Ka3ipri аксакалдардын жиылып кеп Абайга айтып отырганы тагы сондагы мун болатын. Ce6e6¡ мал кес!лгенмен, жуан ауылдар булардын акысын бермей кеткен. Осылардын адал акысын ел! кунге бермеген зорлыктын жен)н Абай ешм б!лд:. Дэркембай осы куйд айтаотырып, жакында Аркатта Сыбан мен Тобыкты, Уак арасында болгалы жаткан сиязды айтты. Абайга булардын акылдасканы —«кеп елд}н арасынан куш курап, кел!к камдап, адал акыларын жоктап баратын Kíci шыгарса, сол барып арыз айтса, ic болар ма ед!?» Осыны сурайды. Абай бул сезге жауап бермей турып, тагы кандай керген Kepeci, мундары барын сурастырды. —Биылгы кектемдеп ericiepiae типзген залалдары болды ма? Немесе er¡H салып, бейнет кеш т жаткан шактарында кел!к 6epin, ат майы дегенд! 6epin карайласкан агайын болды ма?—дел сурап едь К,арттар Абайдын бул ce3ÍHe де кулдь К,ареке кенк!лдеп, кекеткендей кесек ун катып: —Ойбай, сыгыр-ай, не деп отыр? Бергенге беред]. Берер туп жок еншен ьщыршакка кандай орайы кайтады деп беред:!—дед!. — Бергенд! айтасын, тап осы Паракенщ eriHiHe жана кектеп келе жатканда, тагы жылкысын тунде жайып кеткен жок па ол агайын болмысын? — Онысы ол ма, ат бермек тупл, ез!м!зд!н 6¡p-6ip шола- гымызды тагы кагып кеткешн айтпайсындар ма!—деп, Еренай мен Деркембай жанада керген тын 6ip ектемдк зорлыктын 6eiiH аша бастады. Бул сонгы сезд!н жайын калада узак журген Абай еспген жок ед!. Соны сурай бастаганда, Деркембай тагы б<р ауыр киянаттын 6eTÍH ашты. Бунын узак энпмесшде Абайды катты кысылтып, уялатын да сыр бар. ... Жатактар былтыргы ала алмаган акысын биыл кайта сез кылганда, кектемде осы ещрлерге кеш!п келген Текежан, Майбасар, Кунту, Байсал ауылы, Каратай ауылы сиякты жуан ауылдар ашу шакырып, зй KepceTinTi. Сонын салдары болу керек, eriH жана кылтанак 6epin келе жатканда, жанагы ауылдар ездер!н!н тус-тусындагы осы отырган жатактардын Ke6iHÍH епндерш жылкысына таптатып, катты зияндап кетшп. Енбеп 3!6

уиин жаны куйген жатактар арлы-берл) алас урып шабуылдап, epKtMre шагып керген екен. Тук шыгарга алмапты. «Обал гой, адал акысы гой, табан акы, мандай Tepi гой, буларды жылатпау керек кой» деген сезд< айткан б)рен-сарандар болса да, жуан ауылдардын екпе, наразылыгынан ездер! жасканып, болыспапты. Жанашыр сездер] ез уйлер!нде epiHHiH емеурЫмен гана айтылыпты да, сол куйде калыпты. Tinii, жаны куйген сон, Байгабылдагы Дэркембай, Дэндбай бастаган Бекенми, Ж1г4тек жатакгары Кашамадан кайтып келе жаткан Тэкежан жылкысынан кунде епнге тусе береги болган сон 6ip-em жылкыны устам, TyHri жылкышысымен тебелесш те калган екен. Ертенжде кайдан жиылганы белпс)з, иыктарына сойыл салып, осы жатактын курамын шауып алатындай боп, жуздеген карашокпар кел!ПТ!. Ат ойнатып, Дэркембайдын 03ÍH сабарман болып, устап алган жылкыларын куып алып кеткен. «EriHiMAi жед!нгой»деп зарлап барганда, аягынын ушына отыргызбай, эке-бабасынан боктап, Тэкежан мен Майбасар куып тастапты. «Елд<н суркын Keiipin, кайдагы сумдыкты бастагандар. Жертырмалап, коныс-epieiMHÍH кутын кашырган сумырайсындар» деген. «Ел ¡шшен аластайтын еншен ж<т<кке, саяксын» депт{. «Былтыр басымнан дережемд! алгызган сен кыршанкылардын кес4рлер)н Баягыда атан 6ip туса да, агайыным сен eMeccin Сен) Тобыкты санынан садага гып шыгардым. Жатак болгыш болсан, eriH екюш болсан, кет ана Белагашка, мужыкка кет. Сонда барып орыс бол! Неге tipi журсщ. Неге сен курымайсын» деп, айтпаган сумдыгы, етпеген корлыгы жокекен. —Ол, ол да емес екен. Сокадан 6ip-6ip шолагымыздын жана босаганы сол едь Айга жуык уакыт болып калды. Осындагы жет4 yñAiH жел б4рдей атын 6ip тунде уры алып Kerri. — Тэжр-ай, айналан ерттей жаулык болганда, ортада кап отырган 6ip туп шидей, калт-култ KyRiM¡3 бар ед!. T ^ eyin кургырлар, тым курыса, осы отырган елу уйдщ KÍMexeHiH ойласа erri. Bipi болмаса, 6ipÍHÍH босагасында mipiгендер ед1 гой. Ата- бабасымен отымен Kipin, кул4мен шыккандар ед. «Бишаралар, тырбанган exeHciH, сендерд!н де шыр 6ÍTÍn, 6yHipiH шыгып журеин KyHÍH6ip болсыншы!» деп жаны ашымас болар ма! Еншп кеп ¡степ отырган кастыгы, мулде каскырдай!- деп, Дэркембай тагы мунга Kerri. —Жанагы жогалган жеи атты бул арада жок-Ж1*пктапсырган сон, осы TepreyiMÍ3 жокшы боп, ¡здеп шыгып ек. Алыстын урысы емес екен. К.ызылмоладан шыгардык. Алган — Акымбетт!Н 317

урылары. Шыгарып берген ку мен сум жене табылды. К,олда барымызды айтушыга, «журек жардыга» 6epin, eHni малымызды кайтарамыз деп журген1М13де, тагы 6ip пэле сап eirri. К.ызылмоланын болысы e3ÍHHÍH ¡Hin Ыскак емес пе! Урыдан малымыз шыкканда: «Болыс ез!МН!Н Ыскагым, епермей коймайды, кез!НД! ашып карао деп, Акымбетт<н урыларын жаналкымга алып Kepin ек. Ол ойысарман да болып ед!. К,иялап айткан дауы: <<Бул урлыгым емес, ез елщшн адамы Сер!кбайда кеткен есел! малым бар-ды. Сол «осыны ал» деп шыгарып 6epni. CepiKÔaR мен сен жатактын дауын бар KopiHeai. Эуел< сол жактан арылып кел. B¡3re бул малды устаткан Сер!кбайды алып кел»,— демес{н бе. К,айта оралып мунда келеек, агайынга шагайык десек, былтырдан 6epi ол Сер!кбай ку Кашаманы кыстайды екен. К,ашама Текежаннын жер) екен. Ce&rin келеек, Сер<кбайды Текежан б!зд[н. кез)М1зге керсетет<н емес. Шан типзетш емес. «Жатак тантырамасын, CepiKôaR да ездер!ндей жок-ж!т)Кт!ц 6ipi. Оган мен болысамын. Жатагым, кем-кет1пм деп болысамын» деген боп, жарлыныи жасакшысы бола калыпты Сер1кбай деген ит!, суйтсек, Текежаннын 03i суйеп, e3i курык 6epin журген урысы десед!. Уры болмаса, тук Keci6i жок, ел ортасына сыймай отырган малы жок, куарган жалгыз уй ку дала, ку медиен елс{зд< кыстау ете ме? Койшы, кыскасы, CepiKôaH колга туспедь Жылыстап тайып ол Kerri. Ал Акымбетке сенделгеннен сендел)п, мына TepTey¡MÍ3 тагы барсак, eHni ол жакты да К,удай урып капты. Текежан Ыскак болыска, e3¡HH¡H ¡Hine хат жазып, Ktci шаптырыпты. «Жатак MeHin жауым, булардын малына жокшы болма, болыспа. К,айта, TipceKKe 6ip салып куып таста!»—депт]. Енд1 6¡3re карсы дем берген сезд] Акымбет Ыскак болыстан ecíTinTi. Жет) ipitmeH ат туг!Л, жет! тулак та ала алмай, улып кайтгык. MiHe, жанагы айткан сияз болса, былтыргы eriH, биылгы епнд! айтып жене мынау бар кедейд!Н бут арткан жет[ шолагын, кун керпш!н ¡здеп соган барсак деп ек. Осыган акылынды езщ айтшы! Сен)мен сейлес!п отырган тек осы касындагы терт шал деме. Mci елу уйл! жылаулар, жатак!—деп б!т<рд[. Абай бул энпмелер уагында елденеше рет кабак туЙ!П, кейде ашумен жагын т)стенш. Энпмес!Н каткыл унмен, шешен Т!лмен сейлеген Деркембайга карап кез алмай отырып, б:рнеше рет KypciHîn те койды. 1ш!нен ез агасы Текежан ici мен ез iHici Ыскактын кылыктарына кинала, ызаланып отыр. Намыс, уят, жирен¡ш - 6epi де у толкынданып, саналы кеудеде куз туманындай шубалады. Жазыксыз жуйр!К карттын сез!Н тындап 318

отырганда, катар жарыскан б[р жол елец оралды. Ыргакты б)р сейлемд! осы жердетауып, ¡ш<нен кеп кайталайды: ...Ар уялар ¡с кылмас акыл зерек. Ар уялар ¡с кой. Керен сана, б!теу кеуде, жем!Т карын бар. Оларга ар не, жанашыр не, ед!лет не!.. Деркембай енпмесш б!т)р!п, уй ¡им б!раз уакытта жым-жырт тынып калган кезде, Абай жанагы ез ойын сейлей аяктады: —Осынша жауыздыкты ¡степ отырган мен4менен б4рэке, б)р шешеден туган — б)р! ага, б)р< ¡ж болмыс. Сендерге олар уш<н мен де кылмыстымын. «Арсыз колым ¡стед!, арлы бет!м уялды» деген)м К)мд] жубатады? Сендерд! не деп уатады?- деп, Абай карт достарына басында бегде кержген, б!рак кей!Н сыры танылган б)р енг[ме айтып кетп. Ол калада Михайловпен сейлескен кеп межШстен туган жай ед!. Соны баяндай отырып, ез басына халык турасында енд{ келген б)р курдел! ойга к е т . Бул ойын осы арада тауып, дел осы арада айтып та кетп: —Сона б!р кезде, жатакка кеп косылганынды айтканда, мен!н осы кунге шей)н кекеМмнен кетпестей б)р шын сезд! сейлеп ен, Деркембай. «Куй! б4рд!н — к у т б:р. Туысым — аталасым емес, ез!ммен муны б!р, бейнет) бф жатактар» деп ен. Сонынды мен халык камын ойлайтын б{р ойшыл орыс азаматымен енг!мелескенде, тагы да жаксы угына туст1м. Бейнет иес} болган букаранын мундасы тек казак ¡ылнде емес, ез!ндей корлык пен зорлыкка пир1ген калын миллион кара халык—орыста да бар екен. Одаруым орыс деп, аталасым деп патшасы мен шенеун)пне,терес) мен улыгына ден койып отырган жок. Кайта «кан соргышым, обырым осы» дейд} екен. Дел жанагы ез!ндей. Ойласам, Кекше — Мамай руынан ашыккан кедей жатактардын гана муны б!р емес. Олардын С!б4р мен Ресейдеп бар орыс жатактарымен де ураны, муны б!р екен!—дед). Эз ойынын бул ерюке жеткетне Абай ез1 суйс1н!п кулд!. Онын сез1Н!н шындыгына ел! тугел ойы жет)П болмаган Деркембайлар куд[ктен!п кулед[, Абай тагы сейлеп кетг!: — Тагы ойласам, Тобыкты — Керей, Каракесек — Найман ¡ш!ндеп болыс атаулы Семей мен Омбы, Орынбор — Мескеу атаулыдагы барлык терелер тобымен урандас екен. Буны урсан — оган, оны соксан—буган тиелндей сыры бар екен, карт достарым. Жанагы айткан орыс ойшылы букара мунын жоктайтын асыл азамат. Солайтыпты: «Калын ел езшсорлаткрн улыкзорлыгынан 319

арылу yuiiH баскага жалынбасын, 03ÍHÍHкайраулы кара балтасына жалынсын» депт)! Кейде сендердщ мунынды тындап отырып, «ujipniH, сол кара балтаны осы казак сахарасындагы талай дерт, мерездн тамырынакаршend3in кадап, урар маед» деп те ойлаймын. Катты толкимын !—дед!. Biрак бул сездер сыртка айтылганы болмаса, Абайдын ôipeyre акыл коскан ce3i емес. !шю терен. TyñiH ойындай. Мына отырган карттарга Абайдын ой кемепнен бурын, Ka3ip ic кемег), ecipece керек. Соны ангарды да, тез езгерд!. Буган кадала карап отырган терт карттын жуздер)н жагалай барлап erri де, енд< шугыл 6epiK байлау айтты. Шалдар кутпегендей дос кемект<н байлауы ед). — Сияз Аркатта емес, сыртта, Балкыбекте болады. Осы кез басталып калган да болар, калада ecTireM-jû. Пеле-жала жиынына бармаймын деп байлаган ед!м. BipaK сендер ym¡H, дел осы уйде 6yr¡H ecTireH жауыздык, зулымдыкпен 6ip шайкасу yuiiH едей[ барамын. Уш куннен сон осы арадан сол Балкыбекке карай сендер де аттанындар. Былтыргы eriHin, бнылгын, жогалган аттарын —6epiHÍH дауын Текежан, В1скак, Майбасарлардан тутас даулаймыз. Даушын, жокшын e3¡M болам. Тек кырык уйлщен «селемш! боп мен келд)м» дендер де, 6ip-ekeyiH сол сияздьщ басында бол. Деркембай, езщ жур. Касына мына Деншбайды ерт. Оз!не тарткан бу да 6ip катты томар, ер кедей1н гой. Байлау сол. Эзге сез кейш сияз басында... Тек уш куннен сон аттанындар. Б)з журем1з! Баймагамбет, атгы жек!—деп Абай орнынан ширыгып турды. Асыгып козгалып, дур смиингендей болды. Баймагамбет Абайдын асыгып шираган кещл)не e3¡HÍH шапшан, жылпос козгалысын жауап eTin, уйден ытки женедщ. Абай тез камданып, KHiHe бастап ед). Турегелш желет!Н, жазгы жещл узын бешпент)н кид!. Сагатына карап, енд< шалдар жуз!н ангарса; олар б)рденеден ¡рк<Л)П, дагдарып отырган сиякты. Дендбай Еренайга сел бурылып, куб!рлеп шала сейлейд). Акыл сурап отырган Tepi3i бардай. Абай турегеп турган бойында Денд!байга карай и!ле тусш: —Немене, Дендеке? Сен б1рдемеден курмел!п отырсын гой. Айтшы маган, не кудк, не бегеттерщ бар?—деп Денщбайдан бет бурып, Деркембайга да карап еш. Деркембай салкын жуз!н бузбастан, Абайга бар денеймен бурылды: — Айткан акылын да, байлауьщ да 6epi жаксы, топ алдына бармай есе тимемн де Kepin отырмыз. Бул журтынды бегеп отырган тагы жокшылык боп отыр. Ол Балкыбекке кем болса ею Kici бару керек. Деншбай екеу1М13Д! журдегенщде макул. BipaK 320

мыналардыц куммжш отырганы —«калай жетеьмз?» дейд!. Жет< 6iрдей аты кеткен жатак ауылда кай жеч1с!п турган ат пен тон бар?— дед:. Буныцсез!н костаган Еренай: —Бут артар жок кой, Абайжан-ау!-деп ед!. Денйбай да ¡лес кекеанд! ун косты: —Ене, кызынды... кедейлж кыр сонымнан кала ма такымдап. Колым жетер жерге де Ж)бермейдь Шабан-шардак кып, мешел болган баладай. Осы Ералынын бойынан козы кеш жерге шыгар кел!пм жок. Итаркасы киян Балкыбекке немен жетеШн?!—дед). Абай бул туста да 03ÍH¡Hicmín байлауынан жанылган жок. Тагы да тез жауап айтты: — Eipey¡nHin атьщ бар кер!нед! гой. Енд1 6ipey¡He ана мен жепп келе жаткан шетк1 ат, Kimi кула ат тис{н. Дэнд!бай, жаз бойы осыны сен жайла. Жылкы отарга шыгарда косарсын. Ал Дэркембай, жана сен атпен коса тонды да айтып калдын гой!— деш. Кеше кештен 6epi осы уйшн iпине к)рпз!л1п койган узынша, жана ак сандыкты Абай ез1 барып ашты. Содан ек< белек кездеме алып шыкты: —Мынау асты-уст1мен 6ip шапан. Буны, Деркембай, сен езщ icTeTin ки!— дегенде, карттардын 6epi катарынан ун косып, суйс)не кулд!: — Берекелде! — Кеп жаса! — Карык кылдын гой, карагым! — Азаматым, аман бол!— деседь Дабырласып, жамыраган сездер арасында Дэркембай Абайдын колынан кездемен! алып жатыр. — Бунын калай, Абайжан-ау? Зорлыкты Текежан ¡степ, айыпты сен тартып жатырмысын, немене?—дед4. Оз! де катты кул)П, езге шалдар мен Абайды да кулд)рд!. —Би алдына бармай-ак, 6ip ат-шапан айыпты алып кадды бул жатак. Есе беред) дейм4с4н енД1!—деп тагы кулд:. Абай ез! де кос картынын кен!Л!н серг!ткен:не кещлдене тустм —Ундеме, Дэркембай, бунын айып екен! рас. Eiрак атана атам еткен ¡стердщ айыбы болсын. Текежан, Ыскакпен ce3ÍMÍ3 алда. Олардын айыптасы болмаспын, айыптаушысы болармын. Серт со болсын. Тек соктыкканда тайып туспей, шаншылып туе. Токпамбет тебелес!н4н алдында Байдалы айтты деп ед1 гой: «Суй)нщк акылды Суг4рден сурамай, мына ер кедейден, Дер- кембайдан сурасаншы» деп, Дэнйбай екеуще журдеп отырганым 321 2.1М-Л

сол. Кдпсырган жерлерщнен кан алмасандар, куз ел бауырга тускенде, мына жиын жатак алдында екеу)нд) «жасык шыкты* деп сынга, сарапка саламын!—дели. Уй ¡нлн 6ipa3 кудшр]п альт, Еренай мен Карекеге: — Мунда калатын exi карт, осы уедеге eKeyimi куе кылам. Буларменен сын сертп кузге коямын!—дед!. Осы кезде «атдаяр» деп Баймагамбеткелгенде, уйдеплертепс сыртка шыгуга камданып ед{. Абайдьщ жанагьг сез!не жауап erin, катты сейлеп, кулш келе жаткан Еренай: — С ертщ серт. Онда бул eKeyiHÍH бил!Г!Н де е з 1не айткызамын!—деп ед{. К,ареке Денд!бай мен Деркембай туралы улкен сен)М айтты. — TeHip деген, пл мен жакка тусау туспесе, касында сен отырганда, бул exi тарланын болыс туг)л, жандаралдан да жалтармас. 03ÍH осы екеуш текке атаган жокеын, тауып устадын гой, бала шырак. Шеш<нген судан тайынбас дейпн, жаланаш батырын осылар болмаса, жатактын мулде сорлаганы да!—деп, далага шыга бере бул ж етндеп сезд[ тужырды. Тройка орнына парлап жег!лген, дуп кула мен жирен прешкен) Баймагамбет сел козгап, Деркембай уй<нщ жанынан сыздырып журпзе берд[. Жатактын коныр лашыктарынан шыккан кеп усак балалар арба жанында yñmin тур едь Енд! журпниилерге жол 6epin, жарыла берд!. Келенкеде жаткан ел! жун{ туспеген арык каншык, жудеу куннктер, шардак-шадыр усак тебеттер шеу<лдей урд). 03Aep¡H¡H шубар тобымен арбанын артынан шулап ¡лесть Еренайлар касында Абайды узатып салуга жиылган картан эйелдер, кэрнжас ерлер, балалар бар ед<. Солардын ортасында турып, Абай жакка карап, Еренай жаксы 6ip ой корытты: —Куданьщ Kyjupeii, осы баланын жас кунжен-ак агайын у м т кеп еш. Сол ум<т, ел! ум!т. Зая болмай келе жаткандай. Оз1мен ¡стес, сездес боп жакын б4лген!Мосы ей. Жолын болгыр, шынайы жаксылык деме кылгызатын жас екен!— дедь Жанагы ce3ÍH салкын кабакпен тындап турган кеп кедейге карады. —Жогалган жеп атынды эперемт дедь Айып-анжысымен, дел жуандардан enepeMÍH деп Kerri. Былтыргы, биылгы епндерщшн телеуш enepeMtH деп кетт). Соны айтып турмын мен!—деп сез!н 6iTipni. Топ ортасында кеп ауызбен сенер-сенбестей кайталап, соншалык мундык 6ip сездер айтылады: — Жет! ат! — Кдйта, эпермек! 322

—EceMÍ3ni епермек! —EriHHÎHшыгынын телетпек! —Бьитыргы епн, биылгы епн! —Биылгы епн! —Орайын эпермек! —Деген) болсын ! — Айтканы шын болса, жолы болсын!— дескен жапыр- жупыр сездер есплдь Кеп жатактардьщ кездер) шан ¡Ш!нде шала KepiHin бара жатцан арбага карайды. Шала у м т сол арбага ере KeTin бара жаткандай. Барлык кедей ауыл болып узак карап турысып калды. Абай бул жолгы сапарында кеп жур!п Keuiirin келген. Михайловпен, Андреевпен ерте кектемде басталган биылгы меж{Л1стер) Абайдын eMipimteri кеп кездесулерден белек. Кеп дуниенщ сырын ашкдн, санап 6iTipric¡3 нерл!, кызык дер!стердей болып ед!. Калада сондыктан кеш1ккен-д4. Ka3ip жаз ортасы болып калган шакта ел жайлаудын ен шетк! коныстарында екен Абай мен Баймагамбет Ералыдан шыккан сон, ара конып, кдтты жур!п, eKÍHUii KyHi кеш батар шакта гана Кунанбай ауылдарынын шет!не ¡л)нген едь Жанынан журпншшер киыс ет)П бара жаткан ужен акауыл Ботакан ошагынадотьцжан Текежан ауылы екен. Бул мол жылкылы, калын койлы, он шакты уй консысы бар, лыкыган бай ауыл болып кеп пп. Абай Баймагамбетке: — Бул ауылга туспей-ак етемЬ,—дед!. Улжан ауылы жене сонын касындагы Абай ауылы Байкош- карда. Осыдан козы кеш жерде болатын. Ел жатпай, балалар уйыктамай турып, кептен кермеген жакындарына Абай ешм тез жетк1С! кеп келед!. Жол Текежан ауылынын шетк) кара лашык- тарынын жанына такау келгенде, Абайдын eciHe. Каражан ен алдымен туст). Баймагамбетке бурылды да: — Мынаны карашы, Баймагамбет. Осы, деу де болса, не койшы, не сауыншы, кузетын, малшысынын уйш)н 6ipi гой. Осынша курым шокпыт кып койыпты. Bip уз)к, 6ip туырлыкгык ки!з берсе, Каражан Кудай урганнын Heci кетед) екен! Калай ойлайсын !?—дедi. Баймагамбет катар отырган калпында Абайга тукт4 кабагын бурып, улкен кек кездер1 жалт карап, жымия кудщ: — Каражаннан кайырым аз шыгады гой, Абай ага! Жумыс ететш керш: болмаса, жай кар!П-касерд! жиып отырган жок. Кызметш ¡crece де карайласкысы келмегеж гой!—дедь 323

Бул кезде жург)нш<лер ауылдан циыс eiin бара жатып, Ботаканнын мол суды узын булагына epicTeH шандатып, шауып кел1Пкаптаган мол жылкыны керш. Абай бул жылкыныц келемше кез салды: —Осынын 6epi Текежан жылкысы ма? К,ай уакытта, калай калындап кеткен, Баймагамбет-ау?—дед!. Сол кезде катты жур!П келе жаткан арбага ауыл жагынан шауып кел!П ¡лескен 6ip аттын Ayôipi ест!ЛД!. Абай мен Баймагамбет катар бурылып карасты. Аргымактай би!к кара каска, сем!3 кунанга кум<с ер-токым ерттеп мшген ересек бала Эз1мбай шауып келген екен. — Ассалаумагалейкум, Абай ага!—деп жанаса Kerri. Абай баланыц сэлем]н алып, ауылынын, эке-шешес!Н1Н амандыгын сурады. Бул Тэкежан мен Царажаннын ер жет1п калган жалгыз улы болатын. Жалпак бет, кара курен, кысык кез келген, калын кабагы кызара сызданып турган салкын тусп бала. Амандык айта салысымен, Эз)мбай шешесжщ буны едейшеп Ж)берген сэлемш жортып келе жатып Абайга айтып келед: — Абай ага, ci3re апам ж!берд!. «Б!ЗД!Н ауылга туспей, базарлыгын кимай еткен! нес<! Кэмпмп мен кагаз шайын, кант- мейзш танертен Kici ж!бер!П, 6epi6ip алгызамын ! Кел)ндер ездер! талап жеме&н !» деп айтдед. Мен: едей) ciзге селем бер, соны айт деп Ж!бердИ—дед!. Бала осы сезд[ айтып болып, шешес:н1н з:л!мен Абайларды мукаткандай кекес[н жузбен енд: гана кулд! де, атынын басын ¡рке 6epin ед:. K,a3ip кайта бурылмак Tepi3Ai. Абай оган: «Токта, 6epi жур!»— деп арбанын ез< отырган жагына карай нускады. К,атарласып келген Эз!мбайга ол агалык жылы жузбен сез катты: — Ц а р а г ы м , цолкан базарлык болса, осы арбадагы тэтпнщ бэр) ceHÍKi болсын. Эз1Н б!збен ере жур)П, 6Í3AÍH ауылга кон да, танертен 6epiH алып кайт. Экен мен шешене 6yriH амандаспай бара жатканым —кун Keinxipin Kerri. Алдымызда 6epÍMÍ3jÚH де yAKeHÍMÍ3 — улкен шеше мен еке бар. Ауыл жатпай турып, ен алдымен соларга селем бермекке асыгып келем. Ол 6¡p белек сез!—деп, Баймагамбетке атты б)раз акырын журпзд). Арбанын салдыры бесендеген кезде балага тагы 6ipa3 сез айтты: — 03ÍH улкей!п, ж4г!т боп капсын. Шешенн!н айтканынын 6epi б)рдей акыл бола бермейд). Алыстан келе жаткан агамен амандык айтар-айтпастан, «аламын, 6epin кет» деген жен бе? Ойлашы! Ол шешен болса, мен агац. Бундайды да ойлай жургейсщ, уктын ба?— деп баланын жуз)не барлай карап ед). 324

Эз!мбай тус)не коймагандай. Кызыл жуз< некимлдетп, курен тартып, сазаратусп. Салкын кабагы жыбыр елп, жирен!п калды. Абайга жауап каткан жок. Енд) Абай будан енг!ме сурап: —Мынау жылкы тепе ез ауылдарыщцк! ме?—дей. —Е, ез!м1зд!к:, енд1 К1МД1К1 болсын! —Саны канша ез)Н)н? Бала ундемей, тартынып калды. ^ ¡н е н жаксы б)Л1Птурган жылкы санын айтуды жаман ырым кердь Экес! Текежан, кунде тугендеп журген жылкынын санын бала уйге айтып келгенде: «Дабырайтпа, к!С!ге малыннын санын айтпа!»- дейтш. Бала айтпаган сон, Баймагамбет Абай сез1нщ жауапсыз калганына ырза болмай, ез бшгешн айтып Ж!бердг — Биыл усагымен бес жузге жетп деп ес!Т1п ед[м. Мынау жылкынын карасы содан кеп болмаса, аз емес кой,—дед!. Бала сонда да сыр берген жок. Абай аз томсарып, е с т келе жаткан б!р жамандыкты кергендей куреше тусп. Ун1 езгер!п, езше ез) айткандай боп сейлед!: —Осыдан он бес жыл бурын екеу[М!3 катар енцп алганда, сексен жылкыдан тимпедь Текежан болыстыкты тойгандай-ак емген юй. Откен сайлаудатуспегенде, будан да баска болар маей, элде кдйтер ед!-дед}. Кырыс кабак бала бул агасын анык унатпай, ¡ш:нен ашу жиып, ызаланып калгандай. Енд! мына сезден сон кулыкть!, арамдыкты б!Л)П калган кетл!не ерегес пен жуандык кеп кетть —Болыстыктан туспесе дейс!3. О з!тз еепмеген екенс!3 гой. Жанада болган сайлауды б)лд!н!3 бе, агам тагы болыс болды. Айтпакшы, шуй!Н1ш, осы б!р жумадан бер! б!здш ауыддардын барлыгы жагалай той жасап, кунан шаптырып, куаныш етш жатыр...— дед!. Абай балага бар денес)мен шугыл бурыла карады. Бул етрде болган ен улкен жаналык—болыс сайлауыньщ хабарын сурады. Калада жургенде Казанцев деген крестьян начальнипнщ осы мандаты уш-терт болыска, ез! билейт!Н уческеге сайлауга шыгып кеткен!н йлуып ей. Б)рак К!М-К!МН!Нсайланган хабарын Абайлар ел! бшген жок-ты. — Аганды к)М сайлады? Кай болыска сайланды? — Начандик Казансып сайлады. Менщ агам Кызыладырта болыс болды. Кызыладырга?! Шынгыска К!М болды? 325

— Ш ынгыска, 03¡M¡3Ain елге Ш убар агам сайланды. Кызылмолага тагы да кайтадан болыс болып Ыскак атамсайланды. CyñTin, кажынын уш баласы уш елге болыс болды деп, сонау Шакпак, Жыланды, Кенконыс, Денгелекконыс, Байкошкарга шейн барлык Ыргызбай ¡mi мэре-сэре. БЬмеген екенс!3. Ендеше, дел 6ip аттай шуй)нш< алады екем, Абай ага, йзден!—деп ce3ÍH бтрд]. Болыс болган экес! мен агаларынын хабарын айтканда баланыц жуз) кызарып, нурлана жанды. Q3ÍHÍH ¡шжде журген улкен 6ip куанышын !рке алмай, жасыра алмай, жаркырап б!лд:рй. Бул бала эюмджтщ, эм!рд)н кызыгын nepin, дэм!н татып, кумартып калган бала сиякгы. Жанагы хабарды сейлеген тип мен тур:нен Абай ¡штей: «Мынау ез: ержепп капты гой. Талай сабакты кулагына куйганнан, ¡ске, сезге ерте К!р!сей4н деп турган бала гой!»— деп ойлады. Сонымен катар ¡пнндеп Эз!мбай TyciH жактырмаган катал сынын да ¡рке алган жок. «Кабаган ит кастанган, элдекандай жан шыгар екен сенен? Болсац, Текежаннан з<лд[ болар ма екенс1н! Kecipm устасан, кел!спр1п устап журмесен нагысын!»—деп езше 83Í тущле ойланьш, ундемей калган ей. Шуй!нш! сураганга Абайдынжауап бермей, 6ip ауыз да болса ун катпай калганына балатагы ыза болды. Эуелде шешесшен ЖИ! ecnniH 6ip сезй ойга алды. «Кызганады, б1зден малдыда, абыройды да Абай кызганады» десетугын. Сол шеше иландырган есиет бойынша Абайды сырттан унатпайтын Эз!мбай, каз1р бунын кызганышьш ез кез!мен керш тургандай. 1ш!нен кыныр, катал уюм жасады. «Пызганасын гой, унщ euiin калганысол гой. Ендеше, тагы 6ip ест!меген cyмдыгымдь^ айтайын» деген ойга беюнш. Абай баладан естиен хабарга окыс ойланып калгандыктан, Эз!мбай жайын умытып кеткен ей. Уясына Kipin бара жаткан кызыл кунге 6ip рет K03Í шагылысып жалт карады да, Баймагамбетке: - Айда, журе туе!—деген-й Тер болса да, кешю xypicTeH кызына тускен пар ат пыскь1ра 6epin, тагы жорта женелй. Шымы тутас, Teric жазык Ботаканнын тыкь!р шалгынында арба сыкырламай, тарсылдамай, агызажортты. Булардан Эз:мбай енй калып коятын жен бар ей. К.аз!р ауыл да алыстап барады. Кун кешюргенйктен, жылкы суга канып ап, тунп жайылыска карай шубыра бастагандай. Малсак бала Эз1мбай кара каска кунаннын кдмын ойлап, ауылгатез кайтып, жылкыга жiбepiп 326

улгфу керек. К,ас карайып кетсе, калыц жылкыны таба алмай, адасып та кету4 мумк:н. Оныц успне, казф бетен ел Кереймен жакын кеп фгелес отыргацдыктан, жылкыга жау типш боп, алды- салды кебейген кез. «Кунаным жазьил боп кете ме!> деген ойды да катар ойлап улгфдь Б)рак сонда да бала Абайлардан калыскан жок. Жанагы Абай турасында ойлаган ызалы кекес:нд! енд: оган батыра айтып калатын бф сезбен аяктауы керек сиякты. Содыр, катал бала Абайды куйд)ретж хабардын не екен<н б<лет!Н. Ол да осы сонгы кундерд:н жаналыгы. Калыц жайлау, айнала ел Кунанбай балаларыныц тепе болыс болуын тан-тамаша сейлеу1мен катар, жацагы жайды да унем: айтатын. КепшШк куй:н!п, болыстарды каргап, ызамен кустаналап айтатын жаманат хабар ед). «Буны еспгенде Абай жарылып кетер. Болысам деп жагаласып б:р болмаушы ед!. Енд! куд!рет) кушт) болса, арашашы боп айырып алып керс1н. Осы ю<м Абайды да жецген бет!М. Деген!ме ер!кс!з кенд:рген, багындырган жер!м»,— деп, дел бупн тустег: кымызда ез экес! Тэкежан сейлеген-дь Ыргызбайдыц аксакал, карасакалына осылай айтып отырганын Эз!мбай кекей<не жаксы токып, нык ацгарган болатын. Бала енд! сол жацалыкты Абайдыц касында жанаса шауып отырып, ецкейш ап, аныктап жетюздг - Айтпакшы, с!зге айтуга умытып кепппш. Агамдарды болыс сайлаган Казансып «Базаралыны устап бер{ндер» деп тапсырыпты. Сол буйрыкпен уш-терт болыстын басы косылыП; п4ргауарлап Базаралыны устатып, кешеп кун калага айдатыпты. Оцшец кек сауыт жасауылдар жолда кашып кетед: деп, туйеге М)нпз!п апты. Тунде колына, аягына К)сен салып устайтын боп, айдап екеппт!!—дед. Осы хабарын айтып болган бала, енд: ¡нф карангысы тусе берген келецкел! кеште аппак сулу т!стер:н аксита кудш де, атыныц басын ¡рке берд). Абай баланын жуз!не ашумен ажырая карады. Арбанын уопнде денбекш!гендей, жулкына бурылды: —Ой, ецшен Кудай урган! Болмай жатып тагы баягы итпкт! бастады десецш]! Оцшец бер) кеуде, бер: ауыз жырткыштар!— дед. Бершщ аузы Абай ес!не ^¡мбайды н жацагы кулген аузын кергеннен туст). Содан алган унамсыз б:р сез!ммен елдекалай жалгас ед:. Осыдан бфаз бурын «кабаган ит кастанган» жузд керсе, енд[ ер1ндер: кып-кызыл улкен ауызды, жайын ауыз 327

Эз!мбай каскырлык б:р б т м д ) жене елестеткендей болатын. Абайдын. урыс сезшщ артын баланыц есп п с1 келген жок. Ол кунанын шугыл тартып, токтап кадды. Б)рак кепп бара жаткан арбаныц артынан даурыга сейлеп: «Бар сонымен!»—деп, тары да ызалана, аксия жымиды да, кайта бурылды. Алыста, ужен ак уйл! ауылынын жер ошактарыцда жалпылдай жанган кешк! кызыл оты ¡шер аска карай мундалап, «кел-келдеп» шакыргандай. Тамаксау баланын кешк! етке енсес! кеппп. К.ара каска кунаннын т)зпн)н жинанкырап, жамбаска сарала камшымен осып урып, ауылга карай куйыктыра женедд!. Жалгыз ез) куана кетер<лед1. Алысканын женгендей шабытгы к етл тауып, сол карангы ымыртта жапа- жалгыз ез! «Ыргызбай! Ыргызбай!» деп айгайлап уран салып, кутырына шапты. Байкошкарга Абайлар келгецде, ауыл жаткан жок ед1. Эс!ресе Абайдын куанганы —бунын уш-терт баласы: Акылбай, Эб<ш, Магаш жене кулегеш кызы Кулбадандар да уйыкгаган жок екен. Олар арбанын салдырын ес!т)п, ез ауылдарынан айгайлап жупрген. Абай отырган арбага кеп жапыр-жупыр камалаган. Б:реулер! козлога, тагы б)реулер1 арбанын артына М)ншт1. Магаш, Эб!ш сиякты к)шкенелер! Абайдын ек! т:зес:не отырган. Мойнынан кушактап, сагына жабысып, даурыга кул1с:п, шекс:з куанышпен карсы алысты. Баймагамбет аттумсыгын Абайдын эркашан ен алдымен амандасатын жаны - Улжан уй:н:н сыртына кеп пред!. Сем:з бэйб!ше Улжан б[р шогыр балаларынынкамау- коршауында келе жаткан Абайды ез!нщ ужен тесепнщ жанында, орнынан турып карсы алды. К,ушактап, суйп амандасты. Эйгер1М, Айгыздар да Абайга осы уйге кеп амандаскан. Алпамсадай зор иык, кенжауырын, батыр тулгалы Оспан да кедш. Омырауы ашык ак кейлектщ сыртынан баркыт жага, жука шапан жамылыпты. Бунын касында жас келшшеп, сунгак, суду бойлы Еркежан кел1н катар юрдь Оспан Абаймен жайрандасып амандасады. Дамылсыз кул:п, кесек унмен уй ¡чындеп дабырды баса сейлейд1. К,унанбай ауылынын жагалай болыс болып жаткан куанышын тагы да Абайга кайталап айтгы. Шуйшнм сурады. Абай онын шуйницсше тек акырын гана жауап катып, Улжанга карады. «К,айырлы болсын, шат-шадыман екенс!здер, кайырлы болсын!»— дед:. Улжан да Абайдын оншалык куанбаган кабагын тус1нгендей, акырын сейлед!. «К.айыры б!рге болсын, карагым!»—деп кана коя салды. Оспан ЭЛ1 де аксия кулш, болыс болган ага-!н!лер1 уннн мактана таскындайды. Жылкынын кыл тубшдей кыска кара 328

мурты сояулап тусиген. Шокша сакалы шанжау-шанжау боп, тырагайлап шыккан кап-кара ке\\мрдей. Оспан oMipniHкай кызык, кай шаттыгы болсын, 6ep¡H де улкен кызумен сез!нед). — Тек, кайыры узак болсын. К,уаныш ycTÍHe куаныш кат- кабат!—дейш. Абайдьщ Эз!мбайдан есиген соцгы суык хабарьш Ka3ip Оспан «кат-кабат куаныштын» 6ipi есепт) усынып отыр. Абай б)лед[, Базаралыга е н т к т е ожар, томырык Оспан Тэкежаннан кем туспеген болу керек. Анау арамдыгы болмаса да, ер кеудел1кте бунында зм) кеп. «Устаган жерде колы, ттстеген жерде Tici кетед» деп какпайлап, TepicKe екетет[н Майбасарлар аз емес. Ол Ka3ip сол адасумен ацкылдап отырган куй керсетед!. Оспан езшщ ага- бауырларынын бак-дэреже куанышын, сол ацкылдактыгы бойынша Абайдан аулакдемейд). —Бундагылар болыс болып жатыр. «Улыкка ез кылыгымыз жакты. Оз!М1эд) бшгеннен, абыройымызды укканнан Кдзансып Q3Í сайлады» дегю) келед[. Мен оларга: «К.удайыцды умытпа, асып- таспа. Улыксенщ нещм б)луцц ед[? Кектемде барьш жаз ортасынэ шейш калада кум таптап, ыстыкка шыжып жатканда, Абай тек жатыр деп пе ец? Осы бэрще кеп жаткан мол абырой, мынау батпан куйрык неден? Крланын улкен улыгымен кунде Kepicin, келкш icTeTin отырган Абай ici» деп, буларды ере бастырмай журм[н!—деп каркылдап кулд): Абай Оспанньщ буган ен жакын iHi бола тура, соншалык кангып адасканына аса 6ip катты мыскылмен кулщ: —К,ак касымда журсен де, кейде мен туралы адасканда, айсыз карацгыда жургендей, кацгып шыгасын-ау, Оспан! Шубар — EeKeHHÍH баласы. Эл[ сыр алмаган талапты жас ед[. Ол болса, болсын дермш-ак. Ал енш солай eTTi деп e3ÍMедей4 айтамын, TinTi. Болыс боп, олар абырой тапсын. Болыстан да улкен боп, 6epiH сайлататын 03¡H, сен онан ары абырой тап. Bip болыс болганда сексен жылкысын бес жузге жетк!з{п алган Тэкежанды MycipKeñMiH бе? К,ызылмоланын болысы боп, Тобыктынын урысын суйейпн Ыскак yuiiH жанымды салам ба? Бул сайлауына туяк кыбырлаткан катынасым жок. Адасып бал ашпай, жайына отыр!— деп Tafbt Rryjmi. Оспан ол айтканына да токтауан жок: —Жарайды, кой, шырагым. Онына иланатын Тобыкты жок Осы кан жайлаудагы калын eлдiн каткан шал, балдырлаган баласына шеМн сурашы! Уш б4рдей Кунанбаев катар болыс болады. Калада кадалып, сарылып жаткан Абай оган ат- 329

салыспайды дегенге ИТ1Милана ма! К.айта, бул сез!НД) жап та, мына болыс болган afa-ÍH^epinH¡n алгысын ала бер. Кайтесщ, жанагы ce3ine иланатын, жаттупл, мен де жок. Неге иланам? Осы абыройды, тэщр берген абыройды езще 83ÍH кимай касын бар ма?!—дед:. К.ынырайып, мойнын бурган бетжен кайтар емес. Бунын ауыздыгын TicTen алгандай кынырайган бепмен KereriHiH6ùiin, Абай балалары мен шешелер кез{нше енш ыргысып- каржаскысы келген жок. Сезд) шугылынан Эб)шке бурып, сонын окуы жайын сурай бастады. —Ага, мен осы кунде орысша да окып журмш. Оны сен 6 ijmiH бе? Цыстаудан 6epi оки бастадым!—дед. 36iui Абайга уй iuiiHiH сактап журген жаксы 6 ¡p жаналыгын, езже сез тие салысымен, ен аддымен айтты. —О, к:мнен? KiM окытып жур орысшаны, карагым? Агы ак, кызылы кызыл боп жутынып жайнап отырган аса сулу, биязы баласы 06iuiT¡ Абай e 3ÍHe карай кушактап тартты. Мандайынан суйд!. Буны к м орысша окытып жургенш Улжан айтып берд:: —Жазгытуры сен калагаKeTiciMeH, 6)ЗД!НЖидебайдагы ауылга 6ip бала орыс келген еш. Бурын 6ip жыл плмаш та болган екен. Озш осы ел «бала плмаш» дейд[. Сол: «К.алага туруга ауруым бар, кымызга, кекке шыгайын деп кел:п ем, балаларын бар гой, бейбше, оларды да окытып турайын» деген сон, «Абайдын балаларын окытсын, юшкенелерш орысша опытам деп журген. Сол отауда болсын» деп, Акшокыга женелткем-д4. MiHi, содан 6epi жалгыз Эб!Ш емес, Магашын, Кулбаданына шей:н сол бала тшмаш Байып дегеннен окып жур!—дед]. Абай езжен жасырын сакгап келген бул сиякты жаксылык, жаналыкка аса куанды. Эйгер!мге енщ туралап жауап катып: — К,алай, балалар Юшкене молдадан окыгандай, будан да узд1кс!з оки ма? Оз: купмд1 ме?—деп сурастырады. OñrepiM Абайды сагындырган сулу утмен жауап катып: — Балалар бар ынтасымен, жанын салып окиды. К^ызыгып окиды. Жайлауга карай Keuiin келе жатканымызда, TinTi жаппалап конган кундердщ ез!нде де Эб)ш, Магаштар 6ip кун калет кылган жок. Т)лмаштын ез) де казагуар,— дед:. Аз биязы мыскылмен сьшайы кулш, Абай жузше соншалык 6ip жылы шыраймен карал:— Орыс молдасы кызык болады екен гой e3i. Сыздану, салмактану жок. Баланы, TinTi ел!КТ!р!п, ойнатып окытатын сиякгы!—дед!. 330

Абай Эйгер1мнщ зейнй, зерек кетл!Н танып отыр. Бас изеп, jop ыкыласпен куле тындап макулдады. Оспан женгесш кагыта калжын етт<: — Же, жэ! К.удай жолымен шаригатты уйреткен екендей молданы былай койып, жаман-жэупк т4лмашть[ мактаган неменец? Эйтеу[р, Абай орыс окуын унатушы ед! деп, сен eKeyiMÎ3 де кара таягымси берем)з-ау, ун!м!з сылдырай-шылдырай Tycin эбден!— дед). Уйду кулген едь—Суйтш, осы! Тамагымызды кенеп!—деп, OHrepiMHiH даусына салып, мазактап, Эйгер1мд! ене кезшше кызартып, ун!н emipin койды да, каркьшдай кулй. Абай Эб)штен, Магаштан, Кулбаданнан кей сездердщ орысша атын сурап, сынап керд!. Таласа жауап берген балаларынан «оку, б:л[М» деп ансап турган улкен 6 ip талап, ыкылас таныды. Еттен KeRiHЭб1ш, Магаш, Кулбадан ушеуж кеншапанынын eKi жак етег!мен жамылшылап, кушактай eprin, Эйгер!мн!н уй те карай жургенде Абай ¡иннен улкен шукф етп. Баранакешке буган кездескен Текежан баласы Эз[мбайды еске алды. Онын жаманшылыкты 6Lnin калган 6iTiMiHeH мынау ез балалары мулде баска. Шын бала, ел1 аппак сутгей таза бала. Тэл1М, тэрбие куткен бала екетн ойлап, аталык ырзалык сезгендей боп ей. 96inni кыса Tycin, тыста келе жатып: — К,алкам, 36iuiiM, орысша оки бастаганын сондай жаксы болган. Мусылманша окуын жетерл!ктей болды. Мен биыл сен! орысша окуга, узак окуга берем. К,удай буйырса, улкен галым адам болып ececiH. Бул MeHiHсен турасындагы улкен 6 ip аталык плепм, балам! Менен бурын e3iH оки бастаганын м е т катты куантгы, айналайын!—дей . Мандайга кеп калган толык айга, кен аспанга кез салып турды. 1штей 6 ip дуга т<лек айткандай болды. «Осынымнын eMip-жасын зая кылма, дегетм е жетюз. Мен таппаган зор бiлiмд^, адамгерл1к KacHerri, тым курыса, осы перзенпм тапсын. Багын аш, Жасаган, жолын кыла кер!»—дед4. Осы тунде cyRiKTt улын бауырына кысып турып, соншалык 6 ip купия, ыстык дуга еткендей болып ей, 96im ундеген жок. BipaK ата MeMpiHe соншалык бойсунып, кулай уйыгандай. Oui аппак боп кобалжып апты. —Куп, ага, куп!— деп кана койды. Экей мен агасынын арасындагы осы шартгы, бойы к)шкене болса да, iuii соншалык сез)мтал бала Магаш та ацгарган ей- Э6 )ШТ1 кушактап турган агасын К[НД!Ктусынан капсыра аймалап алып: 331

—Ие, ага!—деп наразы 6ip ун хатты да,—жалгыз 3 6 iu i емес, мен де барам. К.алага барып, мен де орысша окимын!— дедi. Булардын хастарында турган Кулбадан да ximxeHe Магаштан халыса алмай: —Ага, агадейм)н, мен де, менде барам! М ет де охыт орысшага. Байыптан сурашы. Ол орысшаны бэр:нен бурын сен уйренесщ дейш. Ал! Мен де барам!—дед). Абай тыста эл: де уйге кфмей, балаларыньщ хоршауында турып, шаттана кулд). Кулбаданды басынан сипады. Магаш пен exeyiHin беттер)нен суйш турып, уеде берд). —Ендеше, сен exeyiHÆ де Эб!шхе хосып, осы хузге окуга 6ipre апарам. Бер:нд! б:р-ахапарам, уедем осыболсын!—дед). Балаларын ерип уйге тахаганда, Эйгер1м унс<з гана хулш, уй жанында тур ед). ЕншeciKTÍHXHÍ3¡Hон хольшен шалхайта xerepin, Абайдын аддынан ез отауына ecix ашты. 332

ТАРАУДА 1 Балкыбектеп сиязга Абай б)р топ юимен барды. Байыргы жолдастарынан каз!р касындагы адамдары: Ербол, Баймагамбет, Шэке бар. Жен)бекке келш, Ерболд)к4не конак болып, сияз басын карай жургенде, ею-уш юс) жолдасымен Асылбек те ере журД1. Ол осы еткен сайлауда болыстыкган тускен болатын. Абай касында бул жолы бала Ж1пттен ерген ез!Н)Н улкен баласы Акылбай да бар. Абайдын. баласы аталганмен, Акылбай оныц тэрбиес)нде емес, Нурганым колында, Кунанбайдын кенжес1 есебшде ескен. Акылбай барлык Ыргызбай !Ш!Ндег) була-болпаш жастын б1р) болатын. Басына кэмшат бер1Ккиген, кара макпал шапаны бар. Ер-турманын кек суырлап, калын кум4спен каралапты. Сэнд! мырза ез] Абайга агайын )ш1нде ен тонторыс, алые есепт!. Жай калыс агайыннын б:р!ндей. Бунын ез касында ею ж)пт бар. Б)р! —Цазакбай. Зор денел), улкен кошкар тумсыкты, шущрек кек кезд) ю с 1. Тукымы Шеркес. Енд)Г) аты Казакбай атанган, Кунанбай ауылынын керш 1С!. Ол жас жагынан Акылбайдан кеп улкен, Абай куралпас. Естияр К!С) б)рге болсын деп, Нурганым Акылбайга буны едей! коскан. Ек!нш) К1С1С1 — Мамайдан шыккан, Акылбайдын ез)мен туйдей курдас бала ж4пт Мамырказ. Ол ак- сур жузд), улкен кезд!, денел[ балуан болуга такап журген ж!пт. Эр) кулд!рг1, мыекылшыл тЫ бар. Оз! Акылбайды шын достык бей)лмен жаксы керед!. Акьшбай кайда журсе де Мамырказды касынан тастамайды. Абай тобымен келе жатканда Акылбай, кебшесе, улкен К!С)лермен б4р журуден тартынып, аулактай беред). Мамырказ екеуш щ онашадагы ерк)н кылжын-кылжыны ма, эйтеу!р, сездер! б)тпейд1. Абай олардын анда-санда елс)3 далада узак, окшауланып калганын байкайды. Кейде агыза жарысып, улкендерд: басып озып, ¡лгер! узап кетед!. Элйн-елсш б!р токтап, б)р шауып журген балаша жур{стер! бар. Осыны Абай кептен ангарып, касындагы Шеке мен Ерболга ез)л айтмп кояды: — Акылбайдын мына Мамырказ шыны-ак жаксы, тату досы ма екен? Тату болгандостан К!С) осылай уялас кудшктердей шубала шырмалып, ажыраса алмай журет)Н б)р шагы болады !- деп Ерболга карады. 333

Ербол куле Tycin, улкен коныр кездер! жалт eiin Абайга карады. Булардын ез арасындагы жас кундер[ндеп кызыкгас куйш Абай айтып келе жатканын онай таныды. Акылбай мен Мамырказда Абай мен Ерболдын достыгындай «достык бар шыгар-ау» дегенге Ерболдын кещл) кенбейд!. — Достык дейм!сщ, Абай. Жастык, бозбастык, сыбыр- сылтын шыгар. Сондайды ойлап, жер танып калган кулар болу керек, дэу де болса осыларын!—деп топты тугел кулд)рд{. Ербол Акылбайлар жакка карады. Абай да солардын бегелш, уйлыгып турган куйлер)н бакты да: — KÍM б!лс[н. Байдын аянкес, болпаш мырзасы ез!мшш, кызганшак болады. Эзгенщ б!Л1мд!, акылды деген1нщ 6epiHeH бойды аулакка салады. «BepiHeH езщ жаксысын!» дейт!н KomeMeTmiHi суйед). Сол ма екен, Кудай б!лс1н! Эйтеу!р, Акылбайыныз 6 Í3 сырын б!лген ж :гтм :з емес!— дейдь Шэке, Баймагамбет, Ерболдарды бул сез де кулд)рд:. Ербол эзш н Абайга кадады: —Teri, KÍcÍHiH он алты жасында б1ткен баласы болудан сак болу керек, колдан келсе! Бозбала кез!нде «сен экесщ» дегЬген баланы ондай Kici ж)г<т агасы болган кунде де жактырмас. Кырына ала бере ме, элдекалай!- дед!. Бунысы - Абайга Ерболдын гана достыгы айткызатын батыл калжын. Абайга ага достык калпынан бф де-бф заман аумаган Асылбек Ерболдын калжынын кызыгып тындады. Акырын, сыпайы кулюймен езу тартты: —CyHiin, Ербол Акылбайды актау жагына шыкты ден<з! — К,урык берд} ! — Бергенде, узын курык бердИ —Q3Í ерке Акылбайды будан былай ауыздыксыз, жугенс!з тарта бер деген сез болды!—дес<п Шеке, Баймагамбеттер куле сейлеп, 6 ip шетте кутйлдесш келе жатыр. Бул топ Балкыбекке ерте жетт). Opí e3eHi, epi узын калын кыркасы да Балкыбек атанатын осы коныс сиязга эдеМ 6 ip жаксы ойлап табылган. Сияз — керинлес уш-терт рудын бас коскан сиязы. Сол елдерд4н дауласып, акылдасып, кеп жаргыласатын орны. Ондай жиын MeKeHi алыс-тартыска TyceTiH рулардын ешкайсысынын ортасында болмай, аулак жерде болганы дурыс. !рге жуандык, кепт!к ету деген бул рулардын аткамшершен эрдайым калмайтын кырсык MÍHe3. Балкыбек болса, 6 ip жагы Тобыкты, 6 ip жагы Сыбан-Найман, 6 ip жагы Керей жайлауынын 334

уш жактан кеп туй<скен орталыгында. Ушру жер)Н!Ц бел!П. Кец шалгыны мен мелд<р суы бар шурайлы коныстын б[р) болса да, жыл сайын бос турады. Уш ел б!р4нен бф< кызганатын жер. Б{реу! конып койса: «1ргенд! тарт. Сен1Цменипгщ емес. Бул араконыс»,— деп езге ею ел сез кыла турегелед{. Биылгы жылда, мынау уш-терт елд[Н кез4гуше керек болган уакытта, Балкыбектен артык жер ¡здесе табылмайды. Бул жолгы Балкыбек сиязына Семей уез[ндеп крестьянский начальник Казанцевтщ учаскес)не карайтын тогыз болыс ел жиналмак. Тобыкты терт болыс, ею болыс Сыбан, ею болыс Уак, Бура. Дуаньг бул болыстардан белек болса да, жер1 керш[лес Керей де бар. Балкыбекке ен жакын елд!Ц б!р) —сол Керей. Олар да мына сиязга екел!п уйлер<н ппп, дшмар, жуйрж билер1н ¡р)ктеп дауга шыгарып, камданып жур. Казанцев учаскес!н:н бар болысында Кунанбай балаларыныц ыкпалы катты жур!п турган кезд)ц б1р! осы. Сонгы етк1зген сайлаудан бер1 Тобыкты <ш{ тана емес, керимлес Керей, Сыбан, Уак, Бура —бэр) де Кунанбайдыц уш б)рдей баласы уш елге болыс болганын дамылсыз сез кылатын. Суктанып, танданып та, кызганып, куЙ!П те сейлегендер осылардыц ездер! сияктылар. Эр ру елд)Ц болыстыкка, бил)кке кол артып журген аталы жуан ауылдары болатын. — Ыргызбай жет)сть Кеше ага султан болып Кунанбай тур- ганда, алапаты асты деп журт б!р танданып ед1. Енд< Кунанбай ел сез!не араласпай, уй1нде жатыр. Кулге шеккен кер! бурадай тыным алып жатып едь Кереп не, б!рак улык пен бак ел! осынын соцында екен. Уш б1рдей белт)р!г) уш елд! билеп- тестейд). Тобыктыныц тагы б!р болысы Мукыр болса, оган болыс сайланган Дутбай —бул да Кунанбайдыц куйеуь Ол да Кунанбайдыц дегеш болганын т[лейД1. СуйТ1П, бар Тобыкты тагы да Ыргызбайдын жумса —жудырыгында, жазса —алака- нында боп шыкты. Ыр Тобыкты емес, Кызылмолага болыс болып отырган Ыскак Уак, Бураны, Сыбанды да канатымен кармай отыр. Енкейсе —Ерт<с[, шалкайса —Шыцгысы деген, асып турган б1р шагы екен бул Ыргызбайдыц!—деп кеп журт сейлеп жур. Ербол Балкыбектен сиязга будан бурын б!р барып, аз кун журт ацгарын кер)п кайткан-ды. «Ел» деп бундайда калын жиын халыкты айтпайды. Атка М[нген, сез сейлеген, ем!р-куд!рет жург!зген болыс, бид! жене солардыц айналасындагы коршау- камауды айтады. Балкыбекке карай келе жаткан жолдыц соцгы 335

кезжде Абай мен Ербол езге топтан кейждеп, онашалап калып, екеу) гана энг!мелес!П келе жатыр ед!. Жанагы Кунанбай балалары турасындагы журт аузындагы анызды солай кып айткан Ербол болатын. «Ел M¡He3ÍH, журт суркын жактыртпадымо,— деп аткамшер атаулыны сынап, шенеген де Ербол едь — BepiHeH жексурыны — осы кунде не кеп, пара мен жем кеп. Не деген кемейлер, жемсаулар екен!н б1лмейм)н! «TyñeHi тупмен жутады» деген о 6ip сыпайы обырлык екен. Айгыр уй<рлеп жылкы, жуздеп кой, матауымен туйе экел!п жаткан дауларды да ecTmiM. Онан сон каланын улыгы, начальнип де, Кудай урып, бадырайтып турып жейд! екен. Осы жолты Тэкежан мен Шубардын болыстыгын Кызылмолага Казанцев кел<с)мен Ыскак ез!рлеген тэр!зд!. Жиырма жылкыньщ узын ыргасын Казанцевке 6ip 63¡ етюзшт) дейд[. Сонын салдары болу керек, Казанцев Тобыкты meT¡He ¡л4нер-!л1нбестен Текежанды аузынан тастамапты. Суйпп, начальникке берген паранын орайын осы кунде болыстарыц он мен солдан катар сыпалап, борсыктай сорып жатыр. Кызара 6epT¡n, жонданып алган. — Билер ше? Бид<н де 6epi жемпктес пе? — Бидщ Ke6iH барлай алмадым. BipaK олардын да жеп жатканында ш ек-ш убэ жок. 03ÍH ойласаншы, Керей — Тобыктынын, Сыбан - Тобыктынын, Бура - Тобыктынын дауы болса, сол болыс алдын ала ым-жымды 83Í жайлайды. Биге бергенде жен ушынан жалгасып, «анаган кессен, аламыз», «мынанынюнэ сумдыгын кешсен, аламыз» демей отыр ма! Суй*пп, болыстын да парасы бил)ктен келед). Содан туседь Ал билж би аузымен айтылады. Аузымен адалдыкты айтам деп, ас жемей, эулиелж ¡степ отыратын б13Д!НЖиренше, Эбд!лда, Оразбайлар ма? —Ой, шынынды айтшы, Жиренше мен Оразбай да жей ме? — Бел!, t) не дегенщ? — Bip кезде ел сезже сол екеу!Н!Н араласуына менщ e3ÍM себепш) болып ед1м. KicíniK абыройды ерте алып, eKeyi де катты малданды деп естимш. Тым курыса, арам жемесе Heci кетер едИ Элде ceHÍKi ycTipT болар. Эл! де соларды адал депм келедь Ал оларын жене жем!Т болса, онда KÍMÍK калды?—деп Абай улкен 6ip дагдарыс ойга прелгендей. Оз!нен ез) сурагандай 6ip сезд) айтты да, ары карай энпмелеспедь Ербол Абайдын жанагы eKeyiHe ум1Т артканын еске алды. Оларды ейплейтж жаманшылыктарын эдей! айтпай, ¡рк)л:п 336

калды. Жолдасынын «досым» деген адамы туралы жайсыз айтса, шагым айткандай болады. Шагым айтса, Абайдын ез! айтып журет<н б)р сез!. бар едь «Жакынды араз, татуды жат кылатын — есек, сыбыр-сыпсын» дейтш. Озш бундайдан катты тыйып устайтын Ербол, дагдылы м!незд!л!пне басып, едей! ундемед1. Абайлар Балкыбектеп сияз басына келгенде, кепке шей!н ездер[ тусепн жайды таба алмады. К,алын уйлер, мол жиындар арасын кеп жагалап аралады. Озеншн ек4 жагасында кен колатка жарыскан, катарымен Т[гшген уйлерде шек жок. Кей тустарда уйлер кеше болып б)р1 артынан б!р! кос катарланып созылган. Окта-текте болмаса, ж ет:-сеп з канатты, улкен уйлер аз ушырайды. Кебшше бунда келген бес-алты канатты, ыкшамды жана отаулар. Кейб!р!н!н дедегес!н, уык-карын оюдап бояулап, ешекей жург!зген. Оюларына манат, борлат бастырган. Кей жерлерде ак уйлерден сыртыракта, ез бет:не б!ркатар боп коныр уйлер орналаскан. Булар ас уйлер жене атшы, аспазшы кутуш!лер жататын уйлерге уксайды. Осы узак катар уйлер бойында, аулагыракта жел1-жел] кулындар кер!нед{. Эр уйдщ ез!н!н сойысын, сауынын, мшер келж, жуйр!к санлагын да ала кел!скен. Жел) бойындагы жылкылардын биелершен гер1 жарау, сем)з, саяк аттары кеп. Озгеше жылкы шогыры. Осындай топ- топ жылкылар эр ауылдын, ер елд!н белекше танбаларын танытады. Озенн!Н ею жагында б!р[не б!р1 жалгаса, жи! таргьшган жел)лер сиязга т[ккен уйлерд)н б!р шет! мен б!р шепнен де алысыракка созылган. Тай шаптырымнан артык жерде ыктиярсыздык куй)не амалсыз багынып турган неше жуздеген кулындар катары бупн ерекше кез тартады. Абайлар улыктарга ттлген б!р окшау уйлерд! керД1. Осы уйлердщ тап ортасында, ылги сепз канатты уш уйлерден куралган улкен б!р орда бар. Сонын касында, ек) жагында к!ш1леу ак уйлерден алысырак шетте, тупн келмес, тс-кон ы с жетпейпн жерде ур!ккендей окшауланып, б!р1не б[р1сыгылысып уймелеген б*Р топ кара уй тур. Бул елкенщ едет! бойынша кай болыстын, кай ояздын К)рпзген терпб! екен! белпюз, эйтеу[р, сайлауга, сиязга кеп улык шыгатын болса, уйлерй осылай ею топ кып т[гет[н болган. Улыктан букараны, бай мен бардан жок- ж тк т! белгендей, едей! ж!ктерд! аша отыратын б!ртерпп. Мынау уйлер катарлары тагы да соны айкын керсетп. Бул уйлер айналасында еб!герде журген болыс, би, ес!ресе старшын, шабармандар аса кеп. Кутуим ж!г!т-желен дамыл алмай танау 337

кагады. Мырзаларынан бастап, косшыларына шей!н юнм улг!лер! 6ipiHeH 6ipi белек рулар байкалады. Бунда терт сай, аласа тебел! Тобыкты тымагы, ж!н!шке, узын тебел! Керей тымагы, сырмаланган алты сай Найман тымагы, сепз сай Уак тымагы бар. BipiHeH 6ipi белек шапан-камзол улг!лер!, ер-токы м , баскалыктары да Абай кез!не бадырайып, айкын байкалады. Сыбан, Тобыкты, Керей, Уак болыстары, кандидаттары, долынжы билер{* кастарына плмаштарын алыпты. Абайлар ете бергенде, солар улык уйлер!Н1Налдына шыгып, тепе катарланып калды. Ак китель, ак картуз киген сарыала туймел] начальниктер, урядниктер, стражниктер де шыкты. Ербол буларды ажарына карап мыекылдап куледн — Мынанын 6epi сапка турып капты. KiMHiH жаназасын шыгаргалы тур! — Кой ¡пннен 1р^ктел!П белшген теке, серкелердей. Бу не KepiHicTepi екен?- деп Асылбек те танданып ей. Артына бурылып караган Ш эке улыктардын бул турысыныц мэннж ен{н бурынырак ангарды. — Ояз келед1 деген. Мына 6ipey кеп куйме шапкылатып келед} гой. Буларыныз оязды тосып тургандар болды!—дед). Аттарынын басын ipKin, артка карай Абай, Асылбектер де бурылысты. Teric, шалгынды кек елкеде калын Henip куйыктыра шауып келе жатыр екен. Eip куйме емес, еншен тройка жеккен алты-жет) куйме. Конырауларын бул!нд[ре шалдыратып такап келей. Бул куймелердщ алдында жалбактап, eci шыга шапкан кеп атшабар, старшындар, Kyryrni атшылар сиякты калын топ бар. Балкыбек бойын калын бейгенщ дуб!р<ндей мол дуб!р-даурыкка салып келед!. Абай: —Мынау жалгыз ояз емес. Кеп терен)н тобы гой!—деп бул шогырды молырак кердь Кешелер осы жиын басынан кайткан Шэке езш щ болыс iHici Шубардан ест)ген жайын жана мел!м erri: —Айтканыныз рас. Бул 6ip ояз емес. Мына Кереййн Сыбан, Тобыктымен арасындагы дау-шары осы сиязда каралсын деп, облыстын ею оязы бас косады деген. Осы келген б!зйн Семеййн гана оязы емес, Каркаралынын да оязы болар!— дей. Сол мелшер дурыс екен. EKi улкен куйме арттагыларынан бел)нш, катар келш тусп. Эздер!не багынатын болыс, Т1Л- * Кандидат - болыстын кандидаты. Долынжы би —должный би... Ол - эр болыстагы 6ipiHmi ауыл биь Болыс пен канлипат б^ппей Tvcce осм Яи бплмс болады. 338

маштарымен ею бел!н!п, ек! топ боп тарасып жатты. Абайлар будан аргыга аялдамай, Балкыбекл кулдап, тусет!н уйлерд) ел! де ¡здей тус:п, ¡лгер! жылжыды. Улыктарды тус!ре салып, жан-жакка асыга, аптыга шап- кылаган старшын, шабарман, кутуш)лер кер!НД1. Бундайлар еулеюленш, кутырына шауып журген жолында бегде кмнлерш боктап кететш! де болады. — Кутырганнан кутылганнын ез! акыл. К,ой, мына улык- масылдардан аулак кетей!к!—деп Ербол ез тобын ¡лгер[ бастады. Булар ел! де б)рталай уакыт ат успнде болып, тусспн уйж ¡здесуде жур. Баймагамбет, Мамырказ, Цазакбайлар желе жортып, Кунанбай балаларынын Т1кк!зген уйлер1н сурастырады. Буларга ен алдымен К,ызыладыр болысы Текежан Т!ККЫП отырган б!р топ улкен ак уйлер кез)гш ед!. —Текежан уйн таптык!—деп келген Баймагамбетке Абай кыска жауап берш: — Онда туспейм)з!— дед!. Енд) ¡лгер! келе жатып тагы б)р ак ауылга кез!ккенде, К,азакбай жортып барып хабар алып келд!: —Ьа, бу Исхакнын ауылы болып шыкгы. Тушсек болмас па, Абай?—деп, езжщ казак ортасында канша журсе де тузелмейпн шала, шулд!р тШмен хабар ет!п ед!. Абай: —Огандатуспейм!з!—дед!. —К,ызылмоланын болысы Ыскак туысымыз болганмен, ел!не бегде шыгын жасап нем!з ба р ?- дед! Ербол да. Агайынды болыстар ез уйлер!н канаттастыра Т1кк!зген екен. Келес! б!р кеп уйлер Шынгыстын жана болысы, Кунанбай немерес! Шубардын Т1кк!зген уйлер! екен. Абайлар осы уйлер катарына келгенде, буларды б1реу куып жетт!. Жирен жоргасын катты тайпалтып, жоргалатып келген Шубардын ез! екен. Даурыга селем бер!п, аттылар тобынын ортасын жарып юрд). Сыртынан танып келген Абайга катарласа бер!п: — Абай ага, мынау б!зд!н уйлер. Кайда ет!п барасыздар? Тобынызбен осында тус!н!здер!—дед!. А ксур жуз!нде сел б!л!нер корасан дагы бар, кен жауырынды, узын бойлы, атка пп -п к отыратын Шубар болыс осы. Абай онымен жай амандасты. Улкен лауазым алганына кайырлы болсын айтты. Соган жалгастырып: — Б!зд! уй!не туе деп колкалама. !стес боп кеп жаткан арызшы, жокшы, алыс-жакын агайындарын бар. Сонын бер! 339

болыс YñiHÍHкара курык, eôirepiH кебейтедь B¡3 мынау Асыл aran, Ербол 6epÍM¡3 кеш жатып, жай турып, кец жайылып ескен казакпыз. Осында Оспан да уй TÍKTipAiM деп ед[. Б!зд!ц жатып- TycyiM¡3re соныю колайлы,—дед!. Абайдьщ туспеген1н Шубар онша куптаган жок. BipaK енд) кайталап жабыспады. — Ендеше, Абай ага, ôip-ак ауыз 6ip сез1М бар едИ— деп езгелерд! ¡лгер! ж!бер)п, Абаймен екеулен!п кей!ндеп калды. —Артыныздан асыгып куа келген!мн!н м е т бар. Жаца ояз кеп туст) де, конак уйге жет)-сег13 болыс 6ipre KÍpreH¡MÍ3Ae, шала- шарпы амапдаса салып: «Сияз басында Ибрагим Кунанбаевич бар ма?»—деп c¡3^ сурады. Сонынез) e3ÍMÍ3Ai куантып тастады. Мен: «Бар, ci3re кел!п амандасады»,—деп, езге болыстар imiHeH бурын жауаптастым!—деп, Шубар езЫ н Абай аркылы 6ipa3 шоктыгы шыгып, KeTepiHKi келген!н б!лд{рд!. —Барып сейлескен!Н13 макул болар. Эр алуан дау-шармен, тайталаспен ¡штей арбасып кеп жаткан журт бар гой. Улыкка барып, тек амандасып, елден бурын жуз Kepicin шыксаныз, 6i3re соньщ Q3Í де элдекандай ! Абырой болгалы тур!— деп тагы 6ip плепн б!ЛД)рген-Д). Абай шеш1Л!П жауап каткан жок, тек: —Ояз KÍM, ЛосовскийД!Н ез! ме, баска ма?—деп ед{. Келген Лосовскийд!Н кемекш:с! емес, ез) боп шыкты. Шубар айткан есеп унлн емес, ез1шн таныстыгы, сыйластыгы бойынша, Михайлов пен Андреев Teyip адам деп санайтын Лосовскиймен жуз керкуден Абай кашпайды. Кыска кайырып: —Барамын! Барып амандасып шыгамын. Оны сен, Tirni колка кылмай-ак к о й !- дед! де, Шубардан айрылып, алдынгы жолдастары барган Оспан уйлер!не келдь Аздан сон бул арада Тобыктынын аткамшер улык, болыстарынын кеб! жиылган ей. К,унанбайдын улкен уй!не, Улжан уй!нщ бар мулкше не болып отырган Оспан e3i болыс болмаса да, бул apara бес улкен уй экелш TÍKK¡3inTÍ. ByriH осы уйлерге 6ip кеккаска сойгызып, «ояздардан босайтын эред)кте келш ас innn кетс!Н» деп, Балкыбек сиязына шогылып кеп бас коскан exi дуан болыстарын конакка шакыртып отыр екен. Туе aya Абай отырган сепз канат уйге тамам болыс жиылды. Сыбаннан келген болыстардын ортасында аргы Найманнын белд)-басты 6ip жуаны К,исыктын Жумаканы бар. Керей ¡Ш1нен Тойсары сиякты пысык болатын. Тобыктынын Шаганынан 340

шыккан, колшыл, жуан бел Молдабай болыс бар. Шепнен ¡рк<лдеген ceM¡3, зор келетш Мотыш руынын imiHneri денеи де жуан, ici де жуан, кырыс-кыныр 6ip болыс осы. Бул жиын кеп сезд: емес, 6ipiH 6ipi баккандар. [штей 6epi де: «Улыц алдында KÍMHin бедел!, абыройы артык шыгар екен» дескендер. Сырты кырбай, iujiepi арбаскан, бакталас, бес таластар. Сездер) жадырап, жазылысып шыкпайды Буг)Н болмаса, ертен болыс-болыстын шекара, коныс-epicrepi туралы дауласайын деп отырган Сыбан мен Кызыладыр дауы бар —ол Текежан мен Жумакандар дауы болмакшы. Мотыш пен Керей дауы бар —ол Молдабай мен Тойсары дауы. Арада кеп жылдан 6epi сияз болмагандыктан, калын пелеге ушырасып барымталаскан, ел шабыскан, ж ейр ymiH с!лкк)п журген Тобыкты мен Керей, Керей мен Сыбан арасында, Сыбан мен Уак, Тобыкты арасында кым-куыт, нелер улкен даулар бар. Ертен сол ¡стер ж етнде ездершщ шешен билер!Н Т)Л безеп, сайыска салгалы отыр. Мынау YHCÍ3 жабык кабак болыстардын 6epi imTepiHeH сондай куйлерш жаксы б4л!сед{. Олардын дауынан, пелес4нен бойы да аулак, iuii де ерк!Н Абай бул жиында елдекайда KeiepiHKi, epKÍH отыр. Ол Жумакан мен Тойсарыдан Керей-Сыбан арасындагы 6ip даудын жен!н сурады. Кептен 6epi осы елкеге ecт¡лiп, тыным таппай журген сез. EKi ел сол женде жылкы алысып, шабысып та калган. Ол Салика кыздын дауы деген болатын. Абай осы icTÍHжен4н сурап eA¡. Жауаптан ipкiлiп отырган Тойсарынын жуз]не Жумакан кырын карап, суык кез тастады да: — Тыным тапкан ел кергем жок, шыгын тапкан ел болмаса! Абай шырак, бундайда тыным таптырам десе, табылады гой. Кыз екеш, кыз тыным-тыйым б!лмесе, елге не соры м !— деп елдек!мдерд{ кызымен коса к!нелап, тыжыртып койды. Бу жолгы сиязда Керей-Сыбаннын катты 6ip кактыгысатын TyñiHai дауы осы е к е т 6iAiHin калды. Конактардан осы алуандас ce3Ai сурау шырай бузатын Tep¡3AÍ. Абай енд! ондай ce3Ai тез догарды. Аздан сон кымыз íuiin, Tepici жадырап, жуздер4 шырайлана бастаган конак- тардын ¡ш{нде ен мен елен басталганын макул тапты. Акы- рын тынкылдатып Шеке тартып отырган домбыраны Абай су­ рап алды да, Байкекшеге усынды. Акын Байкекше басында Кы- зыладырдан Текежанга ¡лесш келсе де, Балкыбек басына келгеннен 6epi Оспан уй!нде болатын. Ол ундемей, жай жагалап, атшабар, старшындар жагына кулак Typin, ер алуан сез 34!

ести беретж. Оспанга ез ест!гендер)н окта-текте кел1П, айтып коятын. . —Болыс атаулын, би-старшынын жемге бепп жур, не керек! Пара алмайтын 6ip аткам!нер кергем жок. Бу улыктык RereHin казына болады екен гой 03i. Дауы болып аддына келсе, жарлы ей, жалкы ей деп карып-кайрге де Meñip кылмайды екен. Бфеуден айгыр уй!рлеп алса, б!реуден токты-торымды болса да жем Kepin ¡ле берей екен. Колындагын аз KopiHce, эл!ц жетсе, тек болыс бол. Ак Деп те жейсщ, кара деп те жейсщ. Саган сын жок екен!— деп сыр айтады. Оспан ондай энпмен) сурагыш, кызыгып тындагыш. «Сен болыс, билер сырын кайдан б!ле бересщ? Олар жегенде, бармак басты, кез кысты деп, жен ушынан жалгасады. Сыбырмен келкш , тун карангысында бер4сед). Сен1Ц «кершкелщ» бар м а?»- деп сураганда, Байкекше e3ÍHÍH хабар алгышын Оспанга )р)кпей айтатын. Сыр гып айтады: —Сен ешюмге айтпа. Мен бар болыстын атшабарларымен сырласпын. Алган мен бергеннщ 6epi сол кулардын колымен экел!н!п, экет<Л1П жатпай ма? Олар менен ездершщ сырын да жасырмайды. Озге атшабарлармен сырласып жур!п, олардын болысы еткенд! де <р<кпей айтып бередИ— дей. Багана Абай кел!П, конактардан бурын Байкекшемен энг)мелескенде: «Не кердщ, не б4лд1Н, сияздан не сездщ, Байеке?»— деп сураган. Сонда Оспан мен Байкекше жанагы екеужщ онаша сейлескен ceздepiн Абайга екеулеп отырып куле Tycin жетк1зген-д!. Бупнп болыстар конагында, Абай домбыра берген сон, Байкекше еуел) жанынан шыгарып жиынга амандасып, сыпайы сездерд) 6ip жырлап етт1. К,ымыздын кызуымен ж ел тш п отырган болыстар: «Берекелде!», «Ой, жезтандай!*, «Сайра, булбул !», «!Etí¿tiri акыннын алды гой бул! >, «Баягы Kepi желаяктардын саркыты гой!» «Сейле, сок!» Aecin даурыга мактасып ед!. Байкешке урты солынкыраган, кабагы кеп ашылмайтын, шокша сакалды, туйык жузд1 Kici. Мактауга сем1рмек тупл, селт еткен де жок. Алгашкы амандасу сиякты сез ед<. EKiHmi 6tp термеге Tycin, TeKipeKTen кеткенде, ce3ÍHÍH 6eTi ауысып сала берй. «Улык болдын, колын жетт!, жаксы деп аталасын. Сонын 6epi рас болса, жарлыны жылатпа. Арамга болысып, адал момынды аунатып жеме, береке деген боп, эрекен{ц кылыгын кылма. Алганынды аз Kepin, елд{ e3in саралап, кепт!Ц кутын 342

шайцама. Кепке масылын арткан кебеген болма!»—деп 6ip жортып erri. Мынасы, б 1реуд: атап айтпаса да, осы отырган болыстыц кеб)не жагалай нускаган, жайсыз сездщ ащысы. Алуашкыдай емес, болыстар бул туста Байкекшен! коста- мады. Молдабай ез!н!нтурашыл, кырыс мжез!мен томырыла бастап: — Байкекше дегенщмен, жай кекше екен деп журме бу ку тандайды ! Жата-жата жамбаска деп, ер!-бер1ден соц туныгынды лайлап кетепн ку болар бул!—дед1. Асылбек Байкекше турасындагы Молдабай сезш ауыр Kepin: —Акын айтса, ашып айтады. Тындаушы кулак сабырлы болса, нетер!- деп кул!п кана койды. Байкекшен)н жырын унатпаган кей аткамшерлер сезд: баскага бургысы келш, езара калжын-ез!лдер1н айтыса бастап ед1. Абай Байкекшен! журтка елеул! етпек боп, сезге катысты: — Байкекше сез1нщ касиет) — алганнын мактауы емес. Тлении боп ел акгаушынын ce3¡ емес. Бул ел кергещц 6ipre Kepin, ел айтканды бурын айтатын сыншы да болар!—дедь Текежан Абаймен бул женде ке;нскен жок: — Ел айткан деп, кай ел осыган «удай ащы сезд! айт» деп тапсырды дейс!ц! Озше Кудай берген кь1ршанкылыгыдесеншИ— дед!. Ыскак та, Тойсары да осы сезд1 костап: —Котыр атша суйкене журмей, нетед[? —Елден аулак! Бунын пeлeciн елге жуктырып негыласын?— дед4. Абай бул жауаптарга кулд) де: — Тура айткан сез, тура кабыл алына ма, теп. Буларын да сол «тулап кетем!з, айтпа» дегенн!н ишарасы гой. Б)р Байкекшен!Н айтканын кетере алмаймыз, елдщ сынын кайпп кетерем)з!— деп катты кулдь — Ел Байкекше емес!—деп Текежан дауласты. Осы кезде Байкекше жупне Tycin, домбырасын безшдете тартып отырып: —Уа, ел Байкекше, болысым! Тындамайтын болган сон не керек, болмаса, Байкекше тап ел айтканды айтады!—дедi. —Кэн1, олай болса, елд)н айтканын маган ôip-акауыз сезбен айтып берш! осы!— деп Текежан куле кетершш, Байкекшет мыскылдай бастап ед1. Озге болыстар да Текежанмен коса жау- ланып, Абай мен Байкекшен! мыскыл етуге айналды. Абай осы уакытта куле тусп. Кызына жауланып ап Байкекшеге карады да. 343

—Эй, Байеке, ендеше, ¡рк!лме. Шубыртпа да шубалтпа жене. Мен 6ip ауыз еленн!н басын бастайын, сонын аягына болыстар туралы елд!н не айтатынын сен косып Ж!берш!, кеш !— дедi. Оз) де бегелместен, катты дауыстап елендетт Kerri: Ойпан жерге кауындап шеп б!тед[, Кей ж{[1тке мал мен бас кеп б1тед[,— деп калып едь yKyriHin отырган Байкекше кетер1ле 6epin, куана жадырагандай болды, кабагын Kepin ж!бер!п, лезде ¡ле женелд!: Кей Ж1г4тп пысык деп болыс койсан, Кашан Tycin кдлганша жеп б!тед!.. — MÍHÍ, ел ce3Ü— деп Тэкежанга карап, сакылдап кул'п ж)берд!. Уйд!н)ш!ндеп барлык журт ду кул!п, неше алуан илмен тан-тамаша калганын б1лд<р!ст!. Тэкежан кып-кызыл боп KeTin, мойнын сырт бура 6epin: — Эй, т]л!не шок туссш, заржак неме!— дед!. Абай Байкекшеге суйс)нген бойында барынша нашаланып, сылкылдап кулед!. К.асында отырган Ерболга: —Байкекше емес, болыстарына кектен тускен «жай кекше» болмады м а !- дед! де, осы кулген бетшде тыска шыгып Kerri. Ербол Абаймен ере Kerri. Болыстар алгашкы кезде кулсе де, кей!н ес жия, ундеспей сазарып, топталып калды. Тобына туйгын араласкан улкен дуадак, коныр каздардай. CeMÍ3, жуан бойларымен кысылып, коргалап калган сиякты. К.онак болыстардын Байкекше ce3¡H жактырмаганын Оспан да байкады. Ол Байкекшен! унатпай: —Же, енд!пнд! жауып кой!—деп, конактарга кымыз куйып, ез колымен тостагандар узата бастады. Бул болыстар ¡иинде еленге 6eRiMi бар, т!лд!-сезд! KiciHin 6ipi Шубар болатын. Озгелерд!н бэр!нен жасы Kimi болса да, оку-бшмге де озыгы осы. Биыл болыс сайлауга жасы толмайтын болган сон, буны жиырма алтыда деп едей! жасын ¡лгер!лет!п жазып, Ыргызбай ортасы болыстыкка шыгарган. Keзiндe Fабитхан молдадан он жылдар шамасы окып, мусылманша молдалык дережес!не жеткен. Шубар онымен коймай, Абай улг!с!не де ез безм ен ¡лес!п жур. ЭздШнен т!лмаштардан TypTÍHin окып, орысша Т1лд! де б!лп с1 кеп журген. Бундай 344

жиындарда кейде алга Tycin, бурын сейлеп инбередь Эзге жастыи катарынан озгындап келе жаткан омырауы да бар. Текежан, Ыскак сиякты агалары кешеп еткен сайлауда крестьян начальнип Казанцев алдында, багана келген ояз Досовский алдында алгаш сейлес!п, т!лдесуд[ осыган арткан: Eipep кайырым сезд) улыкпен жауаптасып, осы Шубар ада кыП келген болатын. Жана Байкекше сезш унатпай, кыжырткан кабакты Оспан бишргенде, ар жагын Шубар ^in экегп. Байкекшеге карап: —Ой, Байкекше болмай, курып кал. Bipeyre кулш, б)реуд! ¡л!п, кактыгып сейлеген1Н Д] «тура т!ЛдШпм& дeйc^н^ табынбаймын, жагынбаймын демексщ гой. Эдептен озып; «тамагын жеп, табагын теп» дегенд! саган к!м уйретт!?— дед!.' Оспан Шубардын сезше бурынгыдан да кытыктанып, ширай тускен екен. Улкен, келбетт! жуз! сурланып, шошактау 6iTKeH eTKip ала кездер! ызамен канталай Tycin, Байкекшеге суык кадалдьм — Мен болыс та, улыккосшы да eMecniH. Кеп елдщ тобын бастаган жаксылары осы en ip re жиылган сон, агайындык ыкылас б)лд!р!п отырмын. Он шырайлары кел!с!П, кул!сш отырсын деп, едей) уШме, дэмге шакырып отырган калыс адаммын. Агайыннын аласын да, таласын да костамайтын, ocbi отырганньщ бэр<не береке тшеген аралык доспын!— дед!. Бул сез)н жас болыс Дутбай куптап женелдг — Берекелде, сез осы. Кунекеннщ кенжес!, ис< Ыргыз- байдыц кара шанырагы сенщ басында турганда, сенщ аузыннан шыккан сез ось: болганы e3i 6ip мертебе!— дед:. Бунын сез)н Сыбан мырзасы Жумакан, Керей болысы Тойсары, Шаганнын Молдабайы — 6epi де куптап: — Куп айтады, деп сез! — Eip Тобыкты емес, бул шанырак — 6epiMi3re ортак шанырак. —Аргын, Найман, Керей, Уактертарыс бас косыппыз. Тек- ке косып отыргамыз жок бу жерде. Оспан мырза, бейлще де, ce3ine де 6i3 ырзамыз!—деп сонгы сезд! Тойсары туйдг Оспан конактарынын ез!не арналган ыкыласты кабактарын ангарып алган сон, Байкекшеге тагы 6ip рет кез тастап: — MiHi, б!лпр болсан, ceHiH нене д!лпр екен!н осылай ангарсан етп. Жаксы лепес—жарым ырыс деп, жаксылар алдына жаксы сез айтады десем, нагылганын, Temp алгыр!— деп Байкекшеге мулде зЬий кабак б!лд)рд!. Бул шырайдын артынан 345

мынау уйде кеп отырмай, Байкекше, Шеке, Баймагамбеттер б)рт)ндеп сусып, Абайды ¡здесш шыгып Kerri. Осы кун кешке, улыктар уйлер!не кеп шамдар жагылып, кешк! шайдын мол дастаркандары жайылып жаткан шакта, Лосовскийге амандаскалы Абай келген едь Кызыл жуз)не, акшыл кеп мандайына сахара KyHi тиш, аз курен тарткан Досовский Абай юргенде орнынан турып, ecKi кез таныстай ыкылас 6ijuipin, карсы журю амандасты. Екеу! узак кол cLnKicin, амандык 6^icin болган сон, Досовский жалгыз келген конагын касына отыргызды. Уй imiHAe ез! айналысып отырган 6ip жумысты Абайга б!лд{ре сейледь Би)к устелд!н шепнде бул карап отырган 6¡p топ калыц кагаз бар екен. Кеп ел атынан бер!лген дагдылы арыз. Кенсе тшнде «приговор» аталатын кагаз тэр!здм Бул «приговор» туралы Д осовский бупн ез аузымен тергеу журпз)пт[. Мынау кагазга койылган колдар, басылган мерлер - барлыгы жалган, eTipiK кагаз «подлог» е к е т н Абайга айтты. Абай: «Бул тм н ен тускен? Не жендег4 кагаз екен ?»—деп су pan ед]. — CÍ3 жаксы к ел д ^ з, Ибрагим Кунанбаевич. Бул арызды жазган Мукыр болысынын адамы, жас киргиз. Кунд13 оны 6ip KepAiM. !ciH¡H жалган exeHiH осы apara жиылган Тобыкты болыстарынан, Даганды, Кандыгатай, Ещрекей болыста- рынан да арыз беруин Ж1г4тт)н ез кез)нше аныктап алып отырмын. «Приговор» осы съезд боп жаткан коныс Балкыбек туралы. Арыз беруш! Ж!пт бул «приговорды» Семипалатта «его превосходительство губернатор» KeHceciHe TycipinTi. Балкыбек ертеде Мукыр болысындагы Жанатай баласынын жер! ед!. Сыбан, Тобыкты, Керейдщ бар болыстары: «Ыр- замыз, енд! Балкыбек арызшыга кайтарылып бершсе екен. Жанатайулы Кекпайдын конысы болып, будан былай соган THtcTi болса керек»,—деп жазыпты. ByriH келгел! тексерсем, езге болыстар былай турсын, ен алдымен Мукырдын ез болысы Дутбай Алатаев та: «Мен мундай приговорга мер баскан емесп!Н»,—дейдь Ka3ip мен сол eiipiKmi арызшыны шакырып отырмын. Б13Д!Н кенселер сахаранын жайын б!лмегенд)ктен, кеп TepicTiK жасайтыны рас. Каталдыктары кейде акымак- тыкка да жетедь BipaK солардын адасуларына себеп —осын- дай ¡стер мен мшездер. OTipiK yuiiH ант беред1. Сондайдыц бер!нде унем) осындай «приговор» журедь Каранызшы, MÍHÜ— деп, ояз кальщ приговордын кагаздарын Абай алдына екеп, 346

аударыстырып отырып, б!рнеше жерден басылган мерлерд! Kepcerri. — Мынау печатьтар, жацагы аталган бес-алты волостной управительдерд!Ц печатьтары дейд: арызшы. Ал шынын аныдтасан, 6epi 6ip гана ез1Н1Нстрашыныныи печат!. Соны ылги танытпайтын eiin, калын бояулап, эдей[ былгап баскан. Улкен жаманшылык! Жирен4шт{ жаманшылык! Жене осыны ¡степ отырган жап-жас ж т т !—дед!. Досовский 03i кэр<н туй!П отырган ауыр 6ip icTÍH сырын ашты. Сонымен катар алдында даяшы боп турган бурыл мурт, имек бойлы стражникке: —Шай экелпз. Ибрагим Кунанбаевич MeHiHконагым. Метмен 6ipre шай imciH!—дедь Ояз уйше Абайдан баска KipreH ел казагы жокболатын. Багана кунйз Оспан уй!нде конакга болган барлык болыстар Ka3¡p мына Т!3!л:п Т!гшген уш уйдщ eciriHiH алдында. Босага тустарында камалып, анталап журген кейб!реулер: окта-текте ашылган ес1ктен не босагадан сыгалап, Абайдындэл терде, ояз касында арыз кагаздарды 6ipre актарысып отырганын керед). Сыртта б!реулер! cyñciHin, бфеулер! суктанып, тагы б!реулер! кызганышпен кунюлдеп, сыбыр-жыбырдан тыным алаалмай жур. Стражник шыгып: «Шай, шай к е л п р !»- деп eMip еткенде болыстар тагы да танданысып калды. —Шайды Абайга алгызып жатыр! —Абайды конак eTin жатыр оязын! — Бул сияз Тобыктынын деген! болатын сияз болды!—деп койысады. Сонын ар жагында ертен ездер! болы с-болы с болып айтысатын, тартысатын дау-K epiciep жайын да ойласып кояды. —Ояздьщ аузын Абай алып койган сон, Кунанбай балалары дес бере ме?—дес!п, тутл е сейлейпндер! де бар. Бупн туе aya Оспан уйшен кеккасканы жеп, баталасып, татулык, достык айтысып аттанганда, Сыбаннын жуаны Жума- кан, Керейд!н болысы Тойсары жене Шаганнын Молдабайы да Байкекше акыннын сезж умыта алмаган. Жолай сез кылыса кеткен-дь Жумакан ез касындагы KicLnepiHe: —Ол акыннын сез! емес, айткызып отырган Абайдын сез!. Сонысы несИ Кеккаскасын айтып, конагына шакырып ап, тэйтек ауыз 6ipeyiH тантытканы Heci? - деп кайткан. Тойсары мен Молдабай 6ipre кайтып келе жатып осы жай туралы кунк!лдескенде, Тойсары: 34?

—Е, Молдабай, бу Абайыннын бунысы кай м[нез!? Акынына бепмЬден алгыза сейлепп, деген{не жетт1де, ез! жене отырмай кет!п калды. Бунысынын не мен! бар бул?—деген-д!. Молдабай: —Кай сыры екетн кайдан бмей4н. Кунанбай баласы асып тур гой бу кунде! Сыры ма, кыры ма? Болыс жаман болса, уш б)рдей Кунанбайдын бел п рю неге болыс бопты? Кыс бойы калада жатып, жаз бойы сарылып улыкпен ауыз жаласып жур!П, Абай ез1 неге ага-1н{лер}н тепе болыс койгызыпты? Жай б!р едд!н бышеген аскандык кой!— деп топшылаган. Осылайша Абайды жазгырып кайткан болыстар, каз!р ояз уй!Н)н айналасында шубырып журш, б)ресе Абайдан улык алдындагы абыройды кызганады. Еюнш! жактан, ¡штер!нен: «Абайдын аузын алу керек екен, татулыкпен шыгыссан, осы Абаймен шыгысу керек екен» дескен ойды, б1р1нен б!р1 букпалап, ойласып та кояды. Абай мен Лосовский шай уетшдеп енпмеде мынау съезд жен!н сейлескен жок- Ойткен! алгашкы енпмеден-ак Абай оязга езжайынашыктаныткан. — Ваше высокоблагородие, мен бул жиынга тек кер!п кайтуга келген адаммын. Т!пт), калыс юймш . Тек б1р бишара, жатак ауылдардын кейб]р кушт4 ауылдардан керген киянат, зорлыгы бар екен. Солардын ¡сше гана б ¡раз кемек етерм!н деп кел!п ем. Егер сол арызшылардын колы есеге жетпейпн болса, бэршщ атынан епнуш! боп ез!н:зге айтармын. Каз)р оны да айтпаймын. Тек с<збен амандасып, шаИардын сонгы хабарын б:лмекп!н. Жене ортак таныстарымыз, кад[рл! достарымыз Евгений Петровичпн, адвокат Андреевен жаналыктарын, амандыктарын е с т п кетпек боп келдм!— деген. —Оныныз жаксы, бэр!нен осыныз жаксы, Ибрагим Кунан- баевич! С13 сахарада мен[н де кен енг!мелесет!н жалгыз б!р мэжШ стес1м есеб4нде кажетс!3, кад!рл!С!з!— деп, Лосовский Абаймен кеп бегде жайларды сейлесш кетт!. Бунынокып жур- ген ютаптары жен<нде, Петербург журналдарынын, газеттер{н)н хабарлары жен!нде, ез! айткандай, кен енпмелесш отырды. Екеу1н!н каз)рг) меж<л!с)н бузган урядник. Бойына кылыш асынган, кып-кызыл денгелек жузд) сем!3 урядник есжтен юре: —Ваше высокоблогородие! Жанатаев келд[, К1рг!зуге руксат етес:з бе?—деген. — К!рг[з!— деп ЛосовсИкй ем!р берД1. Екшш! уйде турган узын бойлы, кен иык, кошкар тумсык, карасурлау жас ж4птп 348

семЬ урядник уйге алып Kipni. Даусы унй келген, улкен кез, кен мандайлы ж!г!т эуел) оязга: — Здрасти, Ваше благородие!—деп орысша ун катты. Сол сетте кезш жалт етк)3!П Абайга бурып: —Эсселамугалейкуум, Абай ага!—деп он колын тес)не койып, мусылманшатагзым б)дщрдь Абай бунын тус:н керген сон, баганагы жалган арыз иес! Кекбай Жанатайулы осы екен!н enai ангарды. Yйге ере юрген ттлмаш Кекбайдын касындатур ед<. Досовский сол ллмаш аркылы Кекбайдан жауап ала бастады. Онын жасы жиырмада екен!н, e3iHin Семей шаИарында Камали хаз!рет медресес!нде кеп жылдар окып журген шэк1рт екен!н б1ЛД). Руы Кекше жене Мукырдын болысы Дутбаймен аталас, жакыны боп шыкты. —Жанатаев, сенщ берген мынау приговорын жалган, подлог екен)н бупн маган бес болыс елд[Н управительдер! мэл!м етть 03ÎHHiHтуысын, ез болысын Дутбай Алатаев та «бул eiipiK арыз, подлог» деп куэл!к берд!. Сен ез!Н мусылман медресес!нде, улкен инабатты устаздан тэрбие алып журген адамсын. Закон былай турсын, эуел: мусылманшылык шаригат жолынын ез!Н де жалганшыньщ жазасы деп б:лес:н. Жап-жас Ж)птсщ. Бул кун1ннен мынандай алдамшылык, киянаткерлж, зулымдылыкка барган сон, ¡лгерще KiM боласын! Мен саган катты ызалымын. Сен элдеб!р надан eMecciH- Бшмей ¡стеген жауыздыктын жар- тылай KeuiipiMi болса, б[л!п icTereH жауыздыктын ею есе артык жазасы болуы дурыс. Не айтасын?—дед!. Кекбай сейлемес бурын, кен кемей!н кенеп, енийлердей унд] дыбыс шыгарды. Абайдын eciHe жана тусп. Бул Кекбай медресе ш еюрп болумен 6ipre, осьщан терт-бес жыл бурын ел ¡Ш!нде жаксы енш! едь Абай енш муны толык таныды. 1ш!нен ол ¡стеген кател!к туралы ызаланса да, жазага кимай отыр. Кекбай тамагын кенеп алган бойында, Абай мен оязга кезек кез тастап тур. Басында жуз! уялгандай KypeniTTi де, артынан жудендеп, куарынкырап, аксурланып ап сейлеп кегп: — Таксыр! Кылганым — жаманшылык Бас тартпаймын. EipaK нел)ктен ¡стед:м? Сонымды гана бшсещз, ар жагындагы жазанызды жапа кермейм!н. Кайта iciMe paya, сазайым дерм!н. — Нел1ктен erriH? — Еткен[М кемш!л{к-таршылыктан, Ваше благородие. Мен Кекше деген атанын улымын. Bip жагымда Мамай, калын жер онык). Bip жагымда Олжай, мына жайлаудагы бар жер шурайы 349

соныю. Б!3 болсак, плдей гана жалгыз езен Баканастын бойында жуз уйл4 ауылдарымыз ине шанышкандай отырады. Балкыбек болса, алыстагы Сыбаннан да, Керейден де, езге Тобыктыдан да б!зд)н жер!м!зге жакын ти!Птур. Козы ер!с1ндей гана жерде, улкен б)р езен, кен елке удайы бос турады. Ешк!мн)н менш!П жок жер. Сол кем-тар куй)М жене Балкыбектщ бостыгы мен) осы арызга айдап екелш. Шргауарым епрж. Мерлер)н беретш болыстаржок. Олар алеа —беред1, куданда, дос-жарым болса —бередь Бунын екеу! де менен табылмайды. Ырзалыктарын ала алмаймын. Сонымен сырттан, ез колымнан жалган п!ргауар жасап ж)бергетм рас. Шынымдь[, барымды айттым. Осы жанагы айткан жайымнын растыгын дел мына касынызда отырган Абай агам, иншала жалган демес, куелйсп осы юсщен-ак сурап керщ!3. Содан кей)н не ем1р, не жазаныз болса, мен айыптымын, хуп аламын. Алсан —М)Н1 бас, алмасан —алдияр бас!—деш. Санкылдаган зор дауыспен арызын тамам егп. Абай бул уакытта плмаш жетк!зген сездерд[н дел айтылуын катты багумен катар, Кекбайдынтусш, ежетотгылыгын унатып отыр ей. Енд) буны жазага, тшп киятын емес. Улык бей шынымен кер кылуга бурылса, Абай Кекбай уш)Н ара тусуд) ез)не борыш санап, беюнш калган. Досовский кеп арызкормен ¡стес болган. Жене казак М1нез) мен тус!Н кептен багып, андагыш боп ысылган к)с:. Оз1 окымысты, ойлы, теж1рибел! ек)м болгандыктан, Абайдын Кекбай турасында не сезшш отырганын жаксы ангарды. Этк<р кырагылыкпен андады. Жанагы турашыл жауап унмн, бойында текаппарлыгы бар кылмысты жШтп ез4де, кунщзпдей емес, каз!р елденеден унатынкырап калгандай. Енш бул жумсак сейлей, б)рак Кекбайга сейлемей, Абайгаайтты: — Ибрагим Кунанбаевич, Жанатаев подлог жасай гана бшмейдь Оз ¡сше ез) актаушы, адвокат боп сейлей де бшед{! Бунын сонгы айткандары, ¡с)нщ шын себеб) болуга мумюн бе, сЬ калай деп ойлайсыз?—деп Абайдын куел[г!н сурады. Энг<ме бет! булай бурылганы Абайга аса унады. Болмаса, занды тергеу устшде ез)н4н енпмеге калай кюнгерш б)ле алмай отыр ед). Енд! жанагы сезш пайдаланып, улыктынтусше карал, жуассабырмен, кулетуст): —Жанатаевтын приговоры ет!р!К болса да, сонгы айткан себеп, дэлелдержщ бер) анык шындык- Буган мен!н де к е- зiм жетед!. Толык сен<ммен куэл!к бере аламын, Ваше благородие!-г дедь 350

—БйракЖанатаевтын сол шындыгын айтпай, кылмыс жасауы жол ма? — Элбетте, Ваше благародие, жол емес! — Осындай жап-жас адам осы куннен жаманшылык етсе, кылмыска уйренсе, буныи келешег) юм болады? — Эрине, келешеп аянышты. Б!л{м алып, тэрбие кер!п шыгып, тапканынын. берш жаман жолга салса, ол надан жауыздан халыкка елдекайда зиянды жауыз болады. —Дурыс айтасыз, аса дурыс айтасыз, Ибрагим Кунанбаевич. С!здщ сахарада осы кунде юм зарарлы десец<з, шала сауатты, шала законщик арызкор, жалакор, жалганшылар еи зиянды элементтер. — Рас, буган б:здщ кез4м!з кунде жетумен келедь — Иэ, олай болса, бул ж т г п н зарарынан халыкты коргау уш!н буны жазалау керек те! — Жазалау керек. Жене сол жазасын бул Ж1Г!Т осы арада с!зд:н аддынызда тартып тур ма деп ойлаймын. Жаза тек абакты емес кой. Ар жазасы — бар жазадан ауыр жаза. Бул — бЬдщ ел!мЬде окып журген талапкер жастардын аз кезшде шыккан жалгыз адамнын б!р[. Эз!не ти!ст1 жазасын с)з урлык еткен колынан устап алган уакытта сезбейд! деп ойламаймын. Ашып керсетз, уяттан ертен1П турган )ш! бар шыгар деп ойлаймын. Досовский бул сезге кудш де, Кекбайдын жузже кеинр!ммен жылы карады. Абайга бурылып: — Ибрагим Кунанбаевич! (Из Жанатаевтын сондай уял- ганына аса сен!мд! бага бердщ!3. Мен1Н ангаруымша, с!з соны- мен бул жп4тке ез аузынызбен кеп!лд{к еткендей болдыныз. Мен С!ЗД! дурыс тус!НД1Мбе, тура айтынызшы!—деп кул!п Ж1берд!. Абай шырайынан улкен ум1Т ет<п, енд) куана карап турган Кекбай да катты кызарып, суйс!н)п кулдь Казакшалап, Абайга жанап: —Абай ага! Ом!рлж серт деген ер аузынан сирек шыгатын сез ей. Шала долбарлап жанагы сез[жзд} ангарып турмын. Осы уятымнан арашалап алсаныз, ертену1Мжетш тур. Будан былай достыгыммен, шындыгыммен касынызда б!рге елерм[н, иланыныз,— дед!. Абай Кекбай жуз!не кадалып, жаны ашыды. Шешен пл!не кцзыгып карап калып ей. Енй Кекбайдын сез4 бпмнмен жалтеттп Лосовскийге бурылды да: —Ваше высокоблагородие, ж т т маган антын, сертш бер)П тур. Мен! кешл дейщз гой. Сол кеп!ЛЙкке мен теуекел етпм. 35!